Сэрца на далонi (на белорусском языке)

Шамякин Иван
Сэрца на далонi (на белорусском языке)

      Iван Шамякiн
      Сэрца на далонi
      Раман
      1
      Доктар Яраш стаяў на даху веранды i свiстаў, залажыўшы пальцы ў рот. Свiстаў так, што здавалася, з дубоў пасыплецца лiсце. У блакiтнай безданi неба ўзнiмалася чарада чаграшоў. Галубы кружылi над дачай. У "мiкалаеўскiх чырвоных" гарэлi крылы. Раптам чараду быццам знесла ветрам: мiг - i яна апынулася далёка над борам. I доктар ледзь не паляцеў следам за ёю. Ступiў на самы край даху. Пад яго цяжкiм целам натужлiва рыпнулi слупы веранды, забрынчалi шыбы. Ён хваляваўся, як хлапчук. Сонца, што ўзнялося над борам, бiла праменнямi ў твар, сляпiла. Яраш засланяўся ад яго не далоняй, а неяк па-дзiцячы, локцем. З другога канца веранды стаяў яго сын Вiктар, ростам траха не з бацьку, але худы, танклявы, даўганогi. Ён сачыў за галубамi ў палявы бiнокль.
      Ля калодзежа сядзелi на лаўцы жанчыны. Iх цiкавiлi не галубы, а галубятнiкi.
      - Смешна. Як дзiця. Цэлы дзень можа ганяць галубоў, - быццам з дакорам, але ў той жа час з замiлаваннем да мужа сказала Галiна Адамаўна.
      - А я люблю людзей, якiя могуць вось так захапляцца, - адказала Валянцiна Андрэеўна, не зводзячы вачэй з Яраша.
      - О, я прыраўную, Валя!
      Сказала жартам i сама ж адчула, як трывожна ёкнула сэрца. Зачырванелася.
      Валянцiна Андрэеўна ўбачыла гэтую чырвань на яе шчоках i адвярнулася ад веранды: яна добра ведала сваю сяброўку, яе хваравiтую падазронасць.
      - Было б да каго, Галя. Я ўжо старая баба. Бачыш, расплылася як. Гэта мне трэба раўнаваць. Мой Кiрыла штодзень ставiць цябе ў прыклад. Глядзi, кажа, як Галiна ўмее сачыць за сабою, стройная, як у дваццаць год.
      - Тоўстыя заўжды зайздросцяць тонкiм, - засмяялася Галiна Адамаўна, задаволеная, што яе хваляць.
      З другой палавiны дома выйшла дачка Шыковiчаў Iра, апранутая па-святочнаму - у яркую раскляшоную спаднiцу, у белую кофтачку, белыя басаножкi. Гэтае лёгкае адзенне пасавала i да яе стройнай постацi, i да вясёлай летняй ранiцы.
      Iра паправiла акуляры i таксама пачала ўглядацца ў неба. Галубiнай чарады яна не ўбачыла сваiмi блiзарукiмi вачамi i, зняважлiва зморшчыўшы нос, сказала:
      - Яны даўно ўжо ў горадзе, вашы галубы.
      - Не каркай! - кiнуў з даху Вiктар.
      Гэта быў першы гон прывезеных з горада на дачу галубоў, i бацька з сынам моцна перажывалi - цi вернуцца яны?
      Але як нi быў заняты Антон Кузьмiч галубамi, ён не пакiнуў без увагi сынавы словы.
      - Э-э, браце мой! Ты як размаўляеш з дзяўчынай? Яна ж на пяць год старэйшая за цябе. А ты ёй - "не каркай!". Жах!
      Валянцiна Андрэеўна заступiлася за хлопца:
      - Не вялiкая панi. Як яна, так i да яе. Мы тут усе на "ты". Адна сям'я.
      Дзяўчына з iранiчнай усмешкай зiрнула на мацi i пайшла па сцежцы да раўчака, што працякаў метраў за сорак ад дачы. Здалёк паклiкала:
      - Наташка! Хадзем на луг!
      Дванаццацiгадовая дачка Ярашаў сядзела на падаконнiку, звесiўшы ногi на двор, i чытала, абыякавая да галубоў, да якiх учора яшчэ выяўляла iнтарэс i, магчыма, зацiкавiцца заўтра. Але сёння ёй было не да галубоў. Усю ранiцу чытала яна "Прыгоды Гекльберы Фiна" i ўвесь час рагатала, стукаючы ад захаплення пяткамi па сцяне. Запрашэння Iрынага яна не пачула.
      Галiна Адамаўна сказала:
      - Наташа, цябе клiчуць.
      Дзяўчынка не адгукнулася.
      - Наташка!
      - Га!
      - Схадзiце з Iрай на луг i нарвiце шчаўя.
      - О божа! - цяжка ўздыхнула малая. - Што за жыццё на гэтай дачы! Старонкi не дадуць прачытаць чалавеку.
      Жанчыны засмяялiся.
      - Наталка! - гукнуў Яраш. - Не бурчы, свякруха. Кацiся абаранкам на луг. Цябе галубы баяцца.
      - Жыцця няма ад вашых галубоў. - Наташа перакiнула ногi цераз падаконнiк i знiкла ў пакоi, Вiктар паведамiў мiж тым:
      - Ляцяць!
      - Дзе?! Дзе? - затупаў па даху Яраш, ажно задрыжаў увесь дом, выхапiў у сына бiнокль, радасна загудзеў: - Ага, ляцяць! Вяртаюцца. А што я вам казаў? Малаверы! - папракаў ён немаведама каго, бо нiхто нiчога не казаў, калi не лiчыць кароткай Iрынай заўвагi.
      Чарада галубоў пранеслася над соснамi, нiзка абляцела вакол дома, памкнулася на вышкi, дзе была галубятня, i, спуджаная Ярашавым свiстам, зноў узвiлася ўгару.
      Галiна Адамаўна, па-дзявочы стройная, млява пацягнулася, закiнуўшы голыя рукi за галаву.
      - А хораша тут. Я даўно так не адпачывала.
      - Хораша, калi гасцей няма. Кожны дзень госцi. Абрыдла. Кiрыла бясконца каго-небудзь запрашае. Яму сумна без гасцей. А мне гатуй ды талеркi мый цэлы дзень. Антон! - гукнула Валянцiна Андрэеўна Яраша. - Рыбу лавiць пойдзем?
      У Галiны зноў загарэлiся шчокi. Яна баялася гэтых паходаў мужа i суседкi з вудамi да ракi, дзе густыя лугавыя зараснiкi, хоць яны яшчэ нiколi не заставалiся там адзiн на адзiн, з iмi заўсёды iшлi або Вiця, або Наташа, або Iра, цi часцей усе трое. Сама яна знарок не хадзiла, каб не падумалi, што не давярае цi пiльнуе. Не, ёй вельмi i шчыра хацелася быць такой, як муж, - ён ва ўсiм верыць ёй, як Шыковiч, абыякавы да таго, куды i з кiм iдзе яго жонка, як Валянцiна. Хочацца... Але яна не можа. Яна пакутуе. I, магчыма, не столькi ад самой рэўнасцi, колькi ад сораму за яе i за сябе, што яна вось такая - не як другiя. Але каб ён быў не такi, яе Антон. Можа, тысячны раз яна палюбавалася яго асiлкавай постаццю, што ўся iмкнецца ў неба за галубамi, яго дужымi голымi рукамi, шырокiм i мужным тварам, валасамi каштанавага колеру... Яна не ведае больш прыгожых валасоў. Дурнi тыя, хто кажа, што доктар Яраш трохi рудаваты. Каб яны прыгледзелiся блiжэй, каб маглi пагладзiць гэтыя мяккiя валасы, пачуць, як яны пахнуць, прытулiць гэтую разумную галаву да грудзей... Вось так... Яна мысленна абняла мужа. I тут жа адчула пякучы боль ад думкi, што калi-небудзь другая, чужая жанчына абнiмала яго. Закружылася галава. Як праз сон да яе даляталi словы суседкi:
      - Ранiцай пытаю: "Прызнайся, Кiрыла, каго на сёння запрасiў?" - "Нiкога", - кажа. А па вачах бачу, што манiць. Уцяку на луг на цэлы дзень. Няхай сам частуе... Што з табой, Галя? Ты нездарова?
      - Не. Нiчога. - Галiна Адамаўна бадзёра падхапiлася i засмяялася, але смех гэты гучаў дзiўна.
      Яраш адарваўся ад галубоў, глянуў унiз на жонку.
      - Галка! Што здарылася?
      - Нiчога. Вунь хто падбiраецца да вашых галубоў, - яна паказала ў неба над лугам.
      Там, у вышынi, павольна кружыў коршак.
      - Вiця! Пакараць агрэсара. Збiць, як Паўэрса.
      Бацька i сын з аднолькавым спрытам саскочылi ўнiз. Вiктар на мiг заглянуў у пакой i выбег адтуль са стрэльбай. Хлопцу толькi нядаўна дазволiлi карыстацца ёй, i ён рады быў кожнаму выпадку, каб паказаць свой паляўнiчы талент. Пераламаўшы доўгае цела, траха не датыкаючыся носам да зямлi, ён смешна сiгаў да раўчака, збiраючыся па зараснiку дабрацца непрыкметна да таго месца, над якiм кружыў коршак. Галiна Адамаўна крыкнула:
      - Вiця, асцярожна! Там недзе Iра...
      Яраш глядзеў услед сыну i бязгучна смяяўся. Смяялася яго цела, перапоўненае здароўем i бадзёрасцю.
      Галубы ўпалi ўнiз. Цi то яны адчулi небяспеку, цi, можа, убачылi, што гаспадары нарэшце пакiнулi свой пост i нiшто не перашкаджае заляцець у галубятню. Але яны не заляцелi адразу на гарышча, а ўсёй чарадой, шумна захлопаўшы крыламi, уселiся на парэнчы балкона, што быў зроблены над верандай з другога боку гэтага доўгага дома.
      З акна паддашка высунулася лабастая галава з лысiнамi-затокамi, што глыбока ўрэзалiся ў доўгiя, крыху кучаравыя i моцна ўскудлачаныя белыя валасы.
      - Што ў вас за гармiдар такi? -хмура спытаў Шыковiч, блiснуўшы залатым зубам. - Не даяце чалавеку папрацаваць спакойна.
      - Ты, Кiрыла, як Наташка, - засмяялася Валянцiна Андрэеўна. -Усю ранiцу я хадзiла на пальчыках. Не можам жа мы хадзiць так цэлы дзень.
      - Сёння нядзеля, Кiрыла Васiльевiч. Трэба адпачываць, - сказала Галiна Адамаўна.
      Яраш хiтра сажмурыўся:
      - Нешта ў цябе вочы заспаныя. Няўжо ад працы?
      Галава Шыковiча схавалася. Яраш i жанчыны засмяялiся. Але праз момант Шыковiч з'явiўся на балконе ў зялёна-карычневай паласатай пiжаме. Пужнуў галубоў:
      - Кыш, чэрцi! Ужо напэцкалi, - i да Яраша: - Я табе дам - "вочы заспаныя". Эскулап ты беспардонны! Гэта ж не твая работа! Выразаў сляпую кiшку, i больш нiякага клопату, iдзi ганяй галубоў.
      - Няшчаснае чалавецтва! Як яно збяднее, калi не пачытае твайго артыкула. Цi, можа, свет перавернецца дагары нагамi?
      - Цяпер яны доўга будуць шпiляць адзiн аднаго. Хадзем купацца, Галя.
      - Наташка, купацца хочаш?
      Дзяўчынка выглянула з акна, крыкнула:
      - Чаго хачу - таго хачу! Тут жаданнi нашы, мамачка, заўсёды супадаюць. Яна выскачыла праз тое ж адчыненае акно з ручнiком i кнiгай у руках.
      У кустах бухнуў стрэл.
      Коршак спакойна праплыў над сядзiбай. Усе правялi яго вачамi. Яраш пашкадаваў:
      - Прамазаў Вiктар.
      - Насыпце яму солi на хвост, - хмыкнуў Шыковiч з вышынi.
      - Я цябе, малавера пузатага, зараз скiну з тваёй галубятнi!
      Адыходзячы, жанчыны пачулi, як пад цяжкiмi крокамi Яраша застагналi новыя ўсходцы, што вялi на гарышча, дзе Шыковiч абсталяваў сабе кабiнет. Потым, азiрнуўшыся, яны ўбачылi, што кароткi Шыковiч дрыгае ў паветры нагамi, падняты дужым Ярашам.
      - Пусцi, чорт! Косцi паломiш. Во лапы! Клешчы! Табе не хiрургам трэба быць, а кавалём. Першы раз у жыццi бачу такога лекара... Адчапiся!
      Задыхаўшыся, Шыковiч выслiзнуў з Ярашавых рук i адкацiўся на другi бок балкона.
      - Валя прасiла штодзень размiнаць цябе. Глядзi, у цябе адразу знiк заспаны выгляд.
      - Валя выдумае! А сама лянуецца зарадку рабiць. Я хоць шторанiцы паўгадзiны... нагамi дрыгаю...
      - Вось iменна, дрыгаеш. Мала карысцi ад тваёй зарадкi.
      Яраш наблiзiўся i стаў поплеч, ён быў вышэйшы на цэлую галаву. У горадзе, калi яны гулялi разам, на iх з усмешкамi азiралiся, а сябры жартавалi з iх i расказвалi анекдоты. Але гэта не шкодзiла iх дружбе.
      Хвiлiну яны моўчкi глядзелi на луг, дзе памiж кустоў мiльгалi стракатыя халаты iх жонак i Наташы. Жанчыны iшлi да дубоў, за якiмi iскрылася тысячамi сонцаў даўгаватае люстра вады. Гэта старыца ракi. Самой ракi не вiдаць, у незапомныя часы яна адступiла ад лесу на добры кiламетр. Вiдзён толькi чырвоны слуп лiхтара на беразе.
      Луг не роўны i не гладкi, ён перарэзаны старыцамi-раўчакамi, канавамi, берагi якiх зараслi лазняком, на ўзгорках стаяць дубы, у зарэчнай далечы сiнее лес, злева з-за хмызнякоў выглядаюць стрэхi хат. Але ўсё адно нiдзе, нават у самым шырокiм полi, няма такога адчування прасторы i неабсяжнасцi, як тут, асаблiва калi глядзець вось з такой вышынi. Дзiўна, што неба тут таксама здаецца вышэй, чым дзе ў iншым месцы. I бачыш усё адразу: зялёную зямлю i блакiтнае неба. I ваду. Няхай мала яе, але яна адлюстроўвае ўсё - неба i дубы. А павярнiся назад i ўбачыш яшчэ адно дзiва прыроды - лес. Цудоўны бор - сасна ў сасну - абступаў невялiкую абжытую паляну. Злева, блiжэй да ручая, што аддзяляў лес ад лугу, сосны саступалi месца дубам-асiлкам, якiх нямнога засталося ў нашых лясах. Каля самага бору тулiлiся старыя будынкi ляснiцтва кантора, хаты ляснiчага, леснiка, канюшня.
      Адзiнокая дача - гэта вялiкая i крыху нязграбная будынiна з рознымi па форме верандамi, з мансардай толькi ў адной палавiне - збудавана на мяжы лесу i лугу, пад дубамi. Шыковiч выхваляўся, што месца выбраў ён, забываючыся, што Яраш ведаў гэтую мясцiну яшчэ з партызанскiх часоў.
      Шыковiч стаў на пальчыкi, пацягнуўся, падняўшы рукi, глыбока ўдыхнуў паветра. Яму хацелася сказаць каторы раз:
      "Эх, якi маляўнiчы куток! Рыўера! Ухвалi мой густ ты, эскулап!" Але на гэты раз ён знайшоў iншую форму:
      - Здаецца, што тут нават паветра больш, чым дзе... Якое неба! А?
      - Больш кiслароду.
      - Для мяне - паветра, для цябе - кiсларод. Гэта ж табе не кiслародная палатка. Мне здорава спiцца тут, - Шыковiч весела засмяяўся. - У цябе вострае вока. Я такi праўда задрамаў над сваiм артыкулам.
      - А мы ўсю ранiцу хадзiлi на пальчыках. Кiрыла творыць, - iранiчна пасмiхнуўся Яраш.
      - Гэта ты хадзiў на пальчыках, хлус няшчасны? Свiстаў, як Салавей-разбойнiк. Ты пiсаў калi-небудзь публiцыстычныя артыкулы?
      - Не, дзякуй Богу.
      - То-та. Гэта пакута. Асаблiва на заказаную тэму. Скажы, у цябе было, калi ты хочаш зрабiць лепш, адчуваеш, што можаш зрабiць, а не выходзiць? Атрымлiваецца нейкая жвачка. Нудная жвачка.
      - Калi пiсаў дысертацыю, было. У рабоце - не. Жвачка ў нашай рабоце баранi божа!
      Шыковiч на нейкi момант сур'ёзна задумаўся.
      - Я разумею. Вiдаць, чым больш адказнасцi, тым работа цiкавей.
      - Хiба ты пiшаш без адказнасцi?
      - Чорт яго ведае. Часам мне здаецца, з малой адказнасцю. - I раптам крыкнуў: - Бачыш?
      - Што?
      - Вясёлка! Маленькая вясёлка каля дуба. Вiдаць, Наташа пырскае пад берагам. Iх не вiдаць, а вясёлка ззяе. Хораша! Цi не пайсцi i нам пакупацца? I сам сабе рашуча адказаў: - Не! Трэба дапiсаць гэты злашчасны артыкул. Жывiцкi спусцiць з мяне тры скуры, калi заўтра не здам.
      Аднак замест таго каб пайсцi працаваць, Шыковiч адышоў ад парэнчаў i павалiўся ў шэзлонг, з асалодай пацягнуўся, выставiўшы з-пад пiжамных штаноў валасатыя ногi. Заплюшчыў вочы i сказаў:
      - Трэба пiсаць. А то ж мае быць яшчэ выпiўка. Я запрасiў у госцi Гукана.
      Яраш зарагатаў. Сябра паглядзеў на яго з няўцямным здзiўленнем.
      - Я толькi што чуў, як Валя скардзiлася, што няма нiводнага дня, каб ты не запрасiў гасцей.
      - А-а.
      - Ты ставiш жонку ў цяжкае становiшча. Запрасiў - i маўчыш.
      - Маўчу. Бо, па-першае, люблю экспромты. А па-другое, маю правiла: лепш выслухаць жончыну мараль пазней, чым раней. Няхай думае, што чалавек заглянуў выпадкова, i ўсё абыдзецца цiха.
      - На д'ябла табе Гукан?
      - Навошта мне Гукан? - Шыковiч прыўзняўся на руках, з натугай выбраўся з глыбокага шэзлонга, чартыхнуўся, падышоў да Яраша, якi спакойна сядзеў на парэнчах i глядзеў на бор.
      - Даўно не гутарыў з iм душэўна. Год шэсць ужо. Цiкава, ведаеш... Як ён змянiўся? У якi бок? Адбылiся такiя падзеi! Пераварот у мазгах, у сэрцах. А як ён? Ён, брат, з цвердалобых. Цiкава, як ён ставiцца да сваёй кнiгi. Да нашай кнiгi, якую мы разам пiсалi. Ён - аўтар, я - лiтапрацоўшчык. Я, напрыклад, многага не пашкадаваў перакрэслiць з таго, што пiсаў тады. I гэтую кнiжачку мне хочацца ператрэсцi грунтоўна. Але трэба ведаць, як глядзiць ён, аўтар. Калi трымаецца тых жа поглядаў на падполле - да лiха! Я, апрацоўшчык, разграмлю яго.
      - Ого! - iранiчна выгукнуў Яраш, не адрываючы позiрку ад верхавiн сосен. А цi не будзе гэта смеласцю п'янага зайца, Кiрыла?
      Ад пiжамы Шыковiча адляцеў гузiк i пакацiўся па падлозе. Расхiнуўшы пiжаму, заклаўшы пад яе, за спiну, рукi, ваяўнiча выставiўшы пукаты жывот, Шыковiч змерваў магутную постаць сябра знiшчальным позiркам.
      - Каб я цябе менш ведаў, я даў бы табе па мордзе за такiя словы! У розных ролях мне давялося быць, але ў ролi п'янага зайца я нiколi не быў! I не буду! Май на ўвазе! Цяпер, калi я ведаю ў дзесяць разоў больш, чым дзесяць год назад, калi пiсалася кнiга, мяне абурае тая ацэнка, якую дае падполлю Гукан. Ты глядзi, што выходзiць. Выходзiць, што да яго, Гуканавага, прыходу ў горад партыйнага падполля не было... Нiякай арганiзацыi... Ён не ўспамiнае нават людзей, якiя загiнулi. I якiя жывуць... Цябе...
      Твар у Яраша змянiўся: знiклi складкi iранiчнай усмешкi каля рота, спакой, задаволенасць, з'явiлiся спахмурнеласць i пакута, быццам чалавеку штосьцi забалела раптам. Ён цiха сказаў:
      - Мая роля ў падполлi другарадная. А што да iншых... Калi забылiся тады, то цi варта варушыць гэта цяпер? Праз семнаццаць год! Варушыць мёртвых?
      Калi Шыковiч, увогуле спакойны чалавек, абураўся, ён пачынаў махаць рукамi i крычаць.
      - Антон! Мне сорамна чуць гэта ад цябе! Такiя мёртвыя не памiраюць! Яны павiнны жыць, стаяць у адным страi з намi! I змагацца! Не было герояў безыменных!.. Гэта сказаў чалавек, якi сам аддаў жыццё. Ты забыўся? - Шыковiч iрвануўся ў адчыненыя дзверы i праз момант вярнуўся з кнiжкай у руках. Вось... "Цярплiва збiрайце сведчаннi аб тых, хто загiнуў за сябе i за вас..." Фучык! За сябе i за нас! А ты - "не трэба варушыць мёртвых". Камусьцi, мабыць, хочацца, каб мёртвыя маўчалi. Але ты... Навошта табе?
      - Я не люблю ўспамiнаць сваю падпольную дзейнасць, ты ведаеш. На маю долю выпадала самае цяжкае.
      Яраш адвярнуўся, упёрся рукамi ў парэнчы так, што пабялелi костачкi пальцаў, i глядзеў на луг. Пад дубамi, па беразе старыцы хадзiла жанчына ў купальным касцюме. "Валя цi Галя?" - падумаў ён, стараючыся пазнаць. I адчуў нейкi дзiўны прылiў вялiкай любвi i замiлаванасцi да жонкi, да дзяцей, да сям'i Шыковiча - да ўсiх добрых людзей i да гэтай цудоўнай прыроды, да зямлi i да неба. Да ўсяго на свеце. Чалавек ён быў сентыментальны, i ад гэтай замiлаванасцi вочы яго сталi вiльготныя. Каб схаваць сваю слабасць, не паварочваючыся, сказаў сурова:
      - А папрокаў такiх мне не кiдай! Я тых людзей не забываю.
      Шыковiч узяў яго за плячо i прымусiў павярнуцца.
      - Не забываеш? - спытаў мякка i раптам груба адштурхнуў ад сябе i зноў закрычаў: - А што ты зрабiў, каб подзвiг iх стаў вядомы?! Каб расказаць пра iх Вiктару, Iрыне, Наташы? Новаму пакаленню?
      - Не кожны ўмее расказваць.
      - Ты ўмееш! Але табе перашкаджае твая хiрургiя.
      - Ну-у, ведаеш...
      - У цябе гуманная прафесiя. Ты збаўляеш людзей ад пакут. I табе здаецца, што гэтым ты ўзводзiш помнiк сваiм сябрам.
      - Але. Няхай гэта банальна, па-газетнаму... Але ўрэшце нашы добрыя справы... Сапраўды, толькi яны могуць стаць помнiкам.
      - Добрыя справы часам рухаюцца нашым эгаiзмам i самалюбствам. Я хацеў хутчэй закончыць аповесць i адмахваўся нават ад таго, каб напiсаць фельетон у газету i памагчы людзям... А ў цябе адна дысертацыя, цяпер - другая... Аперацыi... Справы добрыя ўсе... I ты выдумаў сабе фiласофiю... За яе лёгка схавацца. Працуеш ты - дай бог кожнаму. Але падумай, як было б крыўдна i несправядлiва, каб, напрыклад, гiсторыя абароны Брэсцкай крэпасцi так i засталася пахаванай пад яе руiнамi...
      Шыковiч неяк дзiўна, бокам, адкацiўся да дзвярэй, стаў у iх вузкiм праёме, упёршыся локцямi ў вушакi. Ён гарэў жаданнем паспрачацца. I не дзеля таго, каб нешта даказаць свайму апаненту, а хутчэй, каб зарадзiць, распалiць самога сябе. Ён чакаў, што адкажа Яраш. Але Яраш адчуваў праўду ў яго словах, хоць з нечым i не згаджаўся. Ды гэтае "нешта" нялёгка было яму адразу выказаць, бо ўвогуле ён не любiў i не ўмеў спрачацца.
      Ён сказаў пасля паўзы:
      - Я першы напiсаў, што не згодны з вашай кнiгай.
      - А пасля - у кусты? Так? - саркастычна прыжмурыў свае маленькiя вочкi Шыковiч.
      Яраш глыбока ўдыхнуў паветра i рушыў да яго.
      - Не будзь, Кiрыла, як кажа мая Наташка, разумны задам. Я вось што скажу табе, - ён узяўся левай рукой за адчыненыя дзверы. - Калi гэтага гарэння ў цябе не на адзiн дзень, калi ты сур'ёзна хочаш заняцца нашым падполлем, вось табе мая рука. - Шыковiч пацiснуў працягнутую руку. - А калi ты паклiкаў Гукана, каб паказаць перад iм сiлу "вызваленага негра", папсаваць старому чалавеку нервы, я ў такой гульнi не ўдзельнiчаю. Нягледзячы на яго кнiгу, я паважаю Гукана. Чалавек ваяваў добра i папрацаваў - дай бог кожнаму, як ты кажаш. Iдзi пiшы свой артыкул. - Яраш жартаўлiва ўпiхнуў сябра ў пакой.
      2
      Гукан на абед не прыехаў.
      Кiрыла, шумны з ранiцы, вясёлы i лагодны пасля заканчэння свайго артыкула, пачаў хмурнець i злавацца. Знарок сказаў жонцы, што запрасiў у госцi старшыню гарсавета.
      Валянцiна Андрэеўна надзвычай тонка адчувала мужаў настрой, а таму не ўпiкнула нiводным словам.
      - Калi ласка. Абед у нас з Галяй добры. Пачакаем.
      Кiрыла паглядзеў на гадзiннiк, яму хацелася есцi, можа, таму i злаваўся. Пайшоў да Яраша, якi ляжаў каля ручая пад дубам i чытаў часопiс на ангельскай мове.
      - Хам.
      - Хто? - Ярашу чамусьцi зрабiлася смешна, i ён закрыў твар далонямi.
      - Калi я быў патрэбны яму, тады ён знаходзiў мяне ўсюды. Я знарок прасiў у рэдактара камандзiроўкi ў самыя далёкiя куткi. Ён адклiкаў назад i яшчэ папракаў, што я не маю партыйнага сумлення. "Гэта не мая кнiжка. Гэта партыйнае даручэнне. I мне, i табе". Вось як!
      - Юпiтэр, ты злуеш... I паўтараю: не падабаецца мне твой намер. Запрасiць чалавека, каб...
      - Дальбог, а запрашаў шчыра. I пагутарыць хачу шчыра. Нарэшце, чаму ты думаеш, што за гэтыя гады погляды яго не змянiлiся? Усё змянiлася.
      - А калi шчыра, то цярплiва чакай i, як добры гаспадар, выбач. Мала чаго мог затрымацца чалавек. Ты сам не такi ўжо акуратны.
      - Есцi хачу.
      - Табе карысна пагаладаць.
      Кiрыла лёг на спiну, палажыўшы рукi пад галаву, смачна пацягнуўся. Доўга ўглядаўся ў лiсце дуба. У яго гушчары шасталi, церушылi мохам нейкiя птушкi, але ён нiяк не мог убачыць iх i са смуткам падумаў, што слабее зрок. Непрыкметна прыходзiць старасць. Хацелася пафiласофстваваць на гэтую тэму. Але Яраш уважлiва чытаў. Кiрыла паглядзеў на сябра i не адважыўся перашкаджаць. Жыла ў iм павага да людзей, якiя чытаюць на замежнай мове. Павага i зайздрасць. Ён шкадаваў, што быў гультаём i не вывучыў нiводнай мовы. Праўда, тут жа знаходзiў апраўданне: яго пакаленню было не да таго. А хiба Яраш не з яго пакалення?
      Неяк Яраш сказаў, што не позна запоўнiць гэты прабел цяпер. Не позна! Куды к чорту! Няма калi пачытаць на роднай мове, не тое што вучыць чужую.
      А неба... неба якое сёння! Яснае, яно нiколi, аднак, не бывае аднолькавым, мае тысячы адценняў. I адценнi гэтыя мяняюцца на вачах. Вось як цяпер. I хмаркi-аўчынкi заўсёды розныя - па форме, па абрысах. Гэтая, што плыве над ляснiцтвам, падобна на... На што? На прычоску Элы, машынiсткi рэдакцыi. Кiрыла сумна ўсмiхнуўся: ён не вельмi багаты на метафары i параўнаннi. Заўсёды пакутлiва шукаць iх, каб былi трапныя, арыгiнальныя. Ён вiнавацiць газету яна засушыла. Нават доўга любавацца небам ён ужо не можа, стамляецца. Натура яго прагне дзейнасцi, хоць якой-небудзь.
      - Доктар Яраш! У машыне ў мяне ёсць бутэлька каньяку... Давай расцiснем. Употай. А за абедам, на здзiўленне сваiм "Богам падараваным", будзем пiць адно кiсленькае вiно.
      Яраш засмяяўся:
      - У цябе авантурны характар, Кiрыла.
      Абедалi разам, за агульным сталом, як рабiлi часта, на верандзе ў Ярашаў, бо ў такi час дня там быў цень. Толькi Iра за стол не прыйшла.
      - Яна перакусiла, - адказала Валянцiна Андрэеўна на мужава запытанне.
      Кiрыла абурыўся. Яго злавала стаўленне дачкi да iх калектыву. Ён знарок будаваў дачу разам з Ярашам, каб лягчэй было змагацца "з сямейным эгаiзмам", а галоўнае - з iндывiдуалiзмам дзяцей. Праявы такога iндывiдуалiзму насцярожваюць, хоць выяўляецца ён у дачкi i сына супрацьлегла, па-рознаму.
      - Гэтая твая неарганiзаванасць кормiць iх эгаiзм, - папракнуў Шыковiч жонку. - Але, ты яго падаграваеш! Што iм да другiх, да парадку! Парадак - гэта для бацькоў. А для iх - анархiя. Захацела - паела, i бывайце здаровы. Нiякiх турбот. Мама нагатавала, мама i талеркi памые...
      Галiна Адамаўна не баялася дрэннага ўплыву дзяцей Шыковiчаў, старэйшых па ўзросту, на яе Вiктара i Наташу. Але не любiла, калi пры малых залiшне многа гаварылi пра эгаiзм i ўвогуле пра выхаванне. Ёй заўсёды не падабалiся па сутнасцi сваёй правiльныя, глыбакадумныя разважаннi Шыковiча ў прысутнасцi дзяцей. Яна лiчыла, што выхаванне - такi хiтры механiзм, якi павiнен быць заўсёды схаваны i разам з тым нi на мiг не спыняцца, не грымець, не ляскаць, не дымiць, не чадзiць, але працаваць безадказна. Яна сказала, як бы мiж iншым, раскладаючы вiдэльцы i нажы:
      - А ты паказвай прыклад.
      I быццам кальнула Кiрылу вiдэльцам у бок. Ён з грукатам ад'ехаў на крэсле ад стала, усхапiўся.
      - Не, ты слухай... Выходзiць, ва ўсiм вiнаваты я! У чым, хацеў бы я, каб мне растлумачылi. Што я - труцень, лежабок, спекулянт, злодзей? Чорт вазьмi! Я працую дзень i ноч. Сумленна, шчыра. Не крыўлю душою. Не краду. Што можа ўкрасцi пiсьменнiк? Рэдка нават падхалiмнiчаю.
      - Але - бывае? - з iронiяй спытаў Яраш, адкаркоўваючы бутэльку вiна.
      - Часцей перад жонкай.
      - А як жа... Нешта я не адчуваю, - адгукнулася Валянцiна Андрэеўна з крыўдай за дзяцей, з пакоя, дзе працiрала кiлiшкi.
      - Не, без жартаў... "Паказвай прыклад". У чым, дарагая Галiна Адамаўна? Хто скажа, што я даю благiя прыклады? Што ўрэшце галоўнае ў фармаваннi чалавека? Праца. Я працую. I ты працуеш! - крыкнуў ён жонцы. - Дык чаму нашы дзецi не навучылiся працаваць? Чаму растуць эгаiстамi? Вось што мяне хвалюе...
      - Твае дзецi не горшыя за iншых, - сказала гэта Валянцiна Андрэеўна з крыўдай за дзяцей, з'явiўшыся на парозе з кiлiшкамi i шклянкамi ў руках.
      - Не горшыя... Супакоiла. Вось так заўсёды сваёй неразумнай любоўю ты разбураеш тое, што я ствараю.
      - Няпраўда. Пры дзецях я нiколi не пярэчу. Але ты часцей гаворыш гэта мне, чым iм.
      - Словы нiчога не значаць, - зноў жа нiбы так сабе, мiж iншым, кiнула Галiна Адамаўна.
      Шыковiч узмахнуў рукамi, як ястраб крыламi.
      - Вось табе, калi ласка! А я, дурань, усё жыццё верыў у вялiкую сiлу слова. Жыў за слова, кармiў дзяцей...
      Наўрад цi чула Галiна Адамаўна, яна пайшла на кухню па стравы. Кiрылу даўно ўжо злаваў гэты яе спакой. Ён добра ведаў, што яна зусiм не такая спакойная, што яна ў дзесяць разоў больш нервовая, чым яго жонка. Неўраўнаважаная, раўнiвая... А вось у размове з iм, асаблiва калi размова пераходзiць у спрэчку, трымаецца заўсёды як каралева: з вышынi кiдае бясспрэчныя iсцiны. Яна пайшла - i Кiрылу расхацелася шумець i спрачацца. Цяпер толькi ён прыкмецiў, якi доўгi, нязграбны Вiктар. Кожны раз, калi пры iм дарослыя пачыналi гаварыць пра выхаванне дзяцей, ён саромеўся, чырванеў, губляўся, быццам размовы такiя абражалi хлопца. Наадварот, Наташа слухала iх, разявiўшы рот. I цяпер яна сядзела на ўсходцах ганка, глядзела ў кнiжку, а вухам лавiла кожнае слова дарослых. Ёй вельмi хацелася, каб выказаўся яе тата. Яна была ўлюбёна ў свайго бацьку. Але яго, здаецца, цiкавiў адзiн стол: як заўсёды, ён наводзiў на iм парадак i прыгажосць. Нi мама, нi цётка Валя не ўмеюць гэта рабiць лепш за яго.
      Калi Галiна вярнулася i паставiла на стол талеркi са смажанымi лiсiчкамi i салату са свежых гуркоў, Кiрыла сказаў памяркоўна, прымiрэнча:
      - Я толькi адзiн магу зрабiць вывад: залiшне многа выгод даём мы дзецям. Вiдаць, трэба даваць менш. Як мой бацька нам...
      Тут не вытрымала Наташа:
      - Няпраўда, дзядзька Кiрыла! Дзецям трэба даваць усё! На тое яны дзецi.
      Усе засмяялiся з яе непасрэднасцi.
      - Давайце за стол, фiлосафы, - запрасiла Валянцiна Андрэеўна.
      Пасля абеду нахмарыла. Неяк непрыкметна i хутка зацягнула неба высокая лёгкая воблачнасць. Але па-ранейшаму было бязветрана; хмары не прынеслi свежасцi, яны апусцiлi на зямлю млявую парнасць. Замерлi дрэвы, нават трапяткая асiна над ручаём сцiшылася. Заснула на раскладушцы Наташа, упусцiўшы на траву кнiгу i звесiўшы руку.
      Кiрыла, стомлены абедам, драмаў у шэзлонгу, праз сон кiдаючы асобныя словы ў размову жанчын i Яраша, часам неўпапад. Гэта iх смяшыла. Смех будзiў знясiленага чалавека, ён расплюшчваў вочы, пагражаў пальцам, мармытаў:
      - Як Бог пакараў Хама, што смяяўся з соннага... ага? - I галава яго зноў падала на грудзi.
      - Парыць на дождж. Будзе брацца рыба, - сказаў Яраш i пайшоў з Вiктарам збiраць рыбацкiя прылады.
      Збiраў знарок доўга, каб даць сябру крыху падрамаць. А потым нарабiў грукату на верандзе, закрычаў:
      - Кiрыла! Даволi дрыхнуць! Хадзем вудзiць.
      Шыковiч у адказ уцягнуў у шэзлонг ногi i павярнуўся на бок. Але Валянцiна Андрэеўна са смехам перакулiла шэзлонг, выкiнуўшы мужа на зямлю.
      - Iдзi, iдзi. Няма чаго пуза гадаваць. Цягнi яго, Антон.
      Сухое сена (на ўзгорку ляжалi першыя пакосы) разлiвала далёка навокал не толькi густы водар, якi п'янiў, але i асаблiвую цяплынь, якая ўзнiмала настрой, будзiла фантазiю, уяўленнi i ўспамiны маленства. Млявасць была ад нечага iншага, можа, ад тонкага водару кветак у нiзiнах цi едкага паху выкiнутых на бераг водарасцяў, iлу i малюскаў.
      Нерухомае возера-старыца нiбы застыла, ашклела, люстра яго з незвычайнай яскравасцю адбiвала такiя ж нерухомыя хмары i дубы. Толькi каля травянiстага берага нябачныя мошкi цi вадзяныя жукi чарцiлi на гэтай гладзi адмысловыя iероглiфы. Рыба лягла на дно - нiводнага ўсплёску. Пакуль Вiктар не разбудзiў цiшу i гладзь блешняй спiнiнга. I адразу возера ажыло: разышлiся кругi, быццам несучы сiгналы небяспекi; з травы вылецела качка, кракнула i ўпала ў лазняках; пад абрывам плёснула, нiбы кiнулi вялiкi камень.
      - Шчупак! Тата, бачыў, якi шчупак? - азартна крыкнуў Вiктар i пачаў кiдаць у тое месца блешню. Калi круцiў катушку, дзiўна пераламваў сваю доўгую нязграбную постаць, здавалася, што вудзiльна пратыкала яго худы жывот наскрозь.
      Мужчыны пастаялi, паглядзелi. Шыковiч прапанаваў тут жа i павудзiць ленаваўся iсцi далей, ён аблiваўся потам.
      - Гэтая лужына як заварожана... Браканьерамi... Колькi яны выцягваюць сеткамi рыбы! А я на вуду i спiнiнг не ўзяў нiводнай маляўкi, - сказаў Яраш.
      I яны рушылi далей. Адзiн Вiктар застаўся ганяцца з блешняй за няўлоўным шчупаком.
      Рака дыхнула вiльготнай свежасцю i прахалодай. Пахла дажджом. Наблiжэнне яго заўсёды выразней адчуваецца каля ракi. Недарма ў народзе кажуць: рэкi прыцягваюць дождж. Рэкi i лес. Але рыбаловам здалося, што сама рака цягнецца, узнiмаецца ўсёй сваёй вiльгаццю насустрач далёкаму дажджу.
      Яраш умеў не толькi любавацца прыродай, ён заўсёды стараўся ўспомнiць цi выявiць законы яе з'яў. Шыковiч, нягледзячы на сваю прафесiю, не любiў глыбока пранiкаць у сутнасць гэтых з'яў. У хвiлiны адпачынку ён як бы выключаў свой розум, даючы поўную волю пачуццям. Апынуўшыся на высокiм беразе над вiрыстай плынню, ён узмахнуў рукамi, быццам жадаючы паляцець, прагна ўдыхнуў рачную прахалоду i ад захаплення галёкнуў:
      - О-го-го! Хараство-о-о! - i сеў на спаленую жорсткую траву, звесiўшы з абрыву ногi. - Нiкуды далей не iду. Вось тут маё месца. - Кiнуў унiз вуду i сам з'ехаў на спiне па пясчаным адхоне; каля самай вады, на мокрым пяску, не сеў, а лёг, раскiнуўшы, як забiты, рукi i ногi.
      Яраш, пасмiхаючыся з яго дзiвацтваў, ледзь пераканаў, што тут рыба не бярэцца i сядзець на гэтым месцы - марна трацiць час. А вось ён ведае мясцiну, дзе акунi самi лезуць на кручок.
      Сцежка вяла праз густы лазняк, што парос на пясчаных наносах. Лазiны сцёбалi па твары, па руках. Кiрыла лаяўся:
      - Ты, эскулап, знарок мяне цягаеш па гэтым гушчары. Каб я больш нагiнаўся. Цябе Валя падкупiла? Прызнайся.
      Яраш смяяўся, iдучы наперадзе. Выйшлi з лазнякоў. Яраш спынiўся i расчаравана свiснуў.
      - Захапiў нейкi тып наша месца.
      Бераг тут панiжаўся. Наперадзе працякала лугавая крынiчка: яна жывiла сенажаць, даўжэй трымаючы разлiў, а таму i ўлетку, калi на сухадолах пабляклi ўжо фарбы, пойма яе вабiла вока веснавой свежасцю. Каля лазнякоў, дзе спынiлiся крыху расчараваны Яраш i абыякавы Шыковiч, над негустым разнатраўем ужо ўзвышалiся мяцёлкi цiмафееўкi i лiсахвосту, кастрыцы i шчаўя. I толькi зязюлiны слёзы ды смолка яшчэ рассыпалi свае дробныя яркiя кветкi. А там, нiжэй, усё яшчэ цвiло, кожная травiнка; жоўтыя, чырвоныя, лiловыя, васiлькова-сiнiя, блакiтныя кветкi, злiваючыся ў дзiвосны вясёлкавы колер, закрывалi яркую зелень травы.
      I там, на мысе, дзе ручай улiваўся ў раку, пад вярбой сядзеў той, што захапiў улюбёнае месца Яраша.
      Доктар хацеў было ўжо вярнуцца назад, у лазнякi, але Шыковiч угледзеўся i здзiўлена выгукнуў:
      - Фу, чорт! Калi ты не заўважаў у мяне галюцынацый, то гэта - сам Гукан. Далiбог, ён!
      Яны наблiзiлiся. Сапраўды, гэта быў ён - старшыня гарсавета Гукан. Шыковiч прывiтаўся. Гукан адказаў няўважлiва, як малазнаёмым, цалкам прыкаваны ўвагай да паплаўка. Вуд у яго было некалькi. Адно бамбукавае вудзiльна ён трымаў у руках, другiя былi ўтыркнуты ў глiнiсты бераг. Ён стаяў, шырока расставiўшы свае доўгiя ногi, нахiлiўшыся над самым абрывам. З худым аскетычным тварам, глыбокiмi вачамi i густымi сiвымi брывамi, ён нагадваў у профiль ястраба, якi выглядваў здабычу, здавалася, на самым дне ракi. Апрануты Гукан быў звычайна для летняга дня i рыбнай лоўлi - у белы палатняны касцюм. Але адразу кiдалася ў вочы некаторая старамоднасць у гэтым касцюме, нiбы ён быў пашыты гадоў трыццаць назад. Пiнжак зроблены ў форме фрэнча, з хлясцiкам, з вялiкiмi нагруднымi кiшэнямi, моцна адтапыранымi, i яшчэ большымi бакавымi, таксама нечым напакаванымi. (Можа, гэта i зручна для рыбалова - такое мноства кiшэняў.) Яшчэ больш старамодна выглядала шапка... Зашмальцаваная, скамечаная наперадзе над казырком, абвiслая ззаду, яна неяк смешна маладзiла гаспадара, робячы яго падобным на купецкага прыказчыка.
      Яраш заглянуў у гумавае вядзерца, што стаяла ззаду рыбалова, убачыў, што яно амаль поўнае рыбы, i адчуў павагу да чалавека, якi ўмее вудзiць; не тое што другiя - абы час загубiць. Доктар паважаў усялякае ўменне.
      Шыковiч разглядаў Гукана з iранiчнай усмешкай: ён упершыню бачыць яго ў такой форме i ролi.
      Толькi падсекшы i выкiнуўшы на траву трапяткога акунька, Гукан павярнуўся да iх i працягнуў руку.
      - Што гэта вы, Сямён Парфёнавiч! Мы вас чакаем, - выказаў крыўду Шыковiч, хоць цяпер яго чамусьцi мала кранула тое, што Гукан не прыехаў.
      - Прабач, Кiрыла... Не ўтрымаўся ад спакусы. Калi нашаму брату ўдаецца выбрацца на лона прыроды. Вось i думаю: палаўлю i з'яўлюся ў госцi са сваёй юшкай. Чакай.
      Нырнуў паплавок адной з вуд. Гукан спрытна скочыў да вудзiльна i выкiнуў срэбна-белую плотку... Яраш зняў яе з кручка. Кiдаючы ў вядзерца, спытаў:
      - Гумай не пахне?
      - Не. Праверана.
      - То, можа, час ужо варыць юшку? - прапанаваў Шыковiч.
      - Ты бачыў, як бярэцца? Павудзiм, доктар? - звярнуўся Гукан да Яраша, мабыць, адчуўшы ў iм аднадумца, недарма кажуць: "Рыбак рыбака бачыць здаляка".
      - Безумоўна, павудзiм! - падтрымаў Яраш. Скiнуўшы тапкi, падкасаўшы штаны, ён пайшоў цераз ручай. - Я далей.
      Гукан ацанiў яго рыбацкую далiкатнасць. Паглядзеў услед, сказаў:
      - Зайздрошчу гэтаму чалавеку. Волат. - Уздыхнуў: - Няроўна дзелiць мацi-прырода.
      - Ды i няроўна, каб ёй пуста было, - згадзiўся Кiрыла, разматваючы леску.
      Ён прымасцiўся тут жа, крокаў за дзесяць ад Гукана, хоць таму гэта не вельмi спадабалася. Сеў на абрыве, звесiў ногi да вады, насадзiў чарвяка, папляваў на яго, нацягнуў леску, сагнуўшы вудзiльна, i адпусцiў: кручок i груз паляцелi далёка ў раку, але плынь хутка знесла паплавок да берага. А Гуканавы паплаўкi, наадварот, цягне на сярэдзiну. Нечаканыя павароты робiць плынь! Шыковiч прасачыў, як праплыў кусцiк травы, паразважаў у думках над тайнамi ракi, зразумеў урэшце, чаму Гукан заняў гэтае месца: злiваюцца два струменi ракi i ручая, рыба любiць такiя куткi. Яго месца - ужо не тое. Але не стаў шукаць другога. Тут хораша сядзець на мяккай траве. Вада блiзка, хоць апускай у яе прахалоду ногi. Дзiўнае журчанне. Кiрыла ўпершыню чуе такое. Быццам вада бяжыць па звонкай металiчнай трубе. Чаму гэта? Адкуль? Струмень б'е ў бераг? Але бераг тут мяккi. Ён услухаўся, угледзеўся. Ды думкi расплываюцца, нельга засяродзiцца. Наплывае ўсё адразу. Ластаўкi чэрцяць крыламi ваду. Лятаюць каля самых ног. Можа, гняздо ў абрыве? Пахнуць травы. Ластаўкi не парушаюць спакой, а водар ап'яняе. Асiльвае стома. Хочацца спаць. Чырвоны паплавок лёгка гойдаецца, але не нырае. А ў Гукана нырае. Той раз-пораз падсякае. I ўжо колькi разоў у паветры мiльгалi рыбкi, трапяталiся ў траве.
      "Драбязу бярэ. Можна i з вудай браканьерыць. Трэба сказаць яму". Але не сказаў, паленаваўся. Хацелася павалiцца ў траву i глядзець у неба, дзе гусцеюць перыстыя аблокi. Сонца яшчэ прабiвае iх, але расплылося, як... яйка на скавародцы. Чужы стары вобраз. Лiха з iмi, з гэтымi вобразамi. Зноў дасцiпныя крытыкi будуць лавiць у яго блохi. Алах з iмi! Не кожны пiша метафарамi. Цяжка чмякнула нешта ў траве збоку.
      - Глядзi! - Гукан трымаў у руцэ вялiкага акуня, i твар яго ззяў ад шчасця.
      Шыковiч засмяяўся. Успомнiлася французская кiнакамедыя, эпiзод, дзе ў спаборнiцтве рыбаловаў рыба бралася толькi на кручок браканьера - героя фiльма.
      Кiрылу заўсёды смяшыла наiўнасць, хлуслiвасць i радасць рыбакоў i паляўнiчых. Паважаныя сур'ёзныя людзi, узяўшы вуду i стрэльбу, ператвараюцца ў дзяцей i мюнхгаўзенаў. Мiж тым Гукан дастаў з кiшэнi прыладу накшталт маленькага пiсталета, выцягнуў з дула стужку рулеткi i змераў даўжыню акуня. А пасля гэтай жа прыладай зважыў рыбiну. Кiрыла глядзеў на яго ўжо без iронii, без смеху, а з нейкiм нават захапленнем: "Ух, чорт! Вось гэта акуратнасць!" Твар Гуканаў, якi быў расплыўся ад усмешкi, зноў выцягнуўся, калi ён сказаў:
      - Восемсот грамаў. Думаў, больш будзе.
      Але ўвогуле яго, вiдаць, задаволiла рыбацкая ўдача. Ён раптам сеў пад вярбой. Дзiўна сеў, высока, на ўзровень падбародка, падняўшы вострыя каленi. На правае калена палажыў вудзiльна.
      Шыковiч убачыў, што вакол паплаўка ходзяць акунькi, i залюбаваўся iх гульнёй.
      - Чым, iнжынер чалавечых душ, думаеш парадаваць у блiжэйшы час?
      Кiрыла не любiў нi гэтага звароту, якi замусолiлi да агiднасцi, нi гэтага шаблоннага пытання. Але адчуў, што Гукан мiмаволi зрабiў добрую зачэпку для размовы, дзеля якой i запрашаў яго.
      - Хачу вярнуцца да падполля. - Ён знарок не паварочваўся, але ўсё адно адчуваў на сабе доўгi пiльны позiрк старшынi гарсавета.
      - Зноў вайна. Шаснаццаць год будуем. Гарады вунь якiя збудавалi. Дзецi выраслi, што нарадзiлiся пасля вайны. Глянеш навокал - дух займае. Вось-вось савецкi чалавек на Месяц ступiць. А ваш брат усё ваюе. Назад, браткi, глядзiце. Не ўмееце глядзець наперад!
      - Справядлiвы папрок, Сямён Парфёнавiч! - бадзёра падтрымаў Шыковiч. - Але кожны пiша пра тое, што яго хвалюе.
      - Раман? - спытаў Гукан пасля доўгага маўчання.
      - Дакументальная аповесць.
      - Дакументальная? Пiсана-перапiсана...
      - Не так ужо многа, Сямён Парфёнавiч. Пра наш горад адна ваша кнiга. Ды i колькi там пра падполле! Мiмаходзь. Я хачу заглянуць глыбей... Разабрацца...
      - Разбiраўся гарком.
      - Правiльна. Але мне, напрыклад, шмат што няясна. Асаблiва ў першым перыядзе. Да таго ж згадзiцеся, што цяпер мы на многiя рэчы глядзiм другiмi вачамi.
      - Хочаш, значыцца, прарэвiзаваць рашэнне гаркома. - Гукан не спытаў, а як бы канстатаваў факт, з iронiяй у голасе, у якой бадай што прагучала пагроза.
      Шыковiч каўзануўся па траве i моцна ляснуў вудзiльнам па вадзе. Ён зразумеў, што Гукан не адступiць нi ад аднаго сказа, палажэння сваёй кнiгi, напiсанай яго, Кiрылавай, рукой. Апанавала злосць.
      "Чаму ты так упарта трымаешся за тое, супраць чаго выступаюць многiя? Чаму ты лiчыш, што адзiн ты сказаў iсцiну ў апошняй iнстанцыi? Рашэнне гаркома!.. Ты быў сакратаром i рыхтаваў гэтае рашэнне, паўтарыўшы тое, што раней напiсаў у кнiзе. А людзi - удзельнiкi - пратэстуюць!.."
      Кiрыла аберуч сцiснуў вудзiльна, быццам яно магло зацягнуць яго немаведама куды. Ён баяўся, як бы не выбухнула гэтая злосць. Разумеў, што сварыцца цяпер з Гуканам неразумна i недарэчна. Памог яму саўладаць са сваiмi пачуццямi сам Гукан. Той падняўся на ногi, зноў нахiлiўся над ракой, i збоку здавалася, што, акрамя паплаўкоў i рыбы, нiчога больш не хвалюе i не цiкавiць яго. Кiрыла агледзеў доўгую постаць, спакойны аскетычны твар i, адчуваючы, што патухае агонь, нязлосна вылаяўся ў думках:
      "Актор, чортава жардзiна! Я дорага заплацiў бы, каб даведацца, пра што ты думаеш".
      Яны доўга маўчалi.
      Нарэшце, чапляючы новага чарвяка, Гукан сказаў:
      - Гэта цябе Яраш падбiвае на падполле? Раю не вельмi давяраць яму. Анархiст.
      - Яраш - анархiст? - Кiрылу стала чамусьцi весела. - Больш дысцыплiнаванага чалавека я не ведаю.
      - Розная бывае дысцыплiна. Безумоўна, ён выконваў адказныя заданнi. Але гэта была, так сказаць, не галоўная лiнiя нашай барацьбы. I яго трымалi ўбаку. Таму ў яго склалася дзiўнае ўяўленне аб падполлi. У нашай кнiзе, канешне, не ўсе факты i людзi названы... Але я i не ставiў такой мэты...
      "Кнiга наша, а мэта твая", - засек у думках Кiрыла.
      - Мы далi агульную ацэнку... А Яраш хацеў перакрэслiць усё, бо не назвалi яго... Помнiш яго пiсьмо?..
      Шыковiч успомнiў сваё першае знаёмства з Ярашам, як, атрымаўшы пiсьмо, знайшоў маладога лекара. I той расказваў пра сваiх сяброў-падпольшчыкаў з болем, з крыўдай.
      Не, Яраш пiсаў тады не з-за сябе! У гэтым Кiрыла цвёрда пераканаўся. Але мае рацыю i Гукан: у Яраша ў той час сапраўды было блытанае ўяўленне аб агульнай карцiне падпольнай барацьбы ў горадзе.
      Адначасова Кiрыла прыгадаў сённяшнюю размову з сябрам, яго словы пра тое, што цi варта варушыць мёртвых i падзеi даўно мiнулых дзён. Нават Яраш, нястрымны i нястомны Яраш, пачаў вось як разважаць! Што гэта - старасць? Дача, галубы, рыба...
      А можа, сапраўды, гэта не тое, самае галоўнае, што патрэбна цяпер народу?
      У Шыковiча нярэдка ўзнiкалi такiя сумненнi ў актуальнасцi сваiх творчых задум. Гэта цяжкiя сумненнi, яны часта выклiкалi дэпрэсiю, абыякавасць, застой. Кiрыла баяўся iх. Таму яму больш не хацелася нi "мацаць" Гукана, нi ўвогуле прадаўжаць размову пра гэта. Трэба пераключыцца на штось iншае!
      Яму пашанцавала: нырнуў паплавок, ён падсек i выкiнуў нiштаватага язя. Яго ўдача падагрэла рыбацкi азарт Гукана, бо язя той не ўзяў нiводнага. Сямён Парфёнавiч сеў блiжэй i пачаў расказваць пра звычаi рыб. Расказваў падрабязна, хоць вельмi манатонна. Кiрыла маўчаў. Глядзеў, як гойдаецца паплавок, слухаў журчанне вады, крыкi ластавак. Мацней пахла дажджом. Усё гэта супакоiла i зноў расслабiла мозг, цела. Рака закалыхвала...
      Раптам Гукан пачуў, як збоку ад яго штось цяжкае плюхнула ў ваду. Падумаў, абвалiўся бераг. Глянуў - няма Шыковiча. Мiма яго вуд плыў па рацэ саламяны капялюш. Сямён Парфёнавiч спалохана падскочыў. Але тут жа, пад абрывам, вынырнула галава...
      - За вудзiльна! Хапайся за вудзiльна! - закрычаў Гукан.
      Шыковiч схапiўся за вудзiльна i, фыркаючы, адплёўваючы ваду, вылез на бераг. А капялюш паплыў па цячэнню далей - у мора.
      - Што здарылася?
      - Задрамаў, - адказаў Шыковiч, круцячы галавою, каб вылiць ваду з вушэй.
      - Задрамаў? - Гукан так зарагатаў, што ластаўкi спалохана кiнулiся за раку, далей ад такога грому.
      Шыковiчу нiколi не давялося чуць, каб суровы, скупы на словы i ўсмешкi старшыня так рагатаў. Ён нiяк не мог супакоiцца, выцiраў слёзы, гладзiў худы жывот i зноў залiваўся. Яго рогат устрывожыў Яраша. Той кiнуў вуды i вылез з лазняку, каб паглядзець, што здарылася.
      3
      Звычайна Гукан прыходзiў у выканком за паўгадзiны, а то i больш да пачатку работы. Гэта было зручна. Па-першае, дысцыплiнавала падначаленых, хоць, калi сакратарка паспрабавала прыходзiць раней за яго, ён забаранiў ёй рабiць гэта. Яна павiнна з'яўляцца без пяцi дзевяць, не раней i не пазней. Гукан любiў парадак i ўмеў яго падтрымлiваць.
      Па-другое, такiм чынам яму ўдавалася абмiнуць большасць кватэрных прасiцеляў, якiя падпiльноўвалi штодня. Нарэшце, у пустым, добра праветраным кабiнеце, у вокны якога лезлi галiны каштанаў, хораша думалася i была магчымасць найлепшым чынам спланаваць свой рабочы дзень.
      Гукан умеў гэта рабiць, не як другiя кiраўнiкi, i меў волю выконваць такiя аднадзённыя планы.
      У панядзелак Сямён Парфёнавiч заспаў. Гэта яго злавала i смяшыла, калi ён таропка iшоў па абмытых дажджом вулiцах. Такога з iм не здаралася ўжо год дваццаць - каб ён праспаў. Без будзiльнiка, без старонняй дапамогi ён мог дакладна ў назначаны час усхапiцца на ногi. А тут раптам праспаў да палавiны дзевятай. Вiнаваты ўчарашнi адпачынак.
      "А ўрэшце, гэта няблага, што арганiзм яшчэ здольны атрымлiваць такую зарадку i гэтак выключацца", - разважаў ён iдучы.
      Успамiнаў учарашнi дзень. Многа было прыемнага. Асаблiва рыбалка. Рэдка каму шанцуе так. I дождж, якi захапiў iх на лузе. А потым, як ён гатаваў разам з дзвюма далiкатнымi ўважлiвымi жанчынамi юшку, пакуль гаспадары ездзiлi ў вёску ў краму, i рагатаў, расказваючы iм, як звалiўся ў раку Кiрыла Шыковiч. Жанчыны таксама смяялiся, хоць Ярашава жонка сказала, што Кiрыла мог зрабiць гэта знарок - для смеху.
      У прыёмнай ужо чакалi людзi. Чалавек дзесяць. Гукан прывiтаўся. Яго адразу абкружылi.
      - Таварыш старшыня!
      - Сямён Парфёнавiч!
      - Таварыш Гукан!
      Ён спынiўся сярод пакоя, узвышаючыся над самым рослым з наведвальнiкаў. Зняў габардзiнавую кепку, выцер складзенай у чатыры столкi хусцiнкай лоб i шыю. Агледзеў прысутных, жадаючы адгадаць, хто з чым.
      - Чакайце. Можаце лiчыць мяне бюракратам, кiм хочаце, але давайце адразу высветлiм нашы ўзаемаадносiны. Заяўляю рашуча: па кватэрных пытаннях не прымаю. У пятнiцу прыёмны дзень, калi ласка, прашу.
      - Я два месяцы не магу трапiць да вас! - злосна крыкнула маладая жанчына ў простай сукенцы з бледным стомленым тварам.
      - Магло быць, - спакойна згадзiўся Гукан. - Справы i выезды двойчы сарвалi мне прыёмны дзень. Прымалi мае намеснiкi.
      - А я хачу да вас!
      - Нэла, - звярнуўся Гукан да сакратаркi, - была гэтая грамадзянка на прыёмах?
      Маленькая чорненькая Нэла заружавелася, нясмела i няўпэўнена адказала:
      - Была.
      - Запiшыце яе на пятнiцу першай на чаргу. - I ласкава звярнуўся да жанчыны: - Чакаю вас роўна ў дзевяць.
      Жанчына збянтэжылася. Старшыня добра ведаў вось такiх, раззлаваных, якiя iшлi з яўным намерам пакрычаць, пасварыцца, i ўмеў улагодзiць iх цi хаця б збiць ваяўнiчы запал.
