Сэрца на далонi (на белорусском языке)

      - Вось аўтара гэтага сапраўды няма. Нi рожак, нi ножак не засталося. Хто пiсаў?
      - Я.
      - Сам сябе так правiш? - шчыра здзiвiўся Рагойша. - Ну-у? Здорава! - I пажартаваў: - Талстой. Толькi не Леў.
      Але, вiдаць, усумнiўшыся, пацягнуўся да перагорнутых выпраўленых старонак, каб глянуць на тытульную. Кiрыла прыцiснуў старонкi локцем. Аўтарам рэцэнзii была супрацоўнiца рэдакцыi, да якой Рагойша ставiўся не надта прыязна. I Шыковiч не хацеў даваць яму лiшнi козыр супраць гэтай жанчыны. Рука Рагойшы застыла на стале, пальцы ляглi на рукапiс. Пасiнела ружовая пiка лысiны абразiўся чалавек, што Шыковiч, не жадаючы паказаць рукапiс, як бы выказвае яму недавер. Але Рагойша знайшоў выйсце з няёмкага становiшча. У левай руцэ ён трымаў кнiжку. I тут жа паклаў яе на стол. Гэта была аповесць Шыковiча, што нядаўна выйшла з друку. Кiрылу здзiвiла такая неспадзяванка. Ён адарваўся ад рукапiсу i пiльна паглядзеў у лупатыя, як у хворага на зоб, вочы Рагойшы. Вочы былi халодныя, а твар разрыхлiўся ад усмешкi.
      - Вось купiў. Надпiшы на памяць. Сам не здагадаешся падараваць.
      Кiрыла ведаў, што ў дадатак да ўсiх iншых сваiх якасцей загадчык прамысловага аддзела яшчэ i скупы, кнiгi купляе рэдка. А таму той факт, што ён купiў яго аповесць, прыемна ўразiў i нават закрануў аўтарскае самалюбства. Кiрыла адразу падабрэў. Узяў кнiжку, задумаўся, што напiсаць, каб не шаблоннае.
      - Колькi ганарару адхапiў?
      - Тры.
      - На новыя? Ого! Куды ты дзяваць iх будзеш?
      - Палавiну табе аддам.
      I дзiўна, гэты, здавалася б, зусiм нявiнны жарт пакрыўдзiў Рагойшу. Ён усхапiўся з крэсла, тоўсты нос яго i вушы пабурэлi. Злосна кiнуў:
      - Сынку свайму аддай. Яму на рэстараны трэба.
      Не, не абразiла i не пакрыўдзiла гэта Шыковiча, а неяк балюча ўкалола. Ён раптам зразумеў, што зайздросны i крывадушны чалавек гэты зайшоў зусiм не за тым, каб атрымаць аўтограф, што ў душы ён радуецца непрыемнасцi са Славiкам. Абурэнне яго было дзiўнае - цiхае. Няхай бы ён лепш закрычаў, вылаяўся. Пры сваёй флегматычнасцi ён зрэдку-такi ўзрываўся i мог моцна крычаць, гэта ў рэдакцыi ведалi. Дык не ж, ён зрабiў нешта зусiм нечаканае i для самога сябе, i для Рагойшы, для ўсiх. Спакойна ўстаў з-за стала, падышоў да загадчыка аддзела, узяў за каўнер паласатага пiнжака, падвёў яго, страшэнна ашаломленага, да дзвярэй, ударам нагi шырока адчынiў iх i выкiнуў Рагойшу ў калiдор, як непатрэбную рэч. Зачынiў дзверы i зноў-такi даволi спакойна вярнуўся да стала. Цiхае кiпенне ўсярэдзiне пачало хутка ўтаймоўвацца. Прыгадаўшы, якi ў Рагойшы зрабiўся твар, калi ён узяў яго за каўнер, Кiрыла нават засмяяўся.
      Хутка яго паклiкалi да рэдактара. У доўгiм i вузкiм кабiнеце акрамя рэдактара сядзеў дырэктар тэлестудыi Аляксей Тукала, стары прыяцель Шыковiча, некалi разам пачыналi пiсаць, разам працавалi многа год. Кiрыла ўзрадаваўся, што размова будзе не адзiн на адзiн i што нарэшце ён зможа высветлiць вiну сына. Тукала, напэўна ж, усё ведае.
      Шыковiч, як звычайна, весела прывiтаўся. Але тое, што Аляксей, працягваючы руку, афiцыйна-ветлiва прыўзняўся, насцярожыла яго.
      Няўжо Алёша Тукала падкрэслiвае дыстанцыю памiж сабой i iм, Шыковiчам? Смешна.
      Не таму, што сумеўся, а знарок, каб паглядзець, што ж будзе далей, Кiрыла напусцiў на сябе выгляд вiнаватага - не павiтаўся з рэдактарам за руку, цiха сеў насупраць Тукалы, панурыў галаву: вось я, карайце! Але бачыў, што i дырэктар студыi i рэдактар разглядаюць яго з павышанай цiкавасцю.
      "Алёшу ўразiла мая новая якасць - уменне выкiдваць з кабiнета дурняў", падумаў весела.