      Жанчына пераключылася на Нэлу, каб тая не забылася запiсаць яе першай.
      - Вы, таварыш маёр, наконт дарогi? - Твар Гукана ўмiг пасуравеў, вочы зрабiлiся калючымi i глядзелi не на маёра, а мiма, як бы шукалi кагосьцi другога. - Дарогу мiма школы-iнтэрната закрываем. Вы хочаце, каб дзецi глыталi пыл i газы ад вашых машын? Не будзе! Вам далi праезд, прывядзiце яго ў парадак.
      - Мост.
      Гукан раздражнёна звярнуўся да ўсiх:
      - Мост цераз канаву - казе пераскочыць. Праблема, бачыце! Што ж мне дзяцей паслаць, каб збудавалi вам гэты мост? Пасаромелiся б гаварыць. Такая часць!..
      Чалавекi два з наведвальнiкаў засмяялiся.
      - Таварыш Гукан!
      - Не рабiце сакрэтаў там, дзе iх няма. Увесь горад ведае вашу часць, дзе вы стаiце i кудой вы ездзiце. Усё! Ёсць рашэнне выканкома!
      Гукан крута павярнуўся да трэцяга наведвальнiка, iнтэлiгентнага чалавека ў акулярах.
      - Вы?
      - Я, уласна кажучы, таксама...
      - Дамовiлiся. У пятнiцу.
      - У вас што?
      - Я наконт iнтэрната...
      - Да Кушнера. Няхай дае прапановы.
      Гукан шукаў вачамi наведвальнiка, у якога магла б быць такая справа, каб усе зразумелi: так, гэта першачаргова i важна, мы можам i пачакаць.
      Яго позiрк спынiўся на зусiм маладым чалавеку, амаль юнаку, модна апранутым: светлы касцюм, карычневая сарочка, вузенькi гальштук. Ён стаяў збоку, слухаў размову старшынi гарсавета з наведвальнiкамi, i ў вачах яго, крыху блiзарукiх, прыжмураных, свяцiлася iранiчная ўсмешка.
      У такiх, што не лезуць назойлiва наперад, не заглядваюць лiслiва ў вочы i не вельмi нават дамагаюцца прыёму, - у iх бываюць самыя цiкавыя справы.
      - А вы, таварыш? - цераз галовы другiх звярнуўся да яго Гукан.
      - Я? - паказаў на сябе пальцам юнак i як бы здзiвiўся. - Я хачу прапанаваць новую планiроўку мiкрараёна на Выселках. - I ён падняў скрутак ватманскай паперы.
      - О! - узрадаваўся Гукан, у сваю чаргу паказаўшы пальцам на хлопца. - З гэтага мы i пачнем! Бо гэта на сённяшнi дзень самае галоўнае. Прашу вас.
      I наведвальнiкi моўчкi i пачцiва расступiлiся, вызвалiўшы старшыню са свайго кола i даючы дарогу да дзвярэй кабiнета маладому архiтэктару.
      У прыёмнай было ўжо душна. А ў кабiнеце - цудоўны вiльготны халадок; зачынiш за сабой дзверы i быццам трапляеш у другi свет. Вокны выходзiлi на паўночны бок, на цiхую вулiцу. Гукан кiўнуў на доўгi стол.
      - Вось тут рассцiлайце свае чарцяжы. Замест кнопак вось гэта, - ён падняў адзiн з круглых падшыпнiкаў, якiя стосам ляжалi на краi стала.
      Пакуль наведвальнiк разгортваў свае праекты, Гукан павесiў у куце на вешалку кепку, заглянуў у настольны каляндар - якiя справы чакаюць сёння? Потым падышоў да адчыненага акна i доўга любаваўся на каштан. З таго часу, калi загарэлiся белыя свечкi квеценi, ён з цiкавасцю сачыў, як завязвалiся, развiвалiся i як цяпер растуць плады каштана, маленькiя, яшчэ зялёныя, з ледзь прыкметнай насечкай. Сямён Парфёнавiч глядзеў на iх па некалькi разоў на дзень. Гэта супакойвала, давала адпачынак нервам. Хораша настройвала.
      Але, разглядаючы каштаны, ён раптам адчуў трывогу ў душы. Чаму? Ад чаго?
      Нiбы спалохаўшыся, што гэтую трывогу можа пачуць староннi чалавек, старшыня хутка павярнуўся да яго.
      - Ну, што ў вас?
      - Вось тут...
      - Нiчога не тлумачце. Я сам... Я, малады чалавек, зубы з'еў на гэтых планiроўках. Так... Так... Гэта ў вас што?
      - Сад для дзяцей. З усiм комплексам...
      - Так... Цiкава. Цiкава...
      Ён ступiў да другога лiста, да трэцяга. Праект яму спадабаўся. Планiроўка мiкрараёна, архiтэктура яго не былi падобны на ўсё тое, што яму паказвалi дагэтуль. Абком i гарком паставiлi задачу - зрабiць мiкрараён найпрыгажэйшым у горадзе, самым сучасным па архiтэктурным вырашэннi, i некалькi бяскрылых праектаў ужо былi адхiлены. А ў гэтага, здаецца, нешта ёсць. Гукан падышоў да столiка, на якiм стаялi тры тэлефонныя апараты, патэлефанаваў спачатку галоўнаму архiтэктару горада Гамбiцкаму, потым свайму намеснiку Кушнеру, якi займаўся будаўнiцтвам. Папрасiў iх зайсцi. Кладучы слухаўку, спытаў:
      - Як ваша прозвiшча? Хто вы?
      - Маё? - зноў-такi нiбы здзiвiўся хлопец i ўсмiхнуўся, мабыць, падумаў: "Нарэшце вы здагадалiся спытаць пра гэта". - Я студэнт Ленiнградскага архiтэктурнага. Дыпламант. Гэта мой дыпломны праект. Я вырас на Выселках.
      - О, брат, гэта ўжо цэлая тэма для рамана! Ведаеш, у нас мясцовы пiсьменнiк ёсць - Шыковiч?
      - Ведаю. Я ў школе яшчэ калi вучыўся, ён у нас выступаў.
      - Але... Яго хлебам не кармi, а дай пагаварыць.
      I прыгадалася, як учора Шыковiч ледзь не сапсаваў дзень. Хораша было пасля рыбалкi сядзець на верандзе, слухаць, як шумiць дождж i лес. Ён, Гукан, i жанчыны пiлi шампанскае, Шыковiч i Яраш - каньяк. Чорт яго пацягнуў за язык выказацца супраць культу асобы (цяпер Гукан нават не помнiў, чаму пачаў гаварыць пра гэта). Вось тады Шыковiч i разышоўся. Прыгадаў, як Гукан, будучы сакратаром гаркома, прымушаў яго пiсаць пiсьмы Сталiну. "Сабраўся якi сход, актыў - давай Шыковiча, каб ён напiсаў прыгожа, паэтычна. Дзе яны, нашы пiсьмы, Сямён? Давай калi-небудзь пачытаем! I некаторыя мясцiны з нашай кнiгi, з першага выдання. Хочаш, пачытаю зараз?"
      Жонка i Яраш рашуча супакоiлi шумнага гаспадара. Праўда, ён тут жа павярнуў усё на жарт i нават, здаецца, неяк папрасiў у яго, Гукана, прабачэння. Сямёна Парфёнавiча не пакрыўдзiла п'яная балбатня i напамiнак пра яго даўнюю дзейнасць. Не ён адзiн так рабiў. Такi быў час. Уразiла iншае: фамiльярнасць, з якой Шыковiч казаў гэта. Ён тады ж падумаў, што заўсёды меў рацыю, калi вельмi асцярожна прымаў запрашэннi. Нельга адказнаму работнiку хадзiць у госцi! Людзi хутка губляюць дыстанцыю.
      Цяпер, адганяючы непажаданы ўспамiн, ён падумаў iнакш, больш злосна: "Зазнаўся, няшчасны пiсака... Расперазаўся".
      Першы ўкацiўся ў кабiнет Гамбiцкi, нiзкi, тоўсты, з галавой-шарам, блiскучым, аж шызым ад частага галення. Ён хадзiў, быццам сапраўды катаўся на ролiках, хутка, бясшумна. Старшынi архiтэктар моцна пацiснуў руку. Маладому калегу свайму кiўнуў галавой, прывiтаўся здалёк:
      - Прывет, Кухараў. Ты ўсё-такi вырашыў патурбаваць Сямёна Парфёнавiча? Ах, моладзь, моладзь!
      - I правiльна зрабiў, што патурбаваў. Цiкавы праект, - сказаў Гукан.
      Гамбiцкi пiльна паглядзеў на старшыню: сур'ёзна ён кажа, шчыра цi з iронiяй, з падэсцю?
      - Цiкавы. Але не нашы ўплывы, Сямён Парфёнавiч. Не наш стыль, форма. Заходнiя.
      - А што, па-вашаму, на Захадзе ў архiтэктуры няма нiчога цiкавага? спытаў Кухараў.
      - Не. Чаму? Ёсць арыгiнальныя рашэннi. Вельмi своеасаблiвыя. Але ў нас не тыя задачы, дарагi мой калега, разумееце?
      - А па-мойму, галоўная задача, каб было прыгожа, менш каштавала i людзям было зручна жыць. А вы проста кансерватар!
      Шызы шар Гамбiцкага пачырванеў, загарэлiся маленькiя вушы, як два пялёсткi. Гукан засмяяўся.
      - О! А вы малады, ды раннi. Зубасты. Гэта добра, - i раптам на твар яго як бы ўпаў цень i замарозiў рысы. - Але паважайце нас, старых. Мы з Фелiксам Янавiчам узарвалi заводы ў сорак першым. Мы збудавалi горад нанова. Хiба кепска збудавалi?
      Гамбiцкi, сентыментальны чалавек, непрыкметна прамакнуў насоўкай вочы i надзеў акуляры.
      - Увогуле - нiчога.
      - Увогуле! Вы чулi? Увогуле! - плаксiва выкрыкнуў архiтэктар.
      - Добра збудавалi! - сурова i рашуча сказаў Гукан.
      - Добра, - з ледзь прыкметнай усмешкай згадзiўся Кухараў. - Я паважаю старэйшых. Яны вучаць мяне. Але, Фелiкс Янавiч... вы кажаце: другiя задачы. На Захадзе - Чэхаславакiя i ГДР з iх высокай будаўнiчай культурай. Хiба ў iх не тыя ж самыя задачы?
      - Вось гэта правiльна! - З Гуканавага твару, надзвычай багатага на пералiвы ценяў i святла, напалавiну сышоў цень - з верхняй часткi, з вачэй. У кабiнет увайшоў Кушнер, чалавек з маладжавым прыемным тварам, з пустым правым рукавом. Падаў усiм левую руку i без лiшнiх слоў пачаў разглядаць праект, пераходзячы ад аднаго лiста да другога.
      - Ну як, будаўнiк? - спытаў Гукан, назiраючы за намеснiкам з хiтрай усмешкай.
      - Лiха яго ведае! Для мяне гэта цёмны лес. Я пакуль на натуры не пабачу, не магу зразумець, дзе добра, а дзе дрэнна, - шчыра i проста прызнаўся Кушнер.
      Гамбiцкi хмыкнуў. Гукан пакiваў галавой. Яго даўно перастала ўжо здзiўляць шчырасць намеснiка, яго незвычайная самакрытычнасць. Пра сябе i пра другiх ён гаварыў толькi праўду, якой бы яна нi была. Чаго не разумеў, не ведаў, не саромеўся прызнацца нi начальству, нi падначаленым. За гэта яго i паважалi i не любiлi.
      - А мне гэтая планiроўка падабаецца. - Гукан пастукаў пальцамi па першым аркушы. - Разгледзь, Гамбiцкi, там са сваiмi... Сур'ёзна. Па дэталях... Памажыце таварышу... Кухараву.
      - Калi Гамбiцкаму не падабаецца, ён пахавае без доўгiх надмагiльных прамоў, - кiнуў Кушнер.
      - Iван Фёдаравiч! - пакрыўдзiўся архiтэктар.
      - А мы вынесем усе праекты на выканком, у тым лiку i гэты... Абмяркуем з удзелам грамадскасцi. Выселкi павiнны быць прыгажэйшым раёнам! - заключыў Гукан.
      У Кухарава пры гэтых словах блiснулi вочы, i ён горача падзякаваў старшынi гарсавета. Яму, магчыма, больш, чым каму другому, хацелася, каб Выселкi сталi прыгажэйшым раёнам. Калi, скруцiўшы чарцяжы, Кухараў выйшаў, Гукан кiўнуў услед:
      - Бачылi, якая моладзь расце.
      - Прабiўная, - адказаў Гамбiцкi.
      - Адукаваная, - уздыхнуў Кушнер.
      Гукан пайшоў за свой стол, сеў у крэсла, перагарнуў паперы, выбiраючы, якой заняцца ў першую чаргу. Спытаў:
      - Як выхадны правялi?
      - Ездзiў дзяцей праведаць у лагер. Сустрэў хлопцаў з завода. Ехалi назад заехалi ў чайную ў Вярбовiчах. I, канешне, выпiлi. Ды што пiлi! Пiва i нейкае пладовае вiно. Пойла. Хто ў нас толькi выпускае такую дрэнь? Бр-р, брыдота! Лепш ужо гарэлку пiць, - смешна зморшчыўся Кушнер; нават свае чалавечыя слабасцi ён нiколi не хаваў, расказваў пра iх проста i шчыра.
      Гамбiцкi хмыкнуў, ён нiяк не мог звыкнуцца з гэтай святой прастатой намеснiка.
      - А я працаваў. Нам, творчым работнiкам, няма калi i адпачыць.
      Гукан i Кушнер не паверылi, што архiтэктар сапраўды працаваў, але змаўчалi.
      Гукан сказаў:
      - А я так хораша парыбалiў. Каля Дзятлава. На такую мясцiну натрапiў... Акунi, дурнi, аднаго возьмеш, вядзеш, другiя следам iдуць, гатовы на бераг выскачыць. Кiлаграмы чатыры нацягаў. А пасля насмяшыў мяне адзiн дзiвак. Сямён Парфёнавiч адкiнуўся на спiнку крэсла i весела засмяяўся. - Далiбог, даўно ўжо не смяяўся так. Шыковiч. Яны там у ляснiцтве дачу сабе адгрохалi. З Ярашам. Харомiна! Жывуць, як паны. Дык вось... Прыйшоў Шыковiч на бераг. П'яненькi, безумоўна. Сеў на абрыве. Бубнiў, бубнiў нешта. I раптам - боўць. У раку! Я гляджу - адзiн капялюш плыве. Ледзь я выцягнуў яго. Задрамаў, аказваецца, чалавек. Ха-ха-ха...
      Нiколi яшчэ Гукан не смяяўся так на службе. Ва ўсякiм разе, Гамбiцкi не чуў, а таму ў першы момант нават разгубiўся. I толькi крыху пазней, калi старшыня выцiраў хусцiнкай вочы, архiтэктар захлiпаў смехам дробным, перарывiстым. Кушнер не засмяяўся зусiм. Яму чамусьцi не спадабалася гэтая весялосць, i ён сказаў:
      - Я нiколi не бачыў Шыковiча п'яным.
      I гэтым асек Гуканаў смех. Старшыня ўмiг замкнуўся: патушыў вочы, сцяў вусны. Нахiлiўся над сталом, прыгладзiў рэдкiя сiвыя валасы.
      - Ну, будзем працаваць!
      Гамбiцкi выкацiўся.
      Кушнер падышоў да акна i, выглядаючы на вулiцу, сарваў каштанавы лiст.
      Старшыня ўзлаваўся:
      - Колькi разоў я прасiў цябе: не чапай лiсця. Дурная звычка! Гэтак ты за лета ўвесь каштан абскубеш.
      - Увесь не дастану.
      Сямён Парфёнавiч кiпеў. Больш чым за год сумеснай працы ён нiяк не мог зразумець: сапраўды гэты чалавек заўсёды кажа тое, што думае, цi часам робiць гэта дзеля таго, каб паздзекавацца з другiх? Вось як цяпер: "Увесь не дастану".
      - Калi намеснiк старшынi гарсавета будзе так скубцi зялёныя насаджэннi, не ведаю, калi мы выканаем рашэнне абкома...
      Кушнер засмяяўся:
      - Будзем мець апраўданне: усю зелянiну папсаваў Кушнер.
      Гукан не адказаў. Схiлiўшы галаву набок, пачаў пiсаць рэзалюцыю на нейкай паперы. I Кушнер зноў выказаў тое, што падумаў:
      - Мне здаецца, Шыковiч не насмяшыў цябе, а сапсаваў настрой. Чым?
      Гукан падняўся, цяжка, па-старэчаму абапiраючыся на стол рукамi. Папрасiў падкрэслена ветлiва:
      - Iван Фёдаравiч, давай зоймемся справамi.
      Кушнер усмiхнуўся i бадзёра пайшоў да дзвярэй, кiнуўшы на хаду:
      - Я еду на будоўлю школы-iнтэрната.
      Калi за iм зачынiлiся дзверы, Сямён Парфёнавiч нервова прайшоўся па кабiнеце, спынiўся перад акном, палюбаваўся на каштан, каб супакоiцца. Лiсце хутка абсыхала, падымала вострыя зубчыкi ўгору, мяняла колер з ярка-зялёнага на зялёна-матавы. Дзесьцi ў верхавiне шамацелi нябачныя птушкi. Усё, як заўсёды, як учора, пазаўчора. А спакой не прыходзiў. Зноў з'явiлася трывога ў душы.
      "Шыковiч не насмяшыў цябе, а сапсаваў настрой. Чым?" Сапраўды, чым? Калi не лiчыць крыху шумнай размовы аб кульце асобы, Шыковiч паводзiў сябе карэктна i гасцiнна. Увогуле ўсё з учарашняга дня падабаецца. I цяпер у вушах стаiць шум дажджу. А ў вачах - струменi вады, што льюцца са страхi. Усяродку дачы моцна пахне свежаю сасной, апетытнай юшкай i смажанай рыбай...
      Што яшчэ гаварыў Шыковiч? Ага, кароткая размова на беразе аб падполлi, да якой ён потым не вярнуўся нават тады, калi падвыпiў. Што ён сказаў? "Хачу пiсаць аповесць. Дакументальную. Глянуць глыбей. Разабрацца". У чым? У чым ён хоча разабрацца? Безумоўна, штурхае яго на гэта Яраш. Ну што ж, няхай разбiраецца. Магчыма, яму, Гукану, трымацца за ацэнку, якую ён даў падполлю дзесяць год назад, i не вельмi трэба цяпер. Упартасць, нязгода з iншымi поглядамi была б незразумелай... А ўвогуле, каб яго воля, ён не дазволiў бы кожнаму пiсаку корпацца ў мiнулым. Не твая гэта справа. Пiшы пра тое, што бачыш вакол сябе. Быў ты на фронце - пiшы пра фронт. А я кiраваў падполлем - я i напiсаў пра падполле.
      А ўрэшце, усё гэта глупства. Не ў характары Шыковiча заглядваць вельмi глыбока. Не хопiць пораху.
      "Я ведаю, якая ў цябе глыбiня, хапаеш адны вярхi. Табе здаецца, што гэта ты напiсаў за мяне кнiжку. Няўдзячны чалавек. Што б ты напiсаў без маёй партызанскай дзейнасцi, без маiх матэрыялаў i расказаў? Гультай. Я цябе сiлком садзiў за рабочы стол. Мая кнiжка памагла табе стаць на ногi. Не забывай гэтага!"
      Непрыкметна агульныя думкi набылi канкрэтную форму - водпаведзi Шыковiчу, успамiн пра якога чамусьцi раздражняў. Праўда, Сямён Парфёнавiч стараўся захаваць аб'ектыўнасць. Ён, напрыклад, упiкнуў самога сябе за тое, што ў апошнiя гады як бы забыўся на чалавека, якi памог яму. "Пiсьменнiкi - народ самалюбiвы, трэба было яго прыласкаць". Але такая аб'ектыўнасць мала памагала. Чым больш ён думаў, тым больш расла злосць на гэтага чалавека. "Бач, раскрычаўся! Пiсьмы яго прымушалi пiсаць!.. Перапрацаваўся... Зазнаўся - вось у чым бяда".
      Гукан не пачуў нават, калi ў кабiнет увайшоў сакратар выканкома Гарусевiч. Гэты малады чалавек, надзвычай акуратны ва ўсiм - у адзеннi, у справах, у захаваннi рэжыму жыцця, заўсёды з'яўляўся i знiкаў бясшумна, як цень. Нават Гукан, сам педант у жыццi i рабоце, здзiўляўся, адкуль у гэтага вясковага хлопца такая звышакуратнасць. Iдзе самае бурнае пасяджэнне, вырашаюцца важнейшыя пытаннi, а ён, Гарусевiч, калi наступае пэўны час, бясшумна знiкае i, як стала вядома, у сябе ў кабiнеце выпiвае шклянку баржому i з'ядае бутэрброд, якi прыносiць на службу ў кiшэнi.
      Сакратар пачцiва кашлянуў.
      Гукан нервова ўздрыгнуў, павярнуўся. Ён крыху спалохаўся, бо ведаў, што ў апошнi час у яго з'явiлася старэчая слабасць - разважаць з самiм сабой уголас.
      - Як гэта вы заходзiце? Дзверы на ўвесь будынак скрыпяць. Адзiн вы ўмееце адчынiць iх бясшумна.
      - Вы глыбока задумалiся, Сямён Парфёнавiч. - Гарусевiч спачувальна ўздыхнуў. - Справы.
      Гукан пiльна агледзеў яго. Як заўсёды, гарнiтур быццам толькi што з-пад праса, чаравiкi - з-пад аксамiткi чысцiльшчыка. I здавалася, гэтай жа аксамiткай надраены шчокi пасля галення. Гукан непрыязна падумаў:
      "Убачыць бы хоць раз цябе непаголеным".
      Вярнуўшыся за стол, коратка спытаў:
      - Што там у нас?
      Гарусевiч сеў у крэсла i пачаў даваць паперы на подпiс.
      - Пiсьмо ў Савет Мiнiстраў аб дадатковых асiгнаваннях на будаўнiцтва прадуктовых крамаў... Згодна пастановы сесii...
      Гукан зняў з пяра пазногцямi парушынку, акуратна падпiсаў i прамакнуў.
      - Запiска ў абком аб стварэннi новых паркаў.
      Падпiсаў размашыста, не чытаючы.
      - Адказ у рэдакцыю аб непарадках у пахавальным бюро i на могiлках...
      - Непарадкi на могiлках!.. - Старшыня сумна пакiваў галавой. - Чым толькi нам, Кандрат Пятровiч, не прыходзiцца займацца!
      - Але, - зноў спачувальна ўздыхнуў Гарусевiч.
      Гукан прачытаў адказ i не падпiсаў - палажыў убок.
      - А тут нам пiшуць. Канадскiя турысты выказваюць падзяку за гасцiннасць. Група балтыйскiх матросаў хвалiць наш горад, i асаблiва рэстаран.
      - Ну, гэта гумарысты, чортавы дзецi. Горад як горад. А рэстаран - дрэнь. Трэба нам паслухаць трэст сталовых i рэстаранаў. - I нечакана спытаў: - Вы бываеце ў рэстаране?
      Гарусевiч збянтэжана пачырванеў.
      - Не. Што вы, Сямён Парфёнавiч! Праўда, калi працаваў яшчэ ў аддзеле культуры, разы два акцёры тэатра зацягнулi...
      Гукан, якi любiў свайго сакратара за акуратнасць у рабоце, паглядзеў на яго ў гэты раз зняважлiва.
      - Чаму гэта ў нас лiчаць крамолай, калi чалавек зайшоў у рэстаран? А калi я проста хачу паабедаць культурна?
      - Вельмi правiльна, Сямён Парфёнавiч! - узрадавана падтрымаў Гарусевiч.
      Гукан стомлена пазяхнуў.
      - Што там яшчэ?
      Сакратар падаў цэлы стос сашчэпленых аркушаў з надрукаваным на машынцы тэкстам.
      - Запiска старшынi камiсii па ахове здароўя аб стане бальнiц у горадзе i наогул аб усёй нашай медыцыне. I скажу вам, Сямён Парфёнавiч, па-мойму, неаб'ектыўна. Адно адмоўнае бачыць доктар...
      - Яраш?
      - Яраш. Калi ён пашле гэта вышэй - чакай камiсii.
      - Ну, камiсiй нам баяцца няма чаго. Добра. Я пачытаю. - Гукан ляпнуў па паперы далоняй.
      Але чытаць не стаў. Калi сакратар выйшаў, ён зноў падышоў да акна i загледзеўся на свой каштан. Знiзу, з вулiцы, далятаў гоман людзей, шыпенне шын на нагрэтым асфальце. Праз лiсце каштана прасвечвалася неба, яснае, спякотнае, як i многа дзён ужо. Гукану зноў успомнiлася ўчарашняя дача. Ён адчуў сябе стомленым i падумаў, што было б хораша хоць тыдзень адпачыць у такiм вось цiхiм, лясным, лугавым кутку, каб не ехаць нi на якiя курорты, дзе спёка i поўна народу. Могуць людзi арганiзаваць сабе адпачынак! А вось ён усё жыццё працуе, хвалюецца. Шыковiч цяпер ляжыць пад соснамi ў гамаку i фантазiруе. Нiхто да яго не просiцца на прыём, не патрабуе выканання плана будаўнiцтва. I Яраш... Не, Яраш на рабоце. У хiрурга, безумоўна, работы хапае, нiчога не скажаш, хворыя не могуць чакаць.
      Але навошта яму чарнiць тое, чаму аддалi столькi сiлы i здароўя i ён, Гукан, i сам Яраш?
      Старшыня не ведаў, што напiсана ў запiсцы, i чытаць яе цяпер не хацеў баяўся, што яшчэ больш сапсуе настрой. Падумаў, чаму Яраш учора нiводнага слова не сказаў пра гэтую запiску. З-за далiкатнасцi, каб не турбаваць госця службовымi справамi? Цi, можа, гэта хiтры план, разведка працiўнiка, на якога рыхтуецца наступ з усiх бакоў? Кнiжка, ацэнка падполля, бальнiцы... Але чаму гэты наступ яны вырашылi пачаць цяпер? Можа, прачулi што? Цi атрымалi моцную падтрымку? Ад каго? I раптам Сямён Парфёнавiч успомнiў. Сакратар гаркома Тарасаў неяк у гутарцы сказаў, што да вайны ён i Шыковiч працавалi ў адным раёне. Вунь яно што! Старыя сябры. Але не падобна, каб Тарасаў мог займацца такiмi iнтрыгамi. Ды i навошта яму? Працуюць яны мiрна i дружна, без канфлiктаў.
      А нарэшце, чаму яму здаецца, што запiска Яраша - нейкi падкоп пад яго, старшыню гарсавета? Яраш з суровай крытыкай выступаў на сесii яшчэ гады два назад. I крытыка гэтая была на карысць: мiнiстэрства праявiла большую ўвагу. Адкрыты новыя палiклiнiкi. Будуецца бальнiца.
      Усё-такi каштан супакоiў. Гукан пасмяяўся са сваёй трывогi i вярнуўся да стала. Няма калi займацца аналiзам пачуццяў! Iшоў звычайны рабочы дзень старшынi гарсавета. Тэлефонныя званкi. Наведвальнiкi. Паперы. Лiвень папер. Недзе ўжо ў сярэдзiне дня пазванiў намеснiк старшынi аблвыканкома Мухля. Высвятляў дэталi пераносу гарадской мяжы. Горад рос. Пад канец доўгай тэлефоннай размовы Гукан спытаў мiж iншым:
      - Слухай, Пятро Макаравiч, хто ў нас назiрае за будаўнiцтвам прыватных дач? Я ведаю, што я займаюся там, дзе адведзены былi ўчасткi пад такое будаўнiцтва. У Загайным. I там парушэнняў колькi хочаш. Але там усё-такi ёсць нейкi нагляд... А я маю на ўвазе дачы дзiкiя, што растуць у другiх месцах як грыбы. Дзе? Ты сам добра ведаеш дзе. Не ведаеш? Рэдка, значыцца, аб'язджаеш свае ўладаннi. Што б рабiлася ў горадзе, каб я гэтак не ведаў, дзе што будуецца. Анархiя! Не хвалюся. У Дзятлаўскiм ляснiцтве бачыў, якая харомiна вырасла? Але, Яраша i Шыковiча. Я ж не кажу, што iм не трэба дача. Няхай адпачываюць на здароўе. Хлопцы сапраўды добрыя. Здольныя. Але хто iм адводзiў участак? Лясгас? Райвыканком? А маюць яны права? Глядзi, брат. Ведаеш, як цяпер прэса выступае супраць прыватнай уласнасцi? Каб нас з табой не пагладзiлi... Людзi яны разумныя. Але я не сказаў бы, што вельмi разумна з iх боку будаваць такiя харомы сярод лесу. Не адзiн дзесятак кубаметраў. Мая сяброўская парада табе - пацiкаўся. Пацiкавiшся? Вось-вось... Каб не было нечаканасцей... Ну, прывет!
      Скончыўшы размову, Гукан задаволена пацёр рукi, падышоў да акна, зноў палюбаваўся на свой каштан. Ужо i праз густое лiсце ў кабiнет дыхаў спякотны летнi дзень.
      4
      Яраш сядзеў у ардынатарскай i палiў. Ён стамiўся. Тры гадзiны каля аперацыйнага стала. Дзве цяжкiя аперацыi. Асаблiва стамiла апошняя - на дзiцяцi.
      Аперацыi на дзецях заўсёды стамлялi яго. Колькi год практыкi, слава лепшага хiрурга вобласцi, а хваляваўся ён сёння, як студэнт.
      Попел ад папяросы ўпаў на халат. I адразу ж спрытная рука нячутна падставiла попельнiцу. Яраш падняў галаву i з удзячнасцю зiрнуў на аперацыйную сястру. Ён ведаў, што гэтая дзяўчына ўлюбёна ў яго. I ён таксама любiў яе: Маша, нягледзячы на сваю маладосць, была лепшай аперацыйнай сястрой з усiх, з якiмi яму даводзiлася калi-небудзь працаваць. Яна разумела не толькi кожнае яго слова, але кожны рух, жэст. Варухнулася яго левае брыво - i яна ведала, якi iнструмент трэба падаць. Збеглiся зморшчынкi на пераносiцы - i Маша папраўляла асiстэнта. Яна ўмела так прамакнуць пот на яго лбе i вiсках, што нi на секунду, нi на мiг не адрывала ад хворага, не перашкаджала аперацыi. Яна ўсё ўмела i ўсё ведала.
      "Залатая сястра", - сказаў неяк Яраш. Лекары прынялi гэта як жарт: Маша была рыжая, i не проста рыжая, а ўся агнiста-чырвоная. Чырвоныя косы, бровы, нейкiя залацiстыя рудзiнкi абсыпалi нос, шчокi, рукi. Тады Ярашу стала шкада яе. Яму заўсёды было шкада непрыгожых жанчын. I ён больш нiколi не казаў "залатая сястра", нават завочна. У добрым настроi ён казаў пра яе: "Мой хiрургiчны генiй".
      Маша скiнула касынку i гэтак жа спрытна, умела, як i працавала, папраўляла валасы. I раптам Яраш убачыў, упершыню за два гады, што яна прыгожая. Стройная, высокая; капа яе валасоў на фоне акна гарэла, як жар. З узнятымi рукамi яна як бы цягнулася ўгору, i здавалася, вось-вось узнiмецца i паляцiць на нейкую iншую планету, з якой яна i з'явiлася, гэтая дзiвосная жанчына.
      У доктара ў апошнiя гады частая з'ява - такiя вось нечаканыя адкрыццi прыгожага. Так, напрыклад, зусiм нядаўна ён адкрыў хараство васiльеўскага "Мокрага лугу", якi раней бачыў многа разоў i нiяк не мог зразумець, чым карцiна адрознiваецца ад звычайных падобных пейзажаў, якiя пiшуць iх абласныя мастакi. Яшчэ раней ён гэтак жа адкрыў "Вiшнёвы сад". У маладосцi некалi не даседзеў на спектаклi да канца.
      Маша ўбачыла, адчула, што ён глядзiць на яе, як на жанчыну, i ўся ўстрапянулася, спалоханая i ўзрадаваная. Так i застыла з паднятымi рукамi. Не, яна не проста была ўлюбёна ў гэтага дужага, разумнага, таленавiтага чалавека. Яна кахала яго, глыбока, тайна, безнадзейна. I вось наступiў момант, можа, адзiны i непаўторны, калi i ён пачуў токi гэтага кахання.
      Позiркi iх сустрэлiся. У Машы спынiлася сэрца. Яраш адчуў адказнасць за кожны свой рух у гэты мiг. Ён умеў валодаць сваiмi пачуццямi. Патушыў недакураную папяросу (палiў ён цяпер толькi пасля цяжкiх аперацый), адкiнуўся на спiнку канапы i сказаў проста, даверлiва:
      - Стамiўся я, Маша...
      Яна выдыхнула паветра, апусцiла рукi i... зрабiлася зямной. Але што гэта? Вочы... Яе залатыя вочы раптам адплылi некуды, на iх месцы закалыхалiся зялёныя хвалi мора. Ён нiколi не бачыў у яе праяў сентыментальнасцi, яна заўсёды была строгая i маласлоўная. Што ж яе кранула так? Радасць душэўнай блiзасцi? Цi крушэнне апошняй надзеi? Ён падняўся, падышоў, лёгка абняў за плечы - так ён рабiў часта, гэткi амаль несвядомы сяброўска-паблажлiвы жэст старэйшага - i пачуў, як дробна дрыжаць яе плечы. Ён сказаў:
      - Не трэба, Маша. Мы з вамi добрыя сябры. Мы застанемся сябрамi, праўда?
      Яна ўсмiхнулася з удзячнасцю, прыгнулася, каб вызвалiць плячо з-пад яго рукi, i пайшла да дзвярэй.
      Яраш сеў i запалiў другую папяросу.
      Хвiлiн праз колькi Маша з'явiлася ў дзвярах i звычайным голасам напомнiла:
      - У чатыры ў вас кансультацыя ў трэцяй бальнiцы.
      Яна была не толькi лепшай аперацыйнай сястрой, але i яго добраахвотным сакратаром - заўсёды ўсё помнiла.
      - Дзякуй, Маша. - Ён уздыхнуў i зноў чамусьцi паўтарыў: - Стамiўся я сёння.
      Яраш не любiў трэцяй бальнiцы з-за галоўнага лекара яе Тамары Гаецкай. Да вайны яны разам вучылiся ў медвучылiшчы. Разам паступалi ў iнстытут. I ўжо тады Тамара заляцалася да яго. Але вайна iх разлучыла. Тамара паспела эвакуiравацца, скончыла iнстытут, была на фронце. Вярнулася ў родны горад i адразу заняла кiруючую пасаду ў аддзеле аховы здароўя. Лекар яна была бяздарны, але арганiзатар неблагi, а галоўнае, мела вялiкую прабiўную сiлу да ўсiх дайсцi, усё дастаць, знайсцi... Яраша яна таксама адразу знайшла. I вельмi хацела прыгрэць, прысвоiць. Але ён быў непахiсны i цвёрды. Што яна нi рабiла, на якiя хiтрыкi нi iшла, ён толькi ў адным не вытрымаў - разы два прыняў яе матэрыяльную дапамогу. Яму было дужа цяжка, пакуль канчаў iнстытут, бо малы Тарас хоць i знаходзiўся ў цёткi Любы, але быў яго сынам, i ён лiчыў сваiм абавязкам штомесячна высылаць на ўтрыманне хлопца. Тамара гэта ведала i ўмела памагчы тактоўна i хiтра.
      А калi ён ажанiўся з Галiнай, Тамара проста ашалела. Можна сказаць, што яна паставiла сабе за жыццёвую мэту: спакусiць яго, зрабiць палюбоўнiкам. I вось ужо пятнаццаць год дамагаецца гэтай мэты, не грэбуючы нiчым. Сама даўно ўжо замужам, мае сына i ўсё адно нiяк не ўтаймуецца. Прыстае нахабна, цынiчна - на людзях, на нарадах, сходах. Заляцаецца ў прысутнасцi Галiны i свайго мужа. Гэтыя яе заляцаннi, званкi на дом, запрашэннi давялi Галiну да хваробы, бо рэўнасць яе набыла паталагiчны характар, стала псiхозам. Антону, гордаму волату, колькi разоў прыходзiлася ўнiжана пераконваць жонку, што ён нiколi нават не дакрануўся да гэтай жанчыны, акрамя звычайнага прывiтальнага поцiску рукi - як з усiмi людзьмi. Галiна люта, не па-чалавечаму ненавiдзела Гаецкую.
      Неяк, калi яны добра пасябравалi, Яраш паскардзiўся Шыковiчам, як адна дурнiца атручвае яму жыццё i сямейнае шчасце. Кiрыла сказаў тады не то жартам, не то сур'ёзна:
      - А ведаеш, я на тваiм месцы паказаў бы ёй сваю мужчынскую сiлу. I, запэўняю цябе, яна адразу б сцiхла. Зрабiла б гэта глыбокай тайнай. Беспамылковы псiхалагiчны ход.
      Яраша ўразiла, што Кiрыла мог сказаць так пры жонцы. Што было б, каб ён сказаў гэта пры Галiне! А Валя засмяялася, ляпнула мужа далоняй па лысiне i сказала:
      - Каб яна была ў цябе, гэтая сiла.
      Галiна ў сваю чаргу скардзiлася Валi, i разумная, аб'ектыўная настаўнiца больш паверыла ёй - такая ўжо жаночая псiхалогiя.
      ...Яраш не даехаў да бальнiцы. Ён рабiў так часта, каб потым непрыкметна праскочыць прахадную i цераз скверык, абышоўшы галоўны корпус, трапiць у хiрургiчны. Так ён пазбягаў сустрэчы з Тамарай Аляксандраўнай, якая яўна падпiльноўвала яго са свайго кабiнета. Праўда, яна часта з'яўлялася ў аддзяленне, але там, пры хворых, мусiла паводзiць сябе стрымана i карэктна. Ярашу былi агiдныя ўласныя манеўры. Ён даўно адмовiўся б ад кансультацый у гэтай бальнiцы, але аддзяленнем тут загадваў здольны малады хiрург Майзiс. Яраш любiў гэтага хлопца i не мог адмовiць яму ў дапамозе. Увогуле, ён стараўся зрабiць усё, каб яго малодшыя калегi як мага менш рабiлi памылак.
      На гэты раз праскочыць непрыкметна не ўдалося: у прахадной затрымала калгаснiца з трохгадовым сынам. Хлопчыку пры нараджэннi няўмелая акушэрка вывiхнула ножкi. Яраш тут жа на лавачцы ў скверыку паглядзеў малога.
      - О, цераз паўгода будзе танцаваць!
      Маладая мацi залiлася слязамi ад шчасця.
      - Я напiшу вам запiску, каб Мiшу паклалi ў маё аддзяленне. Ах, шкада, што я адпусцiў машыну!
      - Ой, доктар, што вы! Я данясу.
      - Далёка. Горача.
      - Хiба нам прывыкаць! Абы выпрасталi яго ножкi. Сыночак, родненькi, скажы дзякуй.
      Хлопчык смела i вельмi сур'ёзна, як дарослы, сказаў:
      - Дзякуй, дзядзя.
      - О, ты, брат, герой!
      - Ён усё пытае: мама, цi буду i я бегаць, як Лёнька? Старэйшы наш. Будзеш, сыначка, будзеш бегаць!
      Яраш напiсаў запiску.
      I тут з'явiлася яна, Тамара Аляксандраўна. Падплыла па чорнай асфальтавай дарожцы, быццам статуя, уся
      асляпляльна белая: белыя басаножкi, белы халат, белыя валасы, твар нiбы вымыты малаком, толькi бровы ды вейкi крыху падчорнены ды нафарбаваны губы. Яна невысокая, сярэдне для сваiх год распаўнелая, пышнагрудая - па-свойму прыгожая. Многiм мужчынам яна падабалася. Гаецкая ведала гэта, i тым больш яе прыводзiла ў шаленства поўная няўвага таго, хто даўно падабаўся ёй.
      - Прафесар Яраш, што за прыватная кансультацыя? У маёй клiнiцы?
      Калгаснiца спалохалася белай доктаркi.
      - Сынок мой, доктарка. Ножкi ў яго... А тут сястра з нашай вёскi... Прыязджай, кажа, мы папросiм доктара...
      Яраш, нiчога не адказаўшы, пачаў тлумачыць жанчыне, як праехаць у iх бальнiцу.
      - Палажыце яго ў нас, - кiўнула на малога Тамара Аляксандраўна.
      - Дзякую, - адказаў Яраш. - Я хачу даць цiкавую аперацыю нашаму артапеду. Я сам буду асiсцiраваць яму...
      Гаецкая пры хворых заўсёды казала яму "прафесар" i рабiла гэта без iронii. Для простых людзей доктар - любы лекар, а Яраш - кандыдат навук, славуты хiрург, трэба ж неяк адрознiць яго ад звычайных лекараў. Ды i самой ёй было прыемна называць яго прафесарам, узвысiць над другiмi лекарамi.
      - А ты добрая сёння, - з iронiяй сказаў Яраш Тамары Аляксандраўне, калi калгаснiца, сто разоў падзякаваўшы, пайшла.
      - Я заўсёды добрая. - Яна расплылася ва ўсмешцы.
      Ярашу здалося, што гэтая цукровая жанчына вось-вось растане пад яркiмi праменнямi чэрвеньскага сонца.
      - Для сябе. Ты заўсёды добрая для сябе. А ведаеш, як называецца такая дабрыня?
      Яна перасмыкнула падфарбаванымi вуснамi, але змаўчала. Ведала: калi пачаць пiкiравацца, ён нагаворыць непрыемнасцей. Ласкава прапанавала:
      - Зайдзi да мяне, Антон. Я напаю цябе вадой. Толькi што прынеслi сiфон. I сiроп ёсць.
      Ён пазбягаў заходзiць у яе кабiнет, але яму хацелася пiць, i ён ведаў, што для сябе гэтая жанчына ўмела стварыць камфорт.
      Яна пасадзiла яго ў мяккае крэсла каля пiсьмовага стала; крэсла было глыбокае, зручнае, а льняны чахол вiльготны i халаднаваты. Сама пайшла за цыратавую зялёную занавеску, што адгароджвала ўмывальнiк, i вярнулася з запацелым сiфонам, бутэлькай сiропу i шклянкамi.
      Яраш памацаў сiфон i свiснуў. Падняўся, заглянуў за занавеску, засмяяўся:
      - Быў я ў мiнiстра, у прэзiдэнта акадэмii. Усё бачыў, але халадзiльнiк у кабiнеце... Ты генiй, Тамара!
      - Ён часова ў мяне, у лабараторыi рамонт.
      Яна налiла ў шклянкi вады, пасля сiропу, памяшала лыжачкай, працягнула адну шклянку Ярашу. Блакiтныя вочы яе зрабiлiся вiшнёвымi, калi пачала пiць. Адпiвала маленькiмi глыткамi i не зводзiла позiрку з госця.
      Яраш не сеў, адышоў да акна i прагна выпiў халодную смачную ваду. Яна налiла яшчэ.
      - Даўно я з табой не выпiвала. Вып'ем хоць вады. Запрасiў бы на дачу. Кажуць, жывеш, як на небе.
      - У госцi запрашаюць сяброў сям'i.
      - А хiба я не сябра твой? Лепшага ў цябе няма.
      Непрыкметна яна апынулася зусiм блiзка ад яго.
      - Не прытварайся, Тамара, мы не маленькiя. Ты добра ведаеш, як цябе "любiць" Галiна. А мне спакой жонкi даражэй за ўсё.
      - Яна робiцца мяшчанкай, твая Галiна. - Дзiўна мяняўся колер яе вачэй у залежнасцi ад настрою, як у кошкi, у той мiг яны сыпанулi нейкiя шэрыя iскры.
      - Чорт яго ведае, цяжка сказаць, у чым яно праяўляецца ў наш час, мяшчанства.
      Яна падплыла так блiзка, што Яраш, здавалася, адчуў гарачыню яе паружавелага твару i ўбачыў, што вочы яе сталi маслянiстыя. Ён адступiў у кут памiж сталом i сцяной. Яна горача дыхала яму ў твар.
      - Чаму ты пазбягаеш мяне? Я люблю цябе.
      - Я гэта чуў, Тамара. Многа разоў. Пусцi.
      - Люблю i жадаю... Пацалуй мяне. Адзiн раз. Шкада табе?
      Жанчына трацiла ўсякую прыстойнасць.
      Нiколi яшчэ пры ўсёй сваёй нахабнасцi ёй не ўдавалася паставiць Яраша ў такое недарэчнае становiшча. Загнаны ў кут, прыцiснуты да сцяны, ён не ведаў, што рабiць, як вызвалiцца. Пiхнуць яе? Паслаць да д'ябла? I раптам... дзве дэталi кiнулiся ў вочы: занавескi, што закрывалi толькi нiжнюю палавiну акна, i тое, што яна, мабыць, забыўшыся, усё яшчэ трымае шклянку з вадой у руцэ. Яраш нечакана падхапiў яе пад пахi, рыўком падняў высока ўгору i... паставiў на пiсьмовы стол. Няхай хто-небудзь з персаналу ўбачыць праз акно свайго галоўнага лекара на стале са шклянкай, напоўненай невядомай вiшнёвай вадкасцю!
      Тамара Аляксандраўна ўсяго чакала ад гэтага чалавека - абразлiвых слоў, пагрозы, нават штуршка... Але такога ўчынку не чакала. Разгубiлася. На нейкi мiг белай статуяй застыла на стале.
      Яраш паспеў адысцi да дзвярэй i ўзяць капялюш. Нарэшце яна саскочыла на падлогу, гопнула, аж забрынчалi шыбы. Засмяялася:
      - А ты робiшся жартаўнiком. Прагрэс!
      Твар яе гарэў. Але ўсё адно яна пайшла следам за iм. У калiдоры ён пачуў ззаду стук яе абцасаў i ўзлаваўся. Разбэшчаная баба! Як можна такому чалавеку даручыць кiраваць бальнiцай? Ён не выйшаў адразу на двор, а знарок пайшоў у тэрапеўтычнае аддзяленне. У доўгiм паўцёмным калiдоры на ложках ляжалi хворыя. У той бальнiцы, дзе Яраш загадваў аддзяленнем, такой з'явы даўно ўжо не было: хворыя ў калiдорах не ляжалi, усё навокал ззяла чысцiнёй. Таму выгляд гэтай бальнiцы яго заўсёды раздражняў, аб непарадках тут пiсаў ён у сваёй запiсцы выканкому гарсавета. Але ў злосцi, у гневе ён быў такi ж нястрыманы, як Гаецкая ў страсцi. Не зважаючы на хворых, на персанал, ён загрымеў на ўвесь корпус:
      - Калi тут нарэшце будзе падобна на бальнiцу? Што гэта такое?
      Тамара Аляксандраўна дагнала яго, сцiснула локаць:
      - Антон!
      - Клiнiка! Памыйная яма, а не клiнiка! - не сцiхаў ён.
      Тады i яна загаварыла ўголас, хiтра адводзячы ўдар:
      - Нам не даюць столькi грошай, колькi вам, прафесар. Пахадайнiчайце за нас. Вы старшыня камiсii гарсавета.
      - На халадзiльнiк у цябе знайшлiся грошы!
      Але калiдор скончыўся, i яны выйшлi на двор. Пад яркiм сонцам, дзе навокал усё ззяла i зелянела, гнеў Яраша растаў. Ён глянуў на сваю спакуснiцу i ўбачыў, што яна, зажмурыўшыся ад сонца, усмiхаецца па-ранейшаму ласкава, закахана.
      "Чортава баба! З яе што з гуся вада. Чым жа цябе дапячы?"
      I раптам успомнiў... Сказаў спакойна, з усмешкай, быццам мiж iншым, мiрна iдучы побач з ёй па асфальтавай дарожцы:
      - У рэдакцыю прыйшло пiсьмо... Мне Шыковiч расказаў. Распiсваюць добрыя людзi, як ты выкарыстоўваеш санiтарную машыну. На Ўкраiну - па вiшнi, з ранiцы - на рынак, увечары - у лес. А лекары неадкладнай ходзяць пехатой. Я кажу яму: калi пра Гаецкую, то можна пiсаць без праверкi. Усё правiльна, ручаюся галавой. Цяпер я падкiну яму факт з халадзiльнiкам... Сенсацыйны фельетон будзе!
      Яна спынiлася. Ён па iнерцыi зрабiў крокi два i павярнуўся. Яна застыла ў дзiўна нязграбнай позе, нахiлiўшыся набок, бо трапiла адной нагой у канаўку для сцёку вады. Твар яе, што хвiлiну назад палаў, пабялеў, ноздры непрыгожа раздулiся.
      Яраш адчуў, што ў iм загучала вясёлая лёгкая музыка. Нарэшце ён знайшоў, чым дапячы ёй. Яна адказала пагрозлiва, холадна - нiколi яшчэ не гаварыла з iм такiм тонам:
      - З'явiцца фельетон, я табе да смерцi не дарую. - I, не развiтаўшыся, павярнулася i пайшла назад.
      Ярашу раптам захацелася гарэзлiва, па-хлапечы свiснуць ёй услед.
      Майзiс, маленькi, кучаравы, у вялiкiх чорных акулярах, сустрэўшы яго на ганку аддзялення, сказаў:
      - У вас сёння, калега, добры настрой.
      - А хiба вы бачылi калi-небудзь мяне ў дрэнным настроi?
      - Не. Але часам чалавек бывае залiшне задумлiвы. Ён уважлiвы ў працы, але не бачыць хараства вакол сябе.
      Яраш засмяяўся:
      - Майзiс, ведаеце што? Прыязджайце да мяне на дачу. Я пакажу вам такое хараство, якого вы, гараджанiн, зроду не бачылi.
      Але, пракансультаваўшы колькi хворых, Яраш зноў адчуў сябе стомленым. З iм рэдка гэта здаралася.
      - Вiдаць, зноў будзе навальнiца. Хочацца спаць, - сказаў ён Майзiсу, пазяхнуўшы, калi яны пераходзiлi з палаты ў палату. - Апошнi?
      - У мяне апошнi. Ды вельмi прасiла хворая з тэрапii, каб вы паглядзелi яе. Асабiста вас просiць, Антон Кузьмiч. Па-мойму, цiкавы выпадак. Мiтральны стэноз. Згодна аперыравацца.
      Яраш паглядзеў на гадзiннiк, уздыхнуў:
      - Ах, Майзiс, Майзiс, карыстаецеся вы маёй слабасцю.
      - Што зробiш, Антон Кузьмiч. Такая наша прафесiя.
      - Але, брат, прафесiя наша цяжкая. Нiчога не скажаш.
      Прыгадаўшы аддзяленне, куды яму належала iсцi, i галоўнага лекара, Яраш зноў адчуў злосць. Беспарадак, бруд не толькi ў бальнiцах, але i ў другiх месцах, яго, звычайна спакойнага, прыводзiлi ў лютасць. Можа, праз гэта пра яго хадзiлi легенды. Расказвалi, напрыклад, што ён пабiў лекара сельскай бальнiцы, якую правяраў, аддаў пад суд хiрурга, якi аперыраваў п'яны, што ён у часе сваiх аперацый мацюкаецца на асiстэнтаў i сясцёр. Усё гэта, безумоўна, выдумкi. Лекара ён завёз у райком, хiрургу толькi пагразiў судом, а мацюкнуўся адзiны раз на асiстэнта, якi зрабiў памылку. Гэтыя выдумкi таксама злавалi Яраша; ён бадай пакутаваў, калi бачыў, што маладыя лекары баяцца яго i праяўляюць залiшнюю пачцiвасць, быццам ён сапраўды сiвагаловы прафесар, сусветнае свяцiла.
      Па дарозе ў тэрапеўтычнае аддзяленне ён сказаў Майзiсу:
      - У Гаецкай у кабiнеце халадзiльнiк. А шторы? Бачыце якiя? Побач з такiм аддзяленнем!
      Майзiс падняў галаву, i з яго акуляраў выскачылi асляпляльныя зайчыкi. Усмешка варухнула тоўстыя вусны.
      - У нас яе завуць "царыца Тамара".
      - Бо вы бяззубыя тут, як малюскi. Прапясочылi б гэтую "царыцу" на партыйным сходзе.
      - Для гэтага патрэбна прынцыповасць доктара Яраша.
      - Не падхалiмнiчайце, Майзiс.
      Маладзенькая лекарка, якая вяла хворую, сустрэла iх у калiдоры i адразу разгубiлася - пачырванела, пачала заiкацца, называла Яраша "прафесарам". Ён не ўзлаваўся на гэтае дзяўчо. Але, баючыся, што ўсё разам - яе пачцiвасць, выгляд аддзялення, успамiн пра Тамару - можа даць недзе гнеўную ўспышку, Яраш нахмурыўся, апусцiў галаву, выключыў увагу (ён умеў гэта рабiць), каб менш бачыць i чуць.
      Яны ўвайшлi ў палату, дзе стаяла штук сем ложкаў, памiж iмi было цесна праходзiць. Як нi хацеў Яраш, усё адно ўбачыў усё адразу: ложкi, сцены, пацямнелыя ад старасцi залатаныя навалачкi, прасцiны, ручнiкi, абшарпаныя тумбачкi i хворых - хто як глядзiць на яго: з цiкавасцю, абыякава цi хоча папрасiць: "Доктар, паглядзiце i мяне".
      - Вось наша хворая, - сказала лекарка, спынiўшыся каля ложка ў кутку, i, спахапiўшыся, падала Ярашу табурэт.
      Хворая як хворая. Такiх ён бачыў сотнi. Маленькая жанчына, такая худая, што здавалася, пад коўдрай - пустата. А на падушцы спакутаваны твар з яркiмi прыкметамi яе хваробы: крыху збляклая ўжо сiнюшнасць губ, крылляў носа. А шчокi заружавелi. Хвалюецца. I вочы... Якiя вочы! I як яны глядзяць! Чаго толькi не бачыў за сваё жыццё i лекарскую практыку Яраш, але такiя вось вочы яго заўсёды выводзiлi з раўнавагi. Яны прасiлi, малiлi, выказвалi надзею, страх - усю бясконцую гаму пачуццяў чалавека, якi прагне жыць.
      Сядаючы на табурэт, ён падумаў, што ў большасцi такiх цяжкахворых жанчын прыгожыя валасы. Ад кантрастнасцi, вiдаць. У гэтай вунь таксама якiя цудоўныя - светла-залацiстая пышная карона. Каб не сустракацца позiркам з хворай, Яраш разглядаў свае вялiкiя, адбеленыя спiртамi i эфiрамi пальцы i слухаў даклад лекара. У яго ўжо выпрацавалася прафесiйная звычка: чуць i фiксаваць у памяцi толькi тое, што патрэбна яму як кансультанту. Усё iншае, у тым лiку прозвiшча i iмя, ён выясняў пасля, калi сам пачынаў аглядаць хворага. Але паведамленне лекара аб тым, што хворая перанесла першую атаку рэўматызму ў нямецкiм лагеры, узварухнула яго. Ён глянуў на гэтую маленькую жанчыну з цiкавасцю i жалем, сустрэў яе вочы, поўныя дзiвоснага агню i малення, падумаў:
      "Вось яна, вайна. Збудаваны гарады. А сэрцы людзей... Сэрцы ранены". Ён падумаў пра сэрцы не наогул. Не. Як лекар, уявiў канкрэтнае маленькае сэрца, у якiм развiўся парок. Лекар расказвала, у якiм стане хворая паступiла ў бальнiцу:
      - Ацёчнасць нiжнiх канечнасцей... Рэзка павялiчана пячонка...
      - Калi паступiла? - спытаў Яраш.
      - Два тыднi назад. - Лекар збянтэжылася, забылася, на чым яе перапынiлi.
      - Гаварыце, гаварыце. - I зноў збоку здавалася, што кансультанта цiкавяць толькi ўласныя рукi.
      - Быў праведзены курс лячэння...
      I раптам у аднатонны даклад, перасыпаны лацiнскiмi словамi, уварваўся шэпт:
      - Кузьма...
      Яраш нават спачатку не звярнуў увагi.
      - Антон Кузьмiч, - гучна паправiў Майзiс, якi стаяў за спiной у Яраша.
      Тады Яраш рэзка падняў галаву, паглядзеў на хворую. Яна ўсмiхнулася вiнавата i зноў нясмела прашаптала ўжо другое iмя:
      - Вiктар...
      Яраш адчуў, што праз рукi яго быццам прапусцiлi электрычны ток, закалола ў кончыкi пальцаў: ён пачуў свае падпольныя клiчкi.
      У яго былi надзвычай чуткiя пальцы, паталагiчна чуткiя, нават уласныя эмоцыi ён перш за ўсё адчуваў пальцамi. Вось так заколе - значыцца, злосць, радасць, здзiўленне.
      Ён пазнаў гэтую жанчыну. Але не верыў вачам.
      Хiба ўваскрасаюць мёртвыя? Колькi прайшло год! Дзе яна была дагэтуль?
      Ён павольна падняўся з табурэта.
      Лекар са страхам глядзела на сваю пацыентку: што тая трызнiць?
      Майзiс лёгка свiснуў: ён быў рамантык, любiў прыгоднiцкiя кнiгi, фiльмы, нечаканыя сустрэчы людзей.
      Хворая супакоiла свайго лекара простым i ясным запытаннем:
      - Не пазнаяце, Антон Кузьмiч?
      Яраш умеў стрымлiваць свае пачуццi ў любых абставiнах. Але тут не стрымаўся.
      - Зося? - прашаптаў ён так, што ўздрыгнула лекар, прыўзнялiся на локцях хворыя, а Майзiс у захапленнi пацёр рукi.
      - Зося! - паўтарыў ён гучней i, высокi, мажны, схiлiўся над ложкам, як бы хочучы загарадзiць яе ад чужых вачэй, ад хвароб, ад усiх навал. Узяў тонкiя, схудалыя рукi ў свае мяккiя шырокiя далонi, асцярожна сцiснуў. - Адкуль вы з'явiлiся, Зося?
      А ў дзверы ўжо заглядвалi сёстры, хворыя, i ўсё аддзяленне загудзела, як разварушаны вулей.
      5
      На супынцы таксi каля вакзала адзiн з шафёраў ветлiва запрасiў Яраша:
      - Калi ласка, доктар, у маю машыну.
      - У Дзятлаўскае ляснiцтва. Ведаеце?
      - Ведаю. Наш брат усё мусiць ведаць.
      "Волга" рванула з месца, Яраш па iнерцыi адкiнуўся на спiнку i гэтак застыў. Мiльгалi вулiчныя лiхтары, вiтрыны, сiгналы сустрэчных машын. Ён заплюшчыў вочы, але не адчуў асалоды адпачынку. Дзень скончаны. Незвычайны дзень. Яраш жыў уражаннямi ад сустрэчы з чалавекам, якога васемнаццаць год лiчыў мёртвым. "Вось сюжэт для Кiрылы". Ён хацеў надаць думкам iншы кiрунак, абстрагавацца i супакоiцца. Але дарэмна. Супакоiцца не так проста.
      Зося папрасiла, каб ён аперыраваў яе. I не сказала, як многiя iншыя: "Лепш памерцi, чым так пакутаваць". Не. Яна верыць, што ён здолее ўратаваць яе.
      Калi тая аперацыя! Праз месяц... I цi можна яе ўвогуле аперыраваць? Гэта яшчэ пакажуць даследаваннi. А ён ужо хвалюецца. Хвалюецца, бадай, мацней, чым перад сваёй першай самастойнай аперацыяй. Уяўляе яе сэрца, бачыць, як на макеце, звужэнне левай перадсардэчна-страўнiкавай шчылiны... Недастатковасць клапана... Мозг пачынае напружана працаваць. Iдзе аперацыя. Ён уважлiва i прыдзiрлiва прасочвае ўвесь ход яе, ад падрыхтоўкi хворай да...
      Раскрывае грудзi... Бярэ сэрца... Вось яно...
      Машына рэзка спынiлася. Яраш расплюшчыў вочы. Стаялi перад закрытым шлагбаўмам каля чыгуначнага пераезду на ўскраiне горада.
      "Усяго праехалi?" - здзiвiўся ён.
      Прайшло некалькi хвiлiн, а ён траха не скончыў такую аперацыю, на якую патрэбны гадзiны.
      - Задрамалi, Антон Кузьмiч? - спытаў шафёр.
      Дзесьцi збоку пыхкаў паравоз. Затрубiў у ражок стрэлачнiк.
      Яраш заглянуў шафёру ў твар, асветлены слабым водблiскам прыбораў i чырвоным лiхтаром шлагбаўма. Не, гэтага чалавека ён не лячыў, памяць у яго на твары добрая. Шафёр, зразумеўшы, што доктар хоча пазнаць яго, растлумачыў:
      - Вы ўратавалi майго сына, Антон Кузьмiч. На ўсё жыццё вам удзячны. Мацi штодня ўспамiнае. Хаця б ты, кажа, павазiў доктара. Скажыце, i я кожны дзень буду вазiць вас.
      - Хабар? - усмiхнуўся Яраш.
      - Якi хабар, доктар? - пакрыўдзiўся шафёр. - Хабар даюць за цёмныя дзялы. А тут - жыццё сына...
      Прайшоў нядоўгi таварны састаў. Старэнькi паравоз сыпануў у начное неба жменю iскраў. Але яны не сталi зоркамi - упалi назад на зямлю i патухлi.
      Павольна падымаўся шлагбаўм. У нейкi мiг замест чырвонага лiхтара загарэўся зялёны. Яраша заўсёды здзiўляла гэтая няхiтрая механiка.
      Машына кiнула на пераезд сноп кароткага святла. Заблiшчалi рэйкi. Вартаўнiк пагразiў пальцам. За пераездам фары выхапiлi з ночы больш доўгi кавалак чорнай шашы.
      Яраш глянуў убок i ўбачыў зоркi. Iх было мала, i яны плылi над чорным лесам, якi заўсёды ўначы чамусьцi здаваўся горнай градой - з вяршынямi, доламi, цяснiнамi. А ўдзень гэта была зусiм роўная сцяна лесу за кiламетр ад дарогi. Там, наперадзе, лес падступiць да самай шашы, i тады знiкне гэтая iлюзiя. Антон Кузьмiч нiяк не мог растлумачыць прычыны такога зрокавага падману.
      Усё гэта - супынка, размова з шафёрам, зоркi, лес - адцягнула думкi ад Зосi. Праўда, ненадоўга. Хутка ён пачаў зноў думаць пра яе, але ўжо iнакш. Прыгадаў, як зноў, другi раз за дзень, сутыкнуўся з Тамарай. Яна раптам запярэчыла супраць пераводу Зосi ў тую клiнiку, дзе пастаянна працаваў Яраш. Калi ён пайшоў, каб растлумачыць ёй, што мае сам аперыраваць хворую i таму зручней, каб яна была пад яго штодзённым наглядам, Тамара са здзекам спытала:
      - Гэта тваё падпольнае каханне?
      Антон не вытрываў i вылаяўся груба i злосна. Гаецкая спалохалася, адразу аформiла перавод.
      Калi Яраш пазванiў у рэдакцыю Шыковiчу, што мусiць затрымацца, той сказаў:
      - Хрэн з табой. Сядзi каля сваiх хворых хоць тыдзень. А я млею ад духаты.
      Ён доўга сядзеў каля сваёй хворай. Зося глядзела на яго i хораша ўсмiхалася, шчаслiва i збянтэжана.
      - Дзе вы былi ўвесь гэты час?
      - Апошнiя тры гады тут, у нашым горадзе.
      - I не ведалi пра мяне?
      - Ведала. Бачыла колькi разоў.
      - Бачылi? I не маглi прыйсцi?
      - Я маленькi чалавек, Антон Кузьмiч. Прыёмшчыца арцелi кравецкай на Выселках.
      - Ды якое мае значэнне, кiм вы працавалi! Глупства! Сорамна падпольшчыцы дзялiць людзей на маленькiх i вялiкiх.
      - Якая я падпольшчыца! Я дачка доктара Савiча. - Вочы Зосi напоўнiлiся слязамi.
      - Ну, не трэба! Калi ласка! Нiякiх хваляванняў i нiякiх расказаў! Аб усiм пагаворым пасля. - Ён падняўся, каб пайсцi.
      Яна папрасiла нясмела, сарамлiва:
      - Пасядзiце яшчэ трошкi, Антон Кузьмiч. Хлопчык гэты, Тарас, жывы?
      - Хлопчык! Хлопчык гэты ў армii адслужыў. На заводзе робiць...
      - Я шукала яго. - Яна як бы вiнавата прасiла прабачэння за тое, што не здолела знайсцi дзiця.
      - Пасля, пасля. Не хвалюйце сябе нiякiмi ўспамiнамi.
      Сёстры i санiтаркi хадзiлi на пальчыках i гаварылi шэптам. У iх былi спалоханыя твары. Яраша абурыла гэта, але ён змаўчаў. Прымусiў сябе маўчаць. Што б яны падумалi, каб ён, звычайна ветлiвы i далiкатны з малодшым персаналам, раптам накрычаў на iх?
      Цяпер, у машыне, ён падумаў, што трэба заўтра ж пра ўсё расказаць Машы i папрасiць, каб яна ўзяла шэфства над Зосяй. Не медыцынскае. Чалавечае.
      Таксi звярнула з шашы ў лес. У святле фар дрэвы здаюцца дэкаратыўна нежывымi i ў той жа час фантастычна прыгожымi. Праплываюць застылыя ствалы з нерухомым белым лiсцем. Быццам на мiг з'яўляюцца на свет з дагiстарычнай цемры i зноў знiкаюць назаўсёды. Ценi бягуць наперадзе, пераганяючы святло, доўгiя i вузкiя - блiзка i шырокiя - удалi. А з бакоў - чарната. А ўгары - цемра: зноў не вiдаць зорак.
      Яраш надзвычай любiў начную язду па лесе. Часта прасiў Шыковiча паездзiць. Той не разумеў яго захаплення. Яраш злаваўся: "Якi ты, да д'ябла, пiсьменнiк, калi не адчуваеш такой прыгажосцi? Ты паглядзi на гэтыя сосны! Якi ў iх колер? А ценi? З чым ты параўнаеш iх? Паспрабуй напiсаць гэта рэалiстычным пэндзлем. Памрэш - не напiшаш. Тут, брат, трэба нейкi асобы, умоўны прыём".
      "Хiрург-абстракцыянiст! - хмыкаў Шыковiч. - Навiна! Дзiва дзiўнае!"
      Шафёр таксi, напэўна, хацеў у знак удзячнасцi давезцi свайго пасажыра як мага хутчэй i iмчаў па карэннях i ямах, не шкадуючы машыны.
      Яраш папрасiў:
      - Цiшэй, калi ласка. Можна?
      - Можна! - Шафёр адразу збавiў хуткасць. - Я думаў, вы спяшаецеся.
      - Не. Я люблю паглядзець на лес.
      - О, лясок тут добры! Каб такiх сосен на дом.
      - Што было ў вашага сына?
      - Пералом пазваночнiка. На будаўнiцтве, ведаеце. Няшчасны выпадак.
      - А-а, помню.
      Шафёра ўзрадавала, што доктар помнiў яго сына. Як бы пакрыўджаны за хабар, ён праз усю дарогу маўчаў. Гзта яму, вiдаць, нялёгка давалася, бо калi прарваўся, то пачаў паспешлiва i мнагаслоўна расказваць пра сына, пра сябе, пра ўсю сваю сям'ю.
      Яраш слухаў i не чуў. Глядзеў на лес i думаў. Як у святле фар выплывалi з цемры дрэвы, так i з ночы памяцi выплывалi эпiзоды жыцця, далёкiя i блiзкiя, з падполля i з сённяшняга дня.
      Да дачы ён не даехаў. Спынiўся каля канторы ляснiцтва, сiлком усунуў таксiсту грошы i пайшоў пехатой.
      Свяцiлася толькi адно акно - на паддашку ў Шыковiча.
      "Трэба адвучыць яго ад начной працы, - падумаў Антон Кузьмiч пра сябра i тут жа пра жонку з пяшчотай: - Спiць Галка. Тут добра спiцца".
      Шкада было будзiць яе. Калi пад нагамi пiснулi ўсходцы ганка, ён пагразiў iм пальцам: "Цыц!" Потым доўга стаяў нерухома, слухаючы начную цiшыню.
      Не паднiмалася рука, каб цiхенька, адным пальцам, пастукаць у шыбiну веранды. Ён быў упэўнены, што дзверы зачынены. Але паспрабаваў асцярожна нацiснуць на ручку - i дзверы лёгка адчынiлiся. Белая, як прывiд, постаць стаяла ў адным кроку ад парога. Навучаны шматгадовым вопытам, Яраш усё зразумеў i ўмiг мабiлiзаваў свой спакой i вытрымку.
      - Што, баiшся заходзiць? Сорамна? - не сказала, а прашыпела Галiна i тут жа сарвалася: - Не заходзь у дом, дзе спяць дзецi! Бессаромныя твае вочы!
      - Галка! - Ён зрабiў крок, ён прасiў, малiў яе ласкавым iменем, каб яна не рабiла шуму: побач людзi, дзецi.
      - Не падыходзь! Не датыкайся да мяне! Брудны тып!
      - Галя! Выслухай! - не папрасiў, патрабаваў Антон.
      - Што мне слухаць? Мне ўсё сказаў чалавек. "Ён заняты на кансультацыi..." Да дванаццацi ночы! Не першы раз ты "кансультуеш" яе... да позняй ночы! Крывасмок! Колькi ты выпiў маёй крывi! Не падыходзь!
      Але сама кiнулася да яго i пачала ярасна калацiць маленькiмi кулачкамi ў магутныя грудзi.
      - Паразiт! Я ненавiджу цябе! Не дакранайся да мяне! Усё! Усё, усё!.. Заўтра, заўтра!.. Зараз жа, зараз!.. Забiраю дзяцей... I ўсё. Жывi са сваёй шлюхай! Але я не дам вам жыцця. Не дам! Не чакай. Не!
      - Галя! - Ён адступiў на крок i паспрабаваў засланiцца ад яе ўдараў партфелем, якi ўсё яшчэ трымаў у руцэ. Але яна выхапiла партфель i моцна стукнула iм па галаве, па твары. Гэта яго ўзарвала. Так жонка не паводзiла сябе ўжо колькi год. Узмахам рукi Антон выбiў у яе партфель, а самую схапiў у абдымкi, лёгка падняў, зацiснуўшы рукi, каб не драпалася. А каб не крычала, моцна, да болю, прыпаў вуснамi да яе вуснаў. Яна бiлася, трапяталася, як рыба, дрыгала ў паветры нагамi, намагаючыся вырвацца. Але дарэмна. Ён насiў яе па прасторнай верандзе, быццам закалыхваў, як малую, i праз сцiснутыя вусны шаптаў:
      - Дурная. Дурная. Дурная...
      I яна сцiхла. Быццам самлела. Нерухомая, зрабiлася цяжкай. Ён адняў вусны - яна не закрычала, нават не папрасiла: "Пусцi". Ён ведаў з мiнулага, што найпрасцейшы i хутчэйшы сродак памiрыцца - гэта паказаць ёй, што нiдзе ён не растрацiў сваю сiлу. Магчыма, Галiна чакала гэтага. Яму стала агiдна, балюча i крыўдна. Прыгадалася, з якой прычыны ён затрымаўся, з якiмi пачуццямi ехаў дадому. I раптам - такая сустрэча. Антон груба, як мяшок, кiнуў жонку на шырокую тахту (яны спалi тут жа, на верандзе). Душыў гальштук. Ён сарваў гальштук i шыбануў цераз стол, у кут. Туды ж паляцеў пiнжак i капялюш. У змроку яснай ночы Галiна бачыла гэтыя рэзкiя рухi i, адчуўшы навальнiцу, маўчала. Яна тонка ўмела адчуваць настрой мужа. Агонь рэўнасцi, якi яна распалiла, уяўляючы, як мужа, яе мужа, абдымае, цалуе гэтая распуслiвая Тамара, - гэты агонь патухаў. Яна амаль гатова была папрасiць прабачэння. Але Антонавы мяккасць i адыходлiвасць прывучылi яе да таго, што яна нiколi не рабiла першага кроку да прымiрэння. Акрамя таго, вельмi свежымi яшчэ былi пакуты, якiя яна перажыла за тры гадзiны - з таго часу, калi Кiрыла прыехаў адзiн i сказаў, што Антон затрымаўся на нейкай неадкладнай кансультацыi ў трэцяй клiнiцы. Колькi яна патрацiла сiлы, каб нi словам, нi рухам не выдаць сябе перад Шыковiчамi. Як на злосць, Валянцiна Андрэеўна не адступала ад яе ўвесь вечар, расказвала розныя вясёлыя здарэннi. Можа, знарок. Думка, што нехта чужы, збоку, бачыў i здагадваўся, што рабiлася ў яе сэрцы, была самай цяжкай. Ужо за адно гэта сваё ўнiжэнне яна мае права не дараваць Антону цi, ва ўсякiм разе, не iсцi першай на прымiрэнне. Ён гучна пракаўтнуў горкi i салёны камяк i амаль застагнаў:
      - Божа мой!
      Галiне стала шкада яго: такi дужы, вялiкi, мужны, ён застагнаў. Хваля пяшчоты залiла яе добрае сэрца. Каб ён наблiзiўся да тахты, яна прыцягнула б яго да сябе, прыласкала. Але ён хадзiў па верандзе, спатыкнуўся на партфель, злосна пiхнуў яго нагой. Пад яго цяжкiмi крокамi новыя маснiчыны не скрыпелi, а гудзелi. У рамах брынчалi шыбы. Можна было б сказаць яму: "Не хадзi. Пабудзiш дзяцей" - i гэта, напэўна, стала б крокам да прымiрэння. Але, акрамя ўсяго iншага, яе распiрала дурная жаночая цiкаўнасць: што скажа ён у апраўданне? Ён нiчога не сказаў яшчэ.
      Ён паўтарыў:
      - Божа мой! - i, памаўчаўшы, пачаў кiдаць словы, як каменнi: - Якое дзiкунства! Уявiць цяжка... Пражыць з чалавекам шаснаццаць год, выгадаваць дзяцей... I не верыць яму нi на крупiнку, нi на залатнiк. Бясконца лiчыць падлюгам, здольным на любую агiднасць. Бясконца падазраваць... Раўнаваць чорт ведае да каго... Зразумей, ты не дурная жанчына. Урэшце, у такой атмасферы нельга жыць. Нельга дыхаць. Чорт вазьмi!
      Словы гэтыя абражалi Галiну Адамаўну. Абражалi сваёй праўдай. Але, так жыць нельга! Ды i не жывуць яны так, яны жывуць хораша i шчыра. А ад гэтых прыступаў рэўнасцi яна сама пакутуе ў сто разоў горш. Ён павiнен быў зразумець гэта i рабiць так, каб не было нiякiх прычын. Ён павiнен шкадаваць яе. А ён вось як лiчыць - што яна атручвае яму жыццё, што яна пачвара нейкая.
      Галiна заплакала горка, надрыўна.
      - Вядома, я дурная... Дзiкунка. Не даю табе жыць. Ты вялiкi вучоны. А я? Кухарка твая, служанка... Нянька тваiх дзяцей. За iмi, за тваёй шырокай спiной ды за гнiлымi зубамi пацыентаў я нiчога не бачу. Я свету не бачу...
      Чым больш яна гаварыла, тым больш пераконвала сябе, што яна вялiкая пакутнiца, i, заходзячыся ад жалю, курчылася ад рыданняў.
      "Ды няпраўда гэта! Хлусiш ты! - хацелася крыкнуць Ярашу. - Хiба ты жывеш горш за iншых? Хiба я не стараюся зрабiць тваё жыццё прыгожым i поўным? Ты сама выдумляеш сабе пакуты". Але ён умеў стрымлiвацца. Ён добра ведаў жонку, яе хваробу, у якой, магчыма, больш за ўсё вiнавата тая, да каго яна раўнуе. Ён пераключыў сваю злосць на Тамару. Падумаў: як правучыць гэту разбэшчаную бабу? Спынiўся каля тахты. Плечы Галiны сутаргава ўздрыгвалi. I ў яго дрогнула сэрца - стала шкада жонкi. Сапраўды, шмат у чым яна няшчасная. Але хiба ёсць у гэтым яго вiна? Можа, не так горача ўжо кахаў ён яе, але кахаў, разважлiва, спакойна, разумна, шанаваў, асцерагаў ад жыццёвых нягод, дамагаўся, каб была дружба i вера. Чаму ж яна не верыць яму, найблiжэйшаму чалавеку? Хiба не крыўдна гэта?
      Ён прысеў на тахту, асцярожна дакрануўся да яе пляча, гарачага i праз шоўк сарочкi.
      - Галя!
      Яна ўсхлiпнула гучней.
      - Добра. Я бяру свае словы назад. Даруй. Але будзь жа i ты аб'ектыўнай. Мы ж культурныя людзi. I нам не па дваццаць год, каб сустракаць адно аднаго кулакамi... Ды i ў дваццаць... Ты прынiжаеш у першую чаргу самую сябе, сваю чалавечую годнасць. Няўжо нельга было спытаць спакойна: дзе ты затрымаўся? I я адказаў бы табе. Я адказаў бы, - ён падняўся i ўсхвалявана прайшоў па верандзе, - што ў мяне незвычайны дзень... Я сустрэў чалавека, якi ратаваў мяне ад смерцi i якога я лiчыў мёртвым. Помнiш, я расказваў табе? Дачка доктара Савiча. Ты не ўяўляеш...
      Муж расказваў у першыя гады сумеснага жыцця мноства розных гiсторый са сваёй дзейнасцi падпольшчыка. Галiна нават употай сумнявалася ў верагоднасцi некаторых з iх. I большасць гэтых гiсторый яна ўжо забылася, бо ў апошнiя гады Антон рэдка ўспамiнаў сваё падполле. Тым больш яна забыла прозвiшчы людзей, пра якiх ён расказваў, якiя былi яго таварышамi па барацьбе цi ворагамi. Але незнаёмую ёй Зосю Савiч яна помнiла. Помнiла, як тая ратавала Антона. I вось гэтая жанчына, пра якую ён успамiнаў асаблiва цёпла, з'явiлася. Адкуль? Сустрэлiся яны выпадкова цi яна шукала Яраша? Галiна Адамаўна забылася на сваю крыўду, на рэўнасць да Тамары. Iншае насцярожыла яе. Павярнулася на бок, тварам да мужа. Ён зразумеў гэта так, што жонка зацiкавiлася, яшчэ больш палагаднеў i пачаў расказваць падрабязна:
      - Майзiс папрасiў мяне пракансультаваць хворую. Мiтральны стэноз. Сама хворая прасiла. Я прыйшоў у палату... I раптам хворая шэпча: "Вiктар". Маю падпольную клiчку. Уяўляеш? Не, ты падумай толькi. Васемнаццаць год я лiчыў чалавека мёртвым. I вось... Яна не ўсё расказала мне... Але я здагадваюся, што яна перажыла. Чатыры гады, як яна ў нашым горадзе... i пазбягала сустракацца. Дачка доктара Савiча. Гэтым сказана шмат што. Але чаму дачка павiнна адказваць за бацьку, калi нават той i сапраўды быў ворагам? Я перавёў яе ў нашу клiнiку. Гэта заняло час. Яна чула пра мае аперацыi i просiць аперыраваць яе. Буду аперыраваць! Здаецца, супрацьпаказанняў няма. Трэццяя стадыя па Бакулеву.
      Галiна з палёгкай уздыхнула.
      У яе была дзiўная рыса, выпрацаваная ўласнымi адчуваннямi лекара. Нiколi яна не раўнавала мужа да яго пацыентак. Многiя з тых, каго ён лячыў, аперыраваў, запрашалi яго пасля ў госцi, i яна смела адпускала яго аднаго. Пацыенткi ў яе вачах пераставалi быць жанчынамi небяспечнымi. А таму мужава паведамленне аб тым, што Савiч цяжкахворая i ён будзе яе аперыраваць, адразу супакоiла Галiну Адамаўну. Яна нават страцiла цiкавасць да падзеi, якая яўна ўсхвалявала Антона. Цяпер яна адчула сваю вiну перад iм, i ёй хацелася хутчэй загладзiць яе. Яна цiха паклiкала, перапынiўшы яго расказ:
      - Хадзi сюды, Антон.
      Ён змоўк, пастаяў звiлiну каля стала, як бы раздумваючы - iсцi цi не iсцi. Наблiзiўся нерашуча.
      Яна пацягнула яго за руку, пасадзiла на тахту, прыпала да рукi вуснамi.
      - Даруй мне, Антоша. Я дурная. Слабая i дурная жанчына.
      Яго заўсёды кранала, калi Галiна вось так прасiла прабачэння, ён губляўся, як юнак перад чужой жанчынай, i не ведаў, што адказваць.
      - Нiчога, нiчога. Добра. Я не злуюся. Чаго не бывае ў жыццi. Я ведаю тваю недарэчную рэўнасць.
      - Ты слаўны, разумны. Я люблю цябе.
      - I я люблю цябе. - Ён пацалаваў яе мокрую, салёную шчаку, вочы, вусны.
      Яна абвiла яго шыю гарачымi рукамi i ап'янiла знаёмай цеплынёй, пахам рэчкi, водарам лугу.
      - Чакай, я раздзенуся.
      Антон умiг скiнуў свой лёгкi касцюм i, кладучыся, пацалаваў жончыны каленi. У Галiны прыгожыя ногi, i ён любiў iх цалаваць...
      Пасля такой нервовай успышкi, прымiрэння i блiзасцi Галiна засынала адразу i спала моцна.
      Яраш у тую ноч не мог заснуць. Перад вачамi стаяла Зося. Якiя толькi думкi, уяўленнi не лезлi ў галаву.
      Урэшце ён не вытрымаў: цiха падняўся i, захапiўшы касцюм, выйшаў на двор.
      Ноч стаяла цiхая, бязросная i духмяная. Адспявалi ўжо салаўi. Не прачнулiся яшчэ раннiя птушкi. Было гадзiны дзве. Лес навокал здаваўся высачэзнай крапасной сцяной, якая абкружала гэты маленькi свет з адзiным домам, у верхнiм акне якога гарэла святло. З гэтай крэпасцi вялi ў прастор толькi адны вароты на луг: прасвет памiж дубамi i вольхамi, што раслi ўздоўж ручая. Але сёння i гэтыя вароты былi зачынены: над лугам неба цёмнае, яно злiлося з зямлёй, кустамi i дрэвамi. Адзiнокiя цьмяныя зоркi вiселi над лесам, як далёкiя сiгнальныя лiхтары вялiкага свету.
      За старыцай "драў дранку" дзяркач. Жалобна крыкнула нейкая птушка, можа, трапiла ў зубы драпежнiку. Недзе далёка закугакала сава. Ярашу яе крык здаўся плачам дзiцяцi, якое заблудзiлася ў начным лесе. Ён таксама адчуў адзiноту i смутак. Захацелася да святла, да людзей - у вялiкi свет. Прымiрэнне з жонкай раней заўсёды прыносiла радасць i заспакаенне. Ад сённяшняга прымiрэння застаўся на душы непрыемны асадак. Яна робiць трагедыю з таго, што ён затрымаўся на нейкiя дзве-тры гадзiны. Смешна!.. Калi жыве яшчэ ў памяцi вялiкая трагедыя вайны... Калi трагiчны лёс асобных людзей, што пачаўся тады, прадаўжаецца сёння... Праз два-тры тыднi ён ускрые грудную клетку, дабярэцца да сэрца жанчыны, спакутаванай i мужнай. Па-сапраўднаму мужнай. Хто ведае, чым скончыцца гэтая аперацыя...
      Яраш адышоў на колькi крокаў ад дома i ўбачыў у акне схiленую галаву Шыковiча. Кiрыла пiсаў.
      Яраш падняў гнiлушку, што свяцiлася пад нагамi, i кiнуў у акно.
      Шыковiч высунуўся i пагразiў кулаком, прашыпеў:
      - Вар'ят. Спалохаў.
      - Хадзем пагуляем.
      - Доктар! Ты гуляеш у дзве гадзiны? Прагрэс! Iду. Да д'ябла фельетон! умiг спусцiўшыся з "куратнiка", як ён называў мансарду, на зямлю, Кiрыла гаварыў пра сваю працу: - Якi я фельетанiст! Я лiрык. Мне заўсёды не па сабе, калi я раблю чалавеку непрыемнасць, калi нават я i ўпэўнены, што чалавек гэты дрэнь. Адзiн стары дурань кiнуў старую жонку i сышоўся з маладой. Я гаварыў са старой. Крыклiвая, грубая баба. Але i маладая - дрэнь... Чакай. А ты не будзеш чытаць мне мараль, што карысна рана лажыцца i рана ўставаць? Не есцi мяса i не пiць гарэлкi?
      - Не бойся. Ты прасiў мяне падрабязна расказаць табе пра падполле. Маю жаданне расказаць сёе-тое.
      - Во-о! Гэта размова! Але што гэта цябе прарвала? То двух слоў не выцягнеш, то раптам сярод ночы...
      - Толькi не перапыняй сваiмi дурацкiмi рэплiкамi.
      - Усё. Маўчу як рыба.
      РАСКАЗ АНТОНА ЯРАША
      Павел пазванiў па тэлефоне. Гэта было ў суботу, у канцы жнiўня. Цi, можа, у пачатку верасня. Добра помню адно: мы толькi што прачыталi ў газеце, што нямецкiя войскi ўварвалiся ў Сталiнград. Праўда, нават хлуслiвы нацыяналiстычны лiсток не паведамляў наперад, як рабiў часта, што горад заняты "непераможнай армiяй фюрэра". Пiсалi, што iдуць жорсткiя баi. Але колькi гарадоў было занята перад гэтым! Помню, добра помню, што боль... той невыказны i неапiсаны боль, якi адчувалi мы, калi здаваўся наш горад, быў самы моцны. Як нi за адзiн горад. Цi таму, што гэта горад з такой гiсторыяй. Цi таму, што вораг на Волзе!.. Волга! Маленькiя стратэгi, мы ўсе ўскладвалi тады вялiкiя надзеi на шырокiя водныя рубяжы. Боль гэты вылiўся ў злосць. Не ведаю, што адчувалi другiя. У пажарную падбiралiся людзi надзейныя ў адносiнах да "новага парадку", амаль гэтак жа, як у палiцыю: усялякi зброд, крымiнальнiкi. Але помню, што "калегi мае" таксама ў той дзень былi чамусьцi злосныя. Мы сварылiся. Мацюкалiся так, што чырванелi сцены. Нi раней, нi пазней за ўсё сваё жыццё я нiдзе не чуў, каб людзi так мацюкалiся. Я не адставаў ад iншых. I мне нават цяпер агiдна ўспамiнаць тую сваю фальклорную красамоўнасць. З-за частых пажараў паламаўся графiк дзяжурства, i мы добрых гадзiны дзве высвятлялi, чыя ж чарга: хто недапрацаваў, а хто перапрацаваў у мiнулы тыдзень. Чамусьцi ў тую ноч нiхто не хацеў дзяжурыць. Начальнiк наш брандмайстар Хiндэль, "свой немец" (ён i да вайны працаваў у нашай пажарнай) затыкаў далонямi вушы i прасiў стомлена, жаласлiва:
      "Маен гот! Маен го-от! Няма на вас Бога. Пасаромелiся б маiх сiвых валасоў". I раптам зрываўся i сам пачынаў крычаць i мацюкацца: "Сцiхнiце вы, дзiравыя шлангi! Мяшкi з пяском! Абгарэлыя панчохi! Каб на вас..."
      Ён быў мяккi, слабахарактарны чалавек, i яго нiхто не баяўся. Баялiся "сапраўднага немца" Лотке, якi займаў пасаду механiка, але ўсюды сунуў свой нос, як i належала агенту гестапа. Каб ён з'явiўся, сварка адразу сцiхла б i дзяжурыў бы той, каму Хiндэль сказаў. Ён сказаў Гвоздзiку, быў у нас такi п'янчужка. Той кiваў на мяне, да яго далучылiся яшчэ двое-трое. Я паслаў iх... Другая частка маiх калег падтрымлiвала мяне. Хлопцы паважалi мяне за сiлу. На пажарах я часам працаваў за трох. Дзе сапраўды трэба было тушыць агонь. Помню - такiя дробязi запамiнаюцца - тэлефон не званiў, а слаба брынчаў, як бляшанка. Але Хiндэль уздрыгнуў. Ён баяўся гарадскога тэлефона. Смела, адразу ён браў слухаўку толькi аднаго апарата, якi званiў гучна i рэзка, - дзяжурны з вышкi паведамляў аб пажары. Хiндэль працягнуў руку i застыў, чакаючы, што званок сцiхне i яшчэ адна непрыемнасць мiне яго. Але тэлефон не сцiхаў. I брандмайстар мусiў падняць слухаўку.
      "Каго? Кузьму Кляшча? - Хiндэль паглядзеў на мяне, аднак слухаўку не перадаў, ён заўсёды насцярожваўся, калi званiлi каму-небудзь з яго падначаленых, праяўляў празмерную пiльнасць. - А хто пытае? Павел Харытонавiч? А навошта вам Клешч? Хто ён вам? Друг, зямляк, сваяк? Адкуль вы звонiце? З управы?"
      Я падышоў i бесцырымонна забраў з яго рук слухаўку. Тэлефон працаваў пагана, голас як з таго свету, але я пазнаў Паўла. Ён запрашаў на вечар да сябе. На iмянiны. Будзе што выпiць. З вёскi прывезлi самагонку. Я перапытаў:
      "Колькi? Тры пляшкi? Усяго? На чацвярых? Ну, мне гэта - што сабаку муха".
      Пажарнiкi заржалi. I тут я ўбачыў Лотке. Нiзкi, крываногi, як стары кавалерыст, у чорнай зашмальцаванай скураной тужурцы, у акулярах з нейкiмi зеленаватымi шкламi, ён стаяў на парозе i слухаў. Уважлiва слухаў. Я яшчэ раз пераканаўся, што ён ведае расейскую мову. Але за тры месяцы, як я ў пажарнай, ён нi разу не выдаў сябе. Слухаць слухае, быццам хоча ўнiкнуць у музыку чужых слоў. А потым усё перапытвае па-нямецку. Ён выдатна iграў сваю ролю. Гэтак жа, як i я. За год акупацыi я папоўнiў сваё веданне нямецкай мовы так, як не папоўнiў бы, каб скончыў яшчэ тры iнстытуты. Але ў гэтай кампанii я гаварыў дзесятак хадавых перакручаных слоў, не больш.
      Гвоздзiк, вiдаць, спадзеючыся, што яго падтрымае Лотке, пачаў ныць:
      "Ён самагонку будзе пiць, а я за яго дзяжур. Не буду!"
      Лотке спытаў у Хiндэля: пра што спрачаюцца? Той растлумачыў не вельмi далiкатна, але з нямецкай дакладнасцю. Я нiяк не мог уцямiць тады iх узаемаадносiн. Ды i дагэтуль не разумею, няўжо Хiндэль не здагадваўся, хто такi Лотке, i не ведаў, што механiк гаворыць па-расейску не горш за яго, "фольксдойчэ"?
      "Чыя чарга дзяжурыць?" - спытаў Лотке.
      Хвiлiну назад Хiндэль схiляўся, што дзяжурыць павiнен Гвоздзiк. А тут раптам цвёрда сказаў:
      "Дзяжурыць будзе Клешч! - i сурова загадаў мне па-расейску: - Дзяжурыць пойдзеш ты!"
      Я замалiў:
      "Пан начальнiк, - у прысутнасцi Лотке ўсе мы цвёрда трымалiся субардынацыi, дысцыплiны, - вы ж самi чулi, што мяне толькi што запрасiлi на iмянiны i я даў згоду. Што падумае чалавек? Лепшы сябра. Прашу вас".
      "Адпусцiце яго", - кiнуў Лотке, не гледзячы нi на мяне, нi на Хiндэля.
      Начальнiк закiпеў.
      "Гэта не пажарная каманда, - выдавiў ён па-нямецку, потым крыкнуў па-расейску: - А банда п'янiц! Цi тое было..." - Пэўна, ён хацеў сказаць: "Цi тое было пры Саветах!", але ўспомнiў i асекся.
      Лотке сказаў:
      "Вы стары асёл, Хiндэль".
      "Добра, добра. Няхай будзе Гвоздзiк. Гвоздзiк!"
      Той ускочыў, як падменены:
      "Слухаюся, пан начальнiк!"
      А Лотке зноў сказаў спакойна, без злосцi, без нацiску:
      "Вы стары баран, Хiндэль", - i пайшоў з дзяжуркi.
      Гвоздзiк мацюкнуўся. Хiндэль сумiраваў па-нямецку:
      "Я стары асёл i стары баран", - i вылаяўся па-расейску.
      Я змаўчаў, бо мне гэтая кароткая размова i заступнiцтва механiка не падабалiся больш, чым каму другому. Дзiўныя прафесii меў я ў акупацыi! Першую выбраў сам - грузчыка: трэба было рабiць, каб жыць. Там я звязаўся з падпольшчыкамi. Пасля ўзрыву эшалона з авiябомбамi давялося хавацца. Схавалi мяне хлопцы дасцiпна: уладкавалi ў нямецкi шпiталь вартаўнiком у трупярню. "Начальнiк морга", як здзеклiва называлi мяне самi немцы. З мёртвымi фашыстамi я абыходзiўся далiкатна i любоўна. Гэта забаўляла i страшыла жывых. Яны любавалiся маёй фiзiчнай сiлай i цешылiся з маёй дурноты. Я добра-такi iграў прыдуркаватага здаравяка, якi мог выпiць дзве шклянкi чыстага спiрту i з'есцi пяць шпiтальных абедаў. Але нават у мяне, студэнта-медыка, будучага хiрурга, не вытрымалi нервы. Звычайнаму чалавеку звыкнуцца з мёртвымi... Я папрасiў Паўла знайсцi мне новую работу. I што, ты думаеш, ён прапанаваў мне неўзабаве? Асенiзацыйны абоз. Не смейся. Я не прызнаюся дзецям, што працаваў залатаром. Вядома, я абразiўся. Але Павел даказаў мне, што начныя паездкi, начны пропуск, найлепшая магчымасць перавозак небяспечнага грузу - гэта зусiм нядрэнна для маёй галоўнай прафесii - падпольшчыка. Сапраўды, хутка я сам пераканаўся, што новая праца мая была шмат у чым зручная. Галоўнае, амаль не трэба было вытыркацца на людзi ўдзень у звычайным выглядзе. Мой рост, мая постаць залiшне прыкметныя, а горад наш у акупацыю быў не вельмi густанаселены. Зручнасць была, нарэшце, у тым, што побач са мной працавалi тупыя, абмежаваныя людзi, поўныя крэцiны. Наўрад каму прыйшло б у галаву засылаць у такую ўстанову шпiка. А калi я рабiў вылазку ўдзень зусiм у новай ролi (у рэдакцыю, напрыклад, калi атрымаў заданне выканаць прысуд над Хмарай, я прыходзiў як паэт, прыносiў чужыя вершы - любоўную лiрыку), то амаль быў упэўнены, што не сустрэнуся са сваiмi калегамi па начной рабоце. Многа правалаў было выпадковых. Сустрэнецца добры чалавек, але плясне ўголас сапраўднае прозвiшча, стары адрас цi яшчэ што - i гатова, правал.
      Карацей кажучы, калi месяцы праз тры Павел прапанаваў мне работу чыстую у пажарнай, я не вельмi каб узрадаваўся. Але гарком вырашыў (так перадаў Павел) "наблiзiць мяне да палiцыi", i я пайшоў на гэтае "зблiжэнне". Я салдат. Новая работа не спадабалася з першых дзён. Не сама работа. А гэты Лотке, наш маўклiвы механiк. Я раскусiў яго адразу, адчуў хiтрага ворага i ўпачатку занерваваўся. За цэлы год мне нiдзе яшчэ не прыйшлося працаваць пад штодзённым наглядам агента гестапа. Я выказаў сваю трывогу Паўлу. Ён усмiхнуўся i адказаў:
      "Я думаў, у цябе больш вопыту. Усе мы так працуем. Думаеш, мне ва ўправе лягчэй? Дакажы яму сваю лаяльнасць".
      I я па сваёй маладосцi, не вельмi разумнай смеласцi пачаў азартную гульню: давесцi, каб Лотке самавыкрыўся. Я адзiн з усяе каманды не баяўся Лотке. Лаяў у яго прысутнасцi, называў "нямецкiм казлом", казаў, што механiк з яго, як з г... куля. Ён рабiў выгляд, што нiчога не разумее. Але калi гэты ж паскудны Гвоздзiк, дробны шпiёнчык, перадаў яму праз Хiндэля, як я лаюся, Лотке зрэагаваў. Неяк пастукаў пальцам па лбе i сказаў лагодна:
      "Вялiкая i дурная галава. Ты можаш лаяць мяне, але калi ты будзеш абражаць нямецкую нацыю, - вочы яго пры гэтым нядобра блiснулi, - ты пазнаеш яе сiлу".
      Хiндэль пераклаў i ад сябе злосна папярэдзiў:
      "Калi ты не заткнеш свой дзiравы шланг, я заткну яго сам. Так заткну, што ты да смерцi не пырснеш".
      Тады я пайшоў на "прымiрэнне": запрасiў Лотке выпiць з намi (хлопцы раздабылi спiрту). Але механiк ветлiва адмовiўся, памацаўшы свой худы жывот:
      "Кранк".
      "Ну i хрэн з табой. Нам больш застанецца", - сказаў я.
      Ён запытаў у перакладчыцы, што я сказаў. Яна пераклала:
      "Клешч сказаў, што вельмi шкада, што пан механiк не можа з iмi выпiць чарку вiна".
      Гэтае няшчаснае дзяўчо баялася аднолькава i Лотке i нас. Перакладала яна архiдрэнна, але ганарылася сваiм веданнем нямецкай мовы. Я падумаў: як бы яна здзiвiлася, каб раптам я пачаў рэзаць па-нямецку ў дзесяць разоў лепш за яе цi Лотке гэтак жа па-расейску. Мяне забаўляла такая гульня. Лотке пацмокаў i пацвердзiў:
      "Але, шкада. Я таксама шкадую".
      Актор быў, падла.
      Адна акалiчнасць бянтэжыла мяне: нi разу я не ўбачыў, каб Лотке шпiёнiў за мной у нерабочы час. Ён вось так нечакана з'яўляўся ў дзяжурцы, на вышцы, хадзiў па пятах у часе пажараў. Але нi разу не вынырнуў на нашай ускраiне, дзе я кватараваў, не трапiў на вочы ў другiм месцы. У мяне нават часам узнiкала думка: а цi не перабольшаны мае падазрэннi?
      Аднак на сустрэчу з Паўлам у той вечар я не пайшоў. Па дарозе дадому заглянуў каля Сеннага рынку да вядомай спекулянткi самагонам i... "напiўся". Выпiў адну шклянку, а iшоў далей i... мераў вулiцу, заводзiў гутаркi з хлапчукамi. Гаспадыня мая, добрая i цiхая мяшчанка, з тых, што ўсё жыццё жывуць з гароду. Ёй тады было год сорак, ужо сын служыў у армii... Але жанчына ёсць жанчына... Яна кахала мяне, i ёй вельмi хацелася прыручыць назаўсёды такога хлопца. Хто я ў сапраўднасцi, яна, безумоўна, не ведала, але гатова была за мяне каму хочаш выдрапаць вочы. Даглядала i асцерагала, як малога. Гэта была адзiная жанчына, з якой я жыў да таго, як ажанiўся. Можаш паверыць?
      Яраш звярнуўся з пытаннем, i Шыковiч парушыў сваё абяцанне маўчаць, адказаў з уласцiвай яму жартаўлiвай лёгкасцю:
      - Ты ў гэтым перада мною не апраўдвайся. Перад Галяй апраўдвайся.
      - Перад Галяй, - задумлiва паўтарыў Яраш i змоўк.
      Яму зноў зрабiлася балюча i прыкра. Прыгадалася недарэчная сцэна рэўнасцi. I, бадай, нiколi ён яшчэ не думаў пра сваю жонку так жорстка i непачцiва, як падумаў у тую хвiлiну. Вось яна спiць, заспакоеная i задаволеная. А ён не можа заснуць.
      Пакуль ён расказваў, а Шыковiч моўчкi слухаў, яны прайшлi колькi разоў па сцежцы да ручая, а потым пайшлi ўздоўж ручая пад дубы. Дубоў тут была вузкая дзялянка, далей пачынаўся бор. I вось тут на мяжы гаю i бору было ў iх абжытае месца, дзе яны амаль штовечар палiлi касцёр. Яны любiлi агонь. Усе любiлi дзецi, жонкi. Часам пяклi бульбу ў прысаку i сала на ражне. Яраш, гаспадарлiвы чалавек, нават змайстраваў тут лавачку.
      Яны даўно ўжо стаялi каля свайго старога вогнiшча. На зямлi чарнела куча сухога галля. Было такое правiла: удзень дзецi збiралi дровы, увечары палiлi. Але ў мiнулы вечар, вiдаць, касцёр не палiлi: не было "бога агню" - Яраша.
      У часе паўзы Антон сеў на сваю лавачку, а Шыковiч апусцiўся на каленi, чыркнуў запалку. Весела затрашчала сухое галлё. Водблiскi ўпалi на дрэвы, пазалацiлi сосны i пасерабрылi дубы. На зямлю ляглi няроўныя ценi. А за мяжой святла яшчэ больш згусцiлася цемра.
      Не ўпершыню начны агонь заварожваў Яраша. Хацелася глядзець, як гуляе, пералiваецца полымя, i маўчаць. Цяпер жаданне памаўчаць зрабiлася асаблiва моцнае. Ён падумаў, што дарэмна паклiкаў Кiрылу. Трэба было прыйсцi сюды аднаму i запалiць гэты цудадзейны агонь. I, напэўна, да ранiцы ўсё прыйшло б у норму.
      Шыковiч адсунуўся ад агню i лёг на вытаптанай зямлi. Iнтуiтыўна ён адчуваў настрой сябра i, верны слову, цярплiва чакаў.
      - Ты ведаеш, гэтая жанчына жыве i цяпер. Усё там жа на Падгорнай, у сваiм доме. Калi пасля вызвалення я прыйшоў да яе, яна ўжо ведала, хто я. I ў яе не было нiякiх прэтэнзiй, толькi павага i... збянтэжанасць. Вярнуўся яе сын, iнвалiд, без рукi. Яна жыла радасцю, што сын жывы. Знаёмячы нас, яна сказала, што я вядомы кiраўнiк падполля i што яна таксама аказвала маленькую дапамогу падпольшчыкам. I вельмi была рада, калi я пацвердзiў гэта. Ёй хацелася, каб сын, франтавiк, быў найлепшай думкi пра сваю мацi... Я расказаў Галi пра гэтую жанчыну яшчэ да таго, як мы пажанiлiся. Тады яна змаўчала i сказала, што ўсё разумее... А цяпер упiкае.
      Шыковiч зразумеў, што ў Антона адбылася сур'ёзная сутычка з жонкай. Але няўжо дзеля таго, каб выказаць гэты свой боль i крыўду, ён рабiў такi доўгi ўступ i экскурс у далёкае мiнулае? Не. Безумоўна, ён мае расказаць нешта большае. Шыковiч сказаў жартам:
      - Здаецца, ты робiш лiрычнае адступленне ад сюжэтнай лiнii.
      - Але, - адразу згадзiўся Яраш i на момант задумаўся, мабыць, успамiнаючы, дзе ён адхiлiўся. - Лiзавета Пятроўна, жанчына гэта, гаспадыня мая... яна, мабыць, адчувала нешта i баялася за мяне... А таму любiла, калi я прыходзiў, як пажарнiк, як служачы сур'ёзнай i патрэбнай установы, падвыпiўшы. Але я нiколi яшчэ не прыходзiў вось так - "у дым". Яна смяялася, раздзяваючы мяне, ласкава лаяла... Напаiла квасам. Памыла ногi... Я гэта добра помню... Мне было няёмка i сорамна. Але я iграў ролю п'янага. Трэба было апраўдаць, чаму я не пайшоў на iмянiны. Трэба было праверыць гаспадыню. Жыло ў мяне нейкае iнтуiтыўнае, падказанае бог ведае якiм пачуццём адчуванне, што менавiта ў гэты вечар я выкрыю Лотке, даведаюся, хто мой "прылiпала". Упершыню ў той дзень з'явiлася падазрэнне, што памочнiкам Лотке з'яўляецца гаспадыня... Я "захроп" на ўвесь дом, а сам уважлiва слухаў. I хутка пачуў:
      "Можна да вас?"
      "Калi ласка".
      "Кватарант дома?"
      "Дома".
      "Дзе?"
      "Спiць".
      "Спiць? Так рана спiць? Ай-яй..."
      "Выпiў чалавек".
      "Выпiў? Няўжо выпiў? Ай-яй... Так выпiў, што звалiўся з ног? Такi дуб. Ай-яй".
      "Гэтая зараза любога звалiць з ног".
      "Можа, можа".
      I, мабыць, не паверыўшы гаспадынi, што я дома, чалавек з тоненькiм, далiкатным галаском заглянуў у мой пакой.
      "Ай-яй, храпе на ўсе застаўкi".
      Я не верыў сваiм вушам. З месяц назад пасялiўся гэты пажылы ўжо, гадоў пад пяцьдзесят, чалавек у доме насупраць, цераз вулiцу. Назар Авяр'янавiч Дымар. Яго шмат хто ведаў. Закройшчык, працаваў да вайны ў цэнтральным атэлье. А ў акупацыi трымаў маленькую майстэрню тыпу "амерыканкi": "Рамонт верхняй вопраткi. Хутка. Танна". У яго быў свой дом у раёне таварнай станцыi. Але згарэў, калi нашы самалёты бамбiлi скапленне ваенных эшалонаў. Пры бамбёжцы загiнула жонка. Так ён расказваў мне i ўсiм на вулiцы. Мы з iм амаль штодзённа сустракалiся. Сядзелi на лавачцы каля яго кватэры. Да гэтага пажару ён не палiў. А цяпер пачаў. Прызнаваўся, што i да чаркi цягне. Расказваў пра жонку плакаў. Але нашых не вiнавацiў. Уздыхаў: "Вайна. Што зробiш. На вайне няма вiнаватых". Гэтай фiласофii ён прытрымлiваўся ў разважаннях на многiя тэмы, звязаныя з вайной, з дзейнасцю гiтлераўцаў. Я разумеў яго: асцярожнасць. А я чалавек, блiзкi да палiцыi. Мне нават здалося, што ён сувязны нейкай падпольнай групы; для гэтай мэты i майстэрня арганiзавана. I вось гэты чалавек з'явiўся ў такi вечар, каб праверыць, дзе я. Заглядвае ў пакой. Раней ён нiколi не заходзiў да мяне вось так, папросту. Куды знiкла яго далiкатнасць. Гаспадыня запытала, навошта я яму.
      "Табачку хацеў пазычыць, цэлы дзень не палiў. Ажно вушы напухлi".
      Няўжо ён? Цi гэта выпадковасць? Стары чалавек. Акуратны. Спакойны. Я ляжаў i ўспамiнаў, аналiзаваў усе сустрэчы i размовы з iм. Прыгадалася, што разы два я сустракаў яго нечакана на далёкiх ускраiнных вулiцах. Але цi мала спраў магло быць у краўца, якi паўжыцця працаваў тут i ведаў паўгорада людзей... Праз гадзiну ён з'явiўся зноў.
      "Спiць усё яшчэ?"
      "Спiць".
      "Ай-яй... А я думаў, прачнуўся. У мяне сотачка спiрту ёсць. Пахмялiцца пасля такога перабору - найлепшае лякарства. Асаблiва чысты спiрт. Адразу здымае боль галавы".
      I зноў заглянуў у мой пакой.
      Цяпер, бадай што, можна было не сумнявацца. Шпiён нерваваўся: я збiў яго з панталыку. Ён яўна не выконваў нейкага вельмi пэўнага задання. Ох i ўзлаваўся я на яго, на гэтага старога здраднiка! Рукi свярбелi - устаць i прыдушыць, як паганага шчанюка. Няма нiчога больш агiднага за здраднiка i шпiёна. Але мая злосць была падвоеная: як магло здарыцца, што я з першага дня раскусiў мацёрага агента СД Лотке i больш за месяц вадзiў за сабой такога нiкчэмнага "прылiпалу"? Але самае дзiўнае, ведаеш што? Гаспадыня мая, расказаўшы ранiцай, як двойчы прыходзiў Назар Авяр'янавiч, нечакана заключыла: "Не падабаецца мне, Кузя, гэты чалавек".
      З Паўлам я сустрэўся на другi дзень, у нядзелю. Не вельмi ўпэўнены, што Лотке не ведаў, ад каго я атрымаў запрашэнне на iмянiны, я не пайшоў да яго на кватэру, хоць належным чынам i застрахаваў сябе i ад краўца i ад любых другiх "хвастоў". Я пайшоў на Балотную да цёткi Любы, каб гэтая "пранырлiвая гандлярка" схадзiла на Каштанавую да Паўла i звяла нас. I там сустрэў Паўла. Ён прыйшоў туды з тым жа намерам - выклiкаць мяне.
      Як заўсёды, ён быў iнтэлiгентна апрануты - у капелюшы, у добрым касцюме, у гальштуку. Палiў цыгарэты. Як належала работнiку ўправы. У любых абставiнах ён трымаўся надзвычай спакойна i ўпэўнена i не надта асцярожна. Часам нават парушаў тыя правiлы канспiрацыi, якiя сам устанаўлiваў. Неяк на зборы нашай пяцёркi мы сказалi яму пра гэта. Ён адказаў, што ў падпольнай рабоце нельга вынайсцi правiлаў, прыгодных на ўсе выпадкi, што часам людзей выдае звышасцярожнасць.
      Павел спытаў, чаму я не прыйшоў учора. Я расказаў пра "велiкадушнасць" Лотке. Павел усмiхнуўся, здалося мне, крыху зняважлiва.
      "Асцярожны ты хлопец. Доўга жыць будзеш..."
      Закрануты, я ўспыхнуў, пачаў апраўдвацца:
      "Ты сам вучыў нас... Не думай, што я спалохаўся".
      Ён ласкава абняў мяне за плечы. Мы стаялi ў зацянёным пакоi, акно якога выходзiла ў сад. Вялiкi куст бэзу, яшчэ зялёны i густы, засланяў гэтае акно. Помню, што дзень быў хмурны i ветраны. Наступала восень.
      Павел сказаў:
      "Дзiвак. Хто можа падумаць, што ты баязлiвец! Ты правiльна зрабiў. Тым, што не прыйшоў, ты насцярожыў нас. Мы своечасова разышлiся. Была аблава. У горадзе пачалiся арышты. Трэба быць, як нiколi, пiльным".
      Тады я расказаў пра краўца.
      Павел нахмурыўся.
      "А вось гэта горш, - сказаў ён. - Калi твая здагадка пацвердзiцца, прыйдзецца спусцiцца табе з пажарнай каланчы. Шкада. Зручнае месца. Хораша вiдна, дзе трэба палiць. Краўца праверым. Я сёння ж дам заданне хлопцам. Сам нiчога не рабi. Вадзi яго за нос. Табе ёсць iншае заданне. Ваенны савет вынес прысуд Лучынскаму, начальнiку гарадской палiцыi, здраднiку Радзiмы. - Ён адступiў у глыб пакоя, да ложка, i з гневам дадаў: - Пёс гэты вельмi актыўны. Залiшне здагадваецца пра тое, да чаго гестапа не дапяла б. Падумай, як гэта зрабiць найлепшым чынам".
      Пра дзейнасць Лучынскага я сам збiраў звесткi. П'яныя палiцаi расказвалi пра садызм свайго начальнiка. I я люта ненавiдзеў гэтага чалавека. У мяне даўно гарэла жаданне стукнуць яго. Таму, атрымаўшы заданне, я адразу задумаўся: у галаве закруцiлiся магчымыя варыянты аперацыi, планы яе - як, дзе...
      Я глядзеў у акно i думаў. I раптам:
      "Антон".
      Прызнаюся, я ўздрыгнуў, бо даўно ўжо не чуў свайго сапраўднага iмя.
      Павел сядзеў на нiзкiм табурэцiку i, схiлiўшы галаву, разглядаў кляймо фабрыкi на падкладцы капелюша.
      "Масква, - сказаў ён, ласкава пагладзiўшы пабляклы велюр. - Аня купляла". I ўздыхнуў. Я падумаў, што мне здалося, што ён паклiкаў. Але праз момант, не ўзнiмаючы галавы, ён паўтарыў: "Антон! Калi здарыцца што са мной i Кацяй, не пакiнь Тарасiка. Прытулi".
      У мяне перахапiла дыханне i голас. Пакуль я сабраўся з думкамi, каб нешта адказаць, Павел падняўся i працягнуў руку:
      "Бывай. У мяне многа спраў сёння. Выпрацуеш план - звяжыся са мной. Падвернецца пад руку - дзейнiчай самастойна. Але без рызыкi. I напэўна!"
      Я так i не паспеў нiчога сказаць яму наконт сына.
      Мабыць, углыбiўшыся ва ўспамiны, Яраш змоўк. Кiрыла падняўся, сабраў галавешкi i кiнуў iх у жар. Зноў затрашчаў вясёлы агеньчык. Асвяцiў схiленую доктараву постаць.
      Шыковiчу закарцела здагадацца, чаму раптам Антону сярод ночы захацелася так падрабязна расказаць пра сваё падполле. Звычайна, калi яго прасiлi, ён расказваў неахвотна i скупа. Нават пасля таго, калi ён, Шыковiч, зацiкавiўся падполлем i пачаў збiраць матэрыял, сябра яго нi разу яшчэ не расшчодрыўся на такi вось расказ. Так зрэдку кiдаў некалькi мазкоў, эпiзодаў, дэталей, i то часцей дзецям - Вiцю, Iры, Славiку - з педагагiчнай мэтай: вось так iшло змаганне за жыццё, якое вы маеце.
      Шыковiч, як губка, упiтваў гэтыя эпiзоды, дэталi. Ён знарок не патрабаваў спецыяльнага расказу, каб не збiцца на бiяграфiю толькi аднаго чалавека. Чэрпаў матэрыял з iншых крынiц, а Яраша як бы трымаў у рэзерве. Ён пачаў збiраць матэрыял для аповесцi, але хутка пераканаўся, што пра падполле iх горада трэба сказаць нейкае новае слова ў нарысавым жанры. Таму ў апошнi час больш цiкавiўся дакументамi. Яму крыху не падабалася, што Яраш выбраў для расказу такi час i месца, калi нiчога нельга занатаваць. А на сваю памяць у сорак пяць год ён не вельмi ўжо спадзяваўся.
      Але пры ўсёй сяброўскай блiзкасцi ён не адважваўся што-небудзь сказаць, няхай i жартам, з гэтай прычыны, адчуваючы, што Антона па-сапраўднаму нешта ўсхвалявала. Каб перапынiць паўзу, Шыковiч сказаў:
      - Зямля дыша цеплынёй. Лажыся. Не шкадуй касцюма.
      Яраш абышоў вогнiшча i лёг з другога боку. Разам з дымам кастра патхнула добрай папяросай. I яму таксама захацелася запалiць. Ён кiнуў палiць год шэсць таму. Толькi пасля цяжкiх аперацый яго цягнула запалiць. А так - не. А тут раптам ажно засмактала ў грудзях, перасохла ў роце. Але ён напружыў волю i не папрасiў у Шыковiча папяросы. Каўтнуў горкую слiну.
      - Днi праз тры цётка Люба паведамiла мне, што Павел арыштаваны. Каб ты ведаў, што я перажыў. Якi боль! I страх. I разгубленасць. Не было Паўла. У каго спытаць парады, што рабiць? Гестапа лёгка можа дакапацца, што мы трымалi сувязь. Уцякаць? Але ўцячы - гэта, напэўна, выдаць сябе. I тады ўжо не будзе нiякай магчымасцi выканаць заданне гаркома. I Паўлаву просьбу. Дзе Тарасiк? Што з iм?
      Цётка Люба паведамiла мне пра арышт на рынку, калi я купляў у яе пiражкi. Аглушаны, спалоханы (мне не сорамна прызнацца - дрогнула сэрца, чаго там таiцца), я не паспеў спытаць пра Кацю, Тарасiка. Ды i нельга было гутарыць доўга. Якая можа быць гаворка памiж гандляркай i пакупнiком! Навокал шпiкi.
      Пасля дзяжурства я пайшоў да цёткi Любы на кватэру. Яна спалохалася:
      "У суседнiм доме засада. Арыштаваны стары рабочы друкарнi i яго жонка".
      Люба праслязiлася, гэтая "жанчына-камень", як мы называлi яе. Скардзiцца:
      "Я два гады з суседкай не размаўляла. Яна маiх курэй атруцiла. Жылi як ворагi. I не ведалi, што адну справу робiм. Божа мой. Можа, на смерць людзей павезлi. Што яны падумаюць пра мяне? I цяпер... Цяжкая мая доля... Жандара-фрыца i "бобiка", што сядзяць там, я самагонкай пачаставала, пiражкамi. Каб другiмi вачамi глядзелi на мой дом. Але як затое зiрнула на мяне суседка з таго боку! Чаго добрага, падумаюць людзi, што гэта я выдала Рамана Цiханавiча".
      Скажу табе, страшная рэч у такiх абставiнах - падазронасць. Мне i цяпер сорамна, што я падумаў у той мiг: "А можа, праўда гэтая гандлярка правакатарка?"
      Цётка Люба нiбы пачула мой душэўны шэпт, бо адразу высушыла вочы. Выставiла на стол пляшку.
      Я спытаў пра Паўлаву сям'ю.
      "Кацю арыштавалi разам з братам. Куды дзяваўся хлопчык, невядома. У кватэры наш чалавек быў - няма. Там усё разрабавана. Заўтра суседзяў абыдзем. Няўжо i дзiця забралi, iрады?"
      Жанчына сказала гэтыя словы так, што знiкла мая падазронасць. Не, такая жанчына нiколi не здрадзiць! Нi мужу, нi дому, нi справе. Нi тым больш Айчыне.
      Магчыма, з-за пошукаў дзiцяцi i новых сувязей я не спяшаўся з выкананнем задання. Бо ведаў: пасля такой акцыi, калi застануся жывым, мне прыйдзецца пакiнуць горад. Як жа я знайду Паўлавага сына? Безумоўна, былi i другiя прычыны. Не было з кiм параiцца. Не трапляў зручны выпадак. А пасля Лучынскi некуды паехаў. Казалi - у Варшаву. Вопыт пераймаць, цi што. Знiк i Лотке. Хiндэль сказаў, што ў механiка захварэла мацi i ён паехаў на пабыўку ў Нямеччыну. Але днi праз два адзiн з пажарнiкаў убачыў Лотке каля казармы зондэркаманды, што размяшчалася ў Бярозках, дзе цяпер туберкулёзная бальнiца. Ясна: агент выконваў iншае заданне. У горадзе iшлi арышты. Мне нiяк не ўдавалася звязацца з кiм-небудзь з кiраўнiкоў падполля, сябрамi гаркома. Настрой у мяне быў цяжкi, жахлiвы. Я зразумеў, што пры ўсёй незвычайнасцi заданняў, якiя мне давялося выконваць, падпольшчык я малавопытны i слаба загартаваны. Маладому, самаўпэўненаму, мне адзiн час здавалася, што я ўсё магу, што я ледзь не галоўная фiгура ў падполлi. Цяпер жа разумеў: усё, што я зрабiў, гэта заслуга тых, хто нябачна, асцярожна i мудра кiраваў дзейнасцю такiх, як я. I тое, што я на волi, таксама iх заслуга, хоць самi яны, магчыма, у кiпцюрах гестапа.
      За тыя днi я стаў другiм чалавекам. За тыя два тыднi. З дня арышту Паўла прайшло роўна два тыднi. Калi чакаеш нечага незвычайнага, жывеш у напружанасцi, запамiнаецца кожны дзень. Гэта адбылося васемнаццатага верасня. Я змянiўся з начнога дзяжурства на каланчы. Ноч i ранiца былi ясныя i халодныя. Па-асенняму. Помню, я моцна акалеў. Нiколi не быў прыхiльнiкам выпiўкi, але ў тую ранiцу мне хацелася хутчэй сагрэць душу i цела. Ведаючы, што ласкавая гаспадыня з-пад зямлi дабудзе для мяне чарку, а цёплая пасцеля само сабой чакае, я спяшаўся дадому. Але пры выхадзе з пажарнай мяне затрымалi гестапаўцы. Не, не арыштавалi. А ветлiва папрасiлi вярнуцца назад. Яны ўмелi быць ветлiвымi ў такiя моманты, гэтыя звяры.
      У людзей, якiя iшлi на работу, яны правяралi дакументы, але дазвалялi прайсцi. Чаму не выпускалi нас? Мы населi на Хiндэля (ён, як заўсёды, з'явiўся на службу раней за ўсiх), няхай пойдзе высветлiць. Стары немец вярнуўся спалоханы, усхваляваны i на наша запытанне адказаў крыкам i лаянкай:
      "Той, хто хоча ўсё ведаць, нядоўга жыве ў наш час..."