      Жывiцкi - прынцыповы кiраўнiк i ўвогуле добрай душы чалавек. Ён цанiў людзей, якiя ўмеюць пiсаць, абараняў кожнага здольнага журналiста. Шыковiчам жа проста ганарыўся - не кожная газета мае такога нарысiста i фельетанiста. Нiколi ў адносiнах да яго не выяўляў сваю рэдактарскую ўладу. Таму i размову гэтую яму пачаць было нялёгка.
      - Кiрыла Васiльевiч, скажы, калi ласка, што ў вас адбылося. Рагойша тут дакрычаўся да сардэчнага прыступу. Лекара выклiкалi. Заявiў, што пойдзе ў гарком...
      - Няхай iдзе...
      Мяккасць i асцярожнасць, з якой Жывiцкi пачаў сваю прамову, адразу зрабiлi Кiрылу сур'ёзным i злосным. Злосным на Рагойшу. Дзiўна, да слоў рэдактара ён не адчуваў гэтай злосцi.
      - Не, ты чакай... З крыку Рагойшы я нiчога не зразумеў. Растлумач ты хоць, што ў вас адбылося.
      - Нiчога не адбылося. Ён папракнуў мяне за сына. Я не ведаю яшчэ, што там натварыў мой сын. Але калоць мне вочы сынам я нiкому не дазволю! - цвёрда папярэдзiў ён, чамусьцi звяртаючыся да Тукалы.
      Той як бы ўздрыгнуў, узняў галаву ад паперы, на якой рысаваў тоўстым сiнiм алоўкам кароткiх смешных чалавечкаў, пiльна паглядзеў на Шыковiча праз вялiкiя люстраныя акуляры, у якiх адбiвалiся вокны i дрэвы на вулiцы, сказаў:
      - Але, накуралесiў твой Уладзiслаў.
      - Што ён зрабiў?
      - Напiўся. Прыставаў да ангельскiх турыстаў. Чаго ты лезеш да чужаземцаў? Што табе трэба ад iх? Раскрычаўся, што скiне на Ангельшчыну бомбу. Скажы, калi ласка, камандуючы ракетнымi войскамi! - абурана перасмыкнуў Тукала плячамi.
      - Усяго? - мiмаволi вырвалася ў Кiрылы, бо сапраўды ён адчуў палёгку, даведаўшыся дакладна, што ўчынiў сын.
      - "Уся-го"?! - Тукала падхапiўся, загрымеўшы крэслам, абурана кiнуў аловак, i шасцiграннiк пакацiўся па доўгiм стале з дробным стукам, але не ўпаў на падлогу, спынiўся на самым краi. - "Усяго"! Ты чуў, Станiслаў Iванавiч? З яго гэтага мала! Табе хацелася, каб ён перавярнуў рэстаран дагары нагамi цi забiў каго?..
      Шыковiча напачатку мала закрануў крык Тукалы. Ён прасачыў, як кацiўся аловак, i сур'ёзна зацiкавiўся, якая перашкода спынiла яго на самым краi стала. Сказаў лагодна:
      - Не крычы, Аляксей.
      Але той ужо ўзрушана хадзiў па кабiнеце, зняўшы акуляры (мабыць, баяўся, што яны зваляцца) i размахваючы iмi.
      - "Усяго"! Вось так мы выхоўваем моладзь! Пiшам адно... Шумiм пра высокiя матэрыi... А ўласныя дзецi...
      У гэты мiг, мабыць ад Тукалавых крокаў, аловак звалiўся.
      Шыковiч перавёў позiрк на свайго ўгневанага сябра, на яго маладжавы, заўсёды як бы загарэлы хударлявы твар з радзiмай плямкай на левай шчацэ, на прыгожую кучаравую шавялюру. Потым глянуў на рэдактара, якi слухаў з сумным i збянтэжаным выразам на змораным твары, убачыў яго парадзелыя светлыя валасы, вялiкiя залысiны. I чамусьцi ўспомнiў, што ўсе яны равеснiкi, рэдактар нават на год маладзейшы. Але лепш за ўсiх выглядае Тукала, здаецца, якiм быў гадоў дваццаць назад, такiм i застаўся, нават нiводнай сiвай павуцiнкi ў валасах. Падумаў непрыязна: "Умее сябе берагчы, чорт".
      А Тукала ўсё больш разыходзiўся:
      - ...Канешне, калi бацька будзе выкiдваць з кабiнета людзей, то сыну ёсць з каго ўзяць прыклад... Калi бацька сабе дазваляе...
      Рэдактар зморшчыўся, быццам яму наступiлi на мазоль, i папрасiў:
      - Аляксей Рыгоравiч!.. Пагаворым спакойна.
      Тукала на момант асекся. Шыковiч глядзеў на яго цяпер так, быццам не пазнаваў старога сябра, з якiм з'еў не адзiн пуд солi. Сказаў з глыбока затоенай iронiяй:
      - Значыцца, ты, Алёша, рашыў навучыць мяне, як выхоўваць дзяцей? Давай, давай...
      Гэта быў тонкi намёк на тое, што Тукала некалi пакiнуў першую жонку з дзiцем. Ён зразумеў гэты намёк i закiпеў яшчэ горш. Але голас панiзiўся:
      - Я не думаю цябе вучыць. Але калi ты лiчыш, што з цябе мала таго, што зрабiў твой сын, то з мяне гэтага - вось так. - Ён правёў далоняй па шыi. - Я не буду трымаць у сябе хулiганаў.