      Невядома, ад чаго ён нас перасцерагаў. Чаму не сказаў праўду? Гестапа не рабiла сакрэту. Наадварот, як мы зразумелi пасля, яны хацелi, каб сабралася больш людзей. Вiдаць, не спадзявалiся на добраахвотны збор. Ты помнiш, да вайны пажарная была на плошчы. Не толькi з каланчы, але i з вокнаў другога паверха, дзе змяшчалася дзяжурка, плошча была як на далонi.
      I мы ўбачылi... Я першы ўбачыў... Прыйшлi грузавiкi, доўгiя, як лесавозы. I салдаты-сапёры пачалi згружаць... Я не адразу зразумеў, што гэта. Нехта iншы з пажарнiкаў глянуў у акно i ахнуў:
      "Шыбенiцы!"
      Але, гэта былi шыбенiцы. З нямецкай акуратнасцю зробленыя недзе ў майстэрнi, трывалыя, нават пафарбаваныя ў нейкi брудна-шэры колер. Масавая вытворчасць! Салдаты хутка i ўмела ламалi брук i закапвалi iх у зямлю. У адзiн рад - ад увахода ў парк да царквы. На адной адлегласцi. Рабiлi яны хутка i спрытна, можна было падумаць, што гэта iх штодзённая работа. Я зразумеў... здагадка гэтая абпалiла мозг. Павесяць падпольшчыкаў... Маiх таварышаў, кiраўнiкоў... Магчыма, Паўла. Што я мог зрабiць, каб ратаваць iх?
      Яраш змоўк. Астывала вогнiшча. Шыковiч часта i шумна дыхаў. Праз тоўстыя камлi дубоў пачаў прасвечвацца белы луг. Сонна адгукалiся першыя птушкi. Дзесьцi далёка-далёка за ракой спявалi пеўнi.
      - Я не ўмею i не люблю расказваць пра гэта. У мяне няма слоў. Яны здаюцца мне абразлiвымi, звычайныя словы. Я не маю права расказваць спакойна. Але, бачыш, расказваю. Прайшлi гады... Я добра ведаю фiзiялогiю, вучэнне Паўлава... Але калi адзiн хворы неяк пачаў даказваць мне, што мозг можа згарэць ад думак, я паверыў яму. Бо помню, як стаяў тыя дзве гадзiны, учапiўшыся рукамi ў падаконнiк. Каб прысутнiчаў Лотке, я, безумоўна, выдаў бы сябе. Як толькi не згарэў мой мозг ад тысячы планаў выратавання асуджаных! Яны мянялiся з маланкавай хуткасцю. Першыя здавалiся рэальнымi. Я памiраў, але выратоўваў таварышаў. Але па меры таго як разгортвалiся падзеi на плошчы, я бачыў, пераконваўся: памру - i нiчога не зраблю. О, яны ўмелi застрахаваць сябе ад любых нечаканасцей у часе пакарання нашых людзей! Машына iх дзейнiчала безадказна.
      Шыбенiц паставiлi чатырнаццаць. Калi сапёры скончылi сваю працу, у кузаў машыны забраўся тоўсты фашыст у форме жандармерыi. Грузавiк цiха i плаўна падыходзiў да шыбенiцы, вельмi дакладна спыняўся, i кат замацоўваў вяроўку. Петлi былi загадзя завязаны з двух бакоў. Ён хутка накiдваў малую пятлю на перакладзiну i, каб зацiснуць i... праверыць трываласць, хапаўся за вялiкую пятлю рукамi i павiсаў над кузавам. Усе рухi ката былi разлiчаныя, дакладныя, нiводнага лiшняга, як на канвеернай лiнii. I гэта было жудасна.
      Кадры мянялiся... Грузавiкi з сапёрамi адышлi. На нейкi момант плошча апусцела. А потым з вулiцы, якая называлася пры iх Паркавай, выехаў узвод матацыклiстаў. Яны разгарнулiся за шыбенiцамi i накiравалi кулямёты на парк, на царкву i на Савецкую вулiцу. Праз хвiлiну па Гандлёвай прайшлi два бронетранспарцёры. Яны сталi ў супрацьлеглых баках плошчы, i iх буйнакалiберныя кулямёты пагражалi руiнам цэнтра горада i нашай пажарнай. Кулямётчык глядзеў на мяне. Я бачыў яго вочы, маладыя, насцярожаныя, пiльныя.
      Прагрукатала па бруку зондэркаманда.
      Карнiкi ўтварылi першы ланцуг вакол шыбенiц. Воддаль, таксама ланцугом, стала палiцыя ўнутранага парадку - "бобiкi". Яны ж выконвалi другую ганебную мiсiю: зганялi народ. Праўда, першыя з'явiлiся добраахвотнiкi, тыя, хто хацеў выслужыцца перад акупантамi. Яны прыходзiлi па адным, па два, нясмела аглядаючыся, не давяраючы адзiн аднаму, цiснулiся блiжэй да палiцыi, але стаялi асобнымi кучкамi. Потым палiцаi прыгналi рабочых станкабудаўнiчага завода i друкарнi. Рабочыя адразу злiлiся ў адну групу. Сталi яны каля самай пажарнай сцяны, наблiзiўшыся да бронетранспарцёра. Палiцыя адцiснула рабочых, а бронетранспарцёр адсунуўся заднiм ходам блiжэй да шыбенiц, i кулямёт, якi глядзеў на мяне, быў скiраваны на рабочых. Жанчынам, якiх палiцаi прыгналi з другога боку, не дазволiлi злiцца з рабочымi. Iх паставiлi асобна.
      Сабралi чалавек пяцьсот.
      Здаецца, дурны i подлы Гвоздзiк крыкнуў у дзяжурцы: "Хлопцы! Лезем на каланчу! Камунiстаў будуць вешаць".
      "Але, на каланчу! Адтуль вiдней", - падумаў я, не ведаючы, якi чарговы план з'явiцца там, у вышынi. Усе мае планы рушылiся. Што можна зрабiць аднаму супраць матацыклiстаў, бронетранспарцёраў, сотнi гестапаўцаў? Але я ўсё яшчэ спадзяваўся, што з'явiцца нейкi асаблiвы план. Каб там, на каланчы, стаяў кулямёт, як на вышцы каля палiцэйскай управы! А то ў мяне не было нават пiсталета.
      Каля лесвiцы мяне затрымаў Хiндэль.
      "На каланчы гестапа", - цiха сказаў ён i, узяўшы за локаць, павёў у свой кабiнет. Мы сталi ўдвух, беларус i немец, каля адчыненага акна i моўчкi глядзелi на плошчу, на злавесныя шыбенiцы, на якiх вецер гойдаў вяроўкi, на гестапаўцаў i на натоўп. Што адчуваў Хiндэль у той час? I ўвогуле, што за чалавек ён быў?
      Прыехала "высокае начальства" - фельдкамендант Шмiт, начальнiк СД штурмбанфюрэр Бругер, афiцэры гестапа i СС. Следам за iмi лакеi - бургамiстр Цiшчанка, начальнiк палiцыi Лучынскi, iншыя здраднiкi. Я шмат каго з iх добра ведаў. У мае падпольныя абавязкi ўваходзiла вывучэнне ворагаў.
      I вось... Недзе ўнiзе на Савецкай непрыемна зараўла сiрэна. Два вялiкiя чорныя фургоны, за iмi грузавiк з эсэсаўцамi хутка выехалi на плошчу i, крута павярнуўшыся, спынiлiся каля першай шыбенiцы. Гестапаўцы саскочылi з машыны, адчынiлi дзверы фургонаў, па двое залезлi ўсяродак i пачалi выкiдваць асуджаных. Так выштурхоўвалi спакутаваных людзей, што колькi чалавек не ўтрымалiся на нагах i ўпалi на брук.
      Хiндэль прашаптаў па-нямецку:
      "Нельга бiць асуджаных. Сволачы!"
      Здалёк яны былi падобны адзiн на аднаго, нашы таварышы. Асаблiва мужчыны. З чорнымi ад катаванняў тварамi, ускудлачанымi валасамi, у падраных сарочках, са звязанымi за спiной рукамi, босыя... Але ўсё адно я адразу пазнаў Паўла. Ён выскачыў з фургона не першы. Але адразу прайшоў наперад i стаў побач з чалавекам з белай галавой. Гэтага чалавека я таксама пазнаў. Разы два сустракаў у Паўла. З тых, каго я ведаў, ён быў, бадай што, самы старэйшы, выглядаў за паўсотню год. Але, знаёмячыся, назваў сябе, як юнак, сур'ёзна, без усмешкi: "Саша". Так да яго звяртаўся i Павел. У часе сустрэч чалавек гэты больш маўчаў i слухаў, што казалi другiя. Але па тым, як ён слухаў, я адразу зразумеў, што гэта адзiн з кiраўнiкоў падполля. Калi пасля я запытаў у Паўла, хто такi Саша, той адказаў з хiтрай усмешкай:
      "Саша. Пакуль што проста Саша".
      Тады нават крыху пакрыўдзiла, што мне, падпольшчыку, якi выканаў ужо не адно баявое заданне, не давяраюць. Але канспiрацыя ёсць канспiрацыя, гэта я разумеў. I ўсё-такi цяпер мне шкада, што я так мала ведаў Аляксандра Якаўлевiча Дубецкага - другога сакратара гаркома. Ды i другiх таксама... Тады там, у пажарнай, помню, балюча было, што я не ведаю нават прозвiшчаў сваiх таварышаў. Не, я ўсё яшчэ лiхаманкава думаў, як памагчы iм, перашкодзiць пакаранню. Няхай бы лепш i я i яны, асуджаныя, загiнулi ад куль, у барацьбе, чым на шыбенiцах. Але што я мог зрабiць? Адзiн мой рух - i мяне знiшчылi б. Вязняў было больш чым чатырнаццаць. Я палiчыў - дваццаць тры чалавекi. Шэсць жанчын... Але, жанчын было шэсць. Яны трымалiся разам, у цэнтры групы.
      Фургоны адышлi. На iх месца стаў грузавiк з адкiнутымi бартамi, з прымацаванымi ззаду ўсходцамi. Па ўсходцах гэтых у кузаў паднялiся два чалавекi - тоўсты гестапавец-кат, якi вешаў вяроўкi, i малады фашыст у форме армейскага афiцэра. Юрыст. Ён пачаў чытаць прыгавор крыклiвым голасам. Але дрэнна ён вывучыў расейскую мову, каверкаў словы, i толькi асобныя з iх я разбiраў. Звычайнае фашысцкае абвiнавачванне ў бандытызме, забастоўках, дыверсiях. I раптам... усё гэтае з нямецкай дакладнасцю адрэпетаванае прадстаўленне было паламана. Звонкi i ясны жаночы голас заглушыў словы прыгавору песняй. Якой песняй! Той, якую я спяваў дагэтуль толькi аднойчы, шэптам, на кватэры ў Паўла. I слоў яшчэ ўсiх не ведаў. Але музыка яе жыла ў маiм мозгу, у сэрцы.
      Пусть ярость благородная
      Вскипает, как волна,
      Идет война народная,
      Священная война.
      Шыковiч адчуў нешта накшталт прыступу астмы: з шумам выдыхнуў паветра.
      Яраш на момант змоўк, падняўся з зямлi i, стоячы, паўтарыў словы песнi, цiха, пранiклiва:
      - "Идет война народная, священная война". I песню падхапiлi ўсе асуджаныя. Матыў яе, без слоў, перакiнуўся ў натоўп рабочых. Начальнiк СД закрычаў, адарваўся ад свiты, падбег да асуджаных, пагражаючы пiсталетам. Гестапаўцы прыкладамi аўтаматаў глушылi песню. Бронетранспарцёр пасунуўся на рабочых, ледзь не задавiўшы палiцаяў. Даў чаргу кулямёт. Кулi прасвiсталi каля нашага акна. Хiндэль баязлiва адсунуўся за сцяну. А я глядзеў... Я глядзеў... Знiк з кузава "пракурор". Застаўся адзiн кат. I вось гестапаўцы за рукi паднялi туды першага асуджанага. Яны спяшалiся. Яны бiлi яго. Бiлi Паўла. Гэта быў ён. Павел не iшоў пакорлiва. Ён так iрвануўся, што два дужыя гестапаўцы звалiлiся з кузава на зямлю. Павел закрычаў у натоўп:
      "Таварышы! Браты нашы i сёстры! Адпомсцiце за нас! Бiце праклятых фашыстаў! Каб духу iх не было на нашай зямлi. Мы памiраем з верай у перамогу! За Радзiму! За партыю нашу! За народ!"
      Не ўсё, безумоўна, удалося яму сказаць. Яны бiлi яго, шматгалосым гоманам глушылi яго словы. Але ён крыкнуў менавiта гэтыя словы. Я пачуў iх сэрцам. I яшчэ ўбачыў, як да машыны падбег Лучынскi, доўгi, сутулы. Гэты панок, подлы нацыяналiст, заўсёды хадзiў з нагайкай. Войт, прыслужнiк. Ён ударыў гэтай нагайкай Паўла па твары. Заварушыўся натоўп. Загаласiлi жанчыны. Я не помню, што я зрабiў: застагнаў, заскрыгатаў зубамi?.. Але Хiндэль схапiў мяне за руку i пацягнуў ад акна.
      "Адыдзi! Дурань! Iдыёт! Ты чуеш? Пачуюць". Ён лаяўся па-расейску, па-нямецку, у яго выцягнуўся, пабялеў твар i дзiўна трэслася барада. Я адпiхнуў яго. Але ў гэты мiг, калi я адвярнуўся, Паўла павесiлi. Машына адышла, i цела яго сутаргава курчылася ў паветры.
      Павел! Паша! Друг ты мой дарагi! Нi да каго, здаецца, я не меў такой любовi, як да цябе, вясёлы, ясны, сардэчны чалавек. Жудасна захаладала ў мяне ўсярэдзiне. Быццам спынiлася кроў. I астылi думкi. Яны сталi цвярозыя, халодныя, жорсткiя. I адразу прыйшло непахiснае рашэнне. Цяпер я ведаў, што мне рабiць. Я не выратую вас цяпер, сябры мае, бо адзiн, без зброi, перад такой зграяй ашалелых ад крывi сабак. Але я буду помсцiць. Помсцiць! I першая кара будзе таму, каму вы калектыўна вынеслi прысуд. Лучынскi памрэ сёння!"
      "Сёння!" Вiдаць, я падумаў уголас, бо Хiндэль спытаў:
      "Што "сёння"?"
      Я не адказаў. Яму зрабiлася блага. Ён пачаў ванiтаваць, узвалiўшыся на пiсьмовы стол. Я застаўся каля акна адзiн. Вось ужо павесiлi другога чалавека. Трэцяй была дзяўчына. Партызанская сувязная Надзя Кузьменка. Пасля я даведаўся: яе арыштавалi на дарозе, знайшоўшы ў кошыку пад грыбамi мiну. Яна крычала пракляццi катам. Натоўп маўчаў. Натоўп, напэўна, застыў, як i я. Кожны чалавек у гэты мiг да нечага рыхтаваў сябе. Прымаў рашэнне.
      Здавалася, што жудасная машына карнiкаў запрацавала без перашкод, па дэталёва прадуманаму д'ябальскаму плану. Чарговую ахвяру дужыя гестапаўцы хапалi пад рукi, падымалi ў кузаў. Грузавiк падыходзiў пад шыбенiцу. Кат ускiдваў пятлю на шыю. Машына адыходзiла, паварочвалася. Хутка. Спрытна. Механiзавана. Начальства i варта заспакоiлiся. Адзiн з афiцэраў пачаў рабiць фотаздымкi.
      I раптам адбылося нечаканае. I для нас i для фашыстаў. На царкве зазванiлi званы. Вось на гэтай царкве, што на плошчы.
      Я не адразу зразумеў. Падумаў, што арганiзавалi яны. Ды не! Гэта не быў пахавальны бом. Не фарс. Не! На ўсё наваколле загучаў грозны заклiк. Званы зазванiлi так, як званiлi яны адвечна, калi iшла бяда - нашэсце ворага, навадненне, пажар. Званы клiкалi:
      "Падымайся, народ! Падымайся, народ!"
      I людзi паднялi галовы. Натоўп як бы вырас. А каты спалохана замiтусiлiся. Нешта крычалi Бругер i Шмiт. Лучынскi кiнуўся да царквы. За iм гестапаўцы. З бронетранспарцёра пачалi бiць з кулямёта па званiцы.
      А званы ўсё клiкалi: "Падымайся, народ! Падымайся, народ!"
      Не ведаю... I цяпер не ведаю, праз гэта цi так было задумана... Але пакаранне спынiлi. Павесiлi адзiнаццаць. Тры шыбенiцы засталiся пустыя. Астатнiх арыштаваных адвезлi назад у турму. Большасць з iх у хуткiм часе расстралялi.
      Калi чалавека, якi званiў, забiлi, званы доўга яшчэ грозна гудзелi, так моцна ён расхiстаў iх. Чалавеку было семдзесят шэсць год. Стары, глухi, адзiнокi званар. Кузьма Ягоравiч Сарока. Як ён трапiў на званiцу? Знарок? Выпадкова? Але безумоўна адно: убачыў ён адтуль, як караюць прышэльцы нашых людзей, i не вытрываў. Ведаў, што iдзе на смерць. Пайшоў. Без страху. Па тым, як яны стралялi там, на званiцы, i як пачалi сцiхаць бомы, я зразумеў, што чалавека забiлi. Але зразумеў другое, галоўнае - што ён свядома iшоў на гэта. Помню, я пашкадаваў, што гэты невядомы змагар не зацягнуў туды кулямёт. Адных званоў мала. У мяне, па крайняй меры, будзе пiсталет i граната. Але яны былi схаваны на кватэры.
      Калi плошча апусцела, я пайшоў на кватэру. Па горадзе ўсюды патрулi палiцыi i гестапа. Яны тройчы спынялi мяне i правяралi дакументы.
      Лiза кiнулася насустрач, устрывожаная i радасная:
      "Я ўсе вочы праглядзела. Чаму так позна? Кажуць, людзей вешалi?"
      У гэты момант, упершыню за той дзень, апанавала слабасць. Самлелi ногi. Я знясiлена апусцiўся на канапу, вiдаць, збялеў.
      "Што з табой?"
      "Павесiлi Паўла", - сказаў я i... заплакаў.
      Яна ведала Паўла, ён заходзiў раней, i ёй падабалася, што я сябрую з такiм чалавекам, iнтэлiгентным, разумным, служачым управы.
      Цяжка сказаць, чаму я даверыўся ёй у той момант. Бываюць душэўныя рухi, якiя немагчыма растлумачыць.
      Жанчына ў той мiг, вiдаць, шмат што зразумела, бо зацiснула рот далонямi. Потым глянула ў вокны, зачынiла на кручок дзверы. I нi пра што больш не запытала. Знiкла, напэўна, яе надзея зрабiць мяне мужам. I яна адразу пастарэла, асунулася, шчыра засмуцiлася, калi я адмовiўся ад снедання. Я таксама больш нiчога не тлумачыў ёй. Надзеў лепшы касцюм, дастаў з тайнiка пiсталет i гранату.
      Яна спытала:
      "Ты больш не вернешся?"
      "Не ведаю".
      Я адказаў шчыра. Хiба я мог ведаць, што са мной будзе?
      Яна пацалавала мяне.
      "Будзь асцярожны, Кузя. Ведай, табе ёсць куды вярнуцца".
      План быў просты. Усё робiцца простым, калi чалавек перастае думаць пра сябе, пра жыццё... Калi галоўнае - дасягненне мэты.
      Палiцыя размяшчалася ў асобным двухпавярховым будынку насупраць управы. Я мог пайсцi проста туды. Але я пайшоў на плошчу, пустую i жудасную ў той дзень. Вецер, халодны асеннi вецер пагойдваў целы павешаных i вяроўкi на трох шыбенiцах. Для каго яны пакiнуты? Не, мяне жывым фашысты не возьмуць! Я развiтаўся з таварышамi. Стаў насупраць Паўла, крокаў за дваццаць, блiжэй вартавы не падпусцiў. На Паўлаву шыю была накiнута яшчэ адна пятля - павешана дошчачка з надпiсам: "Я кiраваў бандай, якая забiвала нямецкiх салдат". Надзi Кузьменка яны напiсалi:
      "Я ўзрывала нямецкiя эшалоны".
      Увогуле, яны пускалi паглядзець на вiсельнiкаў, для гэтага пакараных пакiнулi на шыбенiцах - каб устрашыць гараджан. Але я стаяў, мабыць, занадта доўга. Бо вартавы раптам пагразiў мне аўтаматам i закрычаў, каб я праходзiў. Чаго добрага, яшчэ стрэлiць. Што iм значыла забiць аднаго чалавека! А мне памiраць так недарэчна нельга! Таму я паслухмяна пайшоў, развiтаўшыся з Паўлам, з таварышамi, якiх я не ведаў пры жыццi, але смерць iх зраднiла нас.
      Вартавы палiцай ведаў мяне. Я сказаў яму, што хачу паступiць да iх на службу. Ён узрадаваўся:
      "Давай. Такiя хлопцы нам цяпер во як патрэбны!"
      "Начальнiк у сябе?"
      "Толькi што прайшоў".
      Але сакратарка-перакладчыца затрымала мяне. Гэтую асобу я таксама ведаў: Павел хадзiў з ёй нават разы два ў кiно, каб выведаць, чым яна дыхае. I заключыў: "Дрэнь поўная". Яна сказала, што ў спадара Лучынскага важная нарада i наўрад цi прыме ён мяне. Я адказаў, што ў мяне пiльная справа.
      "Якая?"
      "Хачу паступiць у палiцыю".
      Яна паглядзела на мяне зацiкаўлена i больш прыветлiва.
      "О,тады пачакайце".
      Здраднiкам падабалася, калi iх большала. Магчыма, кожнага з iх цешыла думка: "Не я адзiн".
      Сакратарка была стройная брунетка, гадоў дваццацi пяцi, але са стомленым ад бяссонных начэй тварам распуснiцы. Ды, мабыць, траплялi ёй у апошнi час мужчыны падношаныя, тыпу Лучынскага. Бо калi яна блiжэй агледзела мяне i падумала, што я буду служыць побач, у яе юрлiва заблiшчалi вочы. Яна пачала заляцацца. Мне зрабiлася агiдна. Я думаў пра помсту, iшоў на смерць, а тут трэба было "сушыць зубы", гаварыць чорт ведае пра што. Хацелася стукнуць яе з пiсталета, а потым тых, усiх, што за дзвярамi, абабiтымi жоўтым дэрмацiнам. Сакратарка сказала мне, хто там: "Заступца i следчы".
      Не, раней трэба iх. У мяне не хапала сiлы чакаць. Я падняўся i наблiзiўся да дзвярэй. Але яна загарадзiла дарогу. Аўчарка пiльна сцерагла свайго гаспадара.
      "О, ты нецярплiвы. Але начальнiк не любiць. Май на ўвазе".
      Яна наступала на мяне i адцiскала ад дзвярэй. На маё шчасце, халуi хутка выйшлi. Яны шапталi нешта адзiн аднаму на вуха i задаволена ўсмiхалiся. Лысы намеснiк начальнiка палiцыi Левашоў ушчыпнуў сакратарку за мяккае месца, кiўнуў на мяне:
      "Цi не хахаля ты такога знайшла, Мура? У гэтага ёсць брандспойт".
      Яны цынiчна зарагаталi.
      "Нахабнiкi", - сказала яна ўслед iм, як бы апраўдваючыся перада мной.
      I пайшла ў кабiнет, каб далажыць пра мяне. Выйшла не хутка цi, можа, мне так здалося - цягнулiся хвiлiны. Помню, што я раптам захваляваўся, пачуў, як грукае сэрца. Яшчэ мiг, адзiн мiг - i я адпомшчу за Паўла, за таварышаў. Дзверы адчынiлiся. Яна, Мура, сказала: "Прахадзi" i прапусцiла мяне. Я зачынiў за сабой дзверы асцярожна, быццам яны былi з танюсенькага шкла. Ступаў па дывановай дарожцы на пальчыках, пачцiва i цiха, каб не спужаць звера. Круцiў у руках шапку. Лучынскi глянуў насцярожана, трымаючы руку пад сталом, можа, на кнопцы званка цi на пiсталеце. Але пазнаў мяне (ён iнспектаваў пажарную i разоў колькi з'яўляўся на пажары) i заспакоiўся. Паклаў абедзве рукi на палiраваны стол двухметровай даўжынi, як бы абняў гэты сiмвал сваёй улады. Выпрастаўся ў высокiм крэсле. Сядзеў, як на троне. Яны ўсе iгралi, гэтыя мiзэрныя пустыя людзi, здраднiкi, уяўлялi сябе фюрэрамi i былi такiмi ж бяздарнымi акторамi, як i Гiтлер.
      Я спынiўся крокi за тры ад стала ў пачцiвай паставе. Я загадваў сабе: "Не выдаць... Нiводным рухам не выдаць сябе!" Хоць i марудзiць нельга было: мог зайсцi хто-небудзь з палiцаяў.
      "Дык, кажаш, хочаш перайсцi ў палiцыю? Чаму? Пажарная - тая ж палiцыя. I нам патрэбны там адданыя людзi".
      "Хачу помсцiць за бацькоў, пан начальнiк",
      Кузьма Клешч - сын раскулачанага, у палiцыi былi мае анкеты.
      Лучынскi крыва ўсмiхнуўся:
      "Мы нiкому не помсцiм. Мы будуем новую Беларусь".
      Пры гэтых словах ён адсунуў нагайку, якая ляжала на стале, каля правай рукi.
      Я меўся застрэлiць яго ва ўпор, а таму глядзеў толькi на вузкi твар, на лоб у кароне прыгожых пасiвелых валасоў. Я цэлiўся, выбiраючы момант. I раптам нагайка... Тая, якой ён ударыў Паўла. Адной гэтай дэталi было даволi, каб маланкава змянiўся план. Я скочыў да стала. Я кiнуў цераз стол усю сiлу свайго цела. Каб ён не паспеў нацiснуць кнопку, ударыў кулаком у пераносiцу. Ударыў так, што пасля ў мяне было запаленне надкоснiцы ўказальнага пальца. Я схапiў нагайку, накiнуў скураную пляцёнку яму на шыю i што ёсць сiлы рвануў за канцы - за тоўсты, абглянцаваны, з раменьчыкам, i тонкi, з мяцёлкай калючых дроцiкаў. Хруснулi шыйныя храшчы. Спадар Лучынскi вывалiў ненатуральна доўгi язык. Вылезлi з арбiт вочы... Я падсунуў крэсла да сцяны, каб цела не ўпала i не нарабiла грукату. Было брыдка i пагана: нiколi яшчэ не выконваў прысуд такiм чынам. Звычайна страляў цi кiдаў гранату... Але ўсведамленне, што я выканаў справядлiвы прысуд, адплацiў за смерць таварышаў у дзень iх пакарання, дало новыя сiлы, новы iмпульс жыцця i барацьбы. Не, цяпер не хацелася памiраць! Я скочыў да дзвярэй: цi не iдзе хто? За шчыльнымi дзвярамi прыглушана стукала машынка. Цiха. Вярнуўся да стала i на нейкiм нямецкiм цыркуляры буйна напiсаў:
      "Гэта першы акт помсты за павешаных. Дрыжыце, каты! Смерць здраднiкам!"
      Выйшаўшы, зачынiў дзверы за сабой гэтак жа цiха i асцярожна, як i тады, калi заходзiў у кабiнет. Мура ўсмiхнулася мне:
      "Дамовiўся?"
      "Ага".
      "Да нас цi на ўчастак?"
      "Да вас. Да заўтра".
      "Да заўтра", - задаволена развiталася яна.
      Але ў доўгiм i пустым калiдоры з'явiлася жаданне пабегчы. Я ледзь стрымаў сябе. Дайшоў да лесвiцы, учапiўся рукой у поручнi i зноў-такi прымусiў сябе сысцi з другога паверха не спяшаючыся. Вартавы таксама спытаў:
      "Узяў?"
      "Але".
      "З цябе - куш. Пакуль што цыгарэту".
      Я памацаў пiсталет i гранату. Цыгарэт не было.
      "Аддаў Муры", - прыгадалася, што яна палiла, калi я выходзiў.
      "Ого, хутка ты знаёмiшся, - зарагатаў вартавы. - Але заўтра з пустымi кiшэнямi не прыходзiць, у нас свае законы".
      "Ведаю".
      А сам лавiў кожны гук - цi няма трывогi?
      Па вулiцы я пайшоў шпарка. Накiраваўся на Савецкую. Спадзяваўся, што на цэнтральнай будуць людзi i я схаваюся сярод iх i здолею перабрацца ў Залiнейны раён. А там - некалькi явак. Я паспеў выйсцi на Савецкую. Але ў той дзень яна была бязлюдная. Рэдкiя прахожыя, i то, вiдаць, большасць - агенты ў цывiльным.
      I тут мяне дагнала трывога. Гукi яе даляцелi не з палiцыi - з гестапа, ажно з Паркавай. Зараўлi сiрэны i маторы, загаўкалi аўчаркi. Вулiца ўмiг яшчэ больш апусцела. Нават агенты, вiдаць, кiнулiся да тэлефонаў, каб даведацца, што здарылася, атрымаць указаннi. Я не паскорыў хаду, каб не выдаць сябе. Але iмкнуўся хутчэй дасягнуць разбуранага бамбардзiроўкай квартала, каб схавацца ў руiнах. I раптам - бываюць жа стрэчы! - насустрач Лотке. У вопратцы рабочага. Я зрабiў выгляд, што не пазнаў яго, i прайшоў мiма. Але iнстынкт вопытнага агента i, безумоўна, падазронасць, якую ён меў да мяне ўвесь час, прымусiлi яго дзейнiчаць.
      "Стой! Руки вверх!" - У гэты раз ён крыкнуў на чысцейшай расейскай мове.
      Я павярнуўся... Падняў рукi. Але з правай вылецела лiмонка. Я паспеў убачыць, як Лотке кiнуўся ў акно майстэрнi па рамонту гадзiннiкаў. Раней чым грымнуў выбух, дзынкнула вiтрыннае шкло. Я схаваўся ад узрыву ў нiшы замураваных дзвярэй. А потым кiнуўся ўнiз, звярнуў у першы праезд i пайшоў па задворках. Я iшоў назад, паўз двор управы, амаль паўз самую палiцыю, дзе стаяў гоман галасоў. Па шуму матораў, брэху сабак лёгка было здагадацца, што гестапаўцы абкружаюць кварталы па той бок Савецкай, кварталы руiн. I, аднак, я шкадаваў, што не перасек галоўную магiстраль. Там быў увесь горад, разбураны i цэлы. Там жылi нашы людзi, адтуль быў выхад у поле, у лес. А тут я быў зацiснуты ў невялiкiм раёне памiж цэнтральнай вулiцай, якую цяпер ужо не перайсцi, i ракой, за якую таксама не перабрацца. Уздоўж вулiцы - управа, палiцыя, правей - казармы зондэркаманды, над ракой - элеватар, прыстань са складамi, на беразе - вартавыя вышкi, агнявыя кропкi. I памiж гэтым - некалькi цiхiх вулiц, да якiх не дайшоў пажар i дзе заставалiся жыць нашы людзi. Нашы... А цi ўсе нашы? Гэта своеасаблiвы раён. Дарэвалюцыйнай забудовы. Сялiлiся тут пры цару галоўным чынам чыноўнiкi. Пасля рэвалюцыi шмат якiя дамы былi нацыяналiзаваны, сталi камунальнымi. Але больш за ўсё эвакуiравалася ў пачатку вайны менавiта з гэтых камунальных кватэр. Рабочыя, савецкiя служачыя. А хто застаўся... Не ўсе яны, вiдаць, нашы. Акрамя таго, я ведаў, што тут кватаруе многа немцаў - афiцэры, камерсанты. Праўда, была ў мяне перавага: я выдатна ведаў гэты раён, не толькi кожны завулак, але кожны дом i сад. Я жыў тут, калi вучыўся ў медвучылiшчы.
      У адзiн мiг я ўзважыў усе мiнусы i плюсы. Тут жа выявiў яшчэ адзiн мiнус: я быў ранены. Асколкам уласнай гранаты. Нiша не схавала мяне ўсяго, i асколак пацэлiў у нагу, вось сюды... Я нават намацаў яго. Штанiна набрыняла крывёю. Рана няцяжкая. Але па крывавым следзе лёгка iдуць аўчаркi. Таму я мусiў спусцiцца ў склеп разбуранай крамы, падраць споднюю кашулю i перавязаць нагу. Патрацiў некалькi хвiлiн. За гэты час пачалi абкружаць раён узрыву. Цяпер ужо не толькi шум матацыклаў, але i нямецкiя каманды даляталi да мяне. Мабыць, упэўненыя, што я нiкуды не дзенуся, немцы, здавалася, не вельмi ўжо спяшалiся.
      У невялiкiх руiнах таго раёна схавацца нельга, я добра разумеў. Трэба выходзiць. I я выйшаў у Пушкiнскi завулак, рушыў да ракi. Схаваць могуць толькi людзi, савецкiя людзi. Я зазiраў у вокны драўляных дамоў. Я ведаў гэтыя дамы, але не ведаў людзей. Жыдоўская сям'я, дзе я кватараваў, эвакуiравалася. Другiх знаёмых тут не было. Якiя знаёмыя ў студэнта!
      Прайшла мiма добра апранутая жанчына, агледзела мяне залiшне зацiкаўлена. Што прыцягнула яе ўвагу? Я намагаўся не кульгаць, закрываў рукой прабiтую палу пiнжака. З двара выбег афiцэр, на хаду зашпiляючы гузiкi. Я сцiснуў ручку пiсталета. Але немец не зачапiў мяне, глянуў абыякава i пабег у бок цэнтра. Мабыць, яго выклiкалi па трывозе.
      Я звярнуў у вузкi безыменны завулак, па якiм некалi хадзiў да ракi. Можа, i цяпер спусцiцца да ракi i паспрабаваць пераплыць яе? Але на тым беразе бязлесны луг. Кожны, хто з'яўляецца там, бярэцца на мушкi кулямётаў. Не, ратунак можа быць толькi ў адным з гэтых дамоў. Але ў якiм? Аўчаркi брахалi ўжо недзе каля ўправы. Калi натрапiлi на след, яны будуць тут цераз дзве-тры хвiлiны. Нельга марудзiць.
      Я азiрнуўся i... убачыў дом, у якi мяне пацягнула нейкае асаблiвае чуццё. У такiя моманты з'яўляецца iнтуiцыя, якая вядзе беспамылкова. Дом гэты стаяў не ў рад з iншымi дамамi, а ў глыбiнi добрага саду. Прыгожы асабняк. Аднойчы я быў у гэтым доме. Прыходзiў здаваць экзамен гаспадару яго доктару Савiчу.
      - Савiч? Той Савiч? - не вытрымаў i выказаў сваё здзiўленне Шыковiч.
      - Але. Той Савiч, пра якога Гукан з тваёй дапамогай пiша, як пра здраднiка. Той Савiч, якi супрацоўнiчаў з немцамi, узначальваў аддзел управы i якому фашысты арганiзавалi пышнае пахаванне.
      - Тысяча i адна ноч. I ты пайшоў у гэты дом?
      - Але. Сiгануў цераз паркан, пераканаўшыся, што завулак пусты. Безумоўна, я рызыкаваў. Я ведаў, хто такi Савiч. Больш таго, я ведаў, што ў доме кватаруе лекар нямецкага шпiталя. Што ж... памiраць, дык з музыкай, чорт вазьмi! Я iшоў ужо ў той дзень раз на смерць. Яна дала адтэрмiноўку. I калi не было iншага выйсця, калi любы варыянт даваў яшчэ менш шанцаў... Але, акрамя ўсяго, была нейкая iнтуiцыя... Была вера ў гэтага чалавека. У Сцяпана Савiча. Я ведаў не Савiча-здраднiка, а Савiча-лекара, буйнейшага iнфекцыянiста, бясстрашнага чалавека, якi за сорак год лекарскай дзейнасцi патушыў дзесяткi эпiдэмiй. Яго паважалi ў горадзе. Няўжо такi чалавек мог прадацца?
      Звалiўшыся ў чужы сад, як з неба, я спалохаў мiлую iстоту. Яна кармiла трусiкаў. Клеткi з трусамi стаялi паўз паркан у два паверхi. Я пазнаў дзяўчыну. Дачка Савiча. Калi мы прыходзiлi да хворага доктара здаваць экзамен па iнфекцыйных хваробах, яна, падлетак, школьнiца, падавала нам чай. Доктар, знаёмячы нас з ёй, сказаў: "Гэта мая гаспадыня". Але iмя яе за тры гады я, безумоўна, забыўся.
      Яна войкнула, а потым сурова спытала:
      "Што вам трэба? Хто вы?"
      "Цiшэй! - шыкнуў я. - Я друг тых, каго сёння павесiлi".
      "Павесiлi? А каго павесiлi?"
      Я ўзлаваўся. Калi iдзе такая вайна, калi штохвiлiны гiнуць людзi, жывуць, аказваецца, вось i так: за высокiм парканам, у добрым садзе, кормяць трусiкаў... Жаруць трусяцiну... I не ведаюць, што робiцца навокал.
      "Людзей, якiя не сагнулi спiны. Чуеце? Аблава! Схавайце мяне!" Узлаваны, я не прасiў - загадваў.
      I яна зразумела. Схапiла мяне за руку i шпарка пабегла да дома. У калiдоры спынiлася, задыханая, узбуджаная.
      "Куды ж вас схаваць? Пад кухняй ёсць пограб. Хочаце туды?"
      Я паверыў у яе шчырасць i цалкам даверыўся ёй. Але на парозе кухнi яна спынiлася. Перадумала.
      "Не, у пограб дрэнна. На другiм паверсе пакоi нямецкага лекара пана Грота, ён кватаруе ў нас. Я зачыню вас у яго пакоях. Добра? "
      Я згадзiўся i на гэта. Яна збегала некуды, вярнулася з ключамi. Мы паднялiся ў мансарду, у добра абстаўленыя пакоi. Пакiдаючы мяне, яна ўсмiхнулася ласкава i разгублена.
      "Ключа ў мяне няма. Няхай шукаюць Грота. У тым пакоi за шафай дзверы на гарышча. А там у нас чорт нагу зламае".
      Я падзякаваў. Яна зачынiла дзверы на ключ. Але праз хвiлiну вярнулася i прашаптала ў замочную шчылiну:
      "Слухайце, вы... Як вас? Калi яны ўсё-такi ўварвуцца сюды, вы будзеце страляць?"
      "Буду!" - цвёрда i бязлiтасна адказаў я.
      "У шафе ў Грота стаiць аўтамат".
      О, дзяўчо гэтае было не з баязлiвых! Дарэмна я ўпачатку блага падумаў пра яе. З той хвiлiны я адчуў да яе павагу. Безумоўна, учынкi яе ў той мiг маглi быць не ад свядомага пераканання, а ад жадання рамантыкi, што ўласцiва такому ўзросту. Але было бясспрэчна - чалавек наш, сумленны. Iнтуiцыя не падвяла. I гэта радавала.
      У завулак яны ўскочылi ў той жа мiг, як я застаўся адзiн у шыкоўнай кватэры нямецкага афiцэра. Я ўбачыў iх праз акно. Гестапаўцаў з сабакамi i палiцаяў. Але я перабольшваў ролю аўчарак. Не такiя яны ўжо разумныя i не такi ўжо ў iх тонкi нюх, як пра гэта расказвалi легенды. Звычайныя сабакi. Усе тры чамусьцi кiнулiся ў адзiн двор. Безумоўна, следам за iмi туды ўскочыла ўся зграя гестапаўцаў i палiцаяў. Пачаўся вобыск. Пошукi ў тым доме занялi хвiлiн дзесяць. Потым з'явiлася тая модна апранутая жанчына, якую я сустрэў. Я пазнаў яе нават з такой адлегласцi. Яна паказала гестапаўцам на гэты безыменны завулак. У мяне ёкнула сэрца. Няўжо яна бачыла, як я пераскочыў цераз паркан?
      Гестапаўцы кiнулiся сюды. Я заглянуў у шафу. Сапраўды, там стаяў аўтамат. Я не адважыўся наблiжацца да акна, каб сачыць за iмi. Маглi ўбачыць. Але вось сабакi загаўкалi, заскуголiлi каля таго месца, дзе я пераскочыў паркан. Значыцца, напалi на след. Я дастаў аўтамат.
      I раптам у садзе пачаўся дзiкi вэрхал: вой, брэх, пiск, крык. Я жахнуўся. Няўжо яны кiнулiся на маю ўратавальнiцу? Яна датыкалася да мяне, брала за руку. Забыўшыся на небяспеку, я наблiзiўся да акна. I ўбачыў: аўчаркi рвалi трусоў.
      Ты ведаеш, што зрабiла гэтае дзяўчо? Не кожны вопытны падпольшчык мог бы дадумацца. Яны выпусцiла трусоў. Больш таго, яна забiла аднаго i кiнула на сцежку каля таго месца, дзе я пералез паркан. Раз'юшаныя, галодныя сабакi, учуўшы пах крывi, ашалелi. Гестапаўцы не маглi iх стрымаць. Дзве аўчаркi пераскочылi паркан i, убачыўшы трусоў, пагналiся за iмi.
      А ў фортку грукалi гестапаўцы.
      Гаспадыня спалоханым голасам крычала з ганка:
      "Я баюся вашых сабак! Я баюся вашых сабак!"
      Вiдаць, нехта з гестапаўцаў пералез i адчынiў калiтку.
      Тады яна закрычала абурана: "Панове! Панове! Што вы робiце? Гэта трусы пана Грота! Хiрурга шпiталя пана Грота. Яго трусы. Божа мой! Што мне скажа пан Грот?"
      Сабак нарэшце ўгаманiлi. Цяпер яны толькi гырчалi, даядаючы трусяцiну.
      Яе спыталi ветлiва:
      "Скажыце, фрэйлейн, сюды нiхто не заходзiў?"
      Яна ўсхлiпнула:
      "Трусы пана Грота! Гэта дом доктара Савiча. I ў нас кватаруе пан Грот, хiрург шпiталя".
      Гестапавец цi, магчыма, палiцай паўтарыў пытанне па-расейску.
      "У нас заўсёды зачынена фортка. Тату пагражаюць, што яго заб'юць за тое, што ён служыць у немцаў. Я казала яму: навошта яму служыць? Ён мог прымаць хворых дома, як доктар Грайпiнер. У Грайпiнера хутка будзе свая клiнiка. А тату сапраўды могуць забiць. Няшчасныя трусiкi!.. Што скажа пан Грот?"
      Яна iграла наiўную дурную дзяўчынку. Але гестапаўцам не было калi слухаць яе балбатню. Старэйшы закамандаваў:
      "Пашукаць!"
      Яны зайшлi ў дом. Сабакi не пайшлi, бо iх цiкавiлi больш трусы, а не мой след. Ды i ад следу, як я пасля даведаўся, нiчога не засталося. Гэтая дзяўчынка зрабiла яшчэ адзiн надзiва хiтры ход: яна паспела працерцi ганак i падлогу ў калiдоры растворам фармалiну.
      З пакояў першага паверха далятаў да мяне гул галасоў, але слоў нельга было разабраць. Потым я пачуў iх крокi на лесвiцы. I яе голас:
      "Там жыве пан Грот. Але ён не пакiдае ключа. Ён не верыць, што я магу ўпiльнаваць дом. Вы можаце, безумоўна, паламаць дзверы. Вы падушылi яго трусiкаў. Але што скажа пан Грот? Ведаеце, давайце лепш я пазваню яму, няхай ён прывязе ключы. Ён хутка, у яго свая машына. Тады вы самi растлумачыце яму, што гэта вашы сабакi падушылi яго трусоў. Каб ён не думаў, што я не ўпiльнавала".
      "Ну i знайшоў сабе трашчотку гэты Грот", - сказаў адзiн гестапавец, нацiскаючы на ручку дзвярэй.
      Другi, недзе ўнiзе, засмяяўся:
      "А так яна нiчога. Маладзенькая. Ножкi стройныя".
      Вiдаць, глядзеў, нахабнiк, на яе ногi знiзу. Крокi пачалi спускацца, аддаляцца. I ўсё звiнеў яе галасок. Яна ўсё яшчэ нешта гаварыла пра свайго тату, пра пана Грота i пра трусоў. Я пачуў шум машыны. Потым падрабязны даклад аб пошуках нейкаму начальнiку. Магчыма, што гэта быў сам Бругер. Выслухаўшы, ён рэзюмаваў:
      "Iдыёты! Перавярнуць дагары ўвесь раён, але знайсцi гэтую сволач! Вось яго фатаграфiя".
      Працавалi яны аператыўна, нiчога не скажаш: менш як за гадзiну пасля здарэння была размножана мая фатаграфiя.
      Я чакаў: будуць яны "пераварочваць" дом Савiча цi не? Прызнаюся, у той мiг мне не хацелася страляць у iх нi з пiсталета, нi з аўтамата. Я разумеў, якую небяспеку наклiкаў бы ўзброеным супрацiўленнем на гэтую мiлую "трашчотку". Пры ўсёй суровасцi i бязлiтаснасцi таго дня мне да болю стала шкада яе. Ёй трэба жыць! Трэба жыць... каб прынесцi камусьцi многа радасцi.
      Нам пашанцавала: у дом яны больш не вярнулiся. Бругер верыў доктару Савiчу. "Пераварочвалi" суседнiя дамы.
      Праз некаторы час яна зайшла да мяне. Цiхенька адчынiла дзверы, моўчкi прайшла да канапы, зморана села, выцерла далоняй лоб. Але вочы яе блiшчалi радасна i ўзбуджана.
      "Ух, здаецца, мiнула. Як я баялася! Ох, каб вы ведалi, як я баялася. Цяпер я ведаю, што такое "душа ў пятках". Яна скiнула басаножку i памацала сваю пятку; гэта было наiўна i смешна, i яна сама засмяялася: "А хораша я вадзiла iх за нос. Вы чулi? З мяне магла б выйсцi актрыса. Да вайны я хадзiла ў драмстудыю пры клубе чыгуначнiкаў".
      I яна ўздыхнула, успомнiўшы той дарагi даваенны час.
      Я спытаў, як яе iмя.
      "Софа... Мама звала - Соня, а тата i цётка - Зося. Мама мая на дваццаць гадоў маладзей за тату, i яе забралi ў армiю, мама - хiрург. У нашу армiю, - з гонарам падкрэслiла дзяўчына i тут жа ўздыхнула. - А тата працуе ў немцаў. Парадокс. Праўда? Цёця Марына памерла два месяцы назад. Пасварылася з татам, а ў яе хворае сэрца. Тата вельмi перажывае цяпер. А што гэта я, тата, тата... А вы, можа, не ведаеце, хто мой тата... Гэта - доктар Савiч. Вы гараджанiн? У горадзе яго многiя ведаюць".
      Я адказаў, што ведаю Сцяпана Андрэевiча, ён вучыў мяне.
      Гэта яе проста ашаламiла. Яна падскочыла, наблiзiлася i пiльна ўгледзелася ў мой твар.
      "Божа мой! Цяпер я, здаецца, успамiнаю. Вы прыходзiлi да таты здаваць экзамены, калi яго аперыравалi з прычыны тромбафлебiту".
      I раптам стала задумлiва-сур'ёзнай. Спытала:
      "Скажыце, вы ведалi, што тата працуе ў немцаў?"
      "Ведаў".
      "Ведалi i прыйшлi ў наш дом?"
      "Ведаў i прыйшоў, бо ўпэўнены, што доктар Савiч не прадасць мяне".
      Яна доўга глядзела мне ў вочы, а потым нахiлiлася i... пацалавала ў шчаку. Пацалавала не па-дзявочы, сарамлiва цi гарэзлiва, а па-даросламу, сур'ёзна, з удзячнасцю.
      Мая першая падпольная клiчка была "Вiктар", i я чамусьцi сказаў яе, а не сапраўднае iмя, хоць пасля зразумеў, што гэта недарэчна, непатрэбна i няшчыра перад Зосяй.
      "Дзякую вам, Вiктар. Цяпер вы мне брат. I я вас схаваю, як брата. Так схаваю, што фрыцы за сто год не знойдуць. Хадземце. А то праз гадзiну прыйдзе Грот. Ён дакладны".
      Тады я спытаў:
      "Думаю, у доме, дзе жывуць два лекары, знойдзецца скальпель i пiнцэт?"
      "Скальпель? Навошта вам скальпель?"
      "У бядры маiм сядзiць асколак гранаты".
      Вельмi магчыма, што толькi ў той мiг яна адчула ўсю сур'ёзнасць барацьбы, свайго мiмавольнага ўступлення ў гэтую барацьбу, небяспекi, якая цяпер пагражала ёй, бацьку. Трусы, фармалiн, балбатня з гестапаўцамi - усё гэта, вiдаць, рабiлася ў парыве, у захапленнi незвычайнасцю, усё гэта была амаль гульня ў хованкi маладога здаровага хлопца. А тут яна зразумела. I разгубiлася, спалохалася, замiтусiлася.
      "Што ж рабiць? Хадземце ў бацькаў кабiнет, там усё ёсць. Не, не... Нельга. Могуць прыйсцi. Давайце сюды... на гару. Аўтамат паставiм на месца... Вось так... Крывi не накапала?" - агледзела падлогу. Потым адчынiла невялiчкiя сцянныя дзверы, i мы апынулiся ў каморы, завешанай вопраткай. Дзесяткi палiто, касцюмаў, плаццяў. Нешта зашыта ў прасцiны, мабыць, футры. Пахла нафталiнам.
      "Багата жыве доктар Савiч. Шкада дабра, таму i да немцаў падаўся", падумаў я нядобразычлiва.
      Мы падлезлi пад вопратку i яшчэ праз меншыя дзверкi выйшлi на гарышча вузкi тунель памiж сцяной мансарды i дахам. Аднекуль здалёк цадзiлася святло, i было вiдаць, што тут сапраўды "чорт зламае нагу". Старыя крэслы, карцiны, дываны, верстакi, рыбацкiя сеткi, мяшкi, посуд - усё гэта было нагрувашчана абы-як. Мы ледзь прабралiся. Нават паўзлi праз нейкую шчылiну. Гэта быў праход пад выступам акна. Такiм чынам мы перабралiся на другi бок, за глухую сцяну мансарды, дзе было больш прасторна i светла.
      Тут на старым матрацы Зося зрабiла мне прытулак. Праз другi ход, праз люк у столi над кухняй, яна прынесла прасцiну, падушку, коўдру, iнструменты, бiнты, вату, ёд.
      I я зрабiў сабе аперацыю - дастаў асколак. З яе дапамогай. Перад гэтым мы паспрачалiся. Я лiчыў сябе ўжо закончаным медыкам. Медтэхнiкум, як тады называлi, курс iнстытута... Ва ўсякiм разе, даўно ўжо пазбавiўся фальшывай сарамлiвасцi, калi што тычылася хваробы. Але, ведаеш, перад гэтай дзяўчынкай мне стала сорамна агаляць сябе. Я папрасiў яе адысцi. Яна запярэчыла.
      "Я нiколi не хацела быць лекарам. Але я дачка лекараў", - сказала яна рашуча.
      I такi добра памагла мне. Ва ўсякiм разе, крывi не баялася i павязку зрабiла прафесiйна.
      А потым прыйшоў Грот. Мы пачулi, як ляпнулi за сцяной дзверы. Зося нырнула ў люк. Цяжкiя крокi. Iх галасы, яго i яе. Словы глухлi ў сцяне. Пра што яны гаварылi? Я ненавiдзеў немца двайной нянавiсцю: i за тое, што ён афiцэр гiтлераўскай армii, i за тое, што адарваў Зосю i не дае ёй з'явiцца сюды. Аднаму мне было цяжка. Вечарэла. Узняўся вецер. Стары бляшаны дах грымеў на тысячу ладоў. А мне здавалася, што над горадам iдзе стралянiна, што крычаць жанчыны, дзецi. Уявiлiся павешаныя, так, як нi разу яшчэ за гэты доўгi i страшны дзень. Вецер гойдае iх целы. Счарнелыя твары. Счарнелы твар Паўла. Той жывы, ясны твар, па якiм заўсёды гуляла ўсмешка, то гарэзлiвая, вясёлая, то хiтрая, то сумная. Ён стаяў перада мной жывы i прасiў: "Антоша, калi са мной што здарыцца, не забудзь Тарасiка". Я не знайшоў Тарасiка. I мне хацелася раўцi ад крыўды i болю.
      Пачуўся глухi барытон Савiча. Недзе ўнiзе. Туды ж спусцiўся немец. Галасы сцiхлi. Напэўна, селi вячэраць. У светлай сталовай, за круглы стол, накрыты белым абрусам. Упершыню я ўспомнiў, што цэлыя суткi нiчога не еў. Але есцi не хацелася. Гудзела ў галаве. Хто такi Савiч? Зося горача падзякавала, калi я сказаў, што ўпэўнены, што доктар Савiч не прадасць мяне. Але яна не сказала: прыйдзе тата i зробiць вам аперацыю, не павяла ў бацькаў кабiнет. Чаму? Цi скажа яна яму пра мяне?
      Тысячы думак адразу. Яны палiлi мозг. Я адчуваў, што пачынаецца гарачка. Калi страчу прытомнасць, пачну трызнiць - выдам сябе, выдам яе... I я напружваў усе сiлы...
      Сцямнела. А вецер не сцiхаў. Асеннi. Халодны. Злы. I я такi правалiўся ў жудасную яму. Там, клубком сплёўшыся, качалiся ваўкадавы. Гледзячы на iх, iржалi эсэсаўцы, i морды ў iх таксама сабачыя. Раптам Лучынскi страшэннай доўгай рукой, як у Вiя, паказаў на мяне: "Вось ён!" Я ўцякаў. А яны гналiся за мной. З надзвычайнай лёгкасцю я скакаў цераз парканы, цераз дамы нават. А яны не адставалi. У мяне калацiлася сэрца. Вось-вось дагоняць.
      Апрытомнеў я ад дотыку да твару халоднай мяккай далонi i шэпту над вухам:
      "Родненькi мой! Што з табой? Гарачка? На, выпi вось гэта. I з'еш".
      У поўнай цемры дзяўчына сунула мне цёплую пляшку. Памагла падняць галаву. Я выпiў салодкую вадкасць, ад якой пахла парэчкамi i вермутам. Яна падбадзёрвала:
      "Пi, пi. Ты стагнаў. Не трэба стагнаць. Нельга. Каб я магла застацца тут з табой! Я пiльнавала б цябе. З'еш вось гэта".
      У руцэ маёй апынуўся кавалак мяса, вiдаць, трусяцiны.
      "Яны селi гуляць у шахматы, бацька i Грот. Абодва нечым усхваляваны, нешта хаваюць ад мяне. А я - ад iх. Каб мне застацца з табой, Вiктар. Я пiльнавала б цябе".
      Пiтво i ежа падмацавалi. Я зразумеў, чаго яна баiцца. Прыйшлося заспакоiць яе, што я не буду больш стагнаць i крычаць:
      "Гэта ў сне. Больш спаць не буду".
      Яна бясшумна знiкла. Але пакiнула мне сiлу i заспакоенасць. Цяпер я адчуваў яе прысутнасць, яе клопат. I мне не было страшна ў цемры, пад дахам, якi гудзеў i ляскатаў. Каб толькi не залiшнi быў яе клопат, а то якраз яна, а не я, можа правалiць нас. Цяпер ужо я думаў не пра сябе - пра нас.
      Мне сапраўды стала лепш. Ва ўсякiм разе, прытомнасць больш не трацiў.
      Недзе апоўначы пайшоў дождж. Тысячы малаткоў загрукалi па блясе. Потым па маёй галаве. Аглушылi. I я правалiўся ў пустую яму, дзе не было нi сабак, нi гестапаўцаў.
      Прачнуўся, калi развiднела. Адчуванне ранiшняе - здаровае. Нават нага не вельмi балела. Больш балеў палец на руцэ, i я доўга не мог успомнiць - ад чаго. У думках - цiшыня. I на двары цiха. Ляпнула фортка. Галасы. Нехта пайшоў. Хутка з'явiлася Зося. Прынесла сняданак - кашу, малако, яблыкi. Смачна i многа. Была яна засяроджаная, сур'ёзная, не такая гаварлiвая, як учора. Паведамiла з болем i смуткам:
      "Яны павесiлi адзiнаццаць чалавек. На плошчы. Якое зверства! А нашы задушылi начальнiка палiцыi", - i таксама з болем.
      "Сабаку - сабачая смерць", - не вытрымаў я.
      Яна глянула на мяне i... здагадалася:
      "Ах! Гэта - вы?!"
      Цяжка зразумець, чаго больш было ў яе воклiчы: здзiўлення, захаплення, iнтэлiгенцкай грэблiвасцi цi страху? Я спалохаўся, што цяпер гэтае аранжарэйнае дзiця будзе баяцца мяне. Страшна стане ёй заставацца адзiн на адзiн з чалавекам, якi можа вось так проста задушыць другога.
      "Я выканаў прыгавор народа. Гэтаму гаду даўно быў вынесены прысуд. У мяне не было другой зброi..."
      Гэта было як апраўданне, i самому мне стала непрыемна. Чаму я апраўдваюся? Не, яна зразумела. Уздыхнула цяжка i сказала:
      "Я хачу ненавiдзець iх, як вы. Хачу i не магу. Грот добры чалавек. Культурны, ветлiвы".
      Яна меркавала аб фашыстах па адным нямецкiм лекары.
      "Для таго каб ненавiдзець iх так, трэба ўбачыць тое, што бачыў я!" - i горача пачаў расказваць ёй пра расстрэл ваеннапалонных у кар'ерах цагельнага завода, пра катаваннi нашых людзей у сутарэннях гестапа, пра жудасцi жыдоўскага гета, пра зверскае забойства дзевяцiгадовага хлопчыка, майго суседа, вiна якога заключалася ў тым, што, гуляючы на вулiцы, ён напiсаў на снезе слова "Гiтлер"... I пра барацьбу, якую вялi армiя, народ, партызаны. Пра падполле ў горадзе. Пра Паўла. Як крычаў ён да людзей апошнiя словы перад карай. Не, яна жыла не так ужо iзалявана. Многiя факты даходзiлi да яе. Але паводзiны бацькi, якога яна любiла i з маленства верыла кожнаму слову яго i ўчынку... А потым гэты Грот. Ён хiтра капаў на дзявочы розум. Быццам асуджаў жорсткасцi ўлад. Але тут жа апраўдваў iх тым, што нiбыта з нашага боку вайна вядзецца антыгуманна, у парушэнне ўсiх канвенцый. Факты фанатычнага забойства нямецкiх салдат i чыноўнiкаў вымушаюць улады да такой жорсткасцi. Вайна ёсць вайна. А вось каб наш народ скарыўся, яны, немцы, рабiлi б толькi адно: неслi б сваю высокую культуру. Ён многа i часта казаў ёй пра вялiкую культурную мiсiю нямецкай нацыi.
      Паслухаўшы Зосю, я зразумеў, што не такi ўжо ён бяскрыўдны, хiрург Грот. Шмат у чым ён страшнейшы за тых, што страляюць i вешаюць. Рознiца хiба ў тым, што ён проста разумнейшы за iх. Юная чыстая душа рвалася да змагання, а яе хiтра скоўвалi ланцугамi хлуслiвых слоў i перакананняў. Ператваралi ў чысценькую культурную кухарку. Хацелi, каб у будучым яна ведала толькi тры "К": кiрхен, кюхе, кiндэр. Яны даручылi ёй усю гаспадарку, каб у яе не заставалася часу на што другое. У доме мог быць дзяншчык, работнiца. Не, яна гаспадарыла адна. Грот i бацька памагалi ёй. Ну, Грота я разумеў. За год пабачыў усялякiх фашыстаў. Але Савiч... той Савiч, якi ўсё жыццё смела змагаўся з эпiдэмiямi... Навошта яму завязваць вочы ўласнай дачцэ? Добра, што яна вось такая выйшла з савецкага жыцця, са школы. Без бунту, без шуму, аднак iрвала ўсе iх путы.
      "Якая была б падпольшчыца!" - падумаў я, калi яна мiж iншым расказала пра трусоў i фармалiн.
      Мы з ёй гутарылi гадзiны дзве. Потым яна спахапiлася: "Ой, трэба ж абед гатаваць!" Савiч i Грот з'яўлялiся на абед роўна ў гадзiну дня. З нямецкай дакладнасцю.
      Пасля абеду мы гутарылi зноў. Шэптам, безумоўна. Яна нахiлялася да мяне, i я адчуваў яе гарачае дыханне. I мне было хораша...
      На трэцi дзень ранiцай мяне наведаў сам гаспадар.
      - Савiч? - зноў перапытаў здзiўлены Шыковiч.
      - Савiч. Ён з'явiўся нечакана. I не праз люк. Вiдаць, яму цяжка было падымацца па крутой лесвiцы. А адтуль, з пакояў Грота. Я пачуў чужыя крокi i схапiўся за пiсталет. Ён прадугледзеў гэта. Сказаў з-за вугла: "Не ўздумайце страляць. У мяне мiрны намер". Я схаваў пiсталет пад коўдру, але не выпускаў з рукi.
      Савiч наблiзiўся. Сiвы, ссутулены, стары. Зусiм сiвы. З белай-белай галавой. У часе акупацыi я стараўся не трапiць яму на вочы, каб ён не пазнаў свайго былога студэнта. Зрэдку бачыў здалёк. Як ён змянiўся! Куды дзеўся той стройны рухавы жыццярадасны мужчына, якога мы любiлi ў тэхнiкуме, нягледзячы на яго патрабавальнасць. "Навошта такому старому працаваць у немцаў, ды яшчэ ўзначальваць аддзел аховы здароўя? Чыё здароўе ён ахоўвае? Сваё ўласнае не мог захаваць", - саркастычна падумаў я.
      На гарышчы быў паўзмрок. Але Савiч адразу пазнаў мяне.
      "Антон Яраш?"
      Цудоўная памяць!
      "Чакай. Чакай. Высокi. Бландзiн. Дык гэта ты - Лучынскага? - хваравiта гэтак зморшчыўся. - Непрыгожы акт".
      Мяне ўзарвала:.
      "А вешаць людзей на плошчы - прыгожы акт? А што варты нейкi халуй у параўнаннi з тымi людзьмi?!"
      "Цiшэй ты! Гром! - прашаптаў ён. - Не аднаго сябе ставiш пад удар. Не забывай".
      Я адразу прыкусiў язык.
      Ён сеў на матрац, памацаў сухой далоняй мой лоб.
      "Паранены? Зося бiнты цягае".
      "Паранены", - прызнаўся я.
      "Пакажы".
      Разбiнтаваў. Агледзеў рану.
      "Хто аперыраваў?"
      "Сам. З дапамогай Зосi".
      "Агiдная дзяўчынка! Труса забiць не можа. Крывi баiцца. Ну што ж... Гангрэны няма. Праз тыдзень будзеш танцаваць. Калi-небудзь станеш добрым хiрургам".
      У той мiг я адчуў да яго сiмпатыю. Не, чорт вазьмi, усё-такi гэта яшчэ той Савiч, якога я ведаў! I ў мяне мiмаволi вырвалася:
      "Дзякую, Сцяпан Андрэевiч!"
      "Няма завошта мне дзякаваць, - незадаволена прабурчаў ён. - Зосi дзякуй". I, памаўчаўшы, сказаў сурова, выцiснуўшы па адным слове: "Ты вось што... Ляжы... тут... Цiха ляжы... Але крый божа... кранеш... Зосю..."
      Я не адразу нават зразумеў, што значыцца "кранеш". А зразумеў - задыхнуўся ад абразы i абурэння:
      "Што ж, я, па-вашаму, фашыст?"
      Ён паляпаў мяне па шчацэ.
      "Ну, ну... Не крыўдуй. Я сам некалi малады быў".
      "Маладосць ад маладосцi рознiцца".
      Савiч стоена ўздыхнуў:
      "Але... Цяжкая ў вас маладосць. Ну, будзь здароў. I будзьце асцярожныя..."
      I пайшоў. Яшчэ больш, здавалася, згорбiўся. А праз колькi хвiлiн з'явiлася Зося. Шчаслiвая, але ў слязах. Кiнулася ў парыве да мяне, абняла, пацалавала.
      "Вiктар, даражэнькi, ты ведаеш... - Зноў на "ты", як у тую, першую, ноч. Ты ведаеш... Ён нiчога не сказаў. Прытулiў мяне да сябе... Пацалаваў. I заплакаў. Тата заплакаў. Божа мой! I толькi ўвесь час паўтараў: "Будзьце асцярожныя! Будзьце асцярожныя!"
      Яны не прыкмецiлi, як развiднела. Быў канец чэрвеня, самая кароткая ноч. Прачыналiся птушкi, напаўнялi гоманам лес. А два чалавекi жылi ў мiнулым, у iншай ночы, далёкай i страшнай. Толькi калi над дубамi са свiстам праляцелi дзве качкi, гучна шлёпнулiся ў старыцу i кракнулi, Яраш, перапынiўшы расказ, падняў галаву. Здзiвiўся:
      - Ранiца? Ну вось, па сутнасцi, усё, што мне хацелася расказаць табе. Пра ўсё iншае як-небудзь пасля.
      Шыковiч маўчаў - пераварваў тое, што пачуў. Гатовы сюжэт. Гатовыя вобразы. Але спачатку трэба выяснiць, хто ж такi Савiч.
      Стомлены Яраш сядзеў на лавачцы i слухаў ранiцу.
      Нарэшце Шыковiч адчуў, што яму холадна на зямлi. Самлелi нага i рука. Падняўся, пацягнуўся.
      - Ну, брат, даў ты харч майму склератычнаму мозгу. Але скажы шчыра, Антон, чаму ты расказаў усё гэта? Маўчаў, маўчаў i раптам - бух, адразу, у адну ноч... Сярод ночы...
      - Чаму я расказаў? - Яраш як бы задумаўся на хвiлiну. - Учора я спаткаў Зосю.
      - Савiч?! - Кiрыла пераскочыў вогнiшча. - Дзе? Чакай. Ты ж казаў, што дачка Савiча загiнула.
      - Так я думаў семнаццаць год.
      - Ну i ну! Дзе ты яе спаткаў?
      - У бальнiцы.
      - Хворая? Чакай. Калi хавалi Савiча?
      - У маi сорак трэцяга.
      - З верасня да мая яна павiнна была даведацца, хто ж яе бацька. Трэба распытаць яе.
      - Нiякiх роспытаў. Да аперацыi. Я буду аперыраваць яе. Набыты парок...
      - Сэрца? - Кiрыла свiснуў. - А раптам зарэжаш?
      Яраш уздрыгнуў i адказаў жорстка, злосна:
      - Дурань! Я нiкога не рэжу. Я лячу. - I, напэўна, адчуўшы, што сказаў груба, прапанаваў па-сяброўску цёпла: - Хадзем на луг. Сустрэнем сонца.
      6
      Славiк Шыковiч стаяў на прывакзальнай плошчы з дзвюма дзяўчынамi, размаляванымi пад кiнаактрыс: стракатыя спаднiчкi-парасоны, адмыслова вымеражаваныя кофтачкi, прычоскi "я ў мамы дурачка". Абедзве рудзенькiя, вымытыя хной. Славiк круцiў у руках ланцужок з ключамi ад аўтамашыны i нешта расказваў, але не вельмi вясёлае. Хiхiкала i то, вiдаць, больш з ветлiвасцi адна дзяўчына. Другая пазяхала i зiркала ў бакi: шукала некага другога. Славiк адчуваў, што крынiца яго дасцiпнасцi высыхае, i злаваўся. Было душна i сумна. Хацелася пайсцi ў рэстаран. Але грошай - нi капейкi. Нават не было на аўтобус, каб паехаць на дачу да бацькоў. Ды i сумна там, на дачы. Усе захапляюцца: "Ах, якi лес! Якi луг! Рака!" А яму сумна. Ну, добра, у рацэ можна пакупацца. А далей што? Злосны ён на бацькоў. Сёння асаблiва. Збудавалi дачу, напiхалi панчоху грошай... А ён працуе i мусiць харчавацца ў рабочай сталоўцы. Крыўдна, што i мацi цяпер ва ўсiм згаджаецца з бацькам. Нiчым яе не разжаласцiш.
      Сумна. Трэба неяк адкруцiцца ад гэтых вясталак. I раптам Славiк убачыў Тараса. Пазнаў цераз плошчу. Той стаяў на супынцы загарадных аўтобусаў збоку вялiкай чаргi.
      - Ша, лэдзi! Бачу аднаго прадстаўнiка будучага грамадства. Пайду раздабуду на сённяшнi дзень. Чакайце.
      Ён пашыбаваў цераз плошчу, не звяртаючы ўвагi на машыны.
      - Хэло, мiстэр Ганчароў, - шумна прывiтаўся Славiк.
      - Здароў, таварыш Шыковiч. - Тарас усмiхнуўся, як усмiхаюцца дарослыя, назiраючы забаўкi дзяцей.
      Калгаснiцы з чаргi зацiкаўлена i зняважлiва глядзелi на хлопца ў вузенькiх штонiках, стракатай кашулi, з матузкамi на шыi, сцягнутымi бляшкай.
      Славiк трохi сумеўся ад гэтых позiркаў. Недурны хлопец, ён адразу адчуў, што тут не месца для крыўляння i галёкання. Загаварыў проста, грубавата. Паказаў на турысцкi мяшок, што стаяў каля ног у Тараса.
      - Куды з такiм "гумном"?
      - Да сваiх.
      - Клапатлiвы сын паважаных бацькоў.
      Старая жанчына не вытрымала:
      - Па табе хлопчык, вiдаць, што ты такога "гумна" не павязеш сваiм бацькам.
      - Твайго Яраша возiць мой бохан на машыне. I яны не прыязджаюць пустымi.
      Па чарзе пракацiўся шэпт:
      "Яраша? Якога Яраша? Таго? Доктара? Сын? Каторы?"
      Славiк узяў Тараса пад руку, кiўком галавы запрашаючы адысцi. Тарас папрасiў жанчын папiльнаваць мяшок i чаргу.
      Не надта блiзка знаёмы яны. Калi пасябравалi сем'i, Тарас быў у армii. Вярнуўся - пайшоў на завод. Славiк у гэты час канчаў дзесяты клас. Толькi вось на дачы пазнаёмiлiся больш-менш. А таму Славiку пры ўсёй яго бесцырымоннасцi нялёгка было папрасiць грошай у гэтага спакойнага, старэйшага па ўзросту хлопца.
      Тарас дастаў пачак "Беламора", прапанаваў запалiць.
      - О, ты глядзi! Не ведаў, што сябры камбрыгад паляць.
      Ведаў. Усё ведаў. Але за жарцiкi лягчэй схаваць сваю збянтэжанасць.
      - А што мы, незямныя? - Тарас пстрыкнуў перад Славiкавым тварам запальнiчкай, даючы прыпалiць.
      - А скажы шчыра, сумна ў такой брыгадзе?
      - Дзiўныя ў цябе ўяўленнi, работнiк тэлестудыi. Чаму сумна? Сумна хораша працаваць?
      - Не жыве ж чалавек адной працай! А гэты рэгламент... Не выпi, не запалi, не вылайся, не прыцiснi дзяўчыну... Мы здымалi для хронiкi брыгаду на швейнай. Манахiнi. Далiбог. У кожным пакоi абавязацельствы вiсяць. Наведваць тэхвучобу, хадзiць у кiно, у музеi. У якiя музеi, калi ў нас адзiн, краязнаўчы? Чытаць газеты... Узорна прыбiраць у пакоi... Не хапала толькi - чысцiць зубы... Нудна!
      - Не ведаю, што там, на швейнай. А ў нас брыгада - што трэба. I адпачываем мы весялей за другiх.
      - Але ж выпiць - нi-нi?
      - Калi ёсць прычына...
      - Ну-у? Можна, значыцца? Прыма. А ў рэстаран можаш пайсцi?
      - А хiба ў рэстаране толькi п'юць? Можна паабедаць.
      - Генiяльная мысля! Культурна паабедаць! Ты ведаеш, я галодны, як дыназаўр. Ранiцай як напiўся чаю...
      Тарас сумеўся. Хацелася хутчэй да сваiх. За тыдзень ён засумаваў па Вiцю, Наташы, па бацьку, па Галiне Адамаўне. Яраша i цяпер, дарослы, Тарас клiкаў бацькам. Жонку яго як адмовiўся назваць мамай у першы дзень яе з'яўлення шаснаццаць год назад, так нiколi i не называў. Але любiў, як мацi. З гадамi мацней адчуваў удзячнасць, што яны выхавалi яго вось такiм... Вось такiм таварыскiм хлопцам, калектывiстам. Калi Слава сапраўды галодны, не можа ён, Тарас, маючы грошы, не накармiць яго. Праўда, чамусьцi той пачаў не з абеду, а з выпiўкi... Тарас ненавiдзеў гэтых васемнаццацiгадовых наведвальнiкаў рэстаранаў, што п'юць за бацькавы грошы. Але нiхто не казаў, што Слава такi. Ды i Шыковiч не такi, каб даваць волю i лiшнiя грошы. Можа, наадварот, празмерная строгасць бацькоў давяла, што ў сына няма на абед.
      Тарас перавёў позiрк з правага крыла вакзала, дзе размяшчаўся рэстаран, на чаргу.
      Славiк хмыкнуў.
      - Баiшся?
      - Чаго?
      - Убачыць хто з завода - распiшуць заўтра на ўсiх сценах... Закрычаць з трыбун. Брыгадзiр Тарас Ганчароў...
      - Глупства.
      - То чаму ты азiраешся? Баiшся зайсцi ў рэстаран, каб паабедаць за сумленна запрацаваныя грошы? Ох, жыццё!
      Тарас добра разумеў, што Славiк знарок падбiвае яго, цешыўся з такой наiўнасцi i дараваў: на якiя хiтрыкi не iдзе галодны чалавек!
      - Прапушчу чаргу, калi я потым дабяруся да сваiх?
      - У гэты аўтобус ты ўсё адно не ўваб'ешся. А ўлезеш - патрушчаць рэбры.
      - Ну добра. Пайшлi.
      Тарас вярнуўся да чаргi, узяў свой рукзак. Але ўжо праз хвiлiну пашкадаваў, што згадзiўся. Слава не пайшоў проста да рэстарана, а павярнуў да клуба. Наблiзiўшыся, спытаў:
      - Бачыш, стаяць? Шык! Мае знаёмыя. Возьмем?
      Крыклiва апранутыя дзяўчаты не спадабалiся Тарасу, хоць да любога адзення ён ставiўся даволi прымiрэнча. Слова вырвалася само, можа, не зусiм нават тое, якое патрэбна было сказаць:
      - Вульгарныя.
      Славiк засмяяўся i, не дайшоўшы да дзяўчат, крыкнуў iм:
      - Лэдзi! Тарас кажа, што вы вульгарныя. Гуд бай! - i павярнуў у бок вакзала.
      - Хамло твой Тарас! I ты разам з iм! - крыкнула адна з дзяўчат.
      Кроў ударыла ў галаву так, што зазвiнела ў вушах. Тарас пачырванеў, потым пабялеў. Нiколi ён не паводзiў сябе так з дзяўчатамi. I нiколi не трапляў у такое скандальнае становiшча. Здавалася, уся плошча глядзiць на iх. Мiлiцыянер падыдзе зараз... Спытае... Варта паслаць да д'ябла гэтага бессаромнага шчанюка з яго рэстаранам!.. Але яшчэ i гэты крыкне што ўслед. А як вярнуцца цяпер у чаргу? Акрамя ўсяго, нечым ён прыцягвае да сябе, гэты Славiк. Хочацца пазнаць яго лепш.
      Вось як ён спакойна нейтралiзаваў выкрык дзяўчыны:
      - Мяшчанкi. Адкуль выплывае столькi дрэнi?
      "Але навошта ты водзiшся з гэтай дрэнню?" Тарас iшоў злосны i зацiкаўлены.
      Селi за столiк каля акна. На першым пуцi стаяў дальнi цягнiк. На пероне бегатня, крыкi. Каля буфетаў тоўпiлiся пасажыры. А сталы пустыя.
      Славiк грэблiва змахнуў крошкi, завярнуў рог запэцканага абруса.
      - Думаеш, тут можна культурна паабедаць? Шыш.
      Тут, у рэстаране, ён пераўтварыўся: стаў сур'ёзны i паважны. Кiўком пальца паклiкаў афiцыянтку i, пакуль тая без спеху падыходзiла, разгарнуў цяжкую, зашмальцаваную, з пабляклым золатам лiтар дэрмацiнавую вокладку, у якой быў укладзены адзiн лiсток меню.
      - Пачнём, Валя...
      Дзяўчына, выцягнуўшы кнiжачку i агрызак карандаша, перасмыкнулася:.
      - Усiм вам снiцца Валя.
      - Ах, Марынка? Прабач, Марына. - Усмешка i тут жа суровасць. - Пачнём, Марына, з таго, што... заменiм абрус! Што гэта за ануча? Сорам. Рэстаран называецца. Май на ўвазе, гэта - Тарас Ганчароў.
      Дзяўчына глянула на Тараса i паслухмяна пачала збiраць са стала келiхi i шклянкi. Тараса абурыў тон, якiм Славiк размаўляў з ёй. "Скажы, калi ласка, якi Сцiва Аблонскi! А пры чым тут маё iмя? Не, не таму, што галодны, цягнуў ты ў рэстаран. Парысавацца захацеў. Здзiвiць мяне. Хлапчук".
      Калi дзяўчына пабегла па чысты абрус, ён сказаў узлавана:
      - Слухай. Калi ты будзеш вось так, я пайду. Не люблю гэтых рэстаранных конiкаў.
      - А што? - здавалася, зусiм шчыра здзiвiўся Славiк. - Няхай думае, што ты чэмпiён. Яны любяць чэмпiёнаў. Лепш абслужыць.
      Ён вывучаў меню. Моршчыўся, круцiў галавой.
      - Адна свiнiна ды рыбныя кансервы.
      - А табе вустрыц захацелася?
      Славiк зразумеў iронiю, i яму не спадабалася яна. Блiснуў вачамi.
      - Хаця б чалавечага мяса. - I засмяяўся са свайго недарэчнага жарту. Вустрыцы! Гурка свежага няма. А на рынку iх поўна ўжо.
      - На рынку ёсць, - згадзiўся Тарас. - Я вось вязу.
      - Сур'ёзна? Кладзi на стол. А то Яраш плюс Шыковiчы ўсё з'ядуць. Калгасам жывуць. I апетыт у iх там...
      - Няёмка.
      - Усё ёмка. Давай сюды!
      Ён сапраўды гiпнатызаваў сваёй здзiўляючай незалежнасцю. Ён амаль загадваў. Тарас у душы пратэставаў, але падпарадкаваўся. Развязаў мяшок i падаў паўдзесятка маладзенькiх зялёных гурочкаў.
      Славiк перадаў iх афiцыянтцы, якая засцялiла чысты абрус, паставiла чаркi, з усмешкай слухаючы iх размову.
      - Марына! Памыць. Але не рэзаць. А то кухар палавiну сажрэ. Цэленькiя. Аздобiць цыбулькай. Асобна смятану. Колькi? Шклянку смятаны. Дырэктару скажы: няхай пасыпле галаву попелам. Ад ганьбы, што наведвальнiкi прыходзяць са сваiмi гуркамi. Вось так, - зняважлiвым рухам ён шыбнуў на акно меню, як непатрэбную рэч. - Адбiўныя.
      - Колькi?
      - Дзесяць. Восем з'ясi сама, - ён жартаваў груба, панура, без усмешкi, i гэта таксама абурала Тараса. - Каньяку трыста.
      - Толькi па сто.
      - Толькi? А ты зрабi па трыста. Вады далi. I закон не парушаны. I мы задаволены.
      Афiцыянтка засмяялася i пайшла.
      Паводзiны Славiка i абуралi, i забаўлялi.
      "Аблонскi! Далiбог жа. Вось тып. Хаця б спытаў, цi ёсць у мяне грошы на каньяк".
      - Ты чуў? Толькi па сто.
      - Правiльна. Трэба змагацца...
      - З чым? Кiнь. Усё гэта ханжаства дзядзькоў, якiя п'юць дома.
      - Ну, ведаеш, дай волю такiм, як ты... Налiжуцца.
      - Налiжуся. Бо не выхавана культура пiцця. У Парыжы дзесяць тысяч кафэ - i п'яных няма.
      - Хто табе сказаў?
      - Чытаў. А ў нас тры рэстараны. А налiзваюцца штовечар.
      "Ах, вось дзе тваё нутро вылазiць. Рэстаранаў мала. У Парыж табе хочацца", - з пагардай падумаў Тарас, але з-за далiкатнасцi сказаў больш мякка:
      - Хто налiзваецца? Хто за бацькавы грошы п'е. А калi чалавек мазалём зарабляе... Я не бачыў сярод рабочага класа...
      - Кiнь. - Вочы Славiка непрыгожа i злосна звузiлiся, ён натапырыўся i стаў падобны на маленькага драпежнiка са сваiмi каротка падстрыжанымi, непакорлiвымi валасамi. - I потым не рабi хоць ты гэтага iдыёцкага дзялення: ты - клас, а я - не клас. А я хто? Я таксама зарабляю свае пяцьдзесят шэсць рублёў. I адрознiваюся ад цябе адным... Табе ўсё падабаецца, ты ўсiм задаволены... А я крытыкую ўсё...
      - Вось iменна, усё.
      - Не лавi на слове. Гагарын паляцеў - я на галаве хадзiў на студыi. Ад захаплення. Крытыкую тое, што не падабаецца мне.
      - Дрэннае i я крытыкую. Толькi не ў рэстаранах.
      - А дзе? На сходзе? Не люблю сходаў.
      Тарас адкiнуў далiкатнасць, спытаў з'едлiва:
      - А што ты любiш, парыжскiя кафэ?
      Славiк, разявiўшы рот, змоўк. Паглядзеў на Тараса так, быццам убачыў упершыню.
      - Ты ведаеш, што за такiя словы б'юць па мордзе?
      - Заела?
      - Але чорт з табой. Слухай крамольныя думкi далей. Не люблю, калi атлусцелыя дзядзькi пачынаюць мяне вучыць...
      Тараса пачала раздражняць Славiкава прэтэнзiя на глыбакадумнасць i разважлiвасць. Ён адчуваў, што гэта нават не перакананнi, а проста так модная гульня. Эклектычны набор чужых думак. Тарасу не хацелася тут, у рэстаране, пачынаць сур'ёзную спрэчку, i ён стрымлiваў сябе. Але тое, што сказаў Славiк пра настаўнiкаў, яго проста-такi ўзарвала.
      - Хто гэта "атлусцелыя дзядзькi"? Бацька твой, Яраш атлусцелы?.. Майго бацьку фашысты павесiлi. Ён таксама не прыдатны табе ў настаўнiкi? Ты...
      Тарас гаварыў горача, усхвалявана, хоць i не на поўны голас. Але словы яго, вiдаць, пачулi многiя. На iх пачалi звяртаць увагу. Першы гэта прыкмецiў Славiк. Азiрнуўся насцярожана, прашаптаў добразычлiва:
      - Цiшэй.
      Тарас схамянуўся.
      Па радыё абвясцiлi, што да адыходу хуткага цягнiка "Кiеў - Ленiнград" засталася адна хвiлiна. Пасажыры паспешлiва пакiдалi залу рэстарана. На пероне жаночы голас прасiў: "Бора, пiшы! Кожны дзень пiшы!" Другi, мужчынскi: "Мама, пацалуй Аньку за мяне!"
      Тарас глядзеў за акно, на зялёны вагон з шырокiмi вокнамi. У адным акне дзявочы твар, прыгожы i сумны. Тарасу стала шкада яе:
      "Чаму яна такая сумная? Не трэба, слаўная дзяўчына. Жыццё прыгожае. I ў iм многа радасцi. Каб я мог падараваць табе радасць..."
      Вагон цiха паплыў. Дзяўчына сустрэлася з яго позiркам. Ён усмiхнуўся ёй i развiтальна памахаў рукой. Яму таксама зрабiлася трошкi сумна. Плылi вагоны. Вокны. Твары. Многа твараў. Усё хутчэй, хутчэй... А ён, заварожаны, бачыў усё той жа дзявочы твар. Ён быў летуценнiк i фантазёр - уяўляў будучую сустрэчу з незнаёмкай. Калi нарэшце Славiк адарваў яго ад акна, Тарас убачыў, што на стале стаiць графiнчык з каньяком, гуркi, бутэлька нарзану.
      - Пра што задумаўся, маэстра?
      - Ды вось думаю, чаму ў разумных бацькоў растуць такiя дзецi?..
      - Дурныя, хочаш сказаць? I маеш на ўвазе мяне? Добра. Вып'ем i паразважаем на гэтую тэму.
      Славiк звыкла прыгожым рухам налiў у чаркi, падсунуў Тарасу гуркi. Узняў сваю чарку, прыжмурыўшы вочы, палюбаваўся на бурштынавую вадкасць.
      - Будзь здароў, камбрыгадзiр! - i, не чокнуўшыся, асушыў чарку да дна. Гурок узяў рукой i смачна захрумстаў. Усё ў яго выходзiла вельмi натуральна.
      Тарас выпiў паўчаркi, разрэзаў гурок тупым нажом, пасыпаў солi па-дамашняму, грунтоўна. I, аднак, сам адчуваў сваю нязграбнасць у параўнаннi са Славiкам. Рукi, такiя хуткiя i ўмелыя на зборцы машын, тут як бы выйшлi з-пад улады. Гэта трохi выбiвала з каляiны. Глушыла дасцiпнасць у адказах на лёгкую балбатню Славiка. А той зноў налiў сабе да ўзроўню - колькi засталося ў Тараса, але не выпiў. Зацiснуў чарку ў далонi, нахiлiўся над сталом. Шчокi яго заружавелiся, вочы сталi маслянiстыя i больш шырокiя, а то ён усё прыжмурваў iх. Голас панiзiў да шэпту:
      - А ты лiчыш, мае бацькi разумныя? А я думаю, каб гэта было так, яны сумелi б выхаваць мяне iнакш. Думаеш, лёгка мне, што я боўтаюся цяпер?..
      Тараса здзiвiла i насцярожыла такая нечаканая самакрытычнасць. Шчыра гэта цi зноў пазёрства?
      - Сын журналiста, пiсьменнiка. Паважанага ў горадзе чалавека. Хоць кiм паважанага? Чуў у чарзе? Ведаюць Яраша, i нiхто не ведае Шыковiча. Хто чытае сумныя фельетоны i нарысы! Але я рос пад бацькавай славай, як пад парасонам. Бохан прыходзiў у школу, выступаў - вучнi раўлi ад захаплення. А я задзiраў нос: нi ў каго няма такога таты!.. Усё мне было дазволена. Тут ужо мацi старалася што ёсць сiлы, каб я купаўся, як той сыр у масле. А потым раптам ажылi бацылы прынцыповасцi. У першую чаргу - у бохана.
      - Пасаромейся! - не вытрымаў Тарас. - Дзе ты выкапаў такое дзiкае слова?
      Славiк усмiхнуўся, пакруцiў галавой:
      - Маралiсты вы ўсе, - i выплеснуў у рот каньяк. - Ну, у таты, у папы. У радзiцеля. Як хочаш... дык вось... Другiя плявалi на прынцыповасць, на мараль i паўладкоўвалi свае чады ў iнстытут. А мой: "Пойдзеш на завод". Не хачу на завод. Хачу на тэлестудыю. Буду рыхтавацца ў кiнаiнстытут. Тут, безумоўна, мама на дапамогу: "Можа, у хлопчыка талент". I бацька адступае. Перад талентам. I лёгка ўладжвае хлопчыка на тэлестудыю. I вось ён асiстэнт аператара. Як гучыць! А-а? У непiсьменных дурнiц галава пачынае кружыцца, калi пачуюць такую прафесiю. А асiстэнт перастаўляе лямпы, чысцiць камеры... Пiльнуе бацькаву кватэру... I харчуецца ў сталоўцы. На большае не хапае... А бацька не дае. Усё тыя ж бацылы прынцыповасцi... А сябра камбрыгады Ганчароў называе гэта праявай вялiкага розуму.
      - А ты хацеў бы, каб табе адвальвалi па тысячы.
      - Чаго я хацеў бы? - Славiк далiў Тарасаву чарку, налiў сабе, адрэзаў кавалак адбiўной. - Вып'ю за цябе. Ты шчаслiвы чалавек. У цябе многа жаданняў. - Выпiў. - А я... я нiчога не хачу. Адзiнае хiба - у космас куды-небудзь паляцець.
      - Туды дурняў не пускаюць.
      - Дзякую за даведку. Мне нават у iнстытут расхацелася. Якi ў мяне талент! А рамеснiкаў хапае без мяне. З людзей, якiх лiчаць таленавiтымi, я паважаю толькi двух - твайго прыёмнага i нашага сталяра дзядзьку Атроха. Яраш можа вытрыбушыць чалавека, i той застанецца жывы. Гэта нешта значыць. А што вунь мой татулька... Напускае на сябе скромнасць: адзiн сядзiць на перыферыi. А лiчыць сябе, безумоўна, лепшым за сталiчных. А я пачаў чытаць яго апошнюю аповесць i заснуў на семнаццатай старонцы. Калгас. Даяркi. Па-мойму, калi ты ўжо ўзяўся пiсаць, дык пiшы, як Рэмарк...
      - Па-твойму, вышэй за Рэмарка няма пiсьменнiкаў?
      - Ведаю. Ведаю. Талстой. Чэхаў... Колас. - Славiк узлаваўся чамусьцi. Яны набiлi мне аскомiну ў школе.
      - Ты ж нiколi iх сур'ёзна не чытаў.
      - А навошта?
      - Што ж цябе ў Рэмарка захапiла? Кальвадос?
      - Што?
      Але гэты юны нiгiлiст добра засвоiў галоўны сакрэт абароны. Успомнiўшы, што такое кальвадос, тыркнуў у Тарасавы грудзi пальцам:
      - Вось дзе ваша ханжаства. Самi чытаеце пад коўдрай... Глытаеце... Смакуеце... А потым робiце посныя фiзiяномii. "Рэмаркiзм заражае моладзь". Ты сур'ёзна думаеш, што я магу нечым заразiцца?
      Гэта ўжо было падобна на п'яны выклiк, i Тарас, замест адказу, паклiкаў афiцыянтку, каб разлiчыцца.
      - Закажы нашага кальвадоса, - прымiрэнча сказаў Славiк.
      - Не. Мне трэба ехаць.
      - Ну чорт з табой.
      Тарасу спадабалася такая падзяка за пачастунак, i ён весела засмяяўся. Усё-такi ён цiкавы хлопец, гэты Славiк. Але ў галаве яго - куча смецця.
      Наташка радасна крыкнула:
      - Мама! Тарас прыехаў! - кiнулася насустрач брату, павiсла на шыi, пацалавала. I адскочыла, здзiўленая. Нахмурылася. I тут жа выдала: - Мама! Тарас п'яны.
      - Што ты выдумала. Якi я п'яны?
      - Але выпiў.
      - Выпiў, - з вiнаватай усмешкай прызнаўся Тарас, вiтаючыся з жанчынамi.
      Галiна Адамаўна ласкава i дакорлiва пакiвала галавой:
      - Тарас!
      Валянцiна Андрэеўна, любуючыся хлопцам, сказала:
      - Што вы апякаеце яго, як маленькага? Ах, якi страх, чарку ўзяў рабочы чалавек! Мала якая прычына магла быць.
      - Я Славiка сустрэў. I ён зацягнуў мяне ў рэстаран.
      Усмешка знiкла з твару жанчыны.
      - Славiк зацягнуў? - I ў голасе яе прагучала недаверлiвасць. - Як магло здарыцца, што мой сын зацягнуў цябе, старэйшага на пяць год?
      - Сказаў, што галодны, з ранiцы нiчога не еў. А па-мойму, схлусiў. У рэстаране ён часты госць. Усiх афiцыянтак ведае.
      - Афiцыянтак? - Валянцiна Андрэеўна адразу змянiлася з твару. Не, не пабялела i не пачырванела. А неяк стала непадобнай на самую сябе, заўсёды добрую, вясёлую. Нешта жорсткае, калючае з'явiлася ў яе твары. Можа, адчуўшы гэта, яна вiнавата ўсмiхнулася, прыгладзiла валасы на скронях. Нiчога не стала распытваць. Сказала: - Адбiваецца хлопец ад рук. Трэба прасачыць.
      Яна была аб'ектыўны i разумны педагог. Але ў першую чаргу - мацi. Як педагог паверыла Тарасу. Як мацi адчула непрыязь да яго. Яна заўсёды любавалася прыёмным сынам Яраша, ставiла ў прыклад сваiм дзецям. А цяпер падумала: "Грубаваты хлопец, недалiкатны. Таварыскай салiдарнасцi не мае. Калi ўжо разам былi, прамаўчы".
      Несвядомы парыў мацярынскай душы: пачула дрэннае пра сына - хочацца, каб i на другiх былi плямы.
      Хутка Валянцiна Андрэеўна выдумала нейкую прычыну i пайшла ў хату.
      Галiна Адамаўна, якая адчула гэтую змену ў настроi сяброўкi, з дакорам сказала Тарасу:
      - Нядобра так... Трэба разумець, што мацi чуць такое балюча. Ты мог бы i памаўчаць.
      - Ды нельга маўчаць, Галiна Адамаўна! - запярэчыў Тарас. - Каб вы ведалi, як ён паводзiў сябе i якую лухту гарадзiў. Ва ўсiм расчараваўся, усё яму абрыдла, усё не падабаецца. А мы будзем глядзець i маўчаць? У нас часта так робяць. Ад бацькоў хаваць, ад грамадскасцi... Пакуль чалавек не апынецца ў балоце. Тады будзем ахаць. Не. Я знарок. Яшчэ Кiрылу Васiльевiчу скажу. Няхай ён пацiкавiцца, чым там камсамол займаецца на студыi.
      - А сам пiў з iм, - усё яшчэ хмурылася Наташа.
      - Не сунь носа ў мужчынскiя справы! - асек яе Вiця.
      - Фу, мужчыны! - зняважлiва фыркнула дзяўчынка i паскакала на адной назе да ручая.
      - Пiў я дарэмна, - разважлiва згадзiўся Тарас, звяртаючыся да Галiны Адамаўны. - Але каб вы бачылi, як ён умее заказваць. Сцiва Аблонскi! Калi ён схлусiў, што ў яго нi капейкi грошай, баюся, што налiжацца. I, чаго добрага, накуралесiць.
      Выпiўшы з Тарасам дзве трэцi ад заказаных трохсот грамаў, Славiк хадзiў i шукаў, за чый кошт пажывiцца яшчэ. I знайшоў у парку. Адзiн графаман страшэнна хацеў надрукавацца ў газеце. Ведаючы, што лёс яго вершаў залежыць ад кансультацыi Шыковiча, ён настойлiва шукаў сцежку да яго "чэрствага сэрца". Падвярнуўся сын Шыковiча. Што ж, можна паспрабаваць зрабiць i такi ход, тым больш што хлапчына працуе на тэлестудыi: там таксама можа спатрэбiцца пратэкцыя.
      Працу сваю малады Шыковiч любiў. Але пасля таго як высмеяў сваё асiстэнцтва перад Тарасам, пасада сапраўды здалася яму мiзэрнай i смешнай. Падвыпiўшы, ён вырашыў на работу не iсцi. Адбудзецца перадача i без яго.
      Пасля шчодрага пачастунку графамана ў Славiка пачало дваiцца ў вачах. Насупраць сядзелi два "вялiкiя паэты". Падавалi дзве "каралевы" з каронамi на галаве. А мiма адкрытай пляцоўкi летняга рэстарана хадзiла то двое, то цэлы атрад дружыннiкаў. Славiк баяўся дружыннiкаў больш, чым мiлiцыi.
      Прыйшло ў галаву, што яны пiльнуюць яго. Таму ў хвiлiну прасвятлення ён уцёк ад "вялiкага паэта", якi ўвесь вечар чытаў вершы. Нырнуў у кусты, выйшаў цераз глухiя вароты з парку i з найлепшым намерам - пiльнаваць кватэру, каб не залезлi зладзеi, - iшоў дадому. Але, на няшчасце, кватэра яго была побач з гатэлем.
      У гэты абласны горад не так часта заязджаюць замежныя турысты. Але ў той летнi вечар спынiлiся праездам з поўдня ў Ленiнград ангельскiя студэнты. На дзвюх вялiкiх старамодных машынах. Машыны сабралi цэлы натоўп зявак. Славiк, безумоўна, адразу далучыўся да iх. П'янаму, калi ён даведаўся, што гэта ангельскiя студэнты, страшэнна захацелася абмеркаваць з iмi некаторыя мiжнародныя праблемы. Пайшоў шукаць гасцей. Яны вячэралi ў рэстаране. Славiка не пусцiлi туды. Гэта яшчэ больш распалiла, раззлавала яго, умацавала рашучасць дабрацца да турыстаў любым чынам. Ён пралез у рэстаран праз кухню, ведаў усе хады i выхады - жыў побач, часам, па даручэнню мацi, купляў абеды на дом.
      Ён шумна прывiтаў ангельцаў. Тыя ўзрадавалiся выпадку пазнаёмiцца з савецкiм юнаком i запрасiлi яго к сталу. Але ангельскую мову Славiк вучыў абы выцягнуць на тройку. Ды i тое, што вывучыў, за год забыўся. Вымаўленне ў яго было жахлiвае. Запас слоў бедны. Ды яшчэ да таго ж ап'яненне. Хацеў сказаць адно, а выходзiла зусiм другое, супрацьлеглае. Пры ўсёй сваёй стрыманасцi i паважнасцi ангельцы не вытрымалi. Моладзь ёсць моладзь. Спачатку - ветлiвы смех, потым - выбухi рогату. Гэты рогат абразiў Славiка. Ён хоча пагутарыць зусiм сур'ёзна, даведацца, напрыклад, што яны думаюць пра вайну i мiр, а яны - вось як, рагочуць... Чакайце ж! I Славiк перайшоў на родную мову:
      - Чаму ржаце, як шатландскiя жарабцы? Чэрцi рыжыя! Шпiёнiць прыехалi? Куды атамную бомбу скiнуць? Дык мы на вас дзесяць скiнем! I ад вашага задрыпанага вострава не застанецца мокрага месца!
      Па-ангельску ангельцы не разумелi, па-расейску зразумелi. Усхапiлiся ўсе адразу. Не столькi ад абурэння, колькi ад нечаканасцi, ад боязi скандалу. Абурылiся наведвальнiкi. Усхадзiлася ўся прыслуга рэстарана. Ветлiва, пад ручкi, вывелi Славiка з гатэля i перадалi дружыннiкам. Тыя не былi такiмi ветлiвымi i, калi Славiк пачаў куралесiць, далi кухталёў.
      Прачнуўся хлопец у працвярэзнiку. Балела галава i ўсё цела. Прыгадаў, што натварыў, i адразу ўявiў мацi, як яна будзе перажываць. I хацелася яму... не, не памерцi, а збегчы на край свету. Але яго нiкуды не пусцiлi. Павялi ў народны суд. Вось тут Славiку хацелася памерцi. Суддзя - iх знаёмая, Зоя Цiмафееўна. Жылi ў адным доме. У госцi прыходзiла, у лес разам ездзiлi. Славiк глядзеў на яе з надзеяй, з маленнем: злiтуйся, усё жыццё буду дзякаваць.
      Але поўная, з шырокiм добрым тварам жанчына толькi на нейкi момант глыбока задумалася. А потым без лiшнiх роспытаў i натацый прачытала прыгавор: дзесяць сутак.
      7
      Гукану далажыў пра выпадак з Шыковiчам-малодшым начальнiк мiлiцыi. Старшыня выканкома выслухаў спакойна, як быццам нават без цiкавасцi. Цяжка ўздыхнуў пад канец: што толькi нi валiцца на яго палыселую галаву, усiм трэба займацца. Спытаў фiласофскi разважлiва:
      - Скажы мне, Сiзоненка, хто вiнаваты, што растуць вось такiя?..
      Падпалкоўнiк чвэрць стагоддзя праслужыў у мiлiцыi i навучыўся з незвычайнай пранiклiвасцю адгадваць, якi адказ патрэбны начальству ў той цi iншы момант. Толькi з Гуканам у яго гэта не выходзiла. Гукана немагчыма было раскусiць. Пры суровасцi на твары ён нечакана выяўляўся добрым i ласкавым, калi пачынаў нешта вырашаць. I наадварот, пры знешняй весялосцi i ветлiвасцi аказваўся дужа круты.
      Сiзоненка ўспомнiў, што сустрэў яго старшыня жартам. Але ад мiлiцэйскiх спраў твар яго ўсё больш i больш выцягваўся, некуды ў падброўе схавалiся зеленаватыя вочы. Спытаў ён, не ўзнiмаючы галавы ад папер. Таму Сiзоненка пачаў манеўраваць:
      - Усе патроху.
      - Хто?
      - Школа. Камсамол. Мы.
      - Хто "мы"?
      - Мiлiцыя, я маю на ўвазе. Не праводзiм прафiлактычных мер... Лiберальнiчаем.
      - А бацькi? - Гукан узняў галаву.
      Сiзоненка ўпотай назваў сябе дурнем: заняўся самакрытыкай, чурбан! А патрэбны зусiм просты адказ.
      - Бацькi - гэта само сабой... У першую чаргу, безумоўна, бацькi.
      - Правiльна. У першую чаргу, - згадзiўся Гукан.
      I больш нi слова пра гэта. Былi другiя справы.
      Але калi начальнiк мiлiцыi пайшоў, Сямён Парфёнавiч падняўся з-за стала, на сярэдзiне кабiнета смачна пацягнуўся i бадзёра прысеў разы два, узмахваючы рукамi. Ён нярэдка рабiў такую размiнку, але тэмп яе заўсёды залежаў ад настрою: чым вышэй настрой - тым хутчэй рухi. Потым падышоў да акна, палюбаваўся на свае каштаны. Цудоўныя каштаны! Толькi гэты аднарукi "прынцыпал" на злосць яму, Гукану, шморгае лiсце. Цэлую галiну абарваў. Двойчы ўжо яны пасварылiся з-за каштана. Але гэтаму ўпартаму д'яблу лепш нiчога не казаць. Вось жа даў бог намеснiка. I за яго гарой Тарасаў.
      "Разумны ты чалавек, Сяргей Сяргеевiч, але не на тых людзей арыентуешся".
      Гукан падышоў да тэлефона i набраў нумар сакратара гаркома.
      - Адзiн? - Яны ўжо бачылiся сёння.
      - Калi я бываю адзiн. Асвета вось сядзiць. Думаем разам. Сядзiм i думаем. А работа стаiць, - як заўсёды, з гумарам адказаў Тарасаў.
      - Ты чуў, што натварыў сын Шыковiча? Чорт ведае што! Мiжнародны скандал.
      Тарасаву за дзве гадзiны працы ўжо трэцi чалавек расказваў пра гэты выпадак. Скажы, калi ласка, якая падзея дня! I вось тут, у званку Гукана, ён адчуў некаторае нездаровае смакаванне факта. Зразумеў, каб гэта быў любы малады шалапут, наўрад цi надавалi б гэтаму столькi ўвагi. Але сын Шыковiча... Таму сакратар адказаў зноў-такi з гумарам:
      - Мiжнародны, кажаш? Няўжо можа быць разрыў дыпламатычных адносiн?
      Гукан асекся. Непрыязна падумаў: "На жартачкi збiвае. Выгарадзiць хоча".
      - Ты не жартуй. Факт непрыемны.
      - А я што кажу, радасны?
      - Пагражаць атамнай бомбай гасцям! Што яны падумаюць пра нас?
      - Калi ворагi, дык яны даўно ўжо думаюць... А калi сябры, то адзiн дурань...
      - Не. Па закону аб забароне прапаганды вайны трэба сукiнага сына судзiць...
      - Вось як! - Тарасаў як бы здзiвiўся. - Думаю, нiкога яшчэ не судзiлi па гэтаму закону. Не будзем i мы шукаць у сябе падпальшчыкаў вайны. Згодзен?
      Гукан сам зразумеў, што сказаў глупства. Але гэтая манера сакратара, гэты яго няўлоўны гумар - "Згодзен?" - не першы раз ужо выводзiлi Сямёна Парфёнавiча з сябе. На дзесяць год малодшы, а размаўляе з iм, старым чалавекам, вопытным работнiкам, як з малым.
      - Хопiць гэтаму "падпальшчыку" дзесяць сутак. Няхай падмяце дарожкi ў парку. А то яны засмечаны ў цябе. Брыдка хадзiць.
      "У мяне. Усё ў мяне. А ў цябе што?" - зноў раздражнёна падумаў Гукан i выказаў сваю думку больш катэгарычна:
      - Няма адказнасцi ў бацькоў...
      - Вось гэта правiльна! - адгукнуўся ў слухаўку Тарасаў. - Бацькi ў нас выхаваннем займаюцца мала.
      - Шыковiч прэтэндуе на ролю выхавацеля мас, а ўласнага сына распусцiў. Мнагавата мае грошай. Машына. Дача...
      А вось гэта Тарасаву не падабалася. Безумоўна, бацька адказвае. Але калi з асобных фактаў пачыналi выводзiць тэорыю, што, маўляў, усе пачварныя з'явы толькi ў асяроддзi дзяцей забяспечаных бацькоў, што ва ўсiм вiнаваты дабрабыт, - гэта абурала Сяргея Сяргеевiча. Выходзiць, толькi ў беднасцi i жабрацтве можна правiльна выхоўваць. Глупства!
      - Шыковiч палучае ў рэдакцыi столькi ж, колькi ўсе. Па штатнаму распiсанню, - холадна адказаў сакратар.
      Гукан змаўчаў. Успомнiў, як аднойчы ў прыватнай гутарцы Тарасаў сказаў усё з той жа сваёй хiтрынкай:
      "Ты ж не адмаўляешся ад ганарару за сваю кнiгу, хоць пiсаў яе не ты?"
      Цяпер Сямён Парфёнавiч падумаў:
      "Ясна. Стаiць за Шыковiча. Як я не ведаў дагэтуль, што яны так спаяны".
      Паспрабаваў змякчыць, каб Тарасаў не падумаў, што ён хоча ўтапiць свайго сааўтара:
      - Хоць, безумоўна, за такiмi шалапутамi хiба ўсочыш. Добра, што мае ў вайну выраслi. У эвакуацыi. Уведалi i цану хлебу i цану капейкi.
      Тарасаў весела крыкнуў у слухаўку:
      - Нешта ты, Сямён Парфёнавiч, хiстаешся сёння. То валiш усё на бацькоў, то зусiм здымаеш з iх вiну. Не, бацькоў мы паслухаем. Я ўжо сказаў: сабраць па гораду ўсе падобныя факты паводзiн дзяцей камунiстаў. I ўсiх бацькоў на адно з чарговых бюро гаркома. У мяне - людзi.
      Вось i зразумей яго, гэтага Тарасава!
      А бацькi яшчэ нiчога не ведалi. Валянцiна Андрэеўна засталася на дачы, а Кiрыла з самай ранiцы забраўся ў партархiў. Пасля Ярашавага расказу жаданне заняцца падполлем, разабрацца ва ўсiм аб'ектыўна i напiсаць дакументальную кнiгу пабольшала. Быў ён часам ленаватым, часам рабiў з халадком, асаблiва ў журналiстыцы. Але ўжо калi загараўся тэмай, то працаваў як апантаны, па шаснаццаць гадзiн у дзень. "Працую, як Бальзак", - жартаўлiва хвалiўся ён у такiя моманты блiзкiм. Так ён працаваў апошнi тыдзень. З ранiцы - у архiве, у другой палавiне дня - у рэдакцыi, увечары - дома, прыводзiў у парадак тое, што ўдалося здабыць у архiве. А матэрыялаў там было - непачаты край. Найцiкавейшых дакументаў. За шаснаццаць год яны не ўсе нават сiстэматызаваны. Штат архiва невялiкi, а дакументаў - вагон. Начальнiк - стары камунiст Сыраквашка Мiна Азаравiч, у мiнулым дырэктар музея - больш цiкавiўся архiвамi грамадзянскай вайны, калi ён сам быў малады i партызанiў на Палессi. Пiсаў нейкiя ўспамiны. Айчынная вайна ад яго была далей. Па рашэнню абкома ён разам з экспанатамi музея эвакуiраваўся ў самым пачатку яе. Лёс занёс яго ажно ў Новасiбiрск, дзе яму даручылi ахову эвакуiраваных з Ленiнграда партыйных дакументаў.
      З'яўленне ў архiве пiсьменнiка разварушыла маленькага сiвага дзядулю. Мiна Азаравiч быццам скiнуў са сваiх сямiдзесяцi год пару дзесяткаў. Шмат што з таго, што расказваў пра падполле iх горада Шыковiч, яму, безумоўна, было вядома. Але той добры дзесятак вялiкiх пытальнiкаў, якiя паставiў новы даследчык, запалiлi старога архiварыуса. Сапраўды, гэта цiкава - адказаць хоць на частку такiх пытанняў. Чаго варта, напрыклад, канчаткова вырашыць, хто ж такi Савiч, якога, мiж iншым, Сыраквашка добра ведаў - доктар некалi перадаў музею карцiну Айвазоўскага.
      I начальнiк архiва шчыра памагаў Шыковiчу ў пошуках.
      За першы тыдзень Кiрыла перачытаў гару папер, але высветлiў нямнога з таго, чаго не ведаў раней. Расшыфраваў толькi адно - склад першага падпольнага гаркома. Спiса нiдзе не было, але пры дэталёвым аналiзе дакументаў таго часу i ўспамiнаў удзельнiкаў, напiсаных неўзабаве пасля вайны, гэта ўдалося ўстанавiць. Гукан у сваёй кнiзе яўна наблытаў: назваў iмёны людзей, якiх у той час нават не было ў горадзе. Тут яму даказаць няцяжка. Хоць увогуле чалавек ён упарты. Але нiчога, разбярэцца гарком цi абком.
      Напярэдаднi, разбiраючы матэрыялы партызанскай брыгады "Смерць фашызму", з якой падпольшчыкi трымалi найбольш цесную сувязь, Шыковiч натрапiў на цiкавы дакумент. Дзiўны дакумент. Лiсток з вучнёўскага сшытка ў касую лiнейку. На iм размашыстым почыркам напiсана:
      "Учора пахавалi таварышаў, якiя загiнулi ў баi за станцыю.
      Няўдача за няўдачай. Настрой у атрадзе цяжкi. Звесткi з Вялiкай зямлi таксама не суцяшальныя. Чым падняць настрой людзей?
      Сёння з'явiўся таварыш з групы НКВД. Правал у горадзе. Накрылi рацыю, двух арыштавалi. Л. выратаваўся выпадкова. Баюся за Доктара, яны трымалi з iм сувязь.
      Папрасi Марусю, каб схадзiла ў горад".
      I ўсё. Нi даты, нi подпiсу. Што гэта? Пiсьмо некаму цi ўрывак з дзённiка? Калi слова "папрасi" напiсана правiльна, - пiсьмо. Але ўвогуле больш падобна на дзённiкавы запiс. Магчыма, чалавек у спешцы не дапiсаў "ць" - "папрасiць". Але гэта не галоўнае. Не гэта надзвычай зацiкавiла i ўсхвалявала Шыковiча. Пiсьмаў падобных i дзённiкаў партызанскiх ён перачытаў мноства. Адзiн сказ прымусiў яго выдзелiць гэты дакумент з усiх iншых: "Баюся за Доктара, яны трымалi з iм сувязь". Доктар - з вялiкай лiтары. Хто ён, гэты Доктар? Сапраўдны доктар цi гэта падпольная клiчка? Каб устанавiць iсцiну, трэба ведаць, хто i калi пiсаў пiсьмо цi дзённiк.
      Шыковiч працаваў у сховiшчы, якое змяшчалася ў склепах былога аддзялення банка. Прасторныя сухiя склепы. У першы пасляваенны год камсамольцы разабралi банкаўскiя руiны i са старой цэглы на месцы трохпавярховага будынка змуравалi невялiкi аднапавярховы асабняк. Рэканструкцыя горада не кранула яго, бо стаяў ён у глыбiнi двара, пасярод квартала. Наперадзе вырас чатырохпавярховы дом. А гэты белы домiк стаяў у абкружэннi таполяў. Пасаджаныя ў сорак пятым годзе, яны разраслiся ў густы цянiсты сквер i ўсё навокал засыпалi пухам квеценi.
      Шыковiч пайшоў да Сыраквашкi. Праз акно ўбачыў: стары ў белай кашулi сядзеў за сталом i, паглыблены ў працэс творчасцi, пiсаў, па-дзiцячы высалапiўшы кончык языка. Зрэдку нешта шаптаў. Кiрыла любiў назiраць людзей, калi яны заставалiся самi з сабой. Чалавек у такiм стане часта ператвараецца ў дзiця, нават тады, калi заняты сур'ёзнай працай. Шкада было турбаваць гэтага добрага дзядулю. Тым больш што Шыковiч за тыдзень ужо вывучыў: раней чым дазволiць зайсцi, Сыраквашка схавае ў шуфляду свой рукапiс, быццам ёсць нешта злачыннае ў тым, што ён пiша. Сустрэне нахмураны, незадаволены.
      Так i здарылася.
      - Што ў вас там яшчэ? - буркнуў загадчык архiва, зачыняючы шуфляду на ключ.
      - Мiна Азаравiч, скажыце, калi ласка, якая ў вас сiстэма падбору дакументаў? Вось на гэтым некалькi нумароў. А цi не сказана дзе-небудзь у вопiсу, хто пiсаў гэты дакумент? Чаму ён трапiў у гэтую папку, а не ў якую-небудзь другую?
      Сыраквашка ўзяў папку, прачытаў напiсанае i лёгка свiснуў, ён адразу зразумеў, чаму Шыковiча зацiкавiла гэтая маленькая паперка.
      - Тут яна, брат, ляжала першапачаткова, тут мы яе i пакiнулi. А хто яе пiсаў - гэта трэба ўстанавiць.
      - Як?
      - Самы просты спосаб - па почырку. Шукай гэты ж почырк.
      Шыковiч спусцiўся ў сховiшча i перагартаў усе дакументы брыгады перапiсаныя ад рукi зводкi Саўiнфармбюро, загады, рапарты, радыёграмы, данясеннi сувязных, "баявыя лiсткi", пiсьмы, нават iнтымныя. Такога почырку больш не сустрэлася. Ён пакiнуў архiў расчараваны.
      А калi прыйшоў сёння ранiцай, Сыраквашка сустрэў яго ў скверыку. У старога быў таямнiча-задаволены выгляд. Але сказаў ён толькi ў сваiм кабiнеце:
      - А ў мяне для вас ёсць падаруначак, Кiрыла Васiльевiч. Я, здаецца, устанавiў, хто пiсаў той дакуменцiк. Пракоп Варава, першы камiсар атрада iмя Чапаева.
      Шыковiч зразумеў, што заразiў загадчыка архiва сваiмi пошукамi, што Сыраквашка стаў яго лепшым памочнiкам. Нялёгка было ў сотнi папак адшукаць другую паперку, напiсаную тым жа почыркам. Мабыць, да позняй ночы сядзеў чалавек у сховiшчы, слепячы пры электрасвятле стомленыя слабыя вочы. Але калi Шыковiч горача падзякаваў яму, Мiна Азаравiч збянтэжыўся, як дзяўчына.
      - Што вы, Кiрыла Васiльевiч! Мой абавязак. Агульная справа. Вам трэба дзякаваць, што ўзялiся за такую працу.
      "Дзiўнае пакаленне! - падумаў Шыковiч, любуючыся на старога камунiста. Якая адданасць справе! Я ўчора ўвечары купаўся, лавiў рыбу, а ён вось сядзеў, шукаў..." - i яму нават зрабiлася нiякавата.
      Вараву Шыковiч помнiў па кнiзе Гукана. Там яму адводзiлася некалькi старонак як аднаму з арганiзатараў партызанскага атрада iмя Чапаева, якi потым вырас у праслаўленую брыгаду. Гэта быў цiкавы чалавек. Дырэктар кандытарскай фабрыкi, ён яшчэ да акупацыi мясцовасцi пайшоў у лес, стварыў атрад. Камандаванне атрадам Варава пасля перадаў маёру-акружэнцу, а сам застаўся камiсарам. Дык вунь з кiм звязаны гэты таямнiчы Доктар! Чапаеўцы базiравалiся няблiзка, кiламетраў за семдзесят ад горада, у Клiмаўскiм лесе. У розныя бакi i па розных лiнiях iшлi сувязi падпольшчыкаў з партызанамi.
      Шыковiч з нецярплiвасцю чалавека, якi вось-вось дасягне мэты, пачаў праглядаць дакументы гэтай брыгады. Чытаў, захапляўся: якая крынiца сюжэтаў! Якiя характары вырысоўваюцца з гэтых скупых звестак аб людзях! Але дзiўна пра сувязi з людзьмi горада часта ўспамiналася, аднак нiводнага канкрэтнага дакумента няма, не называецца нiводнае сапраўднае iмя. Пра Доктара даследчык знайшоў яшчэ адзiн толькi ўспамiн. Цiкавы i арыгiнальны. У расшыфраванай запiсцы ўсё той жа сувязной Марусi. Яе рукой было напiсана:
      "Добры дзень, цётка Параска!
      Паведамляю, што яйкi твае 43 штукi, 4 кг парэчкi, 1 кг масла, 2 лiтры смятаны я прадала. Узяла 180 марак, на нашы грошы гэта 1800 рублёў. Купiла 7 кавалкаў мыла i 3 катушкi нiтак. Бульбу 12 кг аддала дзядзьку Карнею, ён паабяцаў пашыць табе сак. Кланяецца ён усiм нашым нiзка, а таксама цётка Наста. Яна хворая, у яе грыжа. Будуць рабiць аперацыю. Дзядзька прыедзе на тым тыднi, у сераду. Мяне з работы не адпускаюць да 24.
      Цалую. Твая пляменнiца Маруся".
      Унiзе гэтай пажаўцелай пакамечанай паперкi рукой Варавы напiсаны спачатку лiчбы:
      "34, 14, 82, 08, 37, 21,
      42-17, 9, 81, 93.
      Доктар перадаў: шаснаццаць чалавек вывезены за горад у сераду. Сустракайце ў лесе каля Карнееўкi, суправаджае Насця. Разведчыкаў расстралялi. Вечная слава вам, дарагiя мае хлопчыкi!"
      Шыковiч убачыў па лiтарах, як задрыжала рука мужнага, энергiчнага, вынаходлiвага чалавека - Варавы, калi ён пiсаў гэтыя апошнiя словы, што вынiклi не з кода, а вырвалiся з сэрца: "Вечная слава вам, дарагiя мае хлопчыкi!"
      Такой была барацьба, пра якую мы пачынаем забываць!
      Асцярожнасць, хiтрыя коды, ключы да якiх наўрад хто знойдзе цяпер... I ўсё адно правалы, смерцi. Вораг быў таксама хiтры i каварны. Але нiшто не магло зламаць такiх, як Варава, як Маруся. Загiнулi разведчыкi - на iх месца пайшлi Маруся i Насця!
      "Абавязкова напiшу пра iх", - вырашыў Шыковiч, седзячы ў задуме над гэтым дакументам.
      Але хто яны, гэтыя дзяўчаты? Жывыя цi загiнулi? I хто такi Доктар? Адно чапляецца за другое. Але няма нi пачатку, нi канца. Трэба шукаць! Аднак дакументы далi ў гэтым сэнсе нямнога. Яшчэ адна запiска Варавы:
      "Сяргей! Скажы Камарэнку, гэтаму чортаваму эскулапу, што, калi ён не аддасць Люцiкаву частку тых нямецкiх лякарстваў, якiя прыслаў "Хiрург", я яго расстраляю за невыкананне загаду. Жыла ён, iндывiдуалiст, сукiн сын!"
      Лякарствы, якiя прыслаў "Хiрург"... Не Доктар, а "Хiрург". Але словы "доктар" Варава двойчы напiсаў без двукосся, а "хiрург" узяў у двукоссе. А калi меркаваць па ўсiм iншым, камiсар атрада быў акуратны i даволi пiсьменны чалавек. Дык як гэта зразумець, чаму ён па-рознаму пiсаў падпольныя клiчкi? Вельмi можа быць, што маецца на ўвазе адзiн i той жа чалавек. Але Доктар гэта для яго, Варавы, для Марусi, для вузкага кола тых, хто ведаў асабiста i трымаў сувязь з падпольшчыкам. "Хiрург" - для ўсiх другiх, напрыклад для лекара атрада Камарэнкi. Лякарствы мог прыслаць, безумоўна, толькi лекар цi аптэкар.