      Ах, вось яно што! Нарэшце Шыковiчу ўсё стала ясна: Тукалу цяжка было паведамiць аб рашэннi звольнiць Славiка, а таму ён гэтак i нерваваўся.
      "Баязлiвец! Атрымаў цёплую пасаду i забываеш, што ёсць звычайныя чалавечыя адносiны".
      Раптам стала шкада сына: нельга караць двойчы за адну i тую ж вiну. Знявага да Тукалы расла, як снежны камяк. Кiрыла адчуў нават страх: не сарвацца б зноў. Падняўся, засунуў рукi ў кiшэнi, ступiў блiжэй да рэдактара пад яго спакой.
      - Страхуешся? - спытаў знешне спакойна, але з'едлiва.
      - Мне няма чаго страхавацца! - ужо без нервовасцi, паважна адказаў Тукала, надзеючы акуляры.
      - Лягчэй за ўсё выкiнуць чалавека з калектыву, - уздыхнуў Жывiцкi. Нiколi не спяшайся...
      - А што яму да чалавека!..
      - Няхай пра такога чалавека падумае ў першую чаргу бацька!.. А калi бацька апраўдвае... Калi бацька паказвае прыклад... А потым ходзiць прасiць за сына... шукае яму цёплага месца...
      Гэта быў подлы ўдар. Шыковiча перасмыкнула ўсяго. Ён не верыў сваiм вушам. Няўжо гэта кажа Алёша Тукала, якога яшчэ тыдзень назад ён запрашаў да сябе ў госцi? Слiзняк!
      Халодная разважлiвая злосць апанавала Кiрылу. Цяпер ён рабiў усё свядома, з разлiкам.
      Сумна пакiваў галавой.
      - Столькi год я з табой сябраваў i не ведаў, што ты такая дрэнь.
      Эх, як Тукала зноў падскочыў.
      - Чуеце?.. Станiслаў Iванавiч!
      - Хлопцы, як вам не сорамна, - паспрабаваў прымiрыць рэдактар.
      - Цяпер разумею, што не зусiм таго, каго трэба, я выкiнуў за дзверы. Вось каго трэба! I не за дзверы. За акно. Дазволь, Станiслаў Iванавiч? - I Кiрыла пайшоў, каб абысцi доўгi стол.
      Тукала хутка адступiў за рэдактарскi стол. Спалатнелы, стаў побач з Жывiцкiм, якi таксама насцярожана падняўся.
      Шыковiчу стала смешна. Ён дайшоў да краю стала, хмыкнуў i накiраваўся да выхаду. Калi дзверы за iм зачынiлiся, Тукала выхапiў хусцiнку i пачаў выцiраць успацелыя рукi i лоб.
      - Ты бачыў? Зазнаўся! Напiсаў дзве бяздарныя кнiжачкi i гэтак зазнаўся! Як псуе слава! Жах!
      Жывiцкi засмяяўся.
      Не разумеючы прычыны яго смеху, Тукала пачаў развiваць цэлую тэорыю наконт славы i зазнайства.
      8
      Яраш абсталёўваў аперацыйную навейшай апаратурай. Рэканструкцыi яго неаднойчы прыводзiлi ў жах аддзел аховы здароўя. Але няўмольныя вартавыя фiнансаў не маглi ўстаяць перад яго хiрургiчным аўтарытэтам. Патрыёты горада, яны таксама ганарылiся славай хiрургiчнага аддзялення бальнiцы, якое лiчылася лепшым у рэспублiцы. Аперацыйная прывяла ў захапленне дэлегацыю чэшскiх лекараў, якiх нялёгка здзiвiць медыцынскай тэхнiкай. А Яраш усё адно быў незадаволены: ёсць апаратура лепшая. Пераабсталяванне ён планаваў даўно. Многiя з патрэбных апаратаў былi набыты загадзя. Але ўстаноўку iх адцягваў: па-першае, шмат чаго не хапала, па-другое, ён спадзяваўся, што пад канец года галоўны лекар i аддзел будуць больш шчодрымi.
      I раптам ён пачаў работу па пераабсталяванню нечакана. Сам працаваў з манцёрамi i мантажнiкамi вечарамi. Плацiў iм прэмiяльныя са сваёй кiшэнi. За гэтае дзiвацтва яму ўжо неяк раней накiвалi на партбюро. З тым жа, што ён часта працуе не толькi з манцёрамi, але i са сталярамi, з паркетчыкамi, у клiнiцы звыклiся. Добрыя душы тлумачылi, што Ярашу проста няма куды дзяваць сiлу i энергiю, злыя - што такiм чынам ён хоча павялiчыць сваю папулярнасць.