      Ад доўгага чытання i напружаных думак у Шыковiча забалела галава. Не, даволi дакументаў! Гэта не яго стыхiя. Трэба шукаць жывых чапаеўцаў, яны скажуць больш. Ён выпiсаў з дакументаў дзесяткi прозвiшчаў. Дзе гэтыя людзi? Варава загiнуў у вераснi сорак другога... Красянкоў, камандзiр атрада, быў адклiканы ў Маскву. У папцы ёсць радыёграма Цэнтральнага партызанскага штаба. Дзе ён цяпер? Другiх чапаеўцаў ён, Шыковiч, не ведае. Як не ведае! А Гукан? Праўда, Сямён Парфёнавiч прыйшоў туды значна пазней, у пачатку сорак трэцяга, калi ўжо была сфармавана брыгада. Але камiсар мусiць ведаць пра тыя сувязi, якiя наладжвалiся атрадамi, што склалi брыгаду! Чаму ж Гукан нiчога не расказаў яму, калi яны працавалi разам, нi пра Доктара, нi пра "Хiрурга", нi пра Марусю? I нiчога не напiсаў у сваёй кнiзе. Малазначныя факты? Можа, толькi яму, Шыковiчу, чалавеку з фантазiяй, яны здаюцца цяпер незвычайнымi. А можа, тады, дзесяць год назад, не пра ўсё можна было пiсаць? Ва ўсякiм разе, як бы там нi было, а трэба пачынаць з Гукана. Пагутарыць шчыра, па-сяброўску. Выказаць свае сумненнi i здагадкi. Папрасiць парады. Урэшце, ён разумны чалавек i сам, напэўна, добра разумее, што ў кнiзе яго многа недакладнасцей, прабелаў i што любая добрасумленная праца цяпер, пасля XX з'езда партыi, больш аб'ектыўна асвятлiць той цi iншы бок усенароднай барацьбы з фашызмам.
      Будучы чалавекам нецярплiвым, Шыковiч адразу ж з архiва накiраваўся ў гарсавет. У прыёмнай Гукана, як заўсёды, было многа людзей. Гарадскiя работнiкi. Усе па неадкладных справах. Большасць Шыковiча ведалi, прывiталiся ветлiва, але кожны ў душы стаiў незадавальненне яго прыходам: пiсьменнiк, якi дапамог Гукану напiсаць кнiжку, работнiк рэдакцыi, ён меў маральнае права пайсцi без чаргi. Яны не пярэчылi супраць гэтага яго права, але нiкому не хацелася сядзець у прыёмнай. Шыковiч i меўся з ходу праскочыць у кабiнет, але новая сакратарка затрымала яго:
      - У Сямёна Парфёнавiча нарада гандлёвых работнiкаў.
      - Ух, гэтыя гандляры! Толькi бясконца засядаюць. А гандляваць не ўмеюць.
      Супраць гандляроў, якiя занадта доўга радзiлiся, настроены былi ўсе. Нехта прыгадаў фельетон Шыковiча аб адным старшынi райспажыўсаюза. Дырэктар пiўзавода пачаў падкiдваць фельетанiсту факты. Але Кiрылу гэта не цiкавiла, ён жыў вобразамi падпольшчыкаў, людзьмi, якiя паўсталi з дакументаў.
      Дзяўчо, што сядзела на варце дзвярэй, было зусiм маладзенькае. Новенькая. Шыковiч падумаў пра яе з непрыяззю: "Прымасцiлася, каб адпрацаваць свае два гады. На завод не пайшла, чортава лялька".
      I сярдзiта спытаў:
      - Колькi iх там?
      - Каго? Таварышаў з упраўлення гандлю? Трое.
      - Дык якая гэта нарада! Iдзi ты, галубка, спытай у мэра, доўга нам чакаць? Скажы, Шыковiч пытае.
      Пачуўшы знаёмае прозвiшча, дзяўчынка з цiкавасцю паглядзела на Кiрылу i паслухмяна нырнула ў будку: кабiнет, каб не пранiкаў гук, адгароджаны ад прыёмнай адмысловым збудаваннем, якое нагадвае кабiну на мiжгародняй тэлефоннай станцыi.
      Неўзабаве адзiн за адным, усе з тоўстымi папкамi, з будкi гэтай вывалiлiся кiраўнiкi гарадскога гандлю. Следам за iмi з'явiўся сам Гукан. Стаў у дзвярах, высокi, у ботах, галiфэ, але ў добра скроеным пiнжаку, пры гальштуку. Наведвальнiкi паднялiся: цi не думае старшыня iсцi куды?
      - Кiрыла Васiльевiч, у цябе доўгая справа? А то бачыш, колькi народу чакае.
      - Ды я хацеў параiцца па адным пытаннi.
      Гукан быў упэўнены, што Шыковiч прыйшоў з-за сына, хоць не разумеў, чым ён мог памагчы. Вызвалiць з-пад арышту - не яго кампетэнцыя. Ага, параiцца хоча. Было б несумленна ў такi час адмовiць яму ў сяброўскай парадзе цi прымусiць чакаць, пакуль ён, Гукан, будзе займацца справамi горада.
      - Ну што ж, давай заходзь. Прабачце, таварышы, - звярнуўся старшыня да iншых.
      - Калi ласка, Сямён Парфёнавiч, - адказаў за ўсiх адзiн.
      Каб надаць гутарцы сяброўска-iнтымны характар, Гукан сеў не за свой рабочы стол, а з краю доўгага стала для пасяджэнняў, насупраць адчыненага акна, за якiм ласкава шапталiся каштаны. Яго адразу насцярожыў выгляд Шыковiча. Не падобны чалавек на засмучанага, расстроенага бацьку. Неяк зусiм iнакш узрушаны, ажно вочы блiшчаць.
      Кiрыла выцягнуў з бакавой кiшэнi паперкi - копii, якiя спiсаў з архiўных дакументаў, разгладзiў iх на стале i, яшчэ нават не прысеўшы, спытаў:
      - Сямён Парфёнавiч, вы добра ведалi Вараву?
      Гукан адчуў нешта накшталт таго, што адчувае пасажыр, калi самалёт правальваецца ў паветраную яму.
      "Што гэта ён? Заходзiць здалёк?"
      - Якога? Таго?
      - А хiба ёсць яшчэ якi Варава?
      - Не. Але прозвiшча не такое ўжо рэдкае. Пракопа я ведаў. Да вайны яшчэ.
      - Цiкавы чалавек быў. Праўда?
      Цяпер усю ўвагу Гукана прыцягвалi паперкi, якiя Шыковiч усё яшчэ асцярожна разгладжваў. Не, гэта не старыя дакументы. Чысцюткая, дабротная папера, стандартныя аркушы, на якiх пiшуць у рэдакцыю.
      - Цiкавы. Ты што, забыў? Я ж расказваў табе, калi...
      Ён хацеў сказаць: "Калi мы пiсалi кнiгу" - i чамусьцi не сказаў, асекся.
      - У вайну вы сустракалiся з iм?
      - Аднойчы. На пасяджэннi абкома.
      - Але пасля вы былi камiсарам брыгады, якая вырасла з атрада Чапаева...
      - У брыгаду ўвайшло чатыры атрады i спецгрупа.
      - Але штаб брыгады павiнен быў ведаць пра тыя сувязi, якiя наладжвалi атрады. Сямён Парфёнавiч, што вы можаце сказаць пра гэтыя вось дакументы? Я знайшоў iх у партархiве. Арыгiналы напiсаны Варавам.
      Гукан узяў паперы, i яны затрымцелi ў яго руцэ.
      "Хвалюецца стары", - адзначыў Шыковiч з павагай да чалавека, якога ўсхваляваў напамiнак пра загiнуўшага таварыша. Гукан падняўся i пайшоў да рабочага стала. Узяў там акуляры. Вярнуўся, сеў i доўга чытаў тры кароткiя запiскi.
      - Хто такiя Доктар, "Хiрург", Маруся, Насця? Вось што мяне цiкавiць. Шыковiч iшоў, збiраючыся перадаць расказ Яраша, асаблiва тую частку, што тычылася Савiча. Сказаць, што жывая дачка доктара.
      Гукан адарваўся ад папер, пранiклiва паглядзеў на пiсьменнiка праз акуляры, потым паверх iх. Пакачаў галавой, уздыхнуў.
      - Не помню, брат. Марусь сувязных у нас быў добры дзесятак. Каторая з iх? Бачыш, што я табе скажу, Кiрыла Васiльевiч. Варава быў цiкавы чалавек. Але ў яго было многа дзiвацтваў. Не ў дакор нябожчыку. Была ў яго схiльнасць да розных прыгод, часам проста-такi авантурнага характару. Помню, яго на абкоме яшчэ прабiралi за нейкую рызыкоўную аперацыю. Ён стварыў такую заблытаную агентуру, навыдумляў столькi самадзейных кодаў i шыфровак, што пасля мы не маглi разабрацца, што да чаго. I разам з тым, я табе скажу, быў даверлiвы, як дзiця. Яго агенты потым правальвалi нашых людзей. Ды i сам ён загiнуў праз гэтую сваю залiшнюю даверлiвасць. Хацеў прыручыць ваўка. Пайшоў на сустрэчу з начальнiкам палiцыi. А той гад замест трох чалавек аховы, як дамовiлiся, узяў трыццаць. Зрабiў засаду. Яны ўжо сышлiся, пачалi гутарыць, як iх абкружылi. I Пракоп, каб не трапiць у iх лапы, узарваў гранату. У кiшэнi. Самога насмерць. Начальнiку палiцыi адарвала нагу...
      Пра гэта Шыковiч ведаў. I пiсаў. Нiчога новага i нiчога такога... зняважлiвага для кагосьцi Гукан не сказаў. Аб'ектыўная спакойная ацэнка людзей i фактаў, якiя сталi ўжо гiсторыяй. Але, вiдаць, менавiта праз тое, што Гукан гаварыў пра Вараву, пра невядомых падпольшчыкаў i сувязных, як пра нейкiх далёкiх гiстарычных асоб, а ён, Кiрыла, апошнi тыдзень жыў з iмi, як з блiзкiмi i дарагiмi людзьмi, Шыковiчу расхацелася расказваць пра Савiча i Зосю. Забiраючы ад Сямёна Парфёнавiча паперы, ён таксама ўздыхнуў:
      - Нялёгка, вiдаць, дакапацца цяпер да iсцiны.
      Гукан зняў акуляры, працiраў пальцамi вочы, быццам вельмi стамiў iх, прачытаўшы тры запiскi. Спытаў:
      - Дык, значыцца, сядзiш у архiве?
      - Сяджу.
      - Такiх дробных загадак там многа. I ўвогуле, Кiрыла Васiльевiч, - Гукан ускiнуў галаву, усмiхнуўся, - няўжо цябе не хвалююць праблемы сённяшняга дня, што ты залез у склеп да Сыраквашкi? Такiя падзеi! Да з'езда iдзём. Ды да якога з'езда! Чытаеш - дух займае.
      - А гэтыя праблемы, - Кiрыла ляпнуў па згорнутых копiях, - па-вашаму, трэба пахаваць назаўсёды? - У голасе яго прагучала раздражнёнасць.
      Старшыня чамусьцi адразу ўспомнiў пра ўчынак сына гэтага дапытлiвага даследчыка партызанскiх архiваў. "Навошта чалавек прытвараецца, што яго больш за ўсё цiкавiць сёння Варава, доктар i справы падпольшчыкаў?"
      - Чаму пахаваць? Няхай капаюцца гiсторыкi, iх хлеб. А ў нас з табой даволi надзённых задач. Заняўся б ты сынам лепш. Во праблема!..
      - А што з маiм сынам?
      - Як што? Ты не ведаеш? Ай-вой-вой! Вось табе i на! Бачыш, да чаго давёў архiў. Дарожкi ў парку падмятае твой сын.
      Шыковiч хацеў падняцца i не здолеў: невядомая сiла прыцiснула яго назад да крэсла. Ён адразу зразумеў, што значыцца "падмятае дарожкi". У той час калi ён з чыстымi думкамi i iмкненнямi робiць святую справу - уваскрашае справу герояў, што загiнулi за гэты вось ясны мiрны дзень, сын, яго любiмы сын, учынiў нешта бруднае, недастойнае. У першы мiг з'явiлася адчуванне, быццам на галаву вылiлi памыi, не, пляснулi нечым смярдзючым, слiзкiм, гiдкiм.
      Гукан зразумеў, што ўдарыў у самае балючае месца. Ён не злараднiчаў, у яго таксама ёсць сыны, праўда, ужо самастойныя людзi. Паспрабаваў нават змякчыць:
      - Але, падносяць нам дзецi сюрпрызы. Дзiўнае пакаленне расце...
      Ён падняўся i адышоў да акна, глядзеў на каштаны. Яшчэ нешта гаварыў. Шыковiч не чуў. Следам за тым агiдным адчуваннем пачала расцi злосць. На Славiка. На Гукана. На Валю: яна больш за ўсё патурала капрызам дзяцей. На сябе: бязвольны чалавек, уласнага сына не мог выхаваць! Гукан папрасiў прабачэння i сеў за рабочы стол. Нацiснуў кнопку званка. Сказаў дзяўчыне, якая з'явiлася ў адзiн мiг:
      - Хто там па чарзе? Прасi.
      Шыковiч падняўся i, не развiтваючыся, пайшоў да дзвярэй.
      - Заходзь, Кiрыла Васiльевiч. Я, можа, успомню прозвiшчы сувязных. Маруся, кажаш? Пазваню Ткачуку, начштаба нашаму...
      На вулiцы, пад каштанамi, Кiрыла адчуў, што ўдарыла ў пот. Пацяклi раўчакi за каўнер, залiвала вочы. Нiколi не было ў яго такой патлiвасцi. I дзень нядушны. На сонца раз-пораз наплываюць хмаркi. Вецярок.
      Кiрыла дастаў насоўку i пачаў старанна выцiрацца. Нейкi прахожы з усмешкай спытаў:
      - Парылi, таварыш?
      Не адразу дайшоў да сэнсу гэтых слоў. А калi дайшоў, Шыковiч кiнуўся прэч ад дзвярэй гарсавета. Але на скрыжаваннi вулiц спынiўся. Куды iсцi? Нейкае своеасаблiвае, бадай што незнаёмае пачуццё пацягнула ў парк.
      "Пагляджу, цi ўмееш ты хоць падмятаць, сабачы сын. Рос як у Бога за пазухай. А вылупiўся на свет божы i не можаш кроку зрабiць па-чалавечаму... Як ты глянеш мне ў вочы? Я не скажу табе нi слова. Стану i буду глядзець... Падмятай!.. Падмятай!.."
      Каля цэнтральнага ўвахода сляпiў вочы касцёр вялiкай клумбы. За ёй кветкавы дыван, перарэзаны чырвонай дарожкай з цаглянай крошкi. На гэтай дарожцы бабулi чамусьцi любяць катаць каляскi з дзецьмi. Магчыма, пад гэтае шарханне шын па дробнай цэгле дзецi хораша спяць. Цi, можа, i малых i старых ап'яняе пах кветак? Маладыя мацi, наадварот, забiраюцца глыбей, у цень, цi сядзяць каля фантана. Да глыбiнь гэтага вялiкага старога парку гарадскiя ўлады нiяк не дабяруцца. Iх за гэта крытыкавалi. А Шыковiч заўсёды лiчыў, што так лепш. Пачнуць добраўпарадкаваць - сапсуюць усю дзiкую непаўторную прыгажосць. Ён асаблiва любiў глухiя куткi за сажалкай. Але наўрад цi будуць падмятаць там. Таму ён спачатку абышоў усе дарожкi паблiзу, у культурнай частцы парку. Гулялi дзецi, драмалi на лавачках з газетамi на каленях пенсiянеры. Маладыя мамы чыталi тоўстыя раманы. Бабулi вязалi шарсцяныя чулкi. Дзiўна. Хвiлiны ўтрапення, разгубленасцi мiнулi, i ён усё востра прыкмячаў, усё фiксаваў у памяцi. Нават злосць знiкла. З'явiлася нешта зусiм iншае. Хацелася сустрэць сына, i расла боязь гэтай сустрэчы. На вузкiм мосце цераз роў ён спынiўся. Падумаў, што было б, каб з такой вышынi скочыць у зялёную ваду сажалкi, дзе цьмяна адлюстроўваюцца неба i старыя дрэвы, парэнчы моста i горда выгнутыя шыi лебедзяў.
      Шыковiч любiў глядзець з вышынi на гэтых дзiўных птушак. Якая пастава! Плывуць - не варухнуць нiводнай пер'iнай, як мармуровыя. Гэтая iх паважнасць часта супакойвала. Але сёння - не. Усхваляванасць расла. I боязь. Ён амаль прымусiў сябе пайсцi далей па густа зацененай дарожцы. Толькi абышоўшы i гэтую палавiну парку i не сустрэўшы нiкога, акрамя дзвюх пар закаханых студэнтаў, Шыковiч з палёгкай уздыхнуў. Зразумеў, недарэчна шукаць сына тут; i добра, што ён не ўбачыў Славiка з мятлой у руках, пад вартай мiлiцыянера. Цяжка ўявiць, якое ўражанне гэта магло б зрабiць на яго ды на таго шалапута таксама. Невядома, цi ўдалося б яму стрымацца i нiчога не сказаць. Нельга, нарэшце, рабiць з арышту Славiка трагедыю. Зарабiў - няхай панясе кару. Што ён, аднак, натварыў? У рэдакцыi, напэўна, ведаюць.
      У новым будынку трымаўся халадок i панавала цiшыня. Нават не чуваць было звыклага стуку машынкi. Бухгалтары, машынiсткi i кур'еры абедалi, як нiхто, дакладна ў пэўны час. Але ў гэты летнi дзень нават сакратары рэдакцыi не заседжвалiся ў кабiнетах. Калi толькi рабiлася газета?
      Шыковiч падняўся на другi паверх, заглянуў у прыёмную рэдактара, у кабiнет намеснiка. Пуста. Зайшоў у свой пакой; загадчык аддзела таксама, вiдаць, абедаў. На яго стале ляжаў рукапiс, рэцэнзiя на прэм'еру абласнога тэатра, якая адбылася месяцы два назад: "Новы спектакль". Кiрыла злосна закрэслiў гэты недарэчны загаловак. I пачаў правiць тэкст, хоць гэта была зусiм не яго работа. Не пакiдаў жывога месца. Работа захапiла. Замест правiльнай, але прэснай жвачкi выходзiла жывое, дасцiпнае, едкае слова пра няўдалы спектакль. Ён быў добры чалавек, да таго ж ведаў, як нялёгка даецца ў мастацтве ўдача. Нiхто не ставiць сабе мэту зрабiць дрэнна. Ён не любiў пiсаць адмоўныя рэцэнзii. I ненавiдзеў людзей, якiя радавалiся няўдачы ў другiх, смакавалi правалы спектакляў i кнiг. А тут раптам, забыўшыся на ўласныя перакананнi, пiсаў надзвычай бязлiтасны водгук i, можа, упершыню рабiў гэта з задавальненнем.
      У дзверы заглянуў Адам Рагойша, загадчык прамысловага аддзела, нiзенькi чалавек з мясiстым носам, шырокiм iлбом i дзiўнай лысiнай: звужанай наперадзе i шырокай на макаўцы, зверху гэтая лысiна нагадвала па форме i па ружовасцi чырву.
      - Ты тут? - спытаў Рагойша, уваходзячы.
      - Не, мяне няма.
      Шыковiч не любiў гэтага чалавека. Не любiў за яго зайздроснасць. Рагойша зайздросцiў усiм. Яму, Шыковiчу, за тое, што ён мае права не сядзець у рэдакцыi, а пiсаць нарысы i фельетоны дома, ды яшчэ на дачы.
      "Дай мне такiя ўмовы, i я напiшу не горш. Кожны напiша".
      Зайздросцiў загадчыку сельгасаддзела Лапiцкаму, што ў таго пяцёра дзяцей, а ён, Рагойша, бяздзетны. Прыдзiрлiва, як следчы, аглядаў кожную новую сукенку i кофтачку карэктаркi Маi Гутар. Падазрона шаптаў: "Адкуль гэта яна бярэ? За свой заробак?" Яго чамусьцi многiя баялiся, нават рэдактар. Рагойша нямала пастараўся, каб нагнаць страху i на Шыковiча. Кiрыла неяк у кампанii пагразiўся, што зробiць Рагойшу персанажам сатырычнай аповесцi, нават прозвiшча не зменiць. Рагойшу гэта перадалi, i з таго часу ён пачаў шукаць дружбы.
      Непрыязны адказ на недарэчнае пытанне сваё Рагойша прыняў як жарт. Засмяяўся. Сеўшы насупраць, глянуў у рукапiс, якi правiў Шыковiч, здзiўлена свiснуў:
      - Вось аўтара гэтага сапраўды няма. Нi рожак, нi ножак не засталося. Хто пiсаў?
      - Я.
      - Сам сябе так правiш? - шчыра здзiвiўся Рагойша. - Ну-у? Здорава! - I пажартаваў: - Талстой. Толькi не Леў.
      Але, вiдаць, усумнiўшыся, пацягнуўся да перагорнутых выпраўленых старонак, каб глянуць на тытульную. Кiрыла прыцiснуў старонкi локцем. Аўтарам рэцэнзii была супрацоўнiца рэдакцыi, да якой Рагойша ставiўся не надта прыязна. I Шыковiч не хацеў даваць яму лiшнi козыр супраць гэтай жанчыны. Рука Рагойшы застыла на стале, пальцы ляглi на рукапiс. Пасiнела ружовая пiка лысiны абразiўся чалавек, што Шыковiч, не жадаючы паказаць рукапiс, як бы выказвае яму недавер. Але Рагойша знайшоў выйсце з няёмкага становiшча. У левай руцэ ён трымаў кнiжку. I тут жа паклаў яе на стол. Гэта была аповесць Шыковiча, што нядаўна выйшла з друку. Кiрылу здзiвiла такая неспадзяванка. Ён адарваўся ад рукапiсу i пiльна паглядзеў у лупатыя, як у хворага на зоб, вочы Рагойшы. Вочы былi халодныя, а твар разрыхлiўся ад усмешкi.
      - Вось купiў. Надпiшы на памяць. Сам не здагадаешся падараваць.
      Кiрыла ведаў, што ў дадатак да ўсiх iншых сваiх якасцей загадчык прамысловага аддзела яшчэ i скупы, кнiгi купляе рэдка. А таму той факт, што ён купiў яго аповесць, прыемна ўразiў i нават закрануў аўтарскае самалюбства. Кiрыла адразу падабрэў. Узяў кнiжку, задумаўся, што напiсаць, каб не шаблоннае.
      - Колькi ганарару адхапiў?
      - Тры.
      - На новыя? Ого! Куды ты дзяваць iх будзеш?
      - Палавiну табе аддам.
      I дзiўна, гэты, здавалася б, зусiм нявiнны жарт пакрыўдзiў Рагойшу. Ён усхапiўся з крэсла, тоўсты нос яго i вушы пабурэлi. Злосна кiнуў:
      - Сынку свайму аддай. Яму на рэстараны трэба.
      Не, не абразiла i не пакрыўдзiла гэта Шыковiча, а неяк балюча ўкалола. Ён раптам зразумеў, што зайздросны i крывадушны чалавек гэты зайшоў зусiм не за тым, каб атрымаць аўтограф, што ў душы ён радуецца непрыемнасцi са Славiкам. Абурэнне яго было дзiўнае - цiхае. Няхай бы ён лепш закрычаў, вылаяўся. Пры сваёй флегматычнасцi ён зрэдку-такi ўзрываўся i мог моцна крычаць, гэта ў рэдакцыi ведалi. Дык не ж, ён зрабiў нешта зусiм нечаканае i для самога сябе, i для Рагойшы, для ўсiх. Спакойна ўстаў з-за стала, падышоў да загадчыка аддзела, узяў за каўнер паласатага пiнжака, падвёў яго, страшэнна ашаломленага, да дзвярэй, ударам нагi шырока адчынiў iх i выкiнуў Рагойшу ў калiдор, як непатрэбную рэч. Зачынiў дзверы i зноў-такi даволi спакойна вярнуўся да стала. Цiхае кiпенне ўсярэдзiне пачало хутка ўтаймоўвацца. Прыгадаўшы, якi ў Рагойшы зрабiўся твар, калi ён узяў яго за каўнер, Кiрыла нават засмяяўся.
      Хутка яго паклiкалi да рэдактара. У доўгiм i вузкiм кабiнеце акрамя рэдактара сядзеў дырэктар тэлестудыi Аляксей Тукала, стары прыяцель Шыковiча, некалi разам пачыналi пiсаць, разам працавалi многа год. Кiрыла ўзрадаваўся, што размова будзе не адзiн на адзiн i што нарэшце ён зможа высветлiць вiну сына. Тукала, напэўна ж, усё ведае.
      Шыковiч, як звычайна, весела прывiтаўся. Але тое, што Аляксей, працягваючы руку, афiцыйна-ветлiва прыўзняўся, насцярожыла яго.
      Няўжо Алёша Тукала падкрэслiвае дыстанцыю памiж сабой i iм, Шыковiчам? Смешна.
      Не таму, што сумеўся, а знарок, каб паглядзець, што ж будзе далей, Кiрыла напусцiў на сябе выгляд вiнаватага - не павiтаўся з рэдактарам за руку, цiха сеў насупраць Тукалы, панурыў галаву: вось я, карайце! Але бачыў, што i дырэктар студыi i рэдактар разглядаюць яго з павышанай цiкавасцю.
      "Алёшу ўразiла мая новая якасць - уменне выкiдваць з кабiнета дурняў", падумаў весела.
      Жывiцкi - прынцыповы кiраўнiк i ўвогуле добрай душы чалавек. Ён цанiў людзей, якiя ўмеюць пiсаць, абараняў кожнага здольнага журналiста. Шыковiчам жа проста ганарыўся - не кожная газета мае такога нарысiста i фельетанiста. Нiколi ў адносiнах да яго не выяўляў сваю рэдактарскую ўладу. Таму i размову гэтую яму пачаць было нялёгка.
      - Кiрыла Васiльевiч, скажы, калi ласка, што ў вас адбылося. Рагойша тут дакрычаўся да сардэчнага прыступу. Лекара выклiкалi. Заявiў, што пойдзе ў гарком...
      - Няхай iдзе...
      Мяккасць i асцярожнасць, з якой Жывiцкi пачаў сваю прамову, адразу зрабiлi Кiрылу сур'ёзным i злосным. Злосным на Рагойшу. Дзiўна, да слоў рэдактара ён не адчуваў гэтай злосцi.
      - Не, ты чакай... З крыку Рагойшы я нiчога не зразумеў. Растлумач ты хоць, што ў вас адбылося.
      - Нiчога не адбылося. Ён папракнуў мяне за сына. Я не ведаю яшчэ, што там натварыў мой сын. Але калоць мне вочы сынам я нiкому не дазволю! - цвёрда папярэдзiў ён, чамусьцi звяртаючыся да Тукалы.
      Той як бы ўздрыгнуў, узняў галаву ад паперы, на якой рысаваў тоўстым сiнiм алоўкам кароткiх смешных чалавечкаў, пiльна паглядзеў на Шыковiча праз вялiкiя люстраныя акуляры, у якiх адбiвалiся вокны i дрэвы на вулiцы, сказаў:
      - Але, накуралесiў твой Уладзiслаў.
      - Што ён зрабiў?
      - Напiўся. Прыставаў да ангельскiх турыстаў. Чаго ты лезеш да чужаземцаў? Што табе трэба ад iх? Раскрычаўся, што скiне на Ангельшчыну бомбу. Скажы, калi ласка, камандуючы ракетнымi войскамi! - абурана перасмыкнуў Тукала плячамi.
      - Усяго? - мiмаволi вырвалася ў Кiрылы, бо сапраўды ён адчуў палёгку, даведаўшыся дакладна, што ўчынiў сын.
      - "Уся-го"?! - Тукала падхапiўся, загрымеўшы крэслам, абурана кiнуў аловак, i шасцiграннiк пакацiўся па доўгiм стале з дробным стукам, але не ўпаў на падлогу, спынiўся на самым краi. - "Усяго"! Ты чуў, Станiслаў Iванавiч? З яго гэтага мала! Табе хацелася, каб ён перавярнуў рэстаран дагары нагамi цi забiў каго?..
      Шыковiча напачатку мала закрануў крык Тукалы. Ён прасачыў, як кацiўся аловак, i сур'ёзна зацiкавiўся, якая перашкода спынiла яго на самым краi стала. Сказаў лагодна:
      - Не крычы, Аляксей.
      Але той ужо ўзрушана хадзiў па кабiнеце, зняўшы акуляры (мабыць, баяўся, што яны зваляцца) i размахваючы iмi.
      - "Усяго"! Вось так мы выхоўваем моладзь! Пiшам адно... Шумiм пра высокiя матэрыi... А ўласныя дзецi...
      У гэты мiг, мабыць ад Тукалавых крокаў, аловак звалiўся.
      Шыковiч перавёў позiрк на свайго ўгневанага сябра, на яго маладжавы, заўсёды як бы загарэлы хударлявы твар з радзiмай плямкай на левай шчацэ, на прыгожую кучаравую шавялюру. Потым глянуў на рэдактара, якi слухаў з сумным i збянтэжаным выразам на змораным твары, убачыў яго парадзелыя светлыя валасы, вялiкiя залысiны. I чамусьцi ўспомнiў, што ўсе яны равеснiкi, рэдактар нават на год маладзейшы. Але лепш за ўсiх выглядае Тукала, здаецца, якiм быў гадоў дваццаць назад, такiм i застаўся, нават нiводнай сiвай павуцiнкi ў валасах. Падумаў непрыязна: "Умее сябе берагчы, чорт".
      А Тукала ўсё больш разыходзiўся:
      - ...Канешне, калi бацька будзе выкiдваць з кабiнета людзей, то сыну ёсць з каго ўзяць прыклад... Калi бацька сабе дазваляе...
      Рэдактар зморшчыўся, быццам яму наступiлi на мазоль, i папрасiў:
      - Аляксей Рыгоравiч!.. Пагаворым спакойна.
      Тукала на момант асекся. Шыковiч глядзеў на яго цяпер так, быццам не пазнаваў старога сябра, з якiм з'еў не адзiн пуд солi. Сказаў з глыбока затоенай iронiяй:
      - Значыцца, ты, Алёша, рашыў навучыць мяне, як выхоўваць дзяцей? Давай, давай...
      Гэта быў тонкi намёк на тое, што Тукала некалi пакiнуў першую жонку з дзiцем. Ён зразумеў гэты намёк i закiпеў яшчэ горш. Але голас панiзiўся:
      - Я не думаю цябе вучыць. Але калi ты лiчыш, што з цябе мала таго, што зрабiў твой сын, то з мяне гэтага - вось так. - Ён правёў далоняй па шыi. - Я не буду трымаць у сябе хулiганаў.
      Ах, вось яно што! Нарэшце Шыковiчу ўсё стала ясна: Тукалу цяжка было паведамiць аб рашэннi звольнiць Славiка, а таму ён гэтак i нерваваўся.
      "Баязлiвец! Атрымаў цёплую пасаду i забываеш, што ёсць звычайныя чалавечыя адносiны".
      Раптам стала шкада сына: нельга караць двойчы за адну i тую ж вiну. Знявага да Тукалы расла, як снежны камяк. Кiрыла адчуў нават страх: не сарвацца б зноў. Падняўся, засунуў рукi ў кiшэнi, ступiў блiжэй да рэдактара пад яго спакой.
      - Страхуешся? - спытаў знешне спакойна, але з'едлiва.
      - Мне няма чаго страхавацца! - ужо без нервовасцi, паважна адказаў Тукала, надзеючы акуляры.
      - Лягчэй за ўсё выкiнуць чалавека з калектыву, - уздыхнуў Жывiцкi. Нiколi не спяшайся...
      - А што яму да чалавека!..
      - Няхай пра такога чалавека падумае ў першую чаргу бацька!.. А калi бацька апраўдвае... Калi бацька паказвае прыклад... А потым ходзiць прасiць за сына... шукае яму цёплага месца...
      Гэта быў подлы ўдар. Шыковiча перасмыкнула ўсяго. Ён не верыў сваiм вушам. Няўжо гэта кажа Алёша Тукала, якога яшчэ тыдзень назад ён запрашаў да сябе ў госцi? Слiзняк!
      Халодная разважлiвая злосць апанавала Кiрылу. Цяпер ён рабiў усё свядома, з разлiкам.
      Сумна пакiваў галавой.
      - Столькi год я з табой сябраваў i не ведаў, што ты такая дрэнь.
      Эх, як Тукала зноў падскочыў.
      - Чуеце?.. Станiслаў Iванавiч!
      - Хлопцы, як вам не сорамна, - паспрабаваў прымiрыць рэдактар.
      - Цяпер разумею, што не зусiм таго, каго трэба, я выкiнуў за дзверы. Вось каго трэба! I не за дзверы. За акно. Дазволь, Станiслаў Iванавiч? - I Кiрыла пайшоў, каб абысцi доўгi стол.
      Тукала хутка адступiў за рэдактарскi стол. Спалатнелы, стаў побач з Жывiцкiм, якi таксама насцярожана падняўся.
      Шыковiчу стала смешна. Ён дайшоў да краю стала, хмыкнуў i накiраваўся да выхаду. Калi дзверы за iм зачынiлiся, Тукала выхапiў хусцiнку i пачаў выцiраць успацелыя рукi i лоб.
      - Ты бачыў? Зазнаўся! Напiсаў дзве бяздарныя кнiжачкi i гэтак зазнаўся! Як псуе слава! Жах!
      Жывiцкi засмяяўся.
      Не разумеючы прычыны яго смеху, Тукала пачаў развiваць цэлую тэорыю наконт славы i зазнайства.
      8
      Яраш абсталёўваў аперацыйную навейшай апаратурай. Рэканструкцыi яго неаднойчы прыводзiлi ў жах аддзел аховы здароўя. Але няўмольныя вартавыя фiнансаў не маглi ўстаяць перад яго хiрургiчным аўтарытэтам. Патрыёты горада, яны таксама ганарылiся славай хiрургiчнага аддзялення бальнiцы, якое лiчылася лепшым у рэспублiцы. Аперацыйная прывяла ў захапленне дэлегацыю чэшскiх лекараў, якiх нялёгка здзiвiць медыцынскай тэхнiкай. А Яраш усё адно быў незадаволены: ёсць апаратура лепшая. Пераабсталяванне ён планаваў даўно. Многiя з патрэбных апаратаў былi набыты загадзя. Але ўстаноўку iх адцягваў: па-першае, шмат чаго не хапала, па-другое, ён спадзяваўся, што пад канец года галоўны лекар i аддзел будуць больш шчодрымi.
      I раптам ён пачаў работу па пераабсталяванню нечакана. Сам працаваў з манцёрамi i мантажнiкамi вечарамi. Плацiў iм прэмiяльныя са сваёй кiшэнi. За гэтае дзiвацтва яму ўжо неяк раней накiвалi на партбюро. З тым жа, што ён часта працуе не толькi з манцёрамi, але i са сталярамi, з паркетчыкамi, у клiнiцы звыклiся. Добрыя душы тлумачылi, што Ярашу проста няма куды дзяваць сiлу i энергiю, злыя - што такiм чынам ён хоча павялiчыць сваю папулярнасць.
      Каб яму сказаў хто, што ўсё гэта робiцца так тэрмiнова з-за адной хворай, ён, напэўна, пачаў бы аспрэчваць, можа, нават з абурэннем. Не, апаратура ўдасканальваецца не для адной хворай! Для ўсiх. Але ён разумеў, што было б няпраўдай адмаўляць, што гэта ўваходзiць у падрыхтоўку да аперацыi Зосi Савiч. Ён зрабiў сотнi розных аперацый, нямала ўжо i такiх - на сэрцы. Але бадай нi да адной не рыхтаваўся з такой стараннасцю i адказнасцю. Як да найвышэйшага экзамену. Тут усё павiнна быць узважана i ўлiчана. Каб нiякай выпадковасцi. Яго апраўдаюць усе, што б нi здарылася. Але сам ён не даруе сабе, калi гэтая спакутаваная жанчына скончыць сваё жыццё на аперацыйным стале. Неяк уначы ён увесь захаладаў ад такой думкi, гэтак жа, як некалi, калi цяжка хварэў Вiця i ён, хiрург Яраш, страцiўшы веру ў медыцыну, раптам падумаў, што сын можа памерцi. З'яўлялася думка: а можа, запрасiць каго-небудзь з калег з Масквы, з Кiева? Да яго прыедуць. Рэдка якi хiрург бярэцца аперыраваць блiзкага чалавека. Блiзкага... А гэтую дзяўчынку ён ведаў роўна восем сутак, бачыў, размаўляў, калi яна прыносiла яму ежу на гару, дзе i ўдзень панаваў паўзмрок. Ён амаль не ведае (можа, толькi здагадваецца), як яна жыла васемнаццаць год свайго жыцця. I ўсё-такi яна была блiзкiм чалавекам. Нi адзiн хворы цi хворая не жылi так у яго сэрцы, у думках.
      Пакуль што Яраш аддаў яе тэрапеўтам, каб падлячылi, паназiралi, зрабiлi ўсе кардыяграмы, здымкi i аналiзы. Сам заходзiў рэдка, раз у тры днi, на кароткi час, як лекар. Гэта не зблiжала, наадварот, аддаляла iх. Калi ў дзень сустрэчы ён казаў ёй "ты", то цяпер звяртаўся на "вы", як належыць лекару да хворай. На такое аддаленне ён пайшоў свядома. У той жа час папрасiў Машу, каб тая наведвалася да Зосi. Ён сказаў пра гэта аперацыйнай сястры чамусьцi крыху збянтэжана:
      - Маша, ёсць у мяне да вас просьба...
      Яна адразу насцярожылася.
      - Калi ласка, Антон Кузьмiч. - I падняла свае тонкiя рукi, каб паправiць бялюткi чэпчык на высокай дзiвосна залатой кукле валасоў. Ён даўно заўважыў, што яна заўсёды слухае вось так - з паднятымi рукамi.
      - У тэрапii ляжыць хворая Соф'я Савiч. Нам з вамi, здаецца, прыйдзецца аперыраваць яе. Я хацеў бы, каб вы наведвалiся да яе. Не як сястра. Як добры друг. Разумееце? Жанчына гэтая пражыла цяжкае жыццё.
      Яраш адчуваў, што, выказаўшы такую просьбу, ён абавязаны растлумачыць Машы, хто ж такая Савiч. Але што сказаць?
      Што Зося ратавала яго ад смерцi? Чамусьцi не хацелася, каб да аперацыi пра гэта даведалiся ў бальнiцы. Ён добра ведаў, што, бадай, няма большых легендатворцаў i аматараў сенсацый, як лекары i сёстры.
      Падумаўшы пра легенды, ён сказаў пра другое:
      - Вы ведаеце, Маша, я не люблю казак. Але ёй расказвайце пра мяне любыя легенды.
      Сястра застыла, як манекен, зграбная i халодная; яна заўсёды астывала, калi чаго не разумела. Ён растлумачыў:
      - Пра маю хiрургiчную славу. Псiхiчная падрыхтоўка.
      Маша ўсмiхнулася проста i цёпла, здавалася, што ўсмiхнуўся не толькi яе твар, вусны, а ўся постаць - ад залатых валасоў да бронзавых ад загару стройных ног.
      - Цяжка расказаць больш, чым вы заслугоўваеце, Антон Кузьмiч.
      - Не будзем гаварыць адно аднаму камплiментаў, Маша. Нам не патрэбна псiхiчная падрыхтоўка.
      Жарт гэты збянтэжыў дзяўчыну.
      Днi праз два Маша зайшла да яго ў кабiнет у той час, калi ён адпачываў памiж дзвюма складанымi аперацыямi. Яна не магла не ведаць, што хвiлiны такога адпачынку былi свяшчэннымi. Як добры актор настройвае сябе на iнакшае псiхалагiчнае гучанне ў другой дзеi, так ён настройваў сябе на другую аперацыю. Сядзеў у мяккiм крэсле, скiнуўшы чаравiкi, паклаўшы ногi на другое крэсла, i палiў. I вельмi не любiў, калi хто-небудзь заходзiў, перашкаджаў адпачынку. Пра гэта ў аддзяленнi ведалi.
      На стук у дзверы адказаў незадаволена:
      - Хто там? - i скамячыў цыгарэту.
      - Я.
      Ён здзiвiўся, убачыўшы Машу. Яна ўвайшла, нясмелая i надзiва збянтэжаная. Куды падзелiся яе разлiчаныя, да ненатуральнасцi артыстычныя рухi! Спынiлася каля дзвярэй, трымалася за ручку, як бы рыхтуючыся ўцякаць. Выраз твару быў вiнаваты.
      Яраш хутка сунуў ногi ў чаравiкi.
      - Што здарылася, Маша?
      - Я дрэнная сядзелка, Антон Кузьмiч, - сказала яна так, як магла б сказаць тады, калi ён выказваў сваю просьбу, каб мела намер адмовiцца. - Мы не разумеем адна адну. Яна, Савiч, адносiцца да мяне з дзiўнай падазронасцю...
      - З падазронасцю? - перапытаў Яраш.
      - Можа, не тое слова я сказала. Але... дзiўная яна. Пра такiх у нас кажуць: нелюдзiмая.
      - Нелюдзiмая? - з суровым дакорам перапытаў ён i гэтай суровасцю зусiм збянтэжыў дзяўчыну. Але тут жа мякка прапанаваў: - Сядайце, Маша, - i паказаў на тое мяккае крэсла, у якiм толькi што сядзеў сам.
      Яна нясмела села. Як тая вясковая дзяўчынка, што ўпершыню трапiла да суровага i бязлiтаснага прафесара. Яраш не пазнаваў сваю маўклiвую, але надзвычай упэўненую, спакойную, гордую аперацыйную сястру.
      - Яна нiчога не расказала вам пра сваё жыццё?
      - Не, нiчога.
      - Вы чулi што-небудзь пра доктара Савiча?
      Маша пакiвала галавой - не.
      Цяпер Яраш зразумеў, чаму яна прыйшла вось так i такая: хацела, каб ён расказаў ёй пра хворую, тады толькi яна можа выканаць яго просьбу. Ён узлёг на стол сваiм магутным целам i такiм чынам даверлiва наблiзiўся да яе.
      - Скажыце, Маша, а вы да каго-небудзь адносiлiся з падазронасцю?
      - Я? Калi бачыла, што перада мной хлус, няшчыры чалавек... Але гэта не тая падазронасць! - Тут яна застыла ў сваёй звыклай паставе - не зразумела яго.
      - Скажыце, а вы нiколi не баялiся людзей, Маша?
      Яна ўсмiхнулася, але ўсмешка не растапiла халоднага неразумення i не зварухнула застылыя рысы твару.
      - У школе я баялася нашага гiсторыка. Мне дрэнна давалася гiсторыя.
      Ярашу здалося, што пра гiсторыю яна выдумала знарок, надаўшы словам хiтры i тонкi сэнс. Ён не здзiвiўся, бо заўсёды лiчыў яе разумнай i дасцiпнай. Закрыўшы далонямi вочы, задумаўся: як расказаць ёй пра Зосю?
      У часе гэтай паўзы Маша спытала ва ўпор:
      - Хто яна вам, гэтая Савiч?
      Антон Кузьмiч хутка адняў ад твару рукi.
      - Вы маглi б, Маша, спытаць пра гэта адразу. Я сказаў бы вам. Зося Савiч ратавала мяне ў падполлi ад смерцi.
      - Вас? - Маша здзiвiлася, устрапянулася i адразу стала звычайная: сур'ёзная, але чуткая, як сейсмограф. Магчыма, нейкi момант яна не давала веры, што тая худзенькая, маленькая, спакутаваная - скура ды косцi нелюдзiмая жанчынка ратавала такога асiлка.
      Яраш, зразумеўшы гэта, сказаў:
      - Яна мужная дзяўчына. I ў яе цяжкi лёс. Смерць бацькi, загадкавая смерць. Нямецкi канцлагер. Сiбiр... Хвароба. - Ён падняўся, вялiкi, крыху ўсхваляваны, выйшаў з-за стала. - Я хацеў, Маша, каб вы растапiлi лёд у яе душы.
      Пiльна назiраючы за iм, Маша нейкi час яшчэ сядзела. А потым падхапiлася, збянтэжаная: нiколi яна не садзiлася, калi доктар Яраш стаяў. Цяпер ёй было сорамна i за тое, што яна не здолела нават шчыра пагаварыць з Савiч, i за тое, што вось так настойлiва дамагалася тлумачэння ад Антона Кузьмiча. Што ён можа падумаць? Але яна не стала прасiць прабачэння i не стала запэўняць, што цяпер пастараецца ўсё зрабiць, каб хворая не адчувала адзiноту. А зусiм нечакана папрасiла пра другое:
      - Антон Кузьмiч, раскажыце пра гэта на нашым камсамольскiм сходзе.
      - Пра што?
      - Пра сваю работу ў падполлi. Пра тых людзей... Пра Савiч...
      Яраша трохi здзiвiў такi нечаканы паварот. Ён пiльна ўгледзеўся ў яе вочы-азёры з залатымi берагамi: сур'ёзна яна цi зноў з iронiяй, помсцячы, што ён нiчога не расказаў адразу? Не, сястра прасiла сур'ёзна. I яго хораша кранула такая яе сур'ёзнасць.
      Калi яна выйшла, Антон Кузьмiч зноў сеў у крэсла, зноў запалiў (другую цыгарэту!) i доўга думаў. Пра лёс Зосi. Пра пакаленне, якое не ведае падазронасцi i нiчога не баiцца... Але што ён, Яраш, ведае пра гэтае пакаленне? Належаць да яго Тарас i Маша... Але ёсць i Славiк Шыковiч... Як i чым жыве Маша? Тарас? Што хвалюе Славiка? Як далёка ён, нядаўнi камсамолец Яраш, адышоў ад гэтага пакалення! Калi быў апошнi раз на камсамольскiм сходзе? Год дзесяць ужо, не менш, публiчна не расказваў пра падполле. Чаму? А раней, калi часам выступаў, цi расказаў хоць раз пра Зосю Савiч? Не, так, мiж iншым, зрэдку ўспамiнаў дзяўчыну, якая памагла ўратавацца. Цяпер яму стала сорамна i агiдна. Няўжо i ён баяўся? У падполлi не баяўся сто разоў iсцi на смерць, а тут...
      Адразу пасля вайны адчуваў маральны абавязак перад памяццю таварышаў, якiя загiнулi, напiсаць пра iх барацьбу. Не напiсаў. Пiсаў дысертацыi. Кандыдацкую, пасля доктарскую (якую збiраецца абараняць). Гэтым апраўдваўся перад сваiм сумленнем. А потым увогуле падполле пачало здавацца далёкай гiсторыяй, да таго ж вельмi заблытанай людзьмi i часам. Ён не зразумеў нават адразу жадання Шыковiча вярнуцца да гэтай гiсторыi, ператрусiць яе, перагледзець. Яму здавалася, каму гэта патрэбна цяпер? I вось уваскрэсла з мёртвых Зося Савiч... Ужо тады, у тую ноч, калi расказваў пра яе Шыковiчу, ён, Яраш, зразумеў, што гэта патрэбна людзям, патрэбна новаму пакаленню - Тарасу, Славiку, Вiцю, Наташы. Пасля размовы з Машай, пасля яе нечаканай просьбы расказаць пра ўсё на камсамольскiм сходзе ён пераканаўся ў гэтым цвёрда i непарушна.
      Асноўныя работы ў аперацыйнай былi закончаны. Апошнiя днi поркалiся з тэлевiзiйнай апаратурай. Яраша доўга не задавальняла яркасць адбiтка на экране, i ён выгнаў з iнжынера, з рабочых i з самога сябе сем патоў, пакуль дамогся, каб дарагая навiнка гэтая давала належны эфект i карысць.
      Калi тэхнiкi пайшлi "замочваць" добрую справу за яго прэмiяльныя, Яраш застаўся адзiн. Ён яшчэ раз агледзеў сваю гаспадарку, якой употай ганарыўся. Усюды - нiкеляваная сталь: безлiч блiскучых iнструментаў у шкляных шафах, дэталi апаратаў. Сталь, якая ў разумных руках хiрурга прыносiць людзям ратунак, жыццё. О, ён ведаў вартасць сталi!
      Але не дзеля таго, каб лiшнi раз агледзець аперацыйную, ён застаўся. Хацелася самому, без спецыялiстаў, праверыць тэлеапаратуру. Быў у яго непахiсны закон - усё ўмець рабiць самому.
      Ён палажыў на аперацыйны стол разгорнуты падручнiк па анатомii, навёў на старонку тэлевiзiйную пушку, якая была ўманцiравана ў бясценевую лямпу. Нацiснуў кнопкi. Засвяцiўся экран, задрыжалi на момант звiлiстыя нiткi кадраў. А потым застыў павялiчаны адбiтак каленнага сустава. Ён гартаў старонкi i бачыў на экране свае рукi. Чалавеку старонняму магло б здацца, што ён забаўляецца, як дзiця, цешыцца новай цацкай, назначэнне якой у аперацыйнай не кожнаму лёгка зразумець. На экране з'явiлася сэрца. Яраш перастаў гартаць старонкi падручнiка, выпрастаўся i ўважлiва пачаў разглядаць адбiтак, быццам убачыў гэтае дзiва першы раз у жыццi. У той мiг ён падумаў пра Зосю. I яго ўласнае сэрца дало пачуць сябе. Такiя нечаканыя штуршкi ён адчуваў ужо некалькi разоў. Няўжо гэта боязь будучай аперацыi?
      Яраш выключыў устаноўку i бясценевыя лямпы i адышоў да шырачэзнага - на ўсю сцяну - акна. Вечарэла. Сад пакрыўся ценем ад будынкаў. Сонца заходзiла з другога боку, за бальнiчнымi карпусамi. Адзiны прамень яго прабiўся памiж муроў i асвяцiў верхавiны таполяў, маладых, але самых высокiх дрэў. Яраш прыгадаў, што таполевая алея гэтая была пасаджана ў вясну Перамогi. I вунь якiя вымахалi дрэвы! У садзе гулялi хворыя. Адны сядзелi, другiя хадзiлi. Санiтарка ў белым халаце гушкала дзiця, загорнутае ў такi ж шэры бальнiчны халат, якiя былi i на дарослых. Яраш ненавiдзеў форму i колер гэтых халатаў i ўжо колькi год вёў вайну, каб замянiць iх. З iм згаджалiся, а пасля - ён ведаў - кпiлi, ацэньваючы яго дамаганнi як дзiвацтва таленавiтага чалавека, якi ва ўсiм хоча быць арыгiнальным.
      Амаль пад самым акном аперацыйнай пад яблыняй сядзелi трое маладых людзей: адзiн у бальнiчным халаце з падвязанай рукой, двое ў майках. Хлопцы разлiвалi вiно. Хворы быў яго, Ярашаў, рабочы-будаўнiк з пераломам рукi. Але як трапiлi сюды ў такi час наведвальнiкi?
      "Хаця б схавалiся. А то расселiся на вачах усёй бальнiцы. Вось жа лайдакi!" - з нязлосным дакорам падумаў хiрург. Ён мог адчынiць акно i накрычаць на хлопцаў. Але замест гэтага далiкатна адступiў у глыб аперацыйнай, каб не спугнуць iх. I самому яму захацелася хутчэй апынуцца на дачы. Сесцi вось так на траву, каля свайго ўлюбёнага вогнiшча. А потым ляжаць, глядзець у неба i слухаць крыху блытаныя, але цiкавыя разважаннi Шыковiча пра палiтыку, мараль i лiтаратуру. Пра адно толькi падумаў з непрыемнасцю: зноў трэба тлумачыць Галiне, дзе так затрымаўся. Але не ўзлаваўся на жонку, а пашкадаваў яе: яна варта жалю за сваю неразумную рэўнасць.
      Павярнуўся, каб пайсцi, i ў адчыненых шкляных дзвярах убачыў Машу. Яго трохi спалохала, што сястра магла доўга назiраць за iм. I ён спытаў амаль груба:
      - Што вы робiце тут у такi час? - Але спахапiўся i пажартаваў: - Вашы равеснiцы даўно танцуюць.
      - Я была ў Зосi. - Вочы яе дзiўна блiснулi. - Яна расказвала, як ратавала вас... I пра сябе.
      Яраш падумаў: а цi правiльна ён робiць, што нi пра што не распытвае ў Зосi? А раптам... Не, не! Ён рашуча адганяў гэтую думку. Таму i не распытвае i рэдка пакуль што наведваецца, бо хоча пераканаць у першую чаргу яе (ды i сябе таксама!), што аперацыя гэтая звычайная i ўсё скончыцца найлепшым чынам.
      "Што яна расказвала пра сябе?" - хацелася яму спытаць у Машы. Але нешта стрымала яго.
      - Значыцца, больш яна не адносiцца да вас з падазронасцю?
      - Мне здаецца, мы пасябравалi.
      - Дзякую, Маша.
      - Няма за што, Антон Кузьмiч. - Яна апусцiла вочы, сказала: - Яна пыталася, цi знаёма я з Тарасам, - i раптам папрасiла: - Пазнаёмце мяне з Тарасам.
      Цяжка не здзiўляцца - такiя нечаканыя паведамленнi i просьбы ў гэтай дзяўчыны. Але гэтая просьба Ярашу спадабалася.
      - Прыязджайце ў нядзелю да нас на дачу. Пазванiце ранiцай доктару Майзiсу, у яго свая машына. Я запрашаў яго.
      - Дзякую, Антон Кузьмiч. Я магу iсцi?
      - Калi ласка, Маша...
      Нейкi момант ён стаяў у аперацыйнай, слухаючы, як недзе далёка ляпаюць дзверы. Потым рушыў у калiдор, на хаду развязваючы нарукаўныя матузкi халата. Перад сваiм кабiнетам спынiўся, хвiлiну пастаяў у задуме i... хутка пайшоў па доўгiм калiдоры, завязваючы матузкi.
      У тэрапеўтычным аддзяленнi ён пачуў, як адна дзяжурная сястра спалохана крыкнула другой:
      - Яраш! - I забегалi, замiтусiлiся. Ён нiколi не мог зразумець, чаму ў другiх аддзяленнях i клiнiках яго гэтак баяцца.
      Зося, у адной сарочцы, доўгай, пацямнелай ад часу i мыцця, сядзела каля акна i ела чарэшню, выплёўваючы костачкi на газету. Убачыўшы яго, яна войкнула, засаромелася, закрыла рукамi грудзi. Ад яе сарамлiвасцi i яму зрабiлася нiякавата. Год пятнаццаць ужо ён не адчуваў нiчога падобнага, заходзячы да хворых i застаючы iх у любым выглядзе. Ды i ўвогуле з iм было гэта толькi аднойчы: калi нарадзiўся iх першынец Вiктар i ён, студэнт-выпускнiк, наведаўся ў палату, дзе ляжалi парадзiхi.
      "Што ты закрываешся? - падумаў ён пра Зосю. - Столькi разоў я цябе аглядаў, выслухоўваў... Буду трымаць у руках тваё сэрца..."
      Прывiтаўся да ўсiх. У адзiн позiрк убачыў, што i другiя жанчыны накрываюцца коўдрамi, зашпiльваюць халаты, прычэсваюць валасы. Iх было ў палаце шэсць чалавек. Дзiўная жаночая псiхалогiя! Сарамлiвасць iх залежыць ад часу i абставiн.
      Яраш спытаў у Зосi, як пытаюць усе лекары ў сваiх пацыентаў:
      - Як мы адчуваем сябе?
      - Добра, - нясмела адказала яна i ўсё яшчэ закрывала грудзi i хавала пад табурэт свае босыя ногi.
      Ён узяў на ложку стракаты халат i падаў ёй. Яна хуценька накiнула яго, зашпiлiлася.
      - Лажыцеся, - сказаў ён.
      Узрадаваная, яна даволi рухава нырнула пад коўдру. Ён узяў табурэт, на якiм яна сядзела каля акна, сеў побач.
      - Гуляем?
      - Мне дазволiлi ўставаць, - прыдушаным i спалоханым голасам адказала Зося.
      - Ёй дазволiлi, - пацвердзiла суседка.
      Яраш адгарнуў коўдру i агледзеў ногi хворай, памацаў iх. Ацёк знiк. Зусiм звычайная жаночая нага - i па колеру i па форме. I твар змянiўся за два тыднi, якiя Зося знаходзiцца ў iх бальнiцы. Твар памаладзеў, папрыгажэў. Цяпер Яраш лёгка пазнаваў рысы той Зосi, якая некалi смела i дзёрзка схавала яго. Але яму хацелася ўбачыць рысы i таго ж характару. Няхай бы блiснула хоць адна iскра яе дзёрзкасцi, рашучасцi, весялосцi, дасцiпнасцi, хiтрасцi! Не, усё задушана, нават хiтрасць. Адно хiба свяцiлася ў яе вачах - захапленне iм, Ярашам. Але i яно было зусiм iнакшае, чым тады, нейкае па-рабску пакорлiвае.
      Хворыя, якiя маглi хадзiць, па адной далiкатна пакiдалi палату: яны шмат што ўжо ведалi. Толькi новая старая, адчуўшы, што гэта "важны доктар", папрасiла:
      - Доктар, паглядзiце i мяне.
      Ды засталася дзяўчына з прыроджаным парокам сэрца, якую Яраш таксама меўся аперыраваць, хоць згоды яе яшчэ не пыталi, але яна, вiдаць, адчувала цi чула размовы i кожны раз глядзела на яго з панiчным страхам.
      З'явiлася дзяжурная лекар, ужо заспаная.
      - Я вам не патрэбна, Антон Кузьмiч?
      - Не. Толькi не спiце, калi ласка, так рана. Няёмка, ведаеце... Дзесяць гадзiн.
      Маладая лекарка "правалiлася" скрозь падлогу.
      - Дык як самаадчуванне, Соф'я Сцяпанаўна? - ужо зусiм не як лекар, хоць i лiчыў у гэты момант пульс, а як добры сябра спытаў Яраш, iнтымна, даверлiва. Гэтая даверлiвасць перадалася i ёй.
      - З мая сорак трэцяга я нiколi не адчувала сябе лепш, - сказала яна амаль шэптам, але так, што ў Яраша здавiла горла.
      Васемнаццаць год фiзiчных i душэўных пакут! У парыве пяшчоты i спачування ён лёгка сцiснуў яе руку, сухую i гарачую. Ад маленькай ласкi такой вочы яе сталi вiльготныя. Ён глядзеў у iх бяздонне праз малюсенькiя шарыкi плафонаў. Яму не хацелася, каб яна заплакала, i ён падбадзёрыў яе добрай усмешкай i словамi, якiя гаварыў многiм хворым, але з той рознiцай, што ёй ён зноў сказаў "ты" - як блiзкаму чалавеку:
      - Ты будзеш адчуваць сябе зусiм добра. Як усе здаровыя людзi. Можаш паверыць мне.
      - Я сто разоў памiрала... I, бачыце, не памерла... Бо хачу жыць. Я веру вам.
      Яна так вымавiла "хачу жыць" - з працягам, з нацiскам, што Яраш скалануўся. Дзiўна, але менавiта ў гэтых словах ён нарэшце адчуў характар той Зосi. Сапраўды, дзiўна. Тая Зося нiколi не сказала б такiх слоў.
      Тая сказала: "Калi яны ўсё-такi ўварвуцца сюды, вы будзеце страляць?"
      "Буду".
      "У шафе ў Грота стаiць аўтамат".
      I хоць бы задрыжаў голас. Нiбы паведамiла, што ў шафе стаiць варэнне.
      Незразумела, чаму ў памяцi Яраша блiснуў гэты эпiзод i гэтыя словы. I невядома, па якiх лагiчных законах ён звязаў iх з тым, што яна сказала цяпер, праз васемнаццаць год пакутлiвага iснавання на мяжы жыцця i смерцi.
      Яна спытала:
      - Вы таксама дзяжурыце?
      - Не. Я працаваў.
      - Аперацыя?
      - Не. Я рамантаваў адзiн прыбор.
      - Сам?
      - З электраманцёрамi.
      - Вы ўсё ўмееце! - I, о дзiва, захапленне ў яе вачах ён убачыў таксама ўжо другое, амаль такое ж, што i тады, калi яна даведалася, хто ён.
      - Усё ўмець у наш час немагчыма.
      - А я нiчога не ўмею, - уздыхнула яна.
      - Вам здаецца так. Пражыць такое жыццё...
      - Хiба я жыла!
      - Прафесiю можна набыць.
      - У трыццаць шэсць год?
      - Хiба гэта многа?
      - Я ўмею трохi шыць. Там я шыла. Але не люблю. Гэта цяжка i нецiкава. Каб вы ведалi, якая пакутлiвая работа - прыёмшчыца кравецкай арцелi. Людзi жорсткiя i грубыя.
      - Людзей кепска абслугоўваюць. Я не думаю, што ў вашым атэлье добра шылi.
      - Дрэнна. Але падымаць крык з-за няправiльна прышытага гузiка.
      - Гузiк можа сапсаваць чалавеку настрой.
      Яна крыва ўсмiхнулася.
      - Тады, - ён зразумеў сам - у падполлi, - вам мог сапсаваць настрой гузiк?
      - Кожны час мае свае законы i нормы.
      - Людзi пачынаюць патрабаваць замнога ўвагi...
      - Па-мойму, гэта натуральна. Бяда ў iншым, што яе мала яшчэ ў нас, узаемнай увагi. У грамадстве, дзе чалавек чалавеку брат...
      - Брат? - Зося, як бы спалохаўшыся, сцерла хусцiнкай з вуснаў скептычную ўсмешку i сказала мякка, ласкава: - У вас добрае сэрца, Антон Кузьмiч, пэўна, каб такiм чынам скончыць гэтую маленькую фiласофскую спрэчку.
      Яраш разумеў яе. Занадта многа людзi прынеслi ёй гора i пакут. Яе шчасце, што яна зусiм не страцiла веры ў жыццё i ў людзей, верыць яшчэ, што побач са злоснымi ёсць людзi добрыя.
      Нейкi момант яны маўчалi. Яраш, магчыма, упершыню за ўсю сваю практыку адчуў некаторую няёмкасць каля ложка хворай. Можа, таму, што без пэўнай мэты ён нiколi так доўга не заседжваўся. У яго i цяпер была мэта, але зусiм не прафесiйная.
      Даследаваннi i здагадкi Шыковiча, нечаканая сустрэча з Зосяй не толькi распалiлi i яго цiкавасць да справы доктара Савiча, больш таго - ён адчуў сябе вiнаватым, што нiчога не зрабiў дагэтуль. Цяпер яму хацелася ўсяляк дапамагчы Кiрылу. Той, нецярплiвы, гарачы ў рабоце, дамагаўся сустрэчы з Зосяй. Ён, Яраш, як хiрург i як псiхолаг, ашчаджаў хворае сэрца пацыенткi i асцерагаў яе ад цяжкiх успамiнаў. Таму i цяпер яму нялёгка было падвесцi размову да ўспамiнаў пра яе бацьку.
      Зося, напэўна, сама адчула няёмкасць зацяглай паўзы. Яна сказала:
      - Ад мяне толькi што пайшла Маша. Мы доўга гутарылi.
      - Я рады, што вы пасябравалi.
      - Яна цiкавая. Спачатку мне здалося, што яна iграе... А ў жыццi нельга iграць! Некалi, яшчэ ў школе, я хацела стаць актрысай. I таксама iграла выдуманую ролю. Дома, на вулiцы, у гасцях - усюды... Смешна i наiўна.
      - Чаму смешна? Маладыя ўсе рамантыкi. Вунь мае дзецi, Тарас, Вiця... Якiя ў iх мары i жаданнi! I я не сказаў бы, што гэта iгра.
      - Дзе ён быў тады, Тарас?
      - Яго схавалi добрыя людзi. Суседзi.
      - Я шукала яго.
      - Я ведаю. Мне казала цётка Люба.
      - Яна не паверыла мне.
      - Не крыўдуйце на яе. Яна была залаты чалавек i найлепшая канспiратарка.
      - Яна загiнула?
      - Не, памерла год назад.
      Зося памаўчала, як бы ўшаноўваючы памяць чалавека, з якiм лёс звёў яе на кароткi мiг.
      - Як мне хацелася знайсцi яго, гэтага хлопчыка! Я не проста помнiла вашу просьбу. Я доўга жыла ёй. Для мяне гэта было першае баявое заданне падпольшчыкаў. I мне хацелася хутчэй выканаць яго. Але бацька... Вы ведаеце, як ён асцерагаў мяне. Навошта ён так асцерагаў? Дзiўны чалавек!.. Употай ад яго я пайшла да цёткi Любы. Сказала пароль. Усё, як вы гаварылi. Яна адказала не зусiм так, але пусцiла ў дом. Я сказала, што вы прасiлi даведацца, цi вядома ёй што-небудзь пра сына Паўла Ганчарова. Яна адказала дзiўна i незразумела: "Перадайце Вiцю, што дзядзька Рыгор запрашае на заручыны Веты. У суботу пад вечар". Я сказала, што перадаць нiчога не магу, бо вас пераправiлi ў лес. "Да каго?" - спытала цётка Люба. Я не ведала, да каго. Тады, вiдаць, у яе ўзнiкла падазронасць. Яна больш нiчога не спытала пра вас. Але калi я зноў паўтарыла сваё пытанне пра Тараса, яна адказала, што нiчога невядома. Мяне пакрыўдзiла, што яна такая абыякавая i да лёсу дзiцяцi i наогул... Хаця б пацiкавiлася, хто я i што я. Не, нiшто, здавалася, яе не цiкавiла. Праўда, паводзiла я сябе неразумна i няўмела. Цётка Люба ўсё-такi спытала, як маё iмя. Я адказала, што Вольга. Чаму Вольга i навошта мне было падпольнае iмя - сама не разумею. Мабыць, ад жадання сыграць ролю падпольшчыцы.
      На другi дзень я пайшла на Каштанавую, дзе жыў Павел. Там я таксама надзiвачыла. Ведаеце, што зрабiла? Я - сястра Паўлавай жонкi, шукала iх, жывых. Людзi, якiя жылi ў тым доме, збянтэжана пацiскалi плячамi: яны тут нядаўна i нiкога не ведаюць. Заплаканая, я паказвала пiсьмо, якое сама напiсала: "Яны жылi тут, вось адрас. Што ж мне рабiць? Я прыехала ажно з Харкава". Хадзiла па суседзях. Адны рабiлi выгляд, што нiчога не ведаюць. Другiя не таiлi сваю падазронасць. Але потым дзве старыя жанчыны, мабыць, паверылi мне i сказалi страшную праўду. Я плакала шчыра. "А хлопчык? Дзе хлопчык? Тарасiк". - "Кажуць людзi, у нямецкiм дзiцячым доме", - паведамiлi старыя. У той вечар я спытала ў бацькi, цi ёсць у горадзе дзiцячыя дамы. "Навошта табе?" Я расказала яму пра вашу просьбу i як я шукала малога. Бацьку гэта спалохала. Ён сярдзiта сказаў, што я загублю i сябе i яго сваiмi неразумнымi ўчынкамi. Тады я сказала яму, што больш не буду вартаваць дом i смажыць Гроту трусяцiну. "Трэба жыць i змагацца, як ён", - кiўнула я ўгору, маючы на ўвазе вас, Антон Кузьмiч. "Ён салдат, - сказаў бацька, - а мы з табой цывiльныя людзi, я - стары лекар, ты - дзяўчынка, дзiця". Я сказала яму тады многа тых слоў, якiя пачула ад вас. Бацька мусiў здацца. Толькi папрасiў, каб я нiчога сама не рабiла, пра ўсё даведаецца ён.
      Праз тыдзень, можа, не помню, бацька сказаў, што я магу наведаць дзiцячы дом у Высокай Будзе, гэта кiламетраў пятнаццаць ад горада.
      - Я ведаю. Там i цяпер дзiцячы дом, - кiўнуў Яраш.
      - Жонка бургамiстра Цiшчанкi, старая набожная баба, замольваючы грахi свайго мужа, займалася дабрачыннасцю - апекавала сiрот. Мы паехалi з ёй на машыне бургамiстра. Дзень, помню, быў халодны, дажджлiвы. Гэта ж была ўжо позняя восень. А яны, дзецi, худыя, сiнiя, амаль усе без верхняй вопраткi, у адных падраных сарочачках, абступiлi нашу машыну. Маленькая дзяўчынка адразу пацягнула мяне за рукаў i папрасiла: "Цётачка, дайце кавалачак хлеба". У мяне не было хлеба, я нiчога не ўзяла, бо не думала, што дзецi там такiя галодныя. У дзiцячым доме! Яна, бургамiстарша, прывезла нейкiя пернiкi, нейкае адзенне, магчыма, нарабаванае ў другiх такiх жа дзяцей.
      "Дайце iм, Анiсся Паўлаўна", - папрасiла я. Старая ханжа, звычайна слязлiвая i чуллiвая, там трымалася важнай дамай. "Усё трэба рабiць па парадку, мiлая. Арганiзавана!" Не адразу дзецi знайшлi свайго "пана шэфа". Стары, непаголены, пакамечаны i п'янаваты чалавек, дырэктар цi начальнiк, не ведаю, як ён у iх называўся, сустрэў нас не вельмi ветлiва. Дзiўна, што i дзецi толькi ўпачатку праявiлi цiкавасць, а потым старэйшыя пайшлi ў лес па дровы. Я адстала ад патранесы i начальнiка, запытала жанчыну, работнiцу дома, цi ёсць тут хлопчык Тарас Ганчароў. "Не, у нас ёсць Косця Ганчароў. Ваня, паклiч Косцю". З'явiўся худы цыбаты хлопчык гадоў дзевяцi. Не, Тараса ў iх не было. I ўвогуле дзецi такога ўзросту да iх больш не паступалi. Толькi старэйшыя. Можа, гэтая жанчына паспела перадаць нашу размову дырэктару. Але ён дзiўна даверыўся мне. Пакуль бургамiстарша раздавала свае гасцiнцы, ён стаяў са мной побач i шаптаў:
      "Слухайце, не трэба нам дабрачыннасцi. Нiчога нам не трэба. Нас кормiць насельнiцтва. Мы самi сябе кормiм. Але няхай яны не забiраюць дзяцей. Навошта яны забiраюць дзяцей? Учора пяць хлопчыкаў i пяць дзяўчынак. Куды? Для ўсынаўлення. Хто iх усынаўляе? Дзе? Я павiнен ведаць. Я адказваю за дзяцей. Не забiрайце маiх дзяцей!"
      Гэта быў крык душы чалавека, якi падазраваў нешта нядобрае. Калi я расказала пра ўсё бацьку, яго таксама вельмi ўстрывожыла такая скарга дырэктара дзiцячага дома. Пасля я даведалася: ад дзяцей бралi кроў... iх вывозiлi ў Германiю i малых анямечвалi.
      - Нямкамi рабiлi? Ой, горачка ж якое! - у вялiкай скрусе кiвала галавой старая, якая дагэтуль слухала моўчкi.
      - Я там, у iх, усё пра Тараса думала: дзе ён? Што з iм?
      - I не знайшлi хлопчыка? - бабуля, мабыць, не ўсё зразумела з iх размовы.
      - Знайшоўся, - адказаў старой Яраш.
      - Дзе ж ён цяпер? - Цiкаўнасць гаманкой старой расла, яна як бы ўзнагароджвала сябе за многа хвiлiн пачцiвага маўчання.
      - Гэта мой сын.
      - Праўда? А божачка! - шчыра здзiвiлася i ўзрадавалася бабуля. - Няхай жа яму Бог здароўечка дае. Вялiкi ўжо?
      - У армii адслужыў. Я заўтра вас пагляджу, бабуля. Добра? - звыкла развязваючы завязкi на рукаве халата, сказаў Яраш.
      - Добра, доктар. Цяпер вы частым госцем будзеце ў нас.
      Зося зморана i ўсё яшчэ вiнавата ўсмiхалася.
      Дзяўчына на ложку каля акна, здалося Ярашу, упершыню глядзела на яго без страху.
      Ён падняўся. Залiшне заседзеўся. Стамiў, расхваляваў хворую. Вунь як блiшчаць яе вочы. Трымае недзе ў калiдоры другiх. Ва ўсiм патрэбна разумнае пачуццё меры.
      Яму не хацелася напамiнаць ёй пра бацьку. Але Шыковiч не даваў спакою. Урэшце, яна сама колькi разоў успомнiла бацьку.
      Яраш спытаў:
      - Скажыце, Соф'я Сцяпанаўна, вы помнiце каго-небудзь з iнфекцыйнай бальнiцы, з кiм працаваў ваш бацька... Хто хадзiў да вас...
      Яна на хвiлiну задумалася.
      - Я помню сястру... Клаўдзю... Iванаўну, здаецца. Яшчэ была лекар Вакулава. I лекар Лiберман. Але Лiбермана яны загналi ў гета. У акупацыi заходзiла да нас толькi гэтая сястра. Як жа гэта яе прозвiшча? - Зося зморшчыла лоб.
      - Не трэба ўспамiнаць. Пасля, - мякка папрасiў Яраш. - Дзякую вам.
      - Завошта? - здзiвiлася яна.
      - Добрай ночы, - пажадаў ён усiм адразу i пайшоў да дзвярэй.
      9
      Майзiс з жонкай i Маша прыехалi раней за ўсiх. Яшчэ ў цянi пад вольхамi не апала раса. Яшчэ спалi дзецi Яраша i Шыковiч, якi працаваў да дня. А гаспадынi ўжо поркалiся на летняй кухнi, пад стрэшкай. Iм памагаў Тарас. Распалiў агонь пад самаробнай плiтой, прынёс сталы, дровы i прадукты. Хлопец шукаў сабе работу.
      Ранiца была надзiва - сонечная, звонкая, з лугу патыхала вiльготным халадком, а бор дыхаў неастылай цеплынёй учарашняга дня. Нерухомая ўрачыстасць сосен зноў прадвяшчала спёку. А можа, навальнiцу. Дажджу прасiлi i людзi i дрэвы. Што б нi здарылася наперадзе за доўгi летнi дзень, але ранiца такая, што дзiця: прыносiць усмешку i радасць.
      Жанчыны гатавалi з добрым настроем. Праўда, паскардзiлiся на свой нялёгкi дачны лёс: зноў госцi!
      - Шыковiч мой нешта астыў, мала каго ўжо запрашае, - зазначыла Валянцiна Андрэеўна.
      - Затое Антон загарэўся.
      - Сёння, Галiна Адамаўна, больш гасцей маiх, - адгукнуўся Тарас. - Але сваiх я магу прыняць на лузе. Акрамя вады i прасторы, iм нiчога не трэба.
      - Як не сорамна, Тарас! Тваiм гасцям мы заўсёды рады.
      Галiна Адамаўна казала шчыра. Больш трывожылi яе госцi мужа, правiльней кажучы, адна госця - Маша. Яна бачыла дзяўчыну разы два ў бальнiцы, даўно, можа, год назад. Чаму раптам Антону ўздумалася запрасiць яе? Хiба мала калег-лекараў? Майзiс, напрыклад, - гэта зразумела.
      Але трывога яе знiкла, калi Майзiсы знянацку падкацiлi на сваiм чырвоным запыленым "Масквiчы" i Галiна Адамаўна ўбачыла Машу. Дзяўчына здавалася ёй не толькi нецiкавай, але нават вульгарнай. Да ненатуральнасцi вогненна-рудая, яна, як бы кiдаючы выклiк людзям звычайным, i плацце надзела дзiўнае па колеру i па фасону: чырвона-жоўтае, з малюнкам кляновага лiсця; лёгкая тканiна, здавалася, не кроiлася, не шылася, а сцягвалася нiткамi на самой дзяўчыне - па форме яе постацi. Галiне Адамаўне нават стала весела, калi яна ўбачыла, што Тарас разглядае госцю, як нейкае дзiва.
      Яраш чытаў замежны часопiс па хiрургii i выйшаў у пiжаме. Ён таксама здзiвiўся i сумеўся. Папрасiў прабачэння. Збянтэжыў Майзiсаў. Маленькая, чорненькая, нафарбаваная i завiтая, як лялька, Даная Вiтальеўна ў апраўданне пачала нападаць на мужа:
      - Вы ведаеце, Антон Кузьмiч, Мiхал Евелевiч фанатык. Калi яму нешта ўлезла ў галаву, ён не дасць спакою нi сабе, нi людзям. Бачыце, захацелася чалавеку стаць рыбаком. Антон Кузьмiч вучыць яго хiрургii. Дык ён павiнен яшчэ навучыць цябе лавiць рыбу. Ах, Мiша! Прабачце, Антон Кузьмiч...
      - Не, не прабачаю. Дамаўлялiся ў шэсць, а цяпер дзевяць. Якi з вас рыбалоў? Соня!
      Яраш жартаваў, а сам пазiраў на Машу, якая з дзiцячым захапленнем разглядала ўсё навокал.
      Валянцiна Андрэеўна прашаптала сяброўцы:
      - Арыгiнальная асоба.
      Яраш нарэшце ўспомнiў, з якой мэтай напрасiлася ў госцi Маша.
      - Тарас! Дзе Тарас? Маша прыехала, каб пазнаёмiцца з табой.
      Тарас мусiў вылезцi са свайго ўкрыцця i таксама збянтэжыўся, бо быў у майцы, у пакамечаных парусiнавых штанах i босы. Не, не ўласны выгляд яго збянтэжыў. Нешта другое.
      Майзiс працягнуў яму руку проста, па-мужчынску, яго жонка абыякава, без цiкаўнасцi: у яе свая фiласофiя - падабацца перш за ўсё гаспадынi. А гэтая вогненная чарадзейка раптам застыла ўся як бы ў непаразуменнi, а потым сказала, здалося Тарасу, з расчараваннем:
      - Вось вы якi! А я думала, вы, як Антон Кузьмiч.
      Гэта не спадабалася Галiне Адамаўне: чаму ёй хочацца, каб усе былi падобны на Антона Кузьмiча?
      Калi праз пяць хвiлiн сабралiся рыбалiць, Яраш спытаў у сына:
      - Тарас, iдзеш з намi?
      - Не, я застануся, памагу жанчынам.
      Тады i "моднiца" звярнулася да гаспадынь:
      - Дазвольце i мне застацца на кухнi.
      З-за цiкаўнасцi - "А што ты ўмееш рабiць, галубка?" - Валянцiна Андрэеўна тут жа згадзiлася, каб Маша памагла iм.
      Яна надзела фартушок, спрытна i прыгожа завязала на галаву касыначку i неяк адразу ператварылася ў простую, сцiплую i надзiва дамавiтую маладую гаспадыньку. Такое нечаканае ператварэнне ажно спалохала Галiну Адамаўну. А калi Маша пачала раiць, якiя закускi можна згатаваць з тых прадуктаў, якiя Тарас выцягнуў з пограба, Валянцiну Андрэеўну здзiвiлi яе кулiнарныя веды. А жонка Яраша ўсё больш насцярожвалася. Але чым мацней яна настройвала сябе супраць дзяўчыны, тым больш тая падабалася ёй. Калi прыгледзелася, то колер плацця не здаваўся цяпер вульгарным, ён добра пасаваў да чырвоных валасоў. Ды i фасон не такi ўжо стыльны - проста з густам скроены. Першая гэта адзначыла Валянцiна Андрэеўна, якая лепш за яе разумела моды.
      - Хто вам шыў, Маша?
      - Не паверыце, самая маладая краўчыха. Я хадзiла ў палац чыгуначнiкаў на курсы кройкi i шыцця i там пазнаёмiлася з адной дзяўчынкай. Гарбаценькая, ведаеце, а такая здольная. Наша выкладчыца ледзь не лопнула ад зайздрасцi, калi Геня пашыла дыпломнае плацце.
      Маша засмяялася. I Валянцiна Андрэеўна засмяялася. I Тарас. Цяпер ён зусiм iнакшымi вачамi глядзеў на дзяўчыну - зацiкаўлена i прыязна. Галiне Адамаўне i гэта не спадабалася.
      "Ацiраешся каля бабскiх спаднiц, - падумала яна пра Тараса. - Вельмi нам патрэбны такi памочнiк! I што ты робiш? Тарашчыш вочы?.. Пасаромеўся б, брыгадзiр камбрыгады".
      Але сама яна мiмаволi любавалася, як Маша гатуе салату. Па-першае, па свайму адменнаму рэцэпту, а па-другое, так спрытна валодае нажом, лыжкай, што той кухар вышэйшага класа. З той хiба рознiцай, што ў яе ў сто разоў больш артыстычныя рухi, здаецца, не гуркi крышыць, а iграе на невядомым iнструменце. I кубiкi гуркоў у яе роўненькiя, прыгожанькiя, такiя ў iх, старых гаспадынь, не атрымлiвалiся.
      "Калi яна з гэтакай артыстычнасцю працуе ў аперацыйнай, недарма яе Антон так хвалiць", - падумала Галiна Адамаўна прыязна, але тут жа адчула, як нядобра ёкнула сэрца. Спытала:
      - Дзе вы навучылiся так кулiнарнiчаць?
      - А я да курсаў медсясцёр служыла хатняй работнiцай. У палкоўнiка.
      - Вы... хатняй работнiцай?
      - Чаму вы здзiвiлiся? Нас у мамы пяцёра засталося, калi бацька загiнуў. Двое малодшыя за мяне. А калгас тады ў нас быў...
      Па яе тону здагадалiся, якi быў у iх калгас. А яна нiбы засаромелася гэтага прызнання, як бы ў тым, што калгас быў бедны, ёсць i яе вiна.
      Глянула на Галiну Адамаўну, потым на Шыковiчыху, якая гатавала фарш для катлет, а сказала Тарасу, па-праўляючы касынку:
      - Цяпер у нас саўгас. Тарас, вам няма чаго рабiць, навастрыце нож. Тупы.
      Тарас, пачырванеўшы, кiнуўся шукаць асялок.
      Валянцiна Андрэеўна зноў засмяялася. Ёй падабалася гэтая дзяўчына, асаблiва пасля такой бiяграфiчнай даведкi. Яна любiла вось такiх - настойлiвых у дасягненнi жыццёвай мэты. Маша таксама адчула сiмпатыю да гэтай поўнай, гаваркой, па ўсiм вiдаць, добрай жанчыны. Тонкая натура, яна адчула i насцярожанасць, з якой ставiлася да яе жонка Антона Кузьмiча. I прычыну зразумела. Не абразiлася, не пакрыўдзiлася, але здзiвiлася, што ў самой яе таксама з'явiўся пэўны халадок у адносiнах да Галiны Адамаўны. Розумам прымушала сябе палюбiць яе, але сэрца не слухалася такога загаду. Сэрца цягнулася да шчырай, ласкавай Валянцiны Андрэеўны. Яны хораша гутарылi. Маша з гумарам расказвала пра сваю службу хатняй работнiцай, пра сям'ю палкоўнiка, пра яго жонку, былую сялянку, пра яе смешнае iмкненне быць арыстакраткай.
      Усё, напэўна, iшло добра... Але прачнулася Iра (у сям'i Шыковiчаў адна мацi ўставала рана). У халаце, з ручнiком, заспаная i хмурая, з'явiлася яна пад паветкай, каб нешта запытаць у мацi. Здзiвiлася, угледзеўшы Машу. Iх пазнаёмiлi. Маша ўбачыла праз шкельцы яе акуляраў, што Iра глядзiць на яе зняважлiва i насмешлiва: "Адкуль ты такая спрытная ўзялася?" Гэта закранула Машына самалюбства.
      "Няхай жонка Яраша глядзiць на мяне, як хоча. Яна старэйшая ўдвая. А ты, дурная авечка, чаму працягваеш мне руку, быццам робiш вялiкую ласку? Не мiргай сваiмi блiзарукiмi вачамi. Я ўсё бачу".
      Яна дэманстратыўна адвярнулася да Тараса. Сказала яму:
      - А я ведаю, як вас ратавалi ў вайну. Як шукалi...
      - Мяне?
      Iра хмыкнула.
      - У вайну ён пешшу пад стол хадзiў.
      Маша не адказала ёй. Яна спытала ў крыху здзiўленага Тараса:
      - А вы не помнiце? Нiчагусенькi? А я помню, як праводзiлi тату на вайну. Мне iшоў чацвёрты год. Перад вачамi стаiць, як тата плакаў. Твару не помню, што плакаў - помню. Трымаў мяне на руках i плакаў. А я выцiрала яму слёзы.
      Расчырванелы Тарас сядзеў на зямлi i разбiваў качаргой у печы галавешкi. Водсвет жару залацiў яго белыя валасы. Iра ўсмiхнулася, падумаўшы: "Тарас парыжэў ад гэтай рыжай. Сапраўды, адкуль яна ўзялася? - I тут жа ўспомнiла: А-а, Яраш расказваў пра "залатую сястру", - i зноў хмыкнула: - Залатая!"
      Можа, Iра нешта сказала б, але мацi глянула на яе строга, папярэджваючы.
      Валянцiна Андрэеўна рабiла пiрог, i рукi яе былi ў белым цесце, а правая скроня ў муцэ. Iра падумала, што i сiвая мама будзе прыгожая. У яе расла непрыязь да гэтай рудой. Як незалежна яна трымае сябе на iх iмправiзаванай кухнi! Як гаспадыня. А як размаўляе. Ад вайны i бацькi - да дроў:
      - Тарас! Дровы вашы залiшне сухiя. Не трэба такi агонь. Усё папалiць. Знайдзiце сырэйшыя дровы.
      Тады Iра нечакана для сябе самой прапанавала:
      - Тарас! Хадзем купацца.
      Але найбольшай нечаканасцю гэта было для Валянцiны Андрэеўны. Мацi што токам ударыла. Няўжо гэта сказала Iра? Тая Iра, якая чырванела i абуралася, калi пры ёй пачыналi размову пра каханне, хлопцаў-жанiхоў, замужжа. Малодшы Славiк сваiмi бесцырымоннымi жартамi часта даводзiў яе да слёз. А яна, Валянцiна Андрэеўна, неаднойчы з болем гаварыла мужу:
      "Боязна мне за Iрку. Нейкая яна замкнутая, нелюдзiмая. Дваццаць год, а яна што дзiця. Баюся, не выйсцi ёй замуж. Шчэ гэтая блiзарукасць".
      "Выйдзе", - адказваў аптымiст Шыковiч.
      Жонка папракала:
      "Не думаеш ты пра дзяцей".
      "Калi мы абое пачнём гэтулькi думаць, як ты, замнога ўвагi iм будзе. Лепш навучы яе суп варыць".
      Iра нават з iмi, жанчынамi, не надта ахвотна хадзiла купацца. Больш адна. А пры мужчынах нiколi не скiдала плацця, хоць мела самыя закрытыя купальнiкi.
      I раптам яна запрашае хлопца iсцi купацца. Удваiх? Валянцiна Андрэеўна проста аслупянела. Што здарылася? Што адбылося з яе Iрай?
      - Я ўжо купаўся, - адказаў Тарас, адчуваючы няёмкасць ад такога запрашэння.
      У гэты момант Галiна Адамаўна папрасiла яго схадзiць па ваду. Ваду для пiцця i стравы бралi ў ляснiцтве.
      - Давайце я прынясу, - адгукнулася Iра.
      Схапiла вёдры i пабегла. Рэдка яна праяўляла такую ахвоту да фiзiчнай працы. Мацi, здзiўленая да ашаламлення, забыўшыся на ўсiх другiх, глядзела ёй услед. I раптам зiхнула думка: Iра, яе Iра закахана ў Тараса. Гэта так вiдавочна. Яна ўмела хаваць сваё каханне, пакуль яму нiчога не пагражала. А ўбачыла гэтую рудую, адчула сапернiцу... I знiкла сарамлiвасць, замкнутасць усё, што дагэтуль вызначала яе характар. Валянцiне Андрэеўне стала i радасна, i балюча, i боязна за дачку. Першае каханне. Першыя пакуты. А што ён, Тарас? Як ён адносiцца да Iры? Яна, мацi, лiчыла б за шчасце, каб такi хлапчына, разумны, стрыманы, разважлiвы, пакахаў яе дачку. Чаму яна адкрыла Iрынiна каханне толькi сёння? Навошта з'явiлася гэтая вогненная дзяўчына? Чаму Тарас тырчыць каля iх? Няхай бы сапраўды пайшоў на луг, купацца цi лавiць рыбу.
      Iра прынесла ваду. Над быльнягом за паветкай пляснула з конаўкi на твар, выцерлася i далучылася да жанчын.
      - Што мне рабiць, мама?
      Што ёй рабiць? Ёй так захацелася рабiць, абы застацца тут. У Валянцiны Андрэеўны сцiснулася сэрца. Можа, упершыню яна адчула на поўную сiлу, як няўмела выхоўвала сваiх дзяцей. Якую даць работу, каб Iра магла рабiць яе з такiм жа ўменнем, спрытам, артыстычнасцю, як гэтая чужая дзяўчына, на першы позiрк непрыгожая, а ў сапраўднасцi элегантная, менавiта праз гэтае сваё высокае ўменне працаваць i трымацца?
      - Хадзем дроў напiлуем, - сказаў Iры Тарас.
      - Дровы? - здзiвiлася яна, але тут жа згадзiлася.
      Валянцiна Андрэеўна ведала, што не ўмее яе дачка пiлаваць, бо нiколi ў жыццi не бралася за пiлу. Але ўзрадавалася, што яна пайшла з Тарасам. Цяжка ёй, мацi, глядзець i параўноўваць, як працуе Iра i гэтая залатая чарадзейка. На мiг адступiлi некуды захапленне i любаванне дзяўчынай i з'явiлася раўнiвая непрыязь да яе. Агiднае пачуццё. Ёй, настаўнiцы, зрабiлася сорамна за такое пачуццё. Не, яна павiнна быць шчырай i аб'ектыўнай.
      А другая жанчына - Галiна Адамаўна - у гэты момант думала:
      "Няхай бы Тарас закахаўся ў гэтую рудую. Ён бы адгарадзiў яе ад Антона. Антон высакародны чалавек. Але ён слабы, як усе мужчыны. Калi ён прывёз яе, каб пазнаёмiць з Тарасам, то, значыцца, нiчога ў iх не было, яна добрая дзяўчына, i мне варта прылашчыць яе".
      Паднялося над лесам сонца - i ўзняўся вецер. Зашумеў бор, як далёкi марскi прыбой. Знiкала ранiшняя дымка на небе, быццам вецер старанна працёр гэтае вялiзнае блакiтнае шкло. Не было душна, як некалькi апошнiх дзён. Аднак сонца палiла няшчадна. Доўга чакалi рыбакоў снедаць. Яны не прыйшлi.
      Снедалi пад дубамi.
      Шыковiч прачнуўся з галаўным болем, не мог знайсцi лязо для брытвы, хоць добра помнiў, што прывозiў iх з горада, узлаваўся, бурчаў на жонку, на дачку. А ўбачыў Машу - i адразу падабрэў. Валянцiне Андрэеўне, разважлiвай, спакойнай, якая нiколi не раўнавала беспадстаўна, стала смешна i сумна. З iронiяй назiрала за мужам, як ён заляцаецца да Машы, з трывогай - за Тарасам i Iрай. Каб толькi залатая чараўнiца не падзейнiчала так на хлопца, як на гэтага лысаватага рамантыка, яе мужа. Здаецца, Тарас вядзе сябе больш разумна, паважна, больш стрымана.
      А ў Галiны Адамаўны, калi яна ўбачыла, як загарэўся Шыковiч перад Машай, зноў засмактала ў грудзях. У яе была свая грубая фiласофiя: мужчыны - што каты, адразу, нюхам, чуюць кошку. I яна ўжо амаль ненавiдзела дзяўчыну. Але за сталом было весела.
      Шумелi дубы. Церушылiся на стол, у талеркi i шклянкi тонкiя сухiя галiнкi, мох, зрэдку злятаў заўчасна пажоўклы лiст. З лугу цягнула густым водарам сухога сена.
      Ва ўсiх быў добры апетыт. Маша ела са смакам, многа i па-дзiцячы прыгожа. Шыковiч любiў такую здаровую, "эстэтычную", як ён казаў, яду. Наташа, нягледзячы на пагрозы мацi, за снеданнем чытала, не магла адарвацца ад "Запiсак вучанiцы". I раз-пораз выбухала такiм залiвiстым смехам, што i ўсе дарослыя смяялiся, хоць i не ведалi, што там, у кнiзе.
      - Ох, не магу! Памру, - дрыгала Наташа пад сталом нагамi. - Усё, як у нашым класе.
      - Наташка, не крыўляйся.
      - Што ты, мама! Каб ты прачытала, то сама поўзала б ад смеху. Вы не чыталi, дзядзька Кiрыла?
      - Не.
      - Вы нiчога не чытаеце. Самi пiшаце, а нiчога не чытаеце.
      - Наташа!
      - Правiльна, Наташа. Не ў брыво, а ў вока бi, - ухвалiла Валянцiна Андрэеўна.
      - Валя! Ёсць i другiя правiлы для дзяцей.
      - А я чытала - i нiчога там смешнага.
      - Бо ты, Iрка, як наша ангелька, смяешся раз у месяц, па святочных днях.
      - Наташа! Я табе язык накалю, паганка. Iдзi прэч, - узлавалася Галiна Адамаўна.
      - Не трэба, Галя, - папрасiў Шыковiч. - Усе людзi павiнны гаварыць, што думаюць. Якая была б шчырасць у адносiнах!
      - Быў бы поўны хаос, тата.
      - А я чытаю мала, - уздыхнула Маша.
      - Чаму? - спытаў Шыковiч.
      - Не ведаю. А вы - чаму?
      - Я? - Ён засмяяўся. - Дзiця маё, я мала чытаю такiя кнiжкi, якiя чытае Наташа. Але колькi я чытаю другiх, часам такiх, над якiмi Наташа заснула б на другой старонцы. А рукапiсаў! Я аслеп ад рукапiсаў. А цяпер яшчэ ад архiўных дакументаў. У мяне цяжкi жанр - дакументальны. Не толькi праца пiсьменнiка, але i гiсторыка, - ён уздыхнуў.
      Валянцiна Андрэеўна хавала ўсмешку ў кубак з чаем. Яна паважала мужаву працу, яго творчае гарэнне. Але каму ён гаворыць усё гэта зараз, напускаючы на сябе такую паважнасць, скардзячыся на нялёгкi лёс? Незнаёмай дзяўчыне, каб паланiць яе хоць чым-небудзь. Смешны стары дурань! Пасаромеўся б дачкi.
      Шыковiч, памогшы Тарасу вынесцi пад дубы амаль усе сталы, якiя былi на дачы, пайшоў дапiсваць артыкул. Тарас i Наташа панеслi рыбакам снеданне.
      Жанчыны займалiся той дробнай мiтуслiвай работай, якой амаль не вiдаць, але якая надзвычай стамляе i ўрэшце прыводзiць да апатыi, абыякавасцi. Прыходзяць госцi, а гаспадыню ўжо нiшто не цiкавiць, яна ўжо згарэла. Да такога стану дайшла Галiна Адамаўна дужа рана: яе стамiла не столькi работа, колькi хваляванне, трывожныя думкi пра мужа i Машу. Яна ўпала пад дубамi на коўдру i... заснула.
      Валянцiна Андрэеўна i дзяўчаты сцераглi яе сон. Гаварылi напаўголасу.
      Маша i Iра быццам бы пасябравалi, разгаварылiся. Валянцiна Андрэеўна назiрала за iмi i бачыла, як лёгка i адкрыта iшла на зблiжэнне Маша i як асцярожна, хiтра, дыпламатычна падступала да новай знаёмай яе дачка. Мацi стала непрыемна. Адкуль гэта ўзялося ў Iры? I наогул, чаму ўсё так атрымлiваецца? Здавалася б, простыя бацькi, простыя i шчырыя адносiны ў сям'i - i раптам такiя дзецi, зусiм розныя i абое з нейкiмi дзiўнымi адхiленнямi ад той нормы, што выпрацавала педагогiка, якой яна, Валянцiна Андрэеўна, аддала ўсё сваё свядомае жыццё. Упершыню яна падумала пра гэтую навуку без павагi, скептычна ўсмiхнуўшыся.
      "Можа, Кiрыла таму лягчэй перажывае паводзiны дзяцей, што ён не ведае гэтых педагагiчных догм. Ён лёгка запальваецца, але лёгка i патухае. Як ён сустрэне Славiка?"
      Толькi падумала пра сына, а ён тут як тут.
      Яна сядзела пад паветкай на нiзкай калодачцы i, задумаўшыся, мыла ў тазе талеркi, вiдэльцы i нажы. I раптам убачыла не яго - цень. Уздрыгнула, падняла галаву. Славiк упаў перад ёю на адно калена.
      - Мама, твой блудны сын з'явiўся пад гэтую мiрную дачную страху i вiнавата схiляе гвалтоўна абстрыжаную галаву. Пасып яе гарачым попелам.
      Звыклы яго ход - адразу ўсё перавярнуць на жарт. Яна ўпэўнена, што не так весела ў яго на сэрцы, але ён жартуе, ён усё адно жартуе. Аднак не пра гэта мацi думала. Яна даўно не бачыла яго стрыжаным. I ў гэтай стрыжанай, круглай, трохi смешнай роднай галаве яна ўбачыла маленькага Славiка, добрага, ласкавага, таго, якi, прачынаючыся, перабiраўся ў iх ложак i вось гэтай стрыжанай галавой тулiўся да яе шчакi.
      Ёй зрабiлася да болю шкада яго. Нясцерпна хацелася ўзяць мокрымi рукамi яго дурную галаву, прытулiць да грудзей, пацалаваць, а потым накруцiць гэтыя любыя ружовыя вушы. Салодка было недзе глыбока ў грудзях i горка ў горле. Умiг успомнiлася, якiм прыехаў у той дзень, калi Славiка пасадзiлi, бацька - што хмара. Яна вырашыла, што ён зноў з кiм-небудзь пасварыўся ў рэдакцыi, i, каб адцягнуць яго думкi ў iншы бок, спытала, цi бачыў ён Славiка. Як Кiрыла падскочыў, як закрычаў:
      "Дарожкi ў парку падмятае твой Славiк! Пацалуйся iдзi з iм! Выхавала бандыта, педагог няшчасны!"
      Яна адразу нават не зразумела, што да чаго. А з Iрай ледзь не здарылася iстэрыка. Дачка крычала:
      "Вось ён, ваш сынок, ваш любiмчык! Я даўно казала, што ён зганьбiць усiх нас! Божа мой! Якi сорам! Цяпер нельга будзе паказацца ў горадзе. А ўсё вiнаваты вы! Абое вы. Бацькi! Патуралi, няньчылiся..."
      Валянцiну Андрэеўну тады абразiлi словы дачкi: быццам з ёй няньчылiся менш.
      А цяпер Iра стаяла, глядзела на ўкленчанага Славiка i стрымлiвала сябе, каб не зарагатаць.
      Яны iшлi ад стала, якi накрывалi, убачылi Славiка, - спынiлiся за яго спiной. Маша глядзела здзiўлена, Iра - з iронiяй. Валянцiна Андрэеўна ўбачыла iх i, схамянуўшыся, сурова сказала сыну:
      - Не крыўляйся. Устань!
      Славiк падняўся, не забыўшыся абтрэсцi калена, i паправiў канцы чырвонай вяровачкi, што замяняла гальштук.
      Валянцiна Андрэеўна раптам узлавалася:
      - I каб я не бачыла ў цябе на шыi гэтую дурацкую вяроўку. Выкiнь!
      Ён паслухмяна сарваў бляшку, вышмаргнуў вяровачку, размахнуўся, каб шыбануць яе ў кусты каля ручая... I тут убачыў сястру i... Машу. Застыў у вялiкiм здзiўленнi. Потым ступiў крокi два ўбок, пакруцiў стрыжанай галавой, як бы праганяючы сон. Хутка наблiзiўся да дзяўчат. Крыкнуў:
      - Мама! Я не сплю? Адкуль узялося гэтае дзiўнае стварэнне? - I да Машы: Слухайце, вы ж незямная. Я вас часта снiў. Я снiў марсiянак. I ўсе яны падобны на вас. Далiбог жа, праўда? Не, скажыце шчыра, вы адтуль? - Ён паказаў на неба i зарагатаў.
      - Славiк! - сурова спынiла мацi. - Вядзi сябе прыстойна.
      - А хiба я сказаў што-небудзь непрыстойнае? Клянуся, я шчыра перакананы, што яна адтуль. На зямлi я такiх не страчаў.
      Машу абразiла, як бесцырымонна, не пазнаёмiўшыся нават, гэты юны шалапут разглядае яе. Абразiла i ўся яго недарэчная балбатня. Яна застыла на мiг, а потым падняла руку, прыклала далоню да шчакi, нiбы мацаючы, цi не гарачая. Сказала не яму - Валянцiне Андрэеўне:
      - А я такiх страчаю штовечар. У парку. I заўсёды п'яненькiх.
      Словы яе ранiлi сэрца мацi. Валянцiна Андрэеўна адчула непрыязь да дзяўчыны. А са Славiка - што з гусi вада. Ён галантна пакланiўся, шаркнуўшы нагой па сухой траве:
      - Дзякую за высокую атэстацыю.
      Мабыць, адчуўшы настрой мацi, баючыся, што Маша зноў скажа што-небудзь непрыемнае, Iра павярнула знаёмства на звычайны мiрны шлях:
      - Мой брат. Уладзiслаў. Ён добры, толькi крыўляка.
      - Ура! - гукнуў на ўвесь лес Славiк. - Мая дарагая сястра прызнае мяне добрым. У такi дзень! Прагрэс!
      - А гэта - Маша.
      - Маша?
      Мабыць, Славiку сапраўды здавалася, што ў дзяўчыны ўсё незвычайнае, i такое простае iмя як бы працверазiла яго. Ён зусiм сур'ёзна працягнуў ёй руку. Маша нейкi момант вагалася - падаваць руку цi не. Гэта спалохала Валянцiну Андрэеўну. Што, калi яна не падасць рукi? Якая будзе абраза для хлопца. Яе заўсёды палохалi нячуласць, чэрствасць.
      Але Маша раптам працягнула руку, хораша ўсмiхнуўшыся. I ў гэты момант Валянцiна Андрэеўна даравала ёй усё.
      - Хто вы, Маша? - затрымлiваючы яе руку, сур'ёзна спытаў Славiк.
      - Сястра.
      - Чыя?
      - Аперацыйная.
      - Аперацыйная? - Вiдаць, да яго не адразу дайшло, што гэта такое. - З бальнiцы? - Ён цiха свiснуў, нявесела пажартаваў: - Умее Яраш выбiраць сабе сясцёр. - I, ужо выпусцiўшы яе руку, адыходзячы, кiнуў убок, яўна з зайздрасцю: - Яраш усё ўмее.
      Мацi адчула гэтую зайздрасць, гэты нечаканы пераход ад крыўляння да сур'ёзнасцi, зразумела, як нялёгка было Славiку прыйсцi, i зноў пашкадавала яго: "Якi ён худы, падстрыжаны, адны вушы тырчаць. I пад вачамi сiнiя ценi".
      - Ты галодны?
      - Як воўк.
      Яны падавалi яму на стол утраiх - мацi, Iра, Маша - усё самае лепшае, што гатавалi для гасцей, як самаму галоўнаму госцю.
      Валянцiна Андрэеўна адчувала ўдзячнасць дачцэ i Машы за iх чуласць. Яе нават не вельмi кранала, што сын больш аддае ўвагi гэтай амаль незнаёмай дзяўчыне, чым ёй, мацi. Пiльна сочыць за кожным яе рухам, ловiць кожнае слова i позiрк.
      "Захапляецца зусiм па-дзiцячы", - з замiлаваннем падумала мацi.
      Ад добрага снедання i жаночай клапатлiвасцi Славiк зноў зрабiўся балбатлiвы.
      - Маша, хочаце, я вас здзiўлю?
      Iра спалохана страляла ў яго вачамi: маўчы!
      Ёй здавалася ганьбай i сорамам такое прызнанне.
      - Я толькi ўчора з турмы.
      Нiводная рыска не тузанулася на надзвычай рухавым i выразным Машыным твары.
      - I доўга там вас трымалi?
      - Дзесяць сутак.
      - О-о! - Што значыла гэтае "о-о", нiхто не зразумеў.
      - Я пагразiў адным замежным дурням атамнай бомбай. Быццам яна ляжала ў мяне ў кiшэнi. I - калi ласка, маралiсты ўляпiлi мне... А ўчора я перачытваў газеты. Я рэдка чытаю. Так, ад смутку. I - божа мой! - што я там прачытаў. Калi мне далi дзесяць сутак, то многiм сэрам i лордам трэба даць па дзесяць гадоў. Як яны махаюць гэтымi бомбамi! Жах!
      Валянцiна Андрэеўна насцярожана замерла: нiколi яшчэ сын не гаварыў пра такiя сур'ёзныя рэчы. Няхай з гумарам, але з якiм!.. Як вырываюцца праз гэты гумар злосць, абурэнне! Чым ён больш абураецца? Тым, што несправядлiва пакаралi яго за п'яную балбатню? Цi тым, што над чалавецтвам вiсiць страшэнная пагроза?
      - Махаюць нада мной. Над табой! Над табой, мама. А ты хочаш, каб я быў у захапленнi ад гэтага свету! Пляснуць у такую вось чароўную ранiцу... - Ён нервова засмяяўся.
      - Не будзь песiмiстам, Уладзiслаў, - сказала мацi, расчараваная, што сын павярнуў не туды. - Ты ўсё пераблытаў. Сваю маленькую крыўду ты ўзнiмаеш да праблемы, якая сапраўды хвалюе ўсё чалавецтва. Але i на гэтую страшную небяспеку ты глядзiш як iндывiдуалiст i песiмiст!..
      - Мама, не трэба мне маралi! - Ён кiнуў вiдэлец, зацiснуў далонямi вушы, потым правёў рукой па горле. - Я сыты вось так!
      - Не, ты паслухай! Людзi змагаюцца i перамагаюць. Вайну. Страх. Голад. Дэспатызм, тупасць...
      - Нiчога гэтага людзi не перамаглi! Не цешце сябе!
      - Няпраўда! - запярэчыла Iра. - Можа, не ўсё, але шмат што перамаглi.
      - Перамаглi ў адной вайне, каб пачаць другую? Такую, у якой ужо не будзе нi пераможаных, нi пераможцаў. Застанецца адзiн попел.
      - Ты проста баязлiвец! Панiкёр! Ты заўсёды быў баязлiўцам! - раздражнёна папракнула Iра.
      - Вы самi баiцеся. Вы ўсе нервуецеся, калi пачуеце пра гэта. Усе, акрамя хiба мамы. Я ж чуў, як бацька i Яраш гавораць...
      "Няўжо яны так часта гавораць пра гэта?" - падумала Маша. Сама яна нават рэдка думала пра такiя высокiя матэрыi. Не ўмела гаварыць пра iх, спрачацца. Ды i не было з кiм. Сёстры i лекары гаварылi пра атамную вайну мiж iншым, i то больш з гумарам i ўсе аднолькава. Значна больш iх цiкавiла тое, што звязана з жыццём, простым i няспынным, - кватэры, заробак, цэны, каханне, замужжа, дзецi. Маша не ўяўляла, што ёсць сем'i, у якiх вядуць вось такiя спрэчкi. Ёй было цiкава i дзiўна слухаць. Захацелася самой умяшацца i сказаць нешта значнае, разумнае. Але, дасцiпная, знаходлiвая ва ўсiх iншых спрэчках i гаворках, тут яна баялася, каб не сказаць глупства, не выдаць прымiтыўнасць мыслення.
      - Не, Слава, я таксама баюся, - адказала сыну Валянцiна Андрэеўна, баюся, можа, больш, чым усе. Але я веру ў чалавечы розум...
      I тут Маша не стрымалася:
      - Людзi не збiраюцца сябе хаваць. Людзi жывуць. I будуць жыць!
      Проста, амаль наiўна. Але тыя нацiскi, якiя яна зрабiла на "жывуць" i "будуць", надалi яе словам надзвычайную пераканальнасць. Нават Славiк хутка ўзняў галаву, паглядзеў на дзяўчыну, усмiхнуўся не скептычна - прасветлена, нiбы ўбачыў выйсце.
      Магчыма, што спрэчка ўсё адно яшчэ працягвалася б. Але выйшаў Шыковiч. Рушыў да iх.
      Славiк прыўзняўся з-за стала, адсалютаваў:
      - Вiтаю цябе, стары!
      Бацька не адказаў. Валянцiна Андрэеўна адчула, што ён кiпiць, i спалохалася; яна была пераканана, што любая грубасць у адносiнах да сына пасля ўсяго, што ён перажыў i перадумаў, недаравальна, антыпедагагiчна. Iра таксама насцярожылася. Але, вiдаць, прысутнасць Машы стрымала Шыковiча. Ён спытаў з сарказмам:
      - Ну як, герой... нашага часу?
      Славiк засунуў рукi ў кiшэнi вузенькiх штаноў, бадзёра абышоў стол, наблiзiўся да бацькi, як бы дэманструючы, што ён нiчога не баiцца i што ўвогуле з бацькам у яго адносiны вось такiя - панiбрацкiя.
      - Ты ведаеш, творца, чартоўскi цiкава. Для цябе асаблiва. Каб ты пабачыў, якiя там тыпы, то памёр бы ад смеху. А пасля папрасiў бы туды творчую камандзiроўку.
      Засмяялася Iра. Усмiхнулася Валянцiна Андрэеўна. Шыковiч адказаў лагодна:
      - Балбатун няшчасны. - I да жонкi: - У каго ён, такi чорт, удаўся?
      - У цябе, бацька, - адказаў Славiк. - Калi ў мяне будзе такая лысiна i такi жывоцiк, я буду вылiты Шыковiч-старэйшы.
      - Калi з цябе выб'юць дурноту?
      - Выб'юць!
      Шыковiч нахмурыўся.
      Маша падумала: як бы яна гаварыла са сваiм бацькам? Ёй зрабiлася сумна, i яна непрыкметна адышла за дубы, спусцiлася да ручая...
      Праз хвiлiну Славiк паклiкаў яе:
      - Маша!
      10
      Сябры Тараса - сябры яго брыгады - хоць i адчувалi сябе няёмка ў прысутнасцi пiсьменнiка, дактароў, iх жонак, але, узбуджаныя ракой, лугам, купаннем i гульнёй, на пачатку абеду былi шумныя i вясёлыя. Бурна рэагавалi на тосты Шыковiча, на шчырыя дзiцячыя каментарыi Наташы, нават на недарэчныя жарты Славiка.
      А калi выпiлi i закусiлi, то сцiхлi, абмяклi. Дзiўная з'ява! Здарылася гэта таму, што хлопцы пiлi вельмi стрымана - толькi вiно i не асушвалi чаркi да дна. Было ў iх такое правiла. Не запiсвалi яго нi ў якiя абавязацельствы, але дамовiлiся памiж сабой: аскетамi не будзем, аднак у любых абставiнах, у любой кампанii, на любым вяселлi кожны павiнен помнiць пра сваё высокае званне.
      Славiку ўдалося глытнуць каньяку з бутэлькi яшчэ да таго, як селi за стол. Мабыць, бацька i мацi здагадалiся пра гэта i цяпер пiльна сачылi за iм. Хлопец увесь час адчуваў калючы, насцярожаны, папераджальны i пагрозлiвы бацькаў позiрк. "Стары конь", як ён у кампанii сяброў часам называў бацьку, сядзеў як на старшыньскiм месцы i добра бачыў увесь стол. Бутэлька з гарэлкай абмiнула Славiка першы раз i другi. Сусед злева, доўгi, сутулы слесар-зборшчык, смешны на выгляд i са смешным спалучэннем iмя i прозвiшча - Генрых Варэнiк, налiў яму яблычнага вiна, якое хлопцы прывезлi з сабой. Славiк выпiў, паморшчыўся, быццам воцату каўтнуў:
      - Дрэнь. - I папрасiў Машу, якая сядзела побач з другога боку, каб падала бутэльку з гарэлкай. - Давай, сусед, лепш вось той божай слязы...
      Маша пацягнулася за бутэлькай, але яе перахапiла Iра i перадала Тарасу далей ад брата. Славiк зразумеў, што супраць яго змова. Жэстамi паказаў Тарасу: дай нам з Генрыхам.
      Але гэты "сагнуты Варэнiк" запярэчыў:
      - Не трэба. Я не п'ю.
      Славiк узлаваўся. Зашыпеў яму на вуха:
      - Не п'еш?
      - Не.
      - Хлусiш. Я ж бачу, як ты каўтаеш слiну.
      Генрых збянтэжыўся, пачырванеў, як дзяўчына. Яго выручыў сябра - бялявы, прыгожы, памяркоўны з выгляду Iван Ходас. Ён пачуў, што сказаў Славiк, нахiлiўся да яго за спiной Генрыха i пагрозлiва прашаптаў:
      - Мы такiх разумнiкаў бачылi. I ведаем, чаго варта твая "шчырасць".
      - Чаго? - натапырыўся Славiк.
      - Я асабiста сапсутай гайкi за яе не дам.
      - А я плюю на вашу крытыку.
      - Ты дзе вырас такi? На Брадвеi? Мне шкада цябе.
      - Пашкадуй сваю маму.
      - Хлопцы! Хлопцы! - прасiў Генрых.
      - Вось такiя на родную маму гатовы плюнуць.
      А мацi ўжо тут. Валянцiна Андрэеўна непрыкметна падышла ззаду, паклала адну руку на плячо сыну, другой дакранулася Iвана.
      - Што ў вас, хлопчыкi? Можа, чаго не хапае?
      - Не. Дзякуем, Валянцiна Андрэеўна. Гэта мы з-за футбола паспрачалiся. Якая каманда сёння выйграе.
      "Здзекуецца, гад", - ажно перасмыкнула Славiка. Ён налiў сабе таго ж паганага вiна i дэманстратыўна, на злосць усiм, выплеснуў у рот.
      Маша, якая чула ўсю iх размову, цiха сказала:
      - Ты задзiрысты певень.
      - А ты рыжая курыца.
      Яна бяскрыўдна засмяялася. А ў Славiка ўжо залез чорцiк: хлопцу хацелася ўсiх крыўдзiць i каб да яго таксама чаплялiся. Тое, што Маша не пакрыўдзiлася за "рыжую курыцу", трохi абяззброiла яго. Ён надзьмуўся, прыслухаўся да застольнай гаманы.
      - Мы можам выхоўваць чалавека ў сваёй брыгадзе. А выхоўваць начальнiка змены, iнжынера - нам, рабочым!.. Яго iнстытут не выхаваў, - даводзiў Тарасу яго сусед, самы старэйшы з iх брыгады, мужчына з тварам баксёра (нават нос сплюснуты) - Васiль Лапацiн. Ён прыехаў з жонкай. Славiк заўважыў, што дзябёлая, здаецца, цяжарная жанчына сама ела мала, сарамлiва, а мужу падкладвала смачнейшыя i большыя кавалкi i ўвесь час непрыкметна падлiвала вiна. Ён выпiваў цiшком, як ваду. Славiка гэта развесялiла.
      "Вунь вашы праведнiкi як дзейнiчаюць", - хацелася яму сказаць Генрыху. Але той шаптаўся з Iванам.
      - Талстоўская фiласофiя ў цябе. Часам трэба i па мордзе даць.
      "Пра мяне, гады. Паспрабуй даць".
      - Я Волгу пераплываў...
      - Дзе? Каля вытоку?
      Самыя малодшыя, сярод iх i Вiктар, жартуюць на другiм канцы стала, у iх свая тэма: спорт, рэкорды, галубы.
      "Нецiкава. Я вырас з гэтых штаноў".
      - Наташка, наелася? Бяжы гуляй.
      - Што ты, тата? Я ж люблю гасцей. Ты хiба не ведаеш?
      - Гасцiнная натура!
      - Аднойчы на iмянiны яна запрасiла два класы - свой i паралельны. Помнiш, Антон?
      - У нас Славiк быў такi.
      "Быў... Быццам мяне пахавалi".
      - Хлопчыкi, ешце. Усё, што на стале, павiнна быць з'едзена. Кiрыла, прапануй тост.
      - Праўда, ён цiкавы, Косця? Як цыган. Глядзi, якiя вочы. Як вуглi. А зубы якiя!
      "Наiўна, але правiльна, сястра. Хвалi другiх, каб адвесцi ад таго, з каго сама не спускаеш вачэй".
      Славiку рабiлася нудна, i ён пачаў шукаць, чым бы пазабаўляцца. Падсунуўся блiжэй да Машы, дакрануўся нагой да яе нагi. Яна строга глянула на яго i адсунулася да Iры.
      Яраш з цiкавасцю прыглядаўся да моладзi. Пасля размовы з Машай, калi ён адчуў раптам разрыў памiж такiмi, як яна, i сабой, яго зацiкавiла моладзь. Уся моладзь: маладыя лекары, сёстры, санiтаркi... Але сябры Тараса асаблiва. Рабочы клас. Творцы матэрыяльных каштоўнасцей.
      Пакiнуўшы Майзiса i яго жонку, якая стаiла крыўду, Яраш ганяў з хлопцамi па выкашаным лузе мяч, спаборнiчаў у плаваннi, загараў. Услухоўваўся ў iх размовы. Але на адпачынку словы i думкi былi лёгкiя, як той мяч, што ганялi. Ён не верыў, што можна пагаварыць сур'ёзна цяпер за сталом, але паспрабаваў арганiзаваць такую размову. Пастукаў вiдэльцам па пляшцы, просячы цiшынi. Моладзь адразу ўгаманiлася, бадай, хутчэй, чым перад тостамi Шыковiча.
      - Хвiлiначку, сябры. Сумнавата робiцца за нашым сталом. Сепаратныя размовы, шаптанне... Давайце паспрабуем пагаварыць калектыўна. Пра што? Адкажам, напрыклад, на такую анкету: мае мары, маё ўяўленне пра будучыню, чаго я хачу, да чаго iмкнуся. Ша! Не хаваю нашага з Кiрылам Васiльевiчам хiтрага намеру - выпытаць пра вашы мары. Мы тут з iм часта спрачалiся наконт iдэалаў маладога пакалення. Толькi ўмова: адказваць шчыра, не баючыся, што адказы вашы трапяць у друк. Карэспандэнтаў тут няма.
      - А Кiрыла Васiльевiч?
      - Ён без пяра. Акрамя таго, у яго прынцып: калi ем...
      - То глух i нем. Адно мурлыкаю, як кот.
      Засмяялiся, заварушылiся, трохi ўзрушаныя нечаканай прапановай. Кожны, безумоўна, адразу падумаў: пра што сказаць? Хiба мала iх, мар? А якая галоўная?
      Славiк хмыкнуў. I здзейснiў намер, якi з'явiўся хвiлiн колькi назад: апусцiў руку пад стол, дакрануўся да Машынага голага калена. Яна ўздрыгнула, тузанулася, ушчыпнула яго за руку. Сказала спакойна:
      - Славiк, схопiш аплявуху.
      Iра здагадалася, што ён зрабiў, i вочы яе пад шкламi акуляраў сталi жоўтымi ад гневу.
      - Славiк! Паскуда! Я маме скажу.
      - Закрычы, ябеда. Ты ўсё жыццё нагаворвала.
      Бацькi ўжо звярнулi ўвагу на iх злоснае перашэптванне. Валянцiна Андрэеўна зноў падышла да сына, ласкава папрасiла:
      - Прынясi, сыне, пiва з пограба.
      - Чакай, паслухаю людзей будучага.
      - Дык хто пачне, хлопцы? - запрашаў Яраш.
      - Косця! - падказала жонка Лапацiна.
      Той самы Косця, якiм захаплялася Iра, маленькi, рухавы, смяшлiвы i самы малодшы ў брыгадзе, падскочыў, як школьнiк. Чорныя вочы яго загарэлiся, як вугалькi. Можа, ён не адразу зразумеў, што ад яго патрабуюць.
      - Сядайце, Косця. Што вы! - адразу запярэчыла Валянцiна Андрэеўна. - Гэтак будзе не сяброўская гутарка, а непрыемны экзамен. Ты сам, Антон Кузьмiч, пачнi.
      - Не, я пасля скажу, пра што я марыў, калi мне было столькi ж гадоў. Параўнаем...
      - Я скажу, - адгукнуўся Косця. - Я думаю пра ўсё... Пра дзяўчат...
      - Вось гэта шчыра! - засмяяўся Славiк.
      Але яго смеху не падтрымалi, можа, таму, што Косця тут жа запэўнiў горача, з дзiцячай непасрэднасцю:
      - Я хораша думаю пра дзяўчат... Жанчына дае жыццё i красiць яго, усё прыгожае ад жанчыны. Я многа думаў пра касмiчныя палёты. Але, ведаеце, самому мне чамусьцi не хочацца ляцець туды.
      - Баiшся? - зноў гукнуў Славiк i быў рады, што ў гэты раз выклiкаў смех.
      - Не, не баюся. Але я люблю зямлю... дрэвы i кветкi. Для мяне найвялiкшая радасць бачыць вось гэты лес. Я так мяркую, што ў камунiзме ўсе людзi павiнны жыць сярод дрэў i кветак. Тады ўсе стануць добрыя, вясёлыя...
      - Правiльна! Я таксама за тое, каб усе сталi дачнiкамi.
      - Слава! Вылецiш з-за стала, як корак з бутэлькi, - не стрымаўся ўрэшце Шыковiч-старэйшы.
      - Маўчу, як фаршыраваная рыба. - Славiк зацiснуў рот далоняй.
      - Карацей кажучы, я хацеў бы пажыць у грамадстве, дзе не будзе людзей злосных, несправядлiвых, дурных, несумленных...
      - У Косцi хрысцiянская мараль, - перапынiў сябра Iван Ходас. - Яму здаецца, што такое грамадства нехта падасць на талерцы, калi ласка, Косця, жывi, расцi кветачкi, гадуй дзетачак... А для мяне - радасць у змаганнi. I я думаю, што камунiзм - гэта найвышэйшая форма барацьбы.
      - Супраць каго?
      - За што?
      - Супраць дурняў, бюракратаў, дармаедаў... Я не кажу ўжо пра ворагаў знешнiх, iмперыялiстаў розных...
      - А калi iх не стане? Знiшчым?
      - Ага!