      Каб яму сказаў хто, што ўсё гэта робiцца так тэрмiнова з-за адной хворай, ён, напэўна, пачаў бы аспрэчваць, можа, нават з абурэннем. Не, апаратура ўдасканальваецца не для адной хворай! Для ўсiх. Але ён разумеў, што было б няпраўдай адмаўляць, што гэта ўваходзiць у падрыхтоўку да аперацыi Зосi Савiч. Ён зрабiў сотнi розных аперацый, нямала ўжо i такiх - на сэрцы. Але бадай нi да адной не рыхтаваўся з такой стараннасцю i адказнасцю. Як да найвышэйшага экзамену. Тут усё павiнна быць узважана i ўлiчана. Каб нiякай выпадковасцi. Яго апраўдаюць усе, што б нi здарылася. Але сам ён не даруе сабе, калi гэтая спакутаваная жанчына скончыць сваё жыццё на аперацыйным стале. Неяк уначы ён увесь захаладаў ад такой думкi, гэтак жа, як некалi, калi цяжка хварэў Вiця i ён, хiрург Яраш, страцiўшы веру ў медыцыну, раптам падумаў, што сын можа памерцi. З'яўлялася думка: а можа, запрасiць каго-небудзь з калег з Масквы, з Кiева? Да яго прыедуць. Рэдка якi хiрург бярэцца аперыраваць блiзкага чалавека. Блiзкага... А гэтую дзяўчынку ён ведаў роўна восем сутак, бачыў, размаўляў, калi яна прыносiла яму ежу на гару, дзе i ўдзень панаваў паўзмрок. Ён амаль не ведае (можа, толькi здагадваецца), як яна жыла васемнаццаць год свайго жыцця. I ўсё-такi яна была блiзкiм чалавекам. Нi адзiн хворы цi хворая не жылi так у яго сэрцы, у думках.
      Пакуль што Яраш аддаў яе тэрапеўтам, каб падлячылi, паназiралi, зрабiлi ўсе кардыяграмы, здымкi i аналiзы. Сам заходзiў рэдка, раз у тры днi, на кароткi час, як лекар. Гэта не зблiжала, наадварот, аддаляла iх. Калi ў дзень сустрэчы ён казаў ёй "ты", то цяпер звяртаўся на "вы", як належыць лекару да хворай. На такое аддаленне ён пайшоў свядома. У той жа час папрасiў Машу, каб тая наведвалася да Зосi. Ён сказаў пра гэта аперацыйнай сястры чамусьцi крыху збянтэжана:
      - Маша, ёсць у мяне да вас просьба...
      Яна адразу насцярожылася.
      - Калi ласка, Антон Кузьмiч. - I падняла свае тонкiя рукi, каб паправiць бялюткi чэпчык на высокай дзiвосна залатой кукле валасоў. Ён даўно заўважыў, што яна заўсёды слухае вось так - з паднятымi рукамi.
      - У тэрапii ляжыць хворая Соф'я Савiч. Нам з вамi, здаецца, прыйдзецца аперыраваць яе. Я хацеў бы, каб вы наведвалiся да яе. Не як сястра. Як добры друг. Разумееце? Жанчына гэтая пражыла цяжкае жыццё.
      Яраш адчуваў, што, выказаўшы такую просьбу, ён абавязаны растлумачыць Машы, хто ж такая Савiч. Але што сказаць?
      Што Зося ратавала яго ад смерцi? Чамусьцi не хацелася, каб да аперацыi пра гэта даведалiся ў бальнiцы. Ён добра ведаў, што, бадай, няма большых легендатворцаў i аматараў сенсацый, як лекары i сёстры.
      Падумаўшы пра легенды, ён сказаў пра другое:
      - Вы ведаеце, Маша, я не люблю казак. Але ёй расказвайце пра мяне любыя легенды.
      Сястра застыла, як манекен, зграбная i халодная; яна заўсёды астывала, калi чаго не разумела. Ён растлумачыў:
      - Пра маю хiрургiчную славу. Псiхiчная падрыхтоўка.
      Маша ўсмiхнулася проста i цёпла, здавалася, што ўсмiхнуўся не толькi яе твар, вусны, а ўся постаць - ад залатых валасоў да бронзавых ад загару стройных ног.
      - Цяжка расказаць больш, чым вы заслугоўваеце, Антон Кузьмiч.
      - Не будзем гаварыць адно аднаму камплiментаў, Маша. Нам не патрэбна псiхiчная падрыхтоўка.
      Жарт гэты збянтэжыў дзяўчыну.
      Днi праз два Маша зайшла да яго ў кабiнет у той час, калi ён адпачываў памiж дзвюма складанымi аперацыямi. Яна не магла не ведаць, што хвiлiны такога адпачынку былi свяшчэннымi. Як добры актор настройвае сябе на iнакшае псiхалагiчнае гучанне ў другой дзеi, так ён настройваў сябе на другую аперацыю. Сядзеў у мяккiм крэсле, скiнуўшы чаравiкi, паклаўшы ногi на другое крэсла, i палiў. I вельмi не любiў, калi хто-небудзь заходзiў, перашкаджаў адпачынку. Пра гэта ў аддзяленнi ведалi.
      На стук у дзверы адказаў незадаволена:
      - Хто там? - i скамячыў цыгарэту.
      - Я.
      Ён здзiвiўся, убачыўшы Машу. Яна ўвайшла, нясмелая i надзiва збянтэжаная. Куды падзелiся яе разлiчаныя, да ненатуральнасцi артыстычныя рухi! Спынiлася каля дзвярэй, трымалася за ручку, як бы рыхтуючыся ўцякаць. Выраз твару быў вiнаваты.
      Яраш хутка сунуў ногi ў чаравiкi.
      - Што здарылася, Маша?
      - Я дрэнная сядзелка, Антон Кузьмiч, - сказала яна так, як магла б сказаць тады, калi ён выказваў сваю просьбу, каб мела намер адмовiцца. - Мы не разумеем адна адну. Яна, Савiч, адносiцца да мяне з дзiўнай падазронасцю...
      - З падазронасцю? - перапытаў Яраш.
      - Можа, не тое слова я сказала. Але... дзiўная яна. Пра такiх у нас кажуць: нелюдзiмая.
      - Нелюдзiмая? - з суровым дакорам перапытаў ён i гэтай суровасцю зусiм збянтэжыў дзяўчыну. Але тут жа мякка прапанаваў: - Сядайце, Маша, - i паказаў на тое мяккае крэсла, у якiм толькi што сядзеў сам.
      Яна нясмела села. Як тая вясковая дзяўчынка, што ўпершыню трапiла да суровага i бязлiтаснага прафесара. Яраш не пазнаваў сваю маўклiвую, але надзвычай упэўненую, спакойную, гордую аперацыйную сястру.
      - Яна нiчога не расказала вам пра сваё жыццё?
      - Не, нiчога.
      - Вы чулi што-небудзь пра доктара Савiча?
      Маша пакiвала галавой - не.
      Цяпер Яраш зразумеў, чаму яна прыйшла вось так i такая: хацела, каб ён расказаў ёй пра хворую, тады толькi яна можа выканаць яго просьбу. Ён узлёг на стол сваiм магутным целам i такiм чынам даверлiва наблiзiўся да яе.
      - Скажыце, Маша, а вы да каго-небудзь адносiлiся з падазронасцю?
      - Я? Калi бачыла, што перада мной хлус, няшчыры чалавек... Але гэта не тая падазронасць! - Тут яна застыла ў сваёй звыклай паставе - не зразумела яго.
      - Скажыце, а вы нiколi не баялiся людзей, Маша?
      Яна ўсмiхнулася, але ўсмешка не растапiла халоднага неразумення i не зварухнула застылыя рысы твару.
      - У школе я баялася нашага гiсторыка. Мне дрэнна давалася гiсторыя.
      Ярашу здалося, што пра гiсторыю яна выдумала знарок, надаўшы словам хiтры i тонкi сэнс. Ён не здзiвiўся, бо заўсёды лiчыў яе разумнай i дасцiпнай. Закрыўшы далонямi вочы, задумаўся: як расказаць ёй пра Зосю?
      У часе гэтай паўзы Маша спытала ва ўпор:
      - Хто яна вам, гэтая Савiч?
      Антон Кузьмiч хутка адняў ад твару рукi.
      - Вы маглi б, Маша, спытаць пра гэта адразу. Я сказаў бы вам. Зося Савiч ратавала мяне ў падполлi ад смерцi.
      - Вас? - Маша здзiвiлася, устрапянулася i адразу стала звычайная: сур'ёзная, але чуткая, як сейсмограф. Магчыма, нейкi момант яна не давала веры, што тая худзенькая, маленькая, спакутаваная - скура ды косцi нелюдзiмая жанчынка ратавала такога асiлка.
      Яраш, зразумеўшы гэта, сказаў:
      - Яна мужная дзяўчына. I ў яе цяжкi лёс. Смерць бацькi, загадкавая смерць. Нямецкi канцлагер. Сiбiр... Хвароба. - Ён падняўся, вялiкi, крыху ўсхваляваны, выйшаў з-за стала. - Я хацеў, Маша, каб вы растапiлi лёд у яе душы.
      Пiльна назiраючы за iм, Маша нейкi час яшчэ сядзела. А потым падхапiлася, збянтэжаная: нiколi яна не садзiлася, калi доктар Яраш стаяў. Цяпер ёй было сорамна i за тое, што яна не здолела нават шчыра пагаварыць з Савiч, i за тое, што вось так настойлiва дамагалася тлумачэння ад Антона Кузьмiча. Што ён можа падумаць? Але яна не стала прасiць прабачэння i не стала запэўняць, што цяпер пастараецца ўсё зрабiць, каб хворая не адчувала адзiноту. А зусiм нечакана папрасiла пра другое:
      - Антон Кузьмiч, раскажыце пра гэта на нашым камсамольскiм сходзе.
      - Пра што?
      - Пра сваю работу ў падполлi. Пра тых людзей... Пра Савiч...
      Яраша трохi здзiвiў такi нечаканы паварот. Ён пiльна ўгледзеўся ў яе вочы-азёры з залатымi берагамi: сур'ёзна яна цi зноў з iронiяй, помсцячы, што ён нiчога не расказаў адразу? Не, сястра прасiла сур'ёзна. I яго хораша кранула такая яе сур'ёзнасць.