      - Я не заглядаю так далёка! I ў царства ўсеагульнага цалавання не веру. I сярод анёлаў жыць не жадаю! Нудна. Я сам злосны i, магчыма, бываю несправядлiвы. Малы быў - маму крыўдзiў. Дык што ты, i мяне знiшчыш? - горача насядаў Ходас на Косцю.
      - Завёўся ўжо! - папракнула яго Вера, жонка Лапацiна.
      Iван асекся, павярнуўся да гаспадароў: як рэагуюць яны? Яраш з ухвалой кiўнуў галавой. Шыковiч сказаў:
      - Я згодзен, Iван. Камунiзм пабудуюць не святыя, а мы з вамi, кожны са сваiм характарам, даволi часта вельмi супярэчлiвым i складаным. Але бясспрэчна i тое, што мы павiнны стаць лепшымi, чым ёсць. Пазбавiцца перажыткаў... Як гэта зрабiць хутчэй? Што, па-вашаму, мае першаступеннае значэнне ў выхаваннi камунiстычнай культуры пачуццяў?
      Iван задумаўся. I ўсе змоўклi, задумалiся таксама.
      - Калектыў, - першы адгукнуўся Тарас.
      - Праца, - амаль адначасова з iм выказаўся Лапацiн, прынiмаючыся за кавалак пiрага, якi падсунула яму клапатлiвая жонка.
      - Барацьба! - не адступаў Ходас ад сваёй пачатковай думкi.
      - Праўда! - Славiк сказаў гэта сур'ёзна, цвёрда, пераканана. - Пакуль будзе ханжаства, падман...
      Кiрыла Васiльевiч пераглянуўся з жонкай i, вiдаць, хацеў нешта адказаць сыну. Але перапынiў Косця.
      - Любоў! - крыкнуў ён.
      Усе маладыя засмяялiся. Акрамя Славiка.
      - Цябе ўсё-такi хiлiць да Езуса, - падкалоў сябра Iван.
      - Чаму любоў, Косця? Растлумач!
      - Любоў не ў вашым вузкiм разуменнi. А наогул. Любоў з вялiкай лiтары. Да радзiмы, да працы, да людзей, блiзкiх i далёкiх...
      - Якая шчодрая душа, - з добрай усмешкай сказала Галiна Адамаўна так, што пачулi толькi свае - Майзiсы i Шыковiч. - Можна падумаць, што яго нiхто нiколi не крыўдзiў.
      - Прадстаўнiк пакалення, якое не ведае, што такое нянавiсць. - I на поўны голас да Косцi i да ўсiх: - Па-мойму, Косця, такая любоў - гэта мэта, а не сродак. Тое ж самае i твая праўда, Славiк. Да такой праўды i такой любовi мы прыйдзем... Безумоўна, Iван, праз барацьбу з маральнымi заганамi i ўсiмi тымi, хто будзе перашкаджаць... I, напэўна, маюць рацыю таварышы, Тарас, Васiль Пятровiч, што праца... праца ў калектыве... грамадска карысная - галоўны фактар. Раз Шыковiч павярнуў на тэорыю, няхай ён падводзiць вынiкi. А мне хацелася пачуць ад вас больш простыя адказы. Каб кожны пра сябе. I я скажу пра сябе. Планы, мары, жаданнi... Вось Генрых маўчыць...
      Генрых, якi сапраўды не сказаў нi слова, пачырванеў, збянтэжана ўсмiхнуўся. Сябры скiравалi на яго позiркi, чакалi яўна з цiкавасцю. Ён прыгладзiў дзвюма далонямi валасы i затрымаў рукi на патылiцы.
      - Мары, яны не пастаянныя, Антон Кузьмiч. Калi я быў вучнем, то вельмi любiў чытаць раманы. Ну, Вальтэра Скота, Дзюма... I мне страшэнна хацелася быць рыцарам, выратаваць прынцэсу - абавязкова прынцэсу! Не нiжэй! - i... жанiцца на ёй.
      Моладзь стрымана засмяялася.
      - А цяпер я штоноч сяджу над тэорыяй машынабудавання, супраматам, мару, як бы хутчэй здаць экзамены, стаць iнжынерам i... жанiцца на Зоi Крахмалавай.
      Выбухнуў такi рогат, што з-пад стала спалохана выскачыла кошка. Гаспадары i Майзiсы не разумелi прычыны гэтага рогату, а таму ветлiва ўсмiхалiся весялосцi моладзi.
      Вера, выцiраючы слёзы, тлумачыла iм:
      - Ён заўсёды так, маўчыць, маўчыць, а потым як ска-а-жа...
      А Генрых павярнуўся да Славiка i сказаў яму:
      - Твая чарга. Па парадку.
      - Я? - здзiвiўся Славiк, тыркнуўшы сябе ў грудзi пальцам. - Чаму я? Пра што мару? Нi пра што! Хачу? - Ён абвёў дзёрзкiм позiркам усiх, хто сядзеў за сталом, - ад бацькi да Косцi, потым павярнуўся да Машы i сказаў быццам ёй адной: - Хачу паляцець у космас. У пустату. Дзе б нiхто не дапытваў i не чытаў "маралаў".
      Усе сцiхлi, усiм зрабiлася няёмка, бо ведалi, што хлопец толькi што адбыў пакаранне за свае паводзiны. З далiкатнасцi нiхто не напамiнаў яму пра гэта. Шанавалi бацькоў - паважаныя людзi.
      Усе бачылi, як уразiлi iх раздражнёныя сынавы словы. Асаблiва мацi. Валянцiна Андрэеўна, схаваўшы вочы, сцiснула мужаву руку, молячы яго маўчаць.
      Каб загладзiць няёмкасць, Маша вырашыла перавесцi ўвагу на сябе, сказала весела, гарэзлiва:
      - А я ведаеце пра што мару? Выйсцi замуж за добрага, разумнага чалавека i нарадзiць добрых, разумных дзяцей.
      Хацела, каб гэта прынялi як жарт, але сустрэлася вачамi з сур'ёзным i здзiўленым позiркам Наташкi i... збянтэжылася, загарэлася ўся, бо здалося ёй, што сказала пры малой непрыстойнасць. Пэўна, праз гэтую яе збянтэжанасць нiхто не пачаў жартаваць з такога прызнання. Нават усмешак яна не ўбачыла. Стрыманасць такая iшла ад той жа далiкатнасцi. Але Машы яна здалася дакорам агульным. Чаму яны такiя сур'ёзныя? Чаму так свiдруе яе позiркам жонка Яраша? Праўда, сам Антон Кузьмiч падтрымаў яе:
      - Вось гэта зямная мара! - i яшчэ нешта сказаў.
      Але Маша не пачула. У вуха ёй горача дыхнуў Славiк:
      - Хочаш, я зраблю табе дзiця? - i зноў дакрануўся рукой да калена.
      Цынiчны шэпт яго i дотык абразiлi дзяўчыну, i яна здзейснiла сваю пагрозу - пляснула яму па твары. Не моцна. У другiх абставiнах магло б сысцi за жарт. Але ў той момант аплявуха прагучала, як гарматны стрэл.
      Аглушыла i сталых i маладых. На мiг усе застылi. Першая падхапiлася Iра. Крыкнула брату:
      - Хам! - i выскачыла з-за стала.
      Пагрозлiва павольна падняўся Шыковiч. Жонка паспрабавала стрымаць яго, ён тузануўся ўсiм целам, як бы вырываючыся. Але сказаў спакойна, амаль весела:
      - Хадзем, Уладзiслаў, пагаворым, - i рушыў да дачы. Не азiраўся, цi iдзе Славiк за iм, не чуў, як той, весела падмiргнуўшы хлопцам, кiнуў: "Iду на эшафот", не бачыў будынка, лесу, неба i сонца, усё кiпела ў яго грудзях. Калацiлася сэрца, млелi ногi...
      Толькi ў пакоi Кiрыла павярнуўся i ўбачыў, што Славiк стаiць на парозе, засунуўшы рукi ў кiшэнi штаноў. Такая нахабная пастава яшчэ больш абурыла.
      - Падыдзi блiжэй! - працадзiў ён праз зубы.
      Славiк, iранiчна ўсмiхнуўшыся, не ступiў тры крокi, а, здавалася, павольна прасунуўся, як на лыжах. Магчыма, каб не такая яго ўсмешка, усё было б, як многа разоў дагэтуль: успыхнуў бы феерверк гнеўных слоў i... патух. Нi разу Кiрыла не падымаў на сына руку. Не мог, бо любiў яго. Але тут сарвалася апошняя кропля цярпення.
      - Рукi з кiшэняў! - грымнуў ён i, не дачакаўшыся, пакуль сын выканае загад, схапiў за адварот тэнiскi, iрвануў на сябе. - Ты! - I з усяго размаху садануў правай рукой у скiвiцу.
      Славiк адляцеў да дзвярэй, ударыўся спiной аб вушак, споўз на падлогу, войкнуў, схапiўся за шчаку. У той жа мiг у дзвярах з'явiлася мацi. Загарадзiла сабой сына, замалiла да мужа:
      - Што ты робiш, дурны? Пасаромейся!
      - Змоўкнi! - у страшэнным гневе закрычаў Кiрыла. - Абаронца! Ты бачыш, да чаго давяла твая абарона? Шчанюк! Ты доўга будзеш ганьбiць добрае iмя бацькi, мацi, сястры? Хто цябе выгадаваў такога?!
      - Не крычы! Людзi, - зморшчылася Валянцiна Андрэеўна, заклапочана схiлiўшыся над Славiкам, якi сядзеў нерухома, рукамi закрыўшы твар.
      - Табе сорамна людзей, калi я крычу? А за яго табе не сорамна? Пашкадуй, пашкадуй яго, вытры соплi, ён табе не адну яшчэ пiлюлю падсуне. Герой! На што ты здатны? Што ты ўмееш? Толькi можаш, што паскудзiць, як шалудзiвы кот.
      - А сам ты што ўмееш? Бiцца? - праенчыў пiсклiва Славiк. - Стары конь!
      Недарэчнае пытанне i яшчэ больш недарэчная мянушка прагучалi надзвычай па-дзiцячаму, вырвалiся ад бяссiльнай злосцi i крыўды. Гэта расчулiла Шыковiча. Стала шкада сына i брыдка за свой учынак. Нiкога ў жыццi ён не бiў, нават калi быў хлапчуком, пазбягаў боек, часцей бiлi яго. А тут - выкiнуў з кабiнета Рагойшу, ударыў сына... Што здарылася? Нервы? Аднак, каб не раскiснуць, ён пагразiў:
      - Я табе пакажу "конь"! Iдыёцкi жаргон! Разбэшчаныя шчанюкi! - Злосна да жонкi: - На рукi яго вазьмi! Пакалышы. Соску дай. Пе-да-го-ог!
      I выйшаў. На верандзе адчуў, як дрыжаць рукi, ногi, "сiгналiць" сэрца. Падумаў: "Так iнфаркт нядоўга схапiць".
      А Славiк, пачуўшы, што бацька выйшаў, уткнуўся тварам у матчыны рукi, якiя хацелi падняць яго з падлогi, i... заплакаў. Зусiм па-дзiцячы, усхлiпваючы.
      Хлопцы ляжалi на беразе ракi, на пясчанай касе. Грэлi спiны на стомленым ласкавым сонцы. Слухалi, як ззаду цiха плешчацца i журчыць вада, а наперадзе, на адхоне, шалясцiць лазняк. Вецер сцiхаў - i ўсё сцiхала, лагаднела, утаймоўвалася: вада i лес, птушкi i чалавечыя страсцi. Нават ластаўкi, што гняздзiлiся ў абрыве, лёталi без заўсёднай сваёй трывогi. Хлопцы займалiся адным: лянiва падграбалi пад сябе цёплы, вымыты ракой да белiзны пясок i сачылi, як у чыстым небе над лугам плавае коршак. Гэтак жа лянiва i спакойна, не палюе - адпачывае. Калi коршак раптам куляй упаў унiз, у кусты, яны, як па камандзе, апусцiлi галовы на рукi i праз сухi пясок удыхалi вiльготныя пахi ракi. Пасля iх увагу прыцягнула маленькая, у залатой манiшцы i блакiтным фартушку птушачка: яна села за паўкроку ад Косцевай галавы i, вiхляючы зялёным хвосцiкам, праскакала мiма ўсiх, як бы правярала, цi жывыя гэтыя голыя нерухомыя людзi. Яе не спалохаў i голас Генрыха:
      - Хлопцы, хто ведае, як называецца гэтае прыгожае птушанятка?
      Маўчанне.
      - Нiхто не ведае? Косця?
      - Шчурка.
      - Дакладна? Маўчыш? Як мала мы ведаем!
      - Дарэмна ты, Тарас, пацягнуў нас на гэтую куркульскую дачу, - прабурчаў Iван Ходас.
      - Не папракай! - крыкнуў Косця.
      - Я не папракаю.
      Тарас маўчаў. Ён думаў пра Машу. Здзiўляўся: "Чаму я думаю пра яе? Дзiўна. Што дала аплявуху таму шалапуту? Яму варта. Але не гэтак. Не да месца было. Сапсавала абед, настрой усiм... I сабе".
      Як задрыжалi яе вусны, калi Шыковiчы адзiн за адным - сам, Славiк, мацi пайшлi ў дом, а Iра i Яраш пачалi прасiць у яе прабачэння. Тарас бачыў, як крывiлася Галiна Адамаўна, яна асуджала Машу, асаблiва ёй не падабалася, што муж просiць у сваёй падначаленай прабачэння. Майзiсы адразу пачалi збiрацца дадому. Хлопцы падзякавалi Ярашам i, вылезшы з-за стала, тут жа знiклi. З Машай яны не развiталiся. Чаму? А цяпер маўчаць. Ну i да д'ябла, няхай маўчаць.
      "Завошта яна пляснула яго? Што ён такое сказаў?"
      - Куды ён хоча падацца цяпер?
      - Хто?
      - Гэты... "атамшчык".
      - Славiк? Не ведаю.
      - А навошта яму куды падавацца? У бацькi грошай хопiць.
      - Не думай дрэнна пра Шыковiча. Гэты чалавек правiльны.
      - А сынок?
      - Чорт iх ведае, адкуль яны бяруцца, такiя сынкi.
      - Глядзiце, зноў коршак. Што ён выглядае?
      - Шкада, што не паслухалi Яраша. Пра што ён хацеў расказаць?
      - Хлопцы! А давайце возьмем яго ў сваю брыгаду!
      Косця, падцягнуўшыся на руках, прасунуўся наперад i сеў, павярнуўся да хлопцаў, каб бачыць iх твары.
      Тарас падняў галаву i паглядзеў: сур'ёзна ён? Маленькi, але ладна збiты, загарэлы, чорны, Косцiк сядзеў на пяску, як будыйскi бажок; блiшчалi зубы i гарэлi вочы - прыкмета таго, што ён гатовы да знямогi абараняць сваю iдэю. Iван Ходас глянуў на яго адным вокам i свiснуў у пясок, выдзьмуўшы ямачку.
      - Не хапае табе дзярма?
      - А што? Калi мы такая брыгада, то чаму не памагчы чалавеку стаць на верны шлях?
      - Завод не школа-iнтэрнат.
      - Сябры, цiкавая з'ява - супрацiўленне матэрыялаў...
      - Генрых, не трызнi. Цi захоча ён сам? - спытаў Лапацiн i павярнуўся на спiну, тварам да сонца.
      Тарас сеў. Косцева прапанова падабалася. Сапраўды, чаму б iм не ўзяцца за гэтага неўраўнаважанага юнака.
      Генрых пiсаў пальцам на пяску доўгую формулу.
      - Я пагавару з iм.
      - Ты згодзен? Тарас? - Iван так дзьмухнуў у пясок, што засыпаў Генрыхаву формулу. - Вар'яты! Не бярыце на сябе ўсяго, зробiцеся пазёрамi. Я - супраць.
      - Гаворыш, што камунiзм - гэта змаганне, а сам не хочаш лiшнi раз паварушыць рукамi i мазгамi. Як жа ты думаеш змагацца за такiх?..
      - Гнаць у шыю.
      - Куды?
      - На ўсе чатыры.
      - Ну i логiка ў цябе!
      - Логiка жалезная. А чаму я павiнен падбiраць усялякае смецце i выкладаць элементарныя нормы паводзiн? Я сам сябе яшчэ не выхаваў.
      - Вось гэта правiльна!
      - Сам баiцца, каб гэты "стылiст" не перавярнуў яго ў сваю веру. Як жыд папа. Ведаеце показку?
      - Пiшы свае формулы! Канструктар лiпавы!
      - Хлопцы, не сварыцца! - Лапацiн запляскаў у далонi. - Усiх вас выхаваюць жонкi. Толькi жанiцеся...
      - Цябе выхавала?
      - А што ты думаеш? Я таксама ў пажыўныя мясцiны заглядваў, як жаўтароцiк гэты. Нават калi ў брыгадзе ўжо быў. А паспрабаваў бы цяпер!
      - То-та, бачу, валасы ў цябе пачалi радзець.
      Зарагаталi. Жарт найлепшым чынам прымiрае людзей. Тарас адчуў, што настрой ва ўсiх узняўся.
      Лапацiн брыкнуў Iвана нагой. Той злавiў нагу i пацягнуў "жанацiка" да вады. Тарас ускочыў, разбурыў усе Генрыхавы формулы i схапiў Лапацiна за рукi. На падмогу iм кiнуўся Косця. Утрох яны раскачалi свайго паважнага сябра i шыбанулi ў раку, ведаючы, што ён кепска плавае i баiцца вады. Самi скочылi следам за iм. Пырскi блiснулi на сонцы вясёлкавымi пералiвамi. Хвалi пакацiлiся на пясок, лiзанулi Генрыху ногi. Ён устаў, прыгожа пацягнуўся, кiнуў на адзенне акуляры i, разагнуўшыся, ракетай пайшоў пад ваду. Ён быў лепшы плывец. I ўсе яго сябры, што дурэлi ў вадзе, сцiхлi, з цiкавасцю i, магчыма, з трывогай чакаючы, калi i дзе Варэнiк вынырне. Ён вынырнуў амаль на сярэдзiне ракi. Паплыў хутка, спрытна выкiдваючы з вады ўсё цела. Не плыў, а ляцеў.
      Тарас i Косця пайшлi за iм. Плылi побач. Косця сказаў:
      - А гэтая рыжая сядзела з iм, а вачамi страляла ў цябе.
      Тарас збянтэжыўся.
      - Ды ну цябе, Косця! Выдумаеш! - Але яму было прыемна, i ён пахвалiў сябра: - А наконт Славiка - гэта ты добра прыдумаў. Трэба пераканаць хлопцаў.
      11
      Яраш перад аперацыяй начаваў у горадзе. Шыковiч ляцеў на сваiм "Масквiчы" адзiн, рызыкуючы апынуцца пад адхонам. У прыгарадзе, на чыгуначным пераездзе, быў зачынены шлагбаўм. Старэнькi закапцелы паравозiк з адной платформай дошак манеўраваў быццам на здзек шафёрам. Шыковiч, машына якога стаяла першая, утыркнуўшыся ў шлагбаўм, кiпеў: крычаў вартаўнiцы, пагражаў кулаком машынiсту, праклiнаў усе чыгуначныя парадкi.
      А ў бальнiцы яго не прапусцiла другая вартаўнiца - у белым халаце. Дарэмна ён даказваў, што запрошаны самiм Ярашам прысутнiчаць на аперацыi, што ён карэспандэнт, пасля выдумаў, што асiстэнт i без яго не будуць аперыраваць i ўвогуле ўсё паляцiць дагары нагамi.
      - Нiчога не ведаю. Нiхто нiчога не казаў, - флегматычна адказвала старая жанчына, не без цiкаўнасцi, аднак, назiраючы праз акенца, як нервуецца гэты поўны, лысаваты ўжо мужчына ў пакамечаным парусiнавым касцюме.
      Шыковiч скрыгатаў зубамi. Успомнiў, што Антон не вельмi ахвотна згадзiўся, каб ён прысутнiчаў на аперацыi. Няўжо перадумаў? Не пусцiць? Пажартаваў. Аднак за такi жарт... Кiрыла хадзiў каля варот, круцiў у руцэ ключы ад машыны i выдумляў сябру самую страшную кару.
      Але раптам адчынiлiся дзверы, i юная iстота ва ўсiм белым ветлiва запрасiла:
      - Кiрыла Васiльевiч? Калi ласка, праходзьце.
      I куды дзелiся яго злосць i абурэнне! Iдучы па бальнiчным двары, ён узяў сястру за локаць. Яна глянула на яго, збянтэжана ўсмiхнулася, вызвалiла руку. Але ад гэтага дотыку да маладосцi ён таксама адчуў сябе маладым, бадзёрым, свежым, як той лiпеньскi ранак.
      На другiм паверсе, у асобным пакоi, сястра памагла яму надзець стэрыльны халат, шапачку, павязку i палатняныя бахiлы вышэй каленяў. Ён пажартаваў, што ўпершыню ў жыццi падобны на прафесара. Яна не ўсмiхнулася на яго жарт. Правяла па калiдоры, паказала на дзверы:
      - Сюды.
      У перадаперацыйнай было многа людзей у белых халатах, з ссунутымi на падбародкi маскамi. Але нiхто з iх нiчога не рабiў. Усе чакалi. Шыковiч зразумеў, што гэта такiя ж назiральнiкi, як i ён, - маладыя лекары, практыканты.
      Ён пачаў разглядаць iнструменты ў шкляных шафах, будку для стэрылiзацыi з адчыненым акенцам у аперацыйную. Падумаў, як нялёгка вывучыць назвы i прызначэннi ўсiх гэтых iнструментаў - iх тысячы. Хацеў пачуць, што лекары гавораць пра сённяшнюю аперацыю. Але побач з iм малады высокi мужчына, яўна заляцаючыся, шаптаў чорнай тоўсценькай дзяўчыне:
      - Клава, махнём пасля абеду ў Палянкi? На кацеры?
      - На Будаеў луг. Там пляж лепшы.
      Шыковiч абурыўся: вось-вось будзе вырашацца лёс чалавека - жыццё цi смерць! - а яны, чэрцi, пра пляж думаюць.
      На яго не звярталi ўвагi.
      "Як у лазнi. Усе роўныя".
      Жанчына, што сядзела за сталом i нешта занатоўвала ў журнал, паднялася i шырока адчынiла дзверы аперацыйнай.
      Кiрыла ўбачыў Яраша. Той стаяў у кутку вялiкай залы, выставiўшы перад сабой да локцяў голыя рукi, нiбы ўзважваючы растапыраныя пальцы. Белiзна яго шапачкi аж ззяла ў святле ранiцы. А святла гэтага, роўнага, ледзь-ледзь падзеленага водблiскам дрэў i шыб, лiлося мора: уся сцяна - шкло.
      Незвычайны ў сваёй паставе i адзеннi, велiкан побач з нiзенькiм Майзiсам, якому сястра, як малому, выцiрала салфеткай рукi, галоўны хiрург здаваўся звышчалавекам, богам.
      Кiрыла падумаў: "Як можа пераўтварыцца чалавек! Цi той гэта Антон, просты, свойскi, шчыры хлопец?"
      Той. Убачыў сябра i кiўнуў галавой, усмiхнуўся зусiм звычайна. Нацягнуў тонкiя гумавыя пальчаткi, падышоў блiжэй да дзвярэй. Сказаў да ўсiх, хто чакаў у перадаперацыйнай:
      - Таварышы! Не скажу, што аперацыя незвычайная. Але адказная. Хворай трыццаць шэсць год. Могуць быць любыя нечаканасцi. Прашу: нiякiх каментарыяў. Поўная цiшыня. Каму дазволiў, сядайце тут, - ён кiўнуў на лаўку каля сцяны, адгароджаную шырмай са стэрыльных прасцiн. - Астатнiя глядзяць па тэлевiзары. Калi ласка, - i адступiў убок.
      Чалавек сем хiрургаў-практыкантаў, бесцырымонна адцiснуўшы Шыковiча ўбок, хутка i смела прайшлi ў аперацыйную, залезлi за шырму.
      "Прабiўны журналiст", можа, упершыню разгубiўся - што рабiць, адкуль глядзець? Але пачуўся голас Яраша:
      - Кiрыла Васiльевiч! Заходзь!
      Шыковiч нясмела ступiў у "святую святых" медыцыны. Цяпер на яго звярнулi ўвагу. У аперацыйнай таксама было нямала людзей. Маша, у масцы ўжо (праз гэта Кiрыла не адразу пазнаў яе) i ў пальчатках, перакладала на маленькiм столiку блiскучыя iнструменты, быццам лiчыла, цi ўсё ёсць. Яна ўсмiхнулася яму вачамi. Майзiс здалёк памахаў рукой. Гледачы пачалi перашэптвацца: "Хто гэта? Хто?" Яраш наблiзiўся, па-сяброўску падмiргнуў, паўшэптам спытаў:
      - Не баiшся?
      Кiрыла ў адказ тайком паказаў яму кулак. Гэта быў працяг iх дачнай размовы. Жонка адгаворвала яго iсцi на аперацыю:
      "Самлееш ты, Кiрыла, я ж ведаю, як ты баiшся крывi".
      "Ну, глупства, самога мяне рэзалi - не млеў".
      Галiна Адамаўна, наадварот, падтрымлiвала яго жаданне: "Нiчога страшнага. Яраш жартаваў".
      Ён i цяпер засмяяўся:
      - Аднак садзiся з краю, на выпадак чаго.
      Практыканты пацiснулiся, i Шыковiч сеў за шырмай.
      Першае, што ўразiла яго, - гэта спакой сябра. Там, у лесе, каля iх вогнiшча, расказваючы план аперацыi, Антон хваляваўся, бадай, больш i прызнаваўся ў гэтым. А тут - ходзiць, як упэўнены ў перамозе спартсмен. Хоць бы чым-небудзь выдаў сваю ўзрушанасць.
      Кiрыла прыкаваў да яго позiрк.
      "Не, не можаш ты быць такiм спакойным. На чым-небудзь сарвешся, выдасi сябе".
      Аднак нiводная рыска не ўздрыгвае на твары хiрурга. Хiба толькi залiшне пiльна сочыць ён за калегамi i памочнiкамi, якiя таксама даволi спакойна поркаюцца каля апаратаў.
      Апараты... Апараты... Розныя. З экранамi. Без экранаў. На калёсiках. З правадамi. Са шлангамi. Кiрыла ўспомнiў Ярашавы "лекцыi" па хiрургii, фразу, якую той аднойчы кiнуў яўна з гонарам:
      "Мая аперацыйная цяпер - што цэх".
      Сапраўды, што цэх.
      Вунь тая зялёная скрынка з лейкай, шкляным балонам, сiгнальнымi лямпачкамi, цi не той гэта апошнi цуд, па якi Яраш ездзiў у Кiеў, - апарат "сэрца - лёгкiя"?
      Яраш нешта кажа сваiм памочнiкам. Лекары адказваюць незразумелымi Шыковiчу словамi.
      Нечакана адчыняюцца другiя дзверы. Санiтары хутка i бясшумна падводзяць хворую i гэтак жа, да абразлiвасцi хутка, быццам нежывую, кладуць на аперацыйны стол.
      А яна жывая. Яна звычайная. Нават прыгожая. Вялiкiя вочы, i ў позiрку iх не страх, а як бы здзiўленне i любаванне ўсiм, што ўгледзела. Зося Савiч! Шыковiч бачыць яе ўпершыню. А вобраз яе ўжо месяц жыве ў яго ўяўленнi - пасля таго як Яраш расказаў пра яе. Дзiўна. Менавiта такой яна i ўяўлялася. Да незапамiнальнасцi звычайная з твару. Маленькая жанчына, спакутаваная жыццём i хваробай... Але ён убачыў больш: схаваную, замураваную пакутамi прыгажосць, абаяльнасць i... мужнасць. Усё гэта цяпер толькi ў яе вачах, у яе позiрку.
      Кiрыла ажно прыўзняўся, каб добра разглядзець твар жанчыны. Запомнiць. Цi ўбачыць ён яе, жывую, другi раз?
      Яраш, усё такi ж спакойны i велiчны, прыветлiва кiвае ёй галавой. У адказ яна заплюшчвае вочы: маўляў, я ўсё разумею, не турбуйцеся, я на ўсё гатова. Нiчога не сказаўшы, ён адыходзiць. Працягвае рукi Машы. Яна спрытна сцягвае пальчаткi i накрывае яго вялiкiя рукi салфеткай. Ён садзiцца. Ён адпачывае. Можа, апошнi раз прадумвае план аперацыi. А яго памочнiкi - лекары i сёстры не вельмi каб спешлiва падключаюць да хворай датчыкi апаратаў: пад спiну, да галавы, да рукi, да нагi... Правады, шлангi звiсаюць над сталом. Шыковiчу чамусьцi больш за ўсё кiнуўся ў вочы i запомнiўся маленькi апарацiк, якi надзелi Зосi на левае вуха. (Пасля ён даведаўся, што гэта аксiгемометр прыбор, якi вызначае насычанасць крывi кiслародам.)
      Яраш расказваў яму пра назначэнне многiх апаратаў. Але цяпер у галаве ў Шыковiча ўсё пераблыталася. Ды прыборы i машыны яго нiколi не цiкавiлi. Цiкавяць людзi. Цяпер больш за ўсiх яна, Зося. I лекары. Здавалася, злачынна павольна яны ўсё робяць. Хiба можна ў такi момант быць такiмi марудамi? Хацелася крыкнуць Антону: "Чаму ты ўсеўся, як Буда? Падганi iх!"
      У самога яго ўсё часцей i мацней б'ецца сэрца. Ён амаль пачынае дрыжаць ад хвалявання i нецярплiвасцi: хутчэй, хутчэй! Нарэшце Майзiс, першы асiстэнт, кiдае:
      - Гатова, Антон Кузьмiч.
      Толькi ў гэты мiг блiскае ў шырока расплюшчаных вачах Зосi iскра страху. Шыковiч ловiць гэтую iскру. Невядома, што робiцца ў яе хворым сэрцы, але яго сэрца пачынае грукацець так, што ўдары аддаюцца ў скронях, у руках, у паху ва ўсiм целе.
      - Наркоз! Вера Паўлаўна! - устае з табурэцiка Яраш.
      Секунды - i павекi хворай цяжка апускаюцца. Яна засынае.
      Над сталом загараецца велiзарнае кола бясценевай лямпы. Нехта адкiдвае прасцiну, i Шыковiч бачыць яе грудзi, залiтыя яркiм святлом, зусiм дзявочыя, па кулачку, - узгорачкi з ружовымi маячкамi на вяршынях.
      Яму робiцца няёмка, як бывае няёмка глядзець на голую нябожчыцу. Ён пераводзiць позiрк на Яраша. Той падыходзiць да стала, хвiлiну пiльна глядзiць на хворую i раптам праводзiць пальцам пад левай груддзю, потым - ад падложачкi пад паху.
      Вось так ён распаласуе ёй грудзi? Шыковiчу робiцца страшна. Дарэмна ён храбрыўся!
      Скiраваць увагу на што-небудзь другое!
      Шчоўкаюць апараты. На адным экранчыку бяжыць блакiтная стужка, як тая змейка ў бажоўскiм сказе. На другiм - маланкi, то ўзлятаюць, то падаюць, пiшуць ломаную крывую. Не, не адарвацца яму ад рук хiрурга! А ў гэтых руках ужо электраскальпель.
      Шыковiч зажмурваецца, уявiўшы, як пырсне кроў, залье халаты лекараў, прасцiны. Але храбрыўся ён дарэмна, крывi ён сапраўды баiцца. Вочы падаюць на падлогу, на Машыны i Майзiсавы ногi ў белых панчохах. Нешта цiха патрэсквае, нiбы рвецца тканiна. Трэск мацнее. Пахне крывёю. Ён доўга баiцца глянуць на стол.
      Першы позыў на рвоту. Але сорам i страх перамагаюць, i Кiрыла прымушае сябе падняць вочы, паглядзець, што робiць хiрург. I перад тым, што ён бачыць, на нейкi момант адступае ўсё iншае. Жывое чалавечае сэрца, пра якое ён так многа пiсаў, - вось яно, перад яго вачамi, у раскрытых грудзях. Невялiкае, трапяткое, а галоўнае - жывое! Пульсуе, б'ецца...
      Кiрыла ажно зноў прыўзнiмаецца над шырмай, цягнецца, каб лепей разгледзець гэтае цуда.
      Зусiм iншы рытм работы хiрургаў i лекараў каля апаратаў. Цяпер усе спяшаюцца, усе - уважлiвыя i напружаныя.
      - Цiск восемдзесят на пяцьдзесят.
      - Стадыя ўзбуджэння...
      Лiчбы. Словы. Шыковiч не ўнiкае ў iх сутнасць. Ды каб i хацеў, то не здолеў бы.
      Маша спрытна мяняе Ярашу пальчаткi. I вось яго пальцы, тоўстыя, але чулыя, абмацваюць сэрца. Удакладняюць дыягназ. Вось сэрца ляжыць на яго шырокай далонi. Жывое сэрца на далонi! I б'ецца, б'ецца, нiбы хоча вырвацца.
      Але ў другой руцэ хiрурга блiскае скальпель... I гэтая сталь над жывым сэрцам, яна вiнавата ва ўсiм.
      Калыхнулася сцяна аперацыйнай, паплылi ўбок хiрургi. Але Кiрыла зноў перамог сябе i надзвычай асцярожна, каб нiкому не перашкодзiць, прыцiскаючыся да сцяны, рушыў да дзвярэй. Як яны далёка, дзверы! У жоўтым тумане. Але ён дабраўся да iх, адчынiў. Нехта спытаў:
      - Вам блага?
      Ён вiнавата ўсмiхнуўся:
      - Не.
      Павярнуўся туды, куды глядзелi ўсе, - да экрана тэлевiзара. I зноў убачыў яго, сэрца. I ўбачыў нешта зусiм жудаснае: тоўсты палец праткнуў яго, маленькае, здалося, ужо нерухомае, нежывое.
      Тэлевiзар падскочыў угору, закруцiлiся плафоны на столi... Нехта закрычаў...
      Больш дапытлiвы журналiст нiчога не помнiў.
      Апрытомнеў у кабiнеце галоўнага хiрурга. Сястра, якая праводзiла яго, паднесла да твару тампон, змочаны нашатыром. Кiрыла чыхнуў. Нашатыр асвяжыў. Але ў галаве гудзела, як у пустым склепе. Цяжкiмi зрабiлiся ногi, i пальцы iх варушылiся недзе, здавалася, за вярсту. А ў роце быццам ваты напхана, i яна прамакнула ўсю слiну; язык прылiп да паднябення. Ён прыслухаўся да гэтага дзiўнага стану ў целе.
      Сястра схiлiлася над iм i ўсмiхнулася, яму здалося, насмешлiва.
      - Нарабiў я вам клопату. - Ён не пачуў цi не пазнаў свайго голасу.
      - Нiчога, на першы раз гэта з многiмi здараецца.
      Тады ўсплыла карцiна таго, што прывяло яго да непрытомнасцi, i Кiрыла ўстрапянуўся:
      - Што там?
      - Аперыруюць.
      - Яна жывая?
      - Безумоўна. Хiба аперыравалi б на мёртвай?
      Ён на поўныя грудзi ўдыхнуў паветра i адразу адчуў сябе лепш.
      - Ляжыце спакойна, - строга сказала сястра i выйшла з кабiнета.
      Ён глядзеў у белую столь i... бачыў сэрца, жывое, трапяткое, на далонi, на шырокай добрай далонi. Яму не рабiлася страшна i непрыемна, ён з цiкавасцю ўглядаўся ў гэты маленькi i вельмi складаны апарат. Ён мацаў сваё сэрца, слухаў яго ўдары. Але як толькi тоўсты палец, здавалася, чужы, варожы, наблiжаўся, каб праткнуць гэты жывы камячок, Кiрыла ўвесь скаланаўся, быццам хацелi праткнуць яго сэрца, зажмурваўся, круцiў галавой, каб рассеяць прывiд. Так паўтаралася колькi разоў, i яго пачало трохi лiхаманiць.
      Заглянула сястра.
      - Як вы тут?
      - Што там?
      - Зашываюць сардэчную сарочку. Я па тэлевiзары бачыла.
      Кiрыла ледзь не закрычаў. Лiха на iх, як яны гавораць пра такiя рэчы! "Зашываюць сардэчную сарочку". Нiбы зашываюць начную сарочку.
      Але разам з тым гэта настроiла яго на звыклую, крыху гумарыстычную разважлiвасць. Падумаў, як, напэўна, Антон i жанкi будуць кпiць з яго.
      "Усё бярэшся апiсаць - нараджэнне i смерць, а сам не мог вытрымаць аперацыi".
      Паглядзеў на гадзiннiк. Было адзiнаццаць. Каля дзвюх гадзiн ужо iдзе змаганне за жыццё чалавека. Не, ён усё-такi напiша пра гэтую аперацыю, хоць Яраш i не хоча, каб пра яго пiсалi. I не толькi пра аперацыю... Абавязкова напiша пра гэтую жанчыну. Пра яе жыццё. I пра бацьку яе!
      Задумаўшыся пра сваю работу, Кiрыла Васiльевiч набыў душэўную раўнавагу i ўспомнiў, што на дванаццаць яго выклiкаюць на бюро гаркома.
      12
      У прыёмнай было нямнога народу, значна менш, чым звычайна, калi iдзе бюро. Чалавек сем панурых мужчын. Двое - знаёмыя Шыковiча: загадчык кафедры ў педiнстытуце Левановiч i галоўны архiтэктар горада Гамбiцкi.
      Кiрыла прывiтаўся з iмi i з Ларысай Пятроўнай, сакратаркай. Гамбiцкi як сарваўся з крэсла, каб падаць руку, так i пакацiўся ад акна да дзвярэй, ад дзвярэй да акна. Ён сапраўды нагадваў шар, адглянцаваны, блiскучы, галава голая, як бубен, пiнжак на пузе выцерты аб чарцёжную дошку i такiя ж выцертыя штаны.
      Кiрыла пацiкавiўся, чаго выклiкаюць.
      Ларыса Пятроўна, сярэднiх год жанчына, стары работнiк, абвяла ў надрукаваным на машынцы парадку дня яго пытанне чырвоным алоўкам.
      - "Аб выхаваннi дзяцей", - прачытаў ён уголас i не адразу зразумеў.
      - За сыноў будуць пясочыць, - растлумачыў з кутка пануры Левановiч, доўгi, сутулы, з суровым тварам аскета, i цяжка ўздыхнуў: - Эх, сыны, чортавы сыны!
      - Ясна, - па-сяброўску ўсмiхнуўся сакратарцы Шыковiч. Гэта яго не ўстрывожыла, за Славiка ён цяпер спакойны.
      Да яго падкацiўся Гамбiцкi, выхапiў з кiшэнi вялiкую хустку, абмахнуў ёю твар.
      - Дык у вас хоць сыны. А ў мяне - дачка... Дачка! - прашыпеў з гневам, з абурэннем, спалохам i пакацiўся да дзвярэй.
      Было душна. Кiрыла скiнуў пiнжак, павесiў на крэсла. Гамбiцкi паглядзеў на яго спачатку са здзiўленнем, потым - з удзячнасцю. I тут жа сцягнуў з плеч свой цесны пiнжачок, якi трашчаў па ўсiх швах. I ажно павесялеў, няшчасны. Дагэтуль, мабыць, лiчыў, што здымаць пiнжак у гаркоме няёмка. Падкацiўся да столiка ў куце, нацiснуў клапан пустога сiфона, уздыхнуў, напiўся з графiна i зноў да Шыковiча:
      - Растлумачце, чаго iм не хапае? Чаму яны растуць такiя, нашы дзецi?
      - Дзецi як дзецi. - Кiрылу чамусьцi зусiм не хацелася разважаць на гэтую тэму. Раптам зноў прыгадалася аперацыя.
      Загнаўшы машыну ў двор рэдакцыi, ён iшоў сюды цераз парк, пастаяў над абрывам каля ракi, углядаючыся ў засмужаную лугавую даль. Гэта хораша супакоiла, ён пачаў думаць пра свой "хiрургiчны" эксперымент з гумарам.
      Аперацыя працягвалася, калi ён пайшоў з бальнiцы, - значыцца, усё ў парадку.
      А тут - зноў перад вачамi сэрца. I трывога... Не, больш чым трывога. Амаль страх за жыццё жанчыны, якую ён упершыню ўбачыў на аперацыйным стале, але якая здавалася цяпер вельмi блiзкай i роднай, як сястра, як жонка, як дачка... Дзiўна.
      Ён спытаў у сакратаркi:
      - Ларыса Пятроўна, вы сэрца бачылi?
      - Чыё? - усмiхнулася яна, вiдаць, думаючы, што ён спытаў з алегарычным сэнсам.
      - Чалавечае.
      - Бачыла. У анатамiчным музеi. Наглядзелася - тыдзень не магла есцi.
      Кiрыла паморшчыўся; жаданне расказаць пра аперацыю адразу знiкла. Ён зноў застаўся сярод людзей у адзiноце са сваiм незвычайным, да болю вострым уяўленнем, прыгожым i страшным.
      Пазванiў у бальнiцу. Дазванiцца туды было нялёгка: то нiхто не адказваў, то занята. Нарэшце адазвалiся.
      - Скажыце, калi ласка, аперацыя скончылася? - спытаў ён далiкатна, ветлiва.
      - Якая?
      - Якую рабiў Яраш.
      - Так.
      - Як "так"? Што?
      - Нармальна.
      Сястра (цi лекар) адказвала голасам манахiнi - халодным, бясстрасным. Шыковiча гэта ўзлавала.
      - "Нармальна"! Чорт бы вас!.. Калi вы навучыцеся адказваць па-чалавечы? Фармалiсты ў белых халатах! Паклiчце Яраша!
      Голас адразу змянiўся, зазвiнеў ручайком: вiдаць, там, у бальнiцы, падумалi, што гаворыць нехта з высокага начальства.
      - Антон Кузьмiч не можа падысцi. Ён у палаце. Каля хворай. Пасля такой аперацыi, зразумейце... Што перадаць доктару Ярашу?
      - Вось так заўсёды гаварыце з кожным, хто вам пазвонiць.
      Шыковiч паклаў слухаўку.
      - Хто-небудзь з вашых блiзкiх? - спытала паўшэптам Ларыса Пятроўна.
      Ён кiўнуў: але!
      - Цяжкая аперацыя?
      - На сэрцы. Набыты парок.
      Яна ўстрапянулася, паглядзела на яго спачувальна. I ўсе, хто пачуў, таксама зацiкавiлiся.
      - Я магу сказаць Сяргею Сяргеевiчу, што ў вас такi дзень. Сказаць?
      - Не, не трэба.
      - Вас будуць крытыкаваць.
      - Мяне заўсёды крытыкуюць. Такая ў мяне прафесiя.
      Бясшумна адчынiлiся абабiтыя дэрмацiнам дзверы ў кабiнет першага сакратара. Групай вывалiлi работнiкi тэлестудыi: галоўны рэжысёр, сакратар партбюро, загадчыкi рэдакцый, акторы тэатра. Вiдно было, што iм не церпiцца пагаварыць, паспрачацца, таму i спяшалiся хутчэй у калiдор, на вулiцу. Толькi актор Павел Стэльмах затрымаўся, прывiтаўся з Шыковiчам за руку.
      - А ты чаму не быў? Ты ж таксама сябра мастацкага савета.
      - Хапае другiх клопатаў.
      - Далi нам за перадачы для моладзi, - паведамiў шэптам, азiрнуўся на дзверы: - Тукала - дуб. Не слухаў мяне. Ну, будзь...
      Шыковiча крыху закранула, што яго не запрасiлi на абмеркаванне работы тэлестудыi: ён з'яўляўся бадай самым актыўным сябрам савета.
      "Хто гэта пастараўся? Тукала? Цi гаркомаўскiя "палiтыкi"? Каб перад персанальнай справай патрымаць для строгасцi ў прыёмнай?"
      Ён не вызначаўся залiшняй самалюбiвасцю, але яго заўсёды абурала, калi дзе пачыналася палiтыканства - гульня ў важнасць i строгасць. А галоўнае, у яго ёсць што сказаць пра тэлеперадачы.
      Ларыса Пятроўна сутыкнулася ў дзвярах з Тукалам. Той далiкатна ўступiў ёй дарогу ў кабiнет. Убачыўшы Шыковiча, Тукала прыветлiва, па-сяброўску ўсмiхнуўся i накiраваўся да яго. Але Кiрыла знарок адвярнуўся да акна.
      "Што, накiвалi табе - лезеш цалавацца? Не, ты мяне папросiш яшчэ, кар'ерыст няшчасны".
      - Заходзьце, таварышы, - запрасiла Ларыса Пятроўна.
      Шыковiч рушыў першы, абмiнуўшы разгубленага Тукалу.
      Павiтаўся з сябрамi бюро. Усе - знаёмыя людзi, з якiмi прыходзiцца сустракацца амаль штодня i якiя нязменна праяўляюць цiкавасць да яго працы шаблонным запытаннем: "Чым новенькiм парадуеш нас?"
      Цяпер на яго "добры дзень" адказаў адзiн Тарасаў. Гукан не адарваўся ад папер i не глянуў нават. Затое сакратар гаркома камсамола Васiль Грыбок тарашчыў крыху лупатыя бясколерныя вочы з бесцырымоннай нахабнай цiкаўнасцю. Так глядзяць у судзе на злачынцу.
      Шыковiча перасмыкнула ад гэтага.
      "Што ты ўставiўся, як малады баран на новыя вароты?"
      Сакратар па прапагандзе Тужыкаў таксама разглядаў Шыковiча праз свае вялiкiя, у рагавой аправе акуляры, але зусiм iнакш, бяскрыўдна. На прывiтанне ён адказаў кiўком галавы, сумна ўсмiхнуўся i цяпер як бы хацеў нешта падказаць цi здагадацца загадзя, пра што ён, Шыковiч, будзе гаварыць. Яму было балюча, што большасць з тых, каго сёння будуць слухаць па такiм незвычайным пытаннi, людзi iдэалагiчнага фронту, яго памочнiкi. Злосцi на iх сакратар не меў. Былы дырэктар школы, ён, магчыма, лепей, чым хто другi, ведаў, якая гэта складаная рэч - выхаванне дзяцей.
      Дырэктара машынабудаўнiчага завода Лукашэнку нават самыя нечаканыя персанальныя справы мала цiкавiлi, калi яны не мелi дачынення да выпуску станкоў.
      Лукашэнка быў сам канструктар i вынаходца i на ўсiх такiх пасяджэннях займаўся тым, што абдумваў дэталi новых канструкцый, занатоўваў у вялiкую запiсную кнiжку разлiкi i формулы. Ён адарваўся ад сваёй запiсной толькi таму, што сярод вiнаватых бацькоў быў iнжынер яго завода. Дырэктар дакорлiва пакiваў яму галавой. Пакуль рассаджвалiся, Гамбiцкi падышоў да Гукана i нешта шаптаў яму на вуха.
      Тарасаў пачакаў, пакуль яны скончаць шаптацца. Не дачакаўся. Сказаў:
      - Сядайце, таварыш Гамбiцкi. Архiтэктурныя справы вырашыце пасля, - i абвёў позiркам сваiх светлых вачэй усiх - i сябраў бюро i "падсудных". - З каго пачнём, паважаныя бацькi?
      - Усё адно - з каго. Але я так мяркую, што пiсьменнiку нашаму належала больш, чым каму, задумацца над такiмi пытаннямi, - сказаў Гукан, зноў-такi нават не глянуўшы ў бок Шыковiча.
      - Ну, што ж... Раскажыце, таварыш Шыковiч, як вы выхоўваеце сваiх дзяцей.
      Кiрыла падняўся i... раптам адчуў, што не ведае, пра што гаварыць. Ён не вызначаўся красамоўствам увогуле. А ў такiх абставiнах - тым больш. Яму варта было, пакуль сядзеў у прыёмнай, прадумаць сваё выступленне. Але яго мала закранула, што выклiкаюць з-за сына. Хвалявала другое - аперацыя.
      I цяпер зноў, узiраючыся ў шырокi добры твар Тарасава, Кiрыла бачыў... сэрца на далонi. На вялiкай, умелай, чулай, ласкавай далонi Яраша. I захацелася яму расказаць пра ўсё гэта сябрам бюро - пра Яраша, Зосю, пра чалавечае сэрца, якое можна адрамантаваць... Але ён усведамляў, што цяпер на хаду не знайсцi яму лагiчнай сувязi, "трывалага мастка" памiж адным i другiм i яго, безумоўна, не зразумеюць, падумаюць, чаго добрага, што ён знарок "расказвае казкi", "водзiць бюро за нос". З чаго ж пачаць?
      Ажно ўспацеў ад думак. Дастаў хусцiнку i выцер лоб, шыю. Цяпер ужо ўсе, хто прысутнiчаў, глядзелi на яго, адны - з цiкаўнасцю, другiя - са спачуваннем, трэцiя - з трывогай. Ён стрэўся позiркам з Гуканам, той, можа, адзiн з усiх глядзеў амаль зларадна.
      "Чаму?"
      Успомнiлiся словы Гукана. З iх ён i пачаў упэўнена i смела:
      - Але, Сямён Парфёныч, я многа думаў пра гэта. Вельмi многа. Не толькi як бацька, але як сябра партыi, грамадзянiн... Не здымаючы з сябе адказнасцi за паводзiны майго сына, я хачу разабрацца... пранiкнуць у сутнасць... з вашай дапамогай, таварышы: чаму сярод нашай увогуле здаровай, адданай партыi моладзi трапляюць вось такiя...
      - Як ваш сын, - кiнуў Грыбок.
      - Як мой сын. Хоць сын мой не самая небяспечная з'ява, як я разумею. Ёсць горшыя прыклады...
      - Гаварыце за сябе. Па сутнасцi, - сказаў сакратар Чыгуначнага райкома Красоўскi, малады высокi брунет, апрануты ў асляпляльна белы, модна скроены часучовы касцюм. Шыковiч мала ведаў гэтага чалавека. Глянуўшы на яго, падумаў: "Сам ты ў студэнцкiя гады, вiдаць, быў хват", - i адчуў непрыязнасць, адказаў раздражнёна:
      - Маё жаданне разабрацца - не па сутнасцi хiба? Я не буду апраўдвацца, але хачу сказаць: у тым, што мой сын вырас, на жаль, не такiм, якiм бы хацелася i мне, i грамадству, - не толькi вiна бацькоў... Думаецца, што ўсе разам мы робiм у гэтай важнейшай справе сур'ёзныя промахi... Школа, камсамол...
      - Вы не ўмееце выхоўваць, а вiнаваты камсамол! Здорава! - хмыкнуў няўрымслiвы Грыбок.
      Шыковiч глыбока ўдыхнуў гарачае паветра, якое гнаў у адчыненыя вокны лёгкi скразняк, i - быццам захлынуўся iм.
      Тарасаў пастукаў алоўкам па стале, папярэдзiў:
      - Таварышы, не перашкаджайце. Дайце яму сказаць.
      Грыбок паслухмяна апусцiў галаву. Але Шыковiча ўзлаваў наскок гэтага маладога пеўня. I ён не стрымаўся, каб не спытаць уедлiва:
      - А вы лiчыце, таварыш Грыбок, што гарком камсамола працуе iдэальна?
      Грыбок змаўчаў. Адказаў Гукан, паважна, ветлiва:
      - Кiрыла Васiльевiч! Гарком мы будзем слухаць асобна. А цяпер слухаем вас. I ў нас во колькi яшчэ пытанняў. - Ён паляпаў далоняй па стосе папер, што ляжаў перад iм, i адштурхнуўся ад стала, выпрастаўся ў крэсле; найвышэйшы ростам, як бы ўзняўся над усiмi i глядзеў паверх галоў.
      - Але, - пацвердзiў першы сакратар з нечаканай строгасцю. - Без доўгай прэамбулы, таварыш Шыковiч.
      - Добра, Сяргей Сяргеевiч. Як я выхоўваю сваiх дзяцей? Было б недарэчнасцю сказаць - абсалютна правiльна, бо абсалютна правiльнае выхаванне, у маiм разуменнi, само па сабе - абсалютнае глупства. Але я адно магу сказаць: у галоўным мы - я i жонка - нiколi не давалi дрэнных прыкладаў...
      - У чым - у галоўным? - спытаў Гукан.
      - У чым? Я быў дармаедам? Несумленным перад грамадствам, перад партыяй? Хiтраваў? Браў хабары? Жыў не па сродках? Вы мяне ведаеце, Сяргей Сяргеевiч. I вы, Сямён Парфёнавiч. Усю вайну я быў на фронце. Пасля настаўнiчаў. Жонка i зараз настаўнiчае. Можа, хто-небудзь скажа, што праца журналiста лёгкая?
      - Чакайце, - перапынiў яго Тарасаў. - Чаму вы задаяце такiя катэгарычныя пытаннi? Нiхто не сумняваецца, што вы працуеце сумленна.
      - Дык у чым жа заключаецца выхаванне дзяцей? Адносiны ў сям'i? Я жыў i жыву з жонкай, далiбог жа, душа ў душу. Абодва працуем. Паважаем працу адно аднаго. Скандалаў нашы дзецi не чулi. Калi спрачаемся, то па прынцыповых пытаннях. Мiж iншым, часцей за ўсё менавiта з-за гэтага самага выхавання. Яна педагог, i, думаю, нядрэнны. Але ў адносiнах сваiх дзяцей робiць тую ж памылку, якую робяць многiя мацi ў iнтэлiгентных сем'ях. Асцерагаюць ад фiзiчнай працы. "Я сама зраблю". Год дзесяць ужо мы не трымаем нават хатняй работнiцы. Прынцыпова. Усё робiм самi. I я не сказаў бы, што сын мой Уладзiслаў - гультай i лежабока. Безумоўна, занятыя працай, нешта мы прагледзелi. Пасля дзесяцiгодкi хлопец пачаў адбiвацца ад рук. За яго ўчынкi, i ў прыватнасцi за апошнi ўчынак, я бяру вiну на сябе. Вас не вiню, таварыш Грыбок, хоць мог бы сказаць пра работу камсамольскай арганiзацыi тэлестудыi. Няма там нiякай работы. Але пра гэта - пасля. А што датычыць майго сына, то думаю, што больш, таварышы, вы нiчога благога пра яго не пачуеце. Хлопец нарэшце трапiў у добрыя рукi - у брыгаду Ганчарова.
      - На станкабудаўнiчы? - здзiвiўся Тарасаў i глянуў на Лукашэнку. Той нарэшце адарваўся ад сваiх формул.
      - Да нас? Цiкава. - Аднак дырэктар зусiм не выказваў гэтым "цiкава" здзiўлення. Не. У яго быў свой погляд на моладзь: пасталеюць - паразумнеюць. Але затое ажно падскочыў уважлiвы Грыбок.
      - Яшчэ як цiкава! Проста з турмы, без перасадкi, - у брыгаду камунiстычнай працы. Куды там глядзiць Клецень? Вы бачыце, Сяргей Сяргеевiч, што робiцца!
      Шыковiч адчуў, што спiну яго, павернутую да акна, абадзьмуў халодны вятрыска, непрыемны, калючы.
      "Няўжо яны супраць, каб Славiк быў у брыгадзе?"
      Больш, чым пры любой другой акалiчнасцi дагэтуль, спалохаўся за сына. I разгубiўся. Як даказаць, што нельга выганяць хлопца з брыгады, куды ён пайшоў з радасцю. Што гэта не толькi жорстка i несправядлiва... Зноў - каторы раз ужо! - уявiлася жывое чалавечае сэрца. А слоў, важкiх, пераканаўчых, каб абаранiць сына, не было. Кiрыла пакутлiва шукаў iх.
      Яму сказалi раз i другi: "Сядайце". Кiрыла дайшоў да сэнсу слова толькi тады, калi перад iм падняўся Гукан. Гаварыў старшыня роўна, не павышаючы i не панiжаючы голасу, нацiскi рабiў стукам алоўка аб стол, паўзамi. Атрымлiвалася важка, пераканаўча, салiдна.
      Шыковiч, думкi якога насiлiся ад аднаго полюса да другога, успомнiў, што Кушнер, намеснiк старшынi гарвыканкома, камiчна перадае Гуканаву манеру выступаць, i не стрымаў усмешкi.
      - ...Вы думаеце, калi працуеце вы, жонка, дык гэтага даволi? Не, Кiрыла Васiльевiч. У нас працуюць усе. Дармаедаў у нас адзiнкi. Але акрамя працы ёсць яшчэ маральныя прынцыпы, грамадскiя паводзiны чалавека... I яны часта з'яўляюцца рашаючымi ў выхаваннi дзяцей. Гляньце на сябе! Уважлiва гляньце на свае паводзiны! Вы аналiзуеце другiх - прааналiзуйце сябе. Вы здзiўляецеся, чаму ваш сын вырас такi? А я не здзiўляюся. Быццё вызначае свядомасць. Дабрабыт нашага народа расце. I я не супраць таго, што вы купiлi машыну. Трэба вам машына. Але на ёй ездзiць ваш сын.
      - Я забаранiў яму.
      - Ездзiў. Машына, лiшнiя грошы, кампанiя... Дзяўчаткi, выпiўкi... А ў бацькоў тым часам другiя клопаты. Машыны iм мала - трэба дача. Абуджаюцца дробна-ўласнiцкiя тэндэнцыi.
      Шыковiч слухаў надзiва спакойна. Разумеў: Гукан "задае тон". Кiрыла ненавiдзеў гэты тэрмiн - "задаць тон", народжаны ў часы культу. Але ў такой сiтуацыi, вiдаць, iнакш нельга. Трэба пагаварыць з бацькамi такiх сынкоў з усёй суровасцю! Што ж, няхай сабе валяць на яго, што хочуць, - усё стрывае, абы толькi пакiнулi Славiка ў брыгадзе.
      Тарасаў таксама не любiў "задавання тону". Ён, кiраўнiк новага тыпу, умеў i думаць i вырашаць па-новаму. Але i ён упачатку прыняў выступленне Гукана як зусiм натуральнае. Гукан выпраўляе сваю памылку. Яны, сябры бюро, не дамаўлялiся аб парадку - як заслухоўваць бацькоў, але вiдавочна, што пачынаць трэба было не з Шыковiча. Не самы небяспечны выпадак. I не той бацька. Яго разважлiвы роздум, трапныя адказы на заўвагi сябраў бюро ў нейкай меры згладзiлi вастрыню пытання i навучылi другiх, як абараняцца. Тарасаў, назiральны i пранiклiвы, бачыў, што нават твар Левановiча пасвятлеў, а непаседлiвы, вяртлявы Гамбiцкi стаў менш выцiраць лысiну i больш круцiцца, шэпчучы нешта суседзям.
      - Зазнаўся ты, Кiрыла Васiльевiч, - нечакана з разважання аб уласнiцкiх тэндэнцыях зрабiў вывад Гукан, чамусьцi перайшоўшы раптам на фамiльярнае "ты". - Адрываешся ад жыцця. Закапаўся ў архiвах...
      "А пры чым тут архiвы?" - падумаў Шыковiч.
      - Лiчыш, што табе ўсё можна, усё дазволена i ўсё даруюць. Не! Дысцыплiна ў партыi адна для ўсiх! Адны нормы. Ленiнскiя. А як сябе паводзiць камунiст Шыковiч? - Пытанне прагучала сурова, асуджальна, без кроплi фамiльярнасцi, аловак гучней, чым звычайна, стукнуў па стале. - Машына, дача - адзiн бок... А паводзiны ў калектыве?.. Калi камунiст свайго таварыша па рабоце выкiдвае з кабiнета...
      "Паскардзiўся, паскуда", - падумаў Шыковiч пра Рагойшу са злосцю.
      - А другому, адказнаму работнiку, пагражае, што выкiне праз акно...
      "I гэты таксама скардзiўся? Ёлуп! Зусiм страцiў пачуццё гумару".
      - Каментарыi, як кажуць, наўрад цi патрэбны. - I пагрозлiва стукнуў алоўкам.
      Тарасаў насцярожыўся. Не, у Гукана гэта больш чым "задаць тон".
      "Што гэта яны, сааўтары, ганарару не падзялiлi, цi што?" - падумаў ён. Аб выпадку з Рагойшам яму расказваў Тужыкаў, i ён згадзiўся з думкай сакратара па прапагандзе: не трэба ўсё валiць у адну кучу; Рагойша вядомы iнтрыган, i можна зразумець, што ў Шыковiча пасля такога здарэння з сынам не вытрымалi нервы. Варта ўсё-такi разбiрацца ў пачуццях людзей. Не з кожнага факта трэба рабiць палiтыку.
      - А калi бацька ўсё дазваляе сабе, то чаму сыну адставаць? Не, ён хоча быць наперадзе. У яго размах большы. Кулакоў яму мала, за каўнер схапiць глупства. Яму атамную бомбу давай...
      Шыковiч бачыў