      Калi яна выйшла, Антон Кузьмiч зноў сеў у крэсла, зноў запалiў (другую цыгарэту!) i доўга думаў. Пра лёс Зосi. Пра пакаленне, якое не ведае падазронасцi i нiчога не баiцца... Але што ён, Яраш, ведае пра гэтае пакаленне? Належаць да яго Тарас i Маша... Але ёсць i Славiк Шыковiч... Як i чым жыве Маша? Тарас? Што хвалюе Славiка? Як далёка ён, нядаўнi камсамолец Яраш, адышоў ад гэтага пакалення! Калi быў апошнi раз на камсамольскiм сходзе? Год дзесяць ужо, не менш, публiчна не расказваў пра падполле. Чаму? А раней, калi часам выступаў, цi расказаў хоць раз пра Зосю Савiч? Не, так, мiж iншым, зрэдку ўспамiнаў дзяўчыну, якая памагла ўратавацца. Цяпер яму стала сорамна i агiдна. Няўжо i ён баяўся? У падполлi не баяўся сто разоў iсцi на смерць, а тут...
      Адразу пасля вайны адчуваў маральны абавязак перад памяццю таварышаў, якiя загiнулi, напiсаць пра iх барацьбу. Не напiсаў. Пiсаў дысертацыi. Кандыдацкую, пасля доктарскую (якую збiраецца абараняць). Гэтым апраўдваўся перад сваiм сумленнем. А потым увогуле падполле пачало здавацца далёкай гiсторыяй, да таго ж вельмi заблытанай людзьмi i часам. Ён не зразумеў нават адразу жадання Шыковiча вярнуцца да гэтай гiсторыi, ператрусiць яе, перагледзець. Яму здавалася, каму гэта патрэбна цяпер? I вось уваскрэсла з мёртвых Зося Савiч... Ужо тады, у тую ноч, калi расказваў пра яе Шыковiчу, ён, Яраш, зразумеў, што гэта патрэбна людзям, патрэбна новаму пакаленню - Тарасу, Славiку, Вiцю, Наташы. Пасля размовы з Машай, пасля яе нечаканай просьбы расказаць пра ўсё на камсамольскiм сходзе ён пераканаўся ў гэтым цвёрда i непарушна.
      Асноўныя работы ў аперацыйнай былi закончаны. Апошнiя днi поркалiся з тэлевiзiйнай апаратурай. Яраша доўга не задавальняла яркасць адбiтка на экране, i ён выгнаў з iнжынера, з рабочых i з самога сябе сем патоў, пакуль дамогся, каб дарагая навiнка гэтая давала належны эфект i карысць.
      Калi тэхнiкi пайшлi "замочваць" добрую справу за яго прэмiяльныя, Яраш застаўся адзiн. Ён яшчэ раз агледзеў сваю гаспадарку, якой употай ганарыўся. Усюды - нiкеляваная сталь: безлiч блiскучых iнструментаў у шкляных шафах, дэталi апаратаў. Сталь, якая ў разумных руках хiрурга прыносiць людзям ратунак, жыццё. О, ён ведаў вартасць сталi!
      Але не дзеля таго, каб лiшнi раз агледзець аперацыйную, ён застаўся. Хацелася самому, без спецыялiстаў, праверыць тэлеапаратуру. Быў у яго непахiсны закон - усё ўмець рабiць самому.
      Ён палажыў на аперацыйны стол разгорнуты падручнiк па анатомii, навёў на старонку тэлевiзiйную пушку, якая была ўманцiравана ў бясценевую лямпу. Нацiснуў кнопкi. Засвяцiўся экран, задрыжалi на момант звiлiстыя нiткi кадраў. А потым застыў павялiчаны адбiтак каленнага сустава. Ён гартаў старонкi i бачыў на экране свае рукi. Чалавеку старонняму магло б здацца, што ён забаўляецца, як дзiця, цешыцца новай цацкай, назначэнне якой у аперацыйнай не кожнаму лёгка зразумець. На экране з'явiлася сэрца. Яраш перастаў гартаць старонкi падручнiка, выпрастаўся i ўважлiва пачаў разглядаць адбiтак, быццам убачыў гэтае дзiва першы раз у жыццi. У той мiг ён падумаў пра Зосю. I яго ўласнае сэрца дало пачуць сябе. Такiя нечаканыя штуршкi ён адчуваў ужо некалькi разоў. Няўжо гэта боязь будучай аперацыi?
      Яраш выключыў устаноўку i бясценевыя лямпы i адышоў да шырачэзнага - на ўсю сцяну - акна. Вечарэла. Сад пакрыўся ценем ад будынкаў. Сонца заходзiла з другога боку, за бальнiчнымi карпусамi. Адзiны прамень яго прабiўся памiж муроў i асвяцiў верхавiны таполяў, маладых, але самых высокiх дрэў. Яраш прыгадаў, што таполевая алея гэтая была пасаджана ў вясну Перамогi. I вунь якiя вымахалi дрэвы! У садзе гулялi хворыя. Адны сядзелi, другiя хадзiлi. Санiтарка ў белым халаце гушкала дзiця, загорнутае ў такi ж шэры бальнiчны халат, якiя былi i на дарослых. Яраш ненавiдзеў форму i колер гэтых халатаў i ўжо колькi год вёў вайну, каб замянiць iх. З iм згаджалiся, а пасля - ён ведаў - кпiлi, ацэньваючы яго дамаганнi як дзiвацтва таленавiтага чалавека, якi ва ўсiм хоча быць арыгiнальным.
      Амаль пад самым акном аперацыйнай пад яблыняй сядзелi трое маладых людзей: адзiн у бальнiчным халаце з падвязанай рукой, двое ў майках. Хлопцы разлiвалi вiно. Хворы быў яго, Ярашаў, рабочы-будаўнiк з пераломам рукi. Але як трапiлi сюды ў такi час наведвальнiкi?
      "Хаця б схавалiся. А то расселiся на вачах усёй бальнiцы. Вось жа лайдакi!" - з нязлосным дакорам падумаў хiрург. Ён мог адчынiць акно i накрычаць на хлопцаў. Але замест гэтага далiкатна адступiў у глыб аперацыйнай, каб не спугнуць iх. I самому яму захацелася хутчэй апынуцца на дачы. Сесцi вось так на траву, каля свайго ўлюбёнага вогнiшча. А потым ляжаць, глядзець у неба i слухаць крыху блытаныя, але цiкавыя разважаннi Шыковiча пра палiтыку, мараль i лiтаратуру. Пра адно толькi падумаў з непрыемнасцю: зноў трэба тлумачыць Галiне, дзе так затрымаўся. Але не ўзлаваўся на жонку, а пашкадаваў яе: яна варта жалю за сваю неразумную рэўнасць.
      Павярнуўся, каб пайсцi, i ў адчыненых шкляных дзвярах убачыў Машу. Яго трохi спалохала, што сястра магла доўга назiраць за iм. I ён спытаў амаль груба:
      - Што вы робiце тут у такi час? - Але спахапiўся i пажартаваў: - Вашы равеснiцы даўно танцуюць.
      - Я была ў Зосi. - Вочы яе дзiўна блiснулi. - Яна расказвала, як ратавала вас... I пра сябе.
      Яраш падумаў: а цi правiльна ён робiць, што нi пра што не распытвае ў Зосi? А раптам... Не, не! Ён рашуча адганяў гэтую думку. Таму i не распытвае i рэдка пакуль што наведваецца, бо хоча пераканаць у першую чаргу яе (ды i сябе таксама!), што аперацыя гэтая звычайная i ўсё скончыцца найлепшым чынам.
      "Што яна расказвала пра сябе?" - хацелася яму спытаць у Машы. Але нешта стрымала яго.
      - Значыцца, больш яна не адносiцца да вас з падазронасцю?
      - Мне здаецца, мы пасябравалi.
      - Дзякую, Маша.
      - Няма за што, Антон Кузьмiч. - Яна апусцiла вочы, сказала: - Яна пыталася, цi знаёма я з Тарасам, - i раптам папрасiла: - Пазнаёмце мяне з Тарасам.
      Цяжка не здзiўляцца - такiя нечаканыя паведамленнi i просьбы ў гэтай дзяўчыны. Але гэтая просьба Ярашу спадабалася.
      - Прыязджайце ў нядзелю да нас на дачу. Пазванiце ранiцай доктару Майзiсу, у яго свая машына. Я запрашаў яго.
      - Дзякую, Антон Кузьмiч. Я магу iсцi?
      - Калi ласка, Маша...
      Нейкi момант ён стаяў у аперацыйнай, слухаючы, як недзе далёка ляпаюць дзверы. Потым рушыў у калiдор, на хаду развязваючы нарукаўныя матузкi халата. Перад сваiм кабiнетам спынiўся, хвiлiну пастаяў у задуме i... хутка пайшоў па доўгiм калiдоры, завязваючы матузкi.
      У тэрапеўтычным аддзяленнi ён пачуў, як адна дзяжурная сястра спалохана крыкнула другой:
      - Яраш! - I забегалi, замiтусiлiся. Ён нiколi не мог зразумець, чаму ў другiх аддзяленнях i клiнiках яго гэтак баяцца.
      Зося, у адной сарочцы, доўгай, пацямнелай ад часу i мыцця, сядзела каля акна i ела чарэшню, выплёўваючы костачкi на газету. Убачыўшы яго, яна войкнула, засаромелася, закрыла рукамi грудзi. Ад яе сарамлiвасцi i яму зрабiлася нiякавата. Год пятнаццаць ужо ён не адчуваў нiчога падобнага, заходзячы да хворых i застаючы iх у любым выглядзе. Ды i ўвогуле з iм было гэта толькi аднойчы: калi нарадзiўся iх першынец Вiктар i ён, студэнт-выпускнiк, наведаўся ў палату, дзе ляжалi парадзiхi.
      "Што ты закрываешся? - падумаў ён пра Зосю. - Столькi разоў я цябе аглядаў, выслухоўваў... Буду трымаць у руках тваё сэрца..."
      Прывiтаўся да ўсiх. У адзiн позiрк убачыў, што i другiя жанчыны накрываюцца коўдрамi, зашпiльваюць халаты, прычэсваюць валасы. Iх было ў палаце шэсць чалавек. Дзiўная жаночая псiхалогiя! Сарамлiвасць iх залежыць ад часу i абставiн.
      Яраш спытаў у Зосi, як пытаюць усе лекары ў сваiх пацыентаў:
      - Як мы адчуваем сябе?
      - Добра, - нясмела адказала яна i ўсё яшчэ закрывала грудзi i хавала пад табурэт свае босыя ногi.
      Ён узяў на ложку стракаты халат i падаў ёй. Яна хуценька накiнула яго, зашпiлiлася.
      - Лажыцеся, - сказаў ён.
      Узрадаваная, яна даволi рухава нырнула пад коўдру. Ён узяў табурэт, на якiм яна сядзела каля акна, сеў побач.
      - Гуляем?
      - Мне дазволiлi ўставаць, - прыдушаным i спалоханым голасам адказала Зося.
      - Ёй дазволiлi, - пацвердзiла суседка.
      Яраш адгарнуў коўдру i агледзеў ногi хворай, памацаў iх. Ацёк знiк. Зусiм звычайная жаночая нага - i па колеру i па форме. I твар змянiўся за два тыднi, якiя Зося знаходзiцца ў iх бальнiцы. Твар памаладзеў, папрыгажэў. Цяпер Яраш лёгка пазнаваў рысы той Зосi, якая некалi смела i дзёрзка схавала яго. Але яму хацелася ўбачыць рысы i таго ж характару. Няхай бы блiснула хоць адна iскра яе дзёрзкасцi, рашучасцi, весялосцi, дасцiпнасцi, хiтрасцi! Не, усё задушана, нават хiтрасць. Адно хiба свяцiлася ў яе вачах - захапленне iм, Ярашам. Але i яно было зусiм iнакшае, чым тады, нейкае па-рабску пакорлiвае.
      Хворыя, якiя маглi хадзiць, па адной далiкатна пакiдалi палату: яны шмат што ўжо ведалi. Толькi новая старая, адчуўшы, што гэта "важны доктар", папрасiла:
      - Доктар, паглядзiце i мяне.
      Ды засталася дзяўчына з прыроджаным парокам сэрца, якую Яраш таксама меўся аперыраваць, хоць згоды яе яшчэ не пыталi, але яна, вiдаць, адчувала цi чула размовы i кожны раз глядзела на яго з панiчным страхам.
      З'явiлася дзяжурная лекар, ужо заспаная.
      - Я вам не патрэбна, Антон Кузьмiч?
      - Не. Толькi не спiце, калi ласка, так рана. Няёмка, ведаеце... Дзесяць гадзiн.
      Маладая лекарка "правалiлася" скрозь падлогу.
      - Дык як самаадчуванне, Соф'я Сцяпанаўна? - ужо зусiм не як лекар, хоць i лiчыў у гэты момант пульс, а як добры сябра спытаў Яраш, iнтымна, даверлiва. Гэтая даверлiвасць перадалася i ёй.
      - З мая сорак трэцяга я нiколi не адчувала сябе лепш, - сказала яна амаль шэптам, але так, што ў Яраша здавiла горла.
      Васемнаццаць год фiзiчных i душэўных пакут! У парыве пяшчоты i спачування ён лёгка сцiснуў яе руку, сухую i гарачую. Ад маленькай ласкi такой вочы яе сталi вiльготныя. Ён глядзеў у iх бяздонне праз малюсенькiя шарыкi плафонаў. Яму не хацелася, каб яна заплакала, i ён падбадзёрыў яе добрай усмешкай i словамi, якiя гаварыў многiм хворым, але з той рознiцай, што ёй ён зноў сказаў "ты" - як блiзкаму чалавеку:
      - Ты будзеш адчуваць сябе зусiм добра. Як усе здаровыя людзi. Можаш паверыць мне.
      - Я сто разоў памiрала... I, бачыце, не памерла... Бо хачу жыць. Я веру вам.
      Яна так вымавiла "хачу жыць" - з працягам, з нацiскам, што Яраш скалануўся. Дзiўна, але менавiта ў гэтых словах ён нарэшце адчуў характар той Зосi. Сапраўды, дзiўна. Тая Зося нiколi не сказала б такiх слоў.
      Тая сказала: "Калi яны ўсё-такi ўварвуцца сюды, вы будзеце страляць?"
      "Буду".
      "У шафе ў Грота стаiць аўтамат".
      I хоць бы задрыжаў голас. Нiбы паведамiла, што ў шафе стаiць варэнне.
      Незразумела, чаму ў памяцi Яраша блiснуў гэты эпiзод i гэтыя словы. I невядома, па якiх лагiчных законах ён звязаў iх з тым, што яна сказала цяпер, праз васемнаццаць год пакутлiвага iснавання на мяжы жыцця i смерцi.
      Яна спытала:
      - Вы таксама дзяжурыце?
      - Не. Я працаваў.
      - Аперацыя?
      - Не. Я рамантаваў адзiн прыбор.
      - Сам?
      - З электраманцёрамi.
      - Вы ўсё ўмееце! - I, о дзiва, захапленне ў яе вачах ён убачыў таксама ўжо другое, амаль такое ж, што i тады, калi яна даведалася, хто ён.
      - Усё ўмець у наш час немагчыма.
      - А я нiчога не ўмею, - уздыхнула яна.
      - Вам здаецца так. Пражыць такое жыццё...
      - Хiба я жыла!
      - Прафесiю можна набыць.
      - У трыццаць шэсць год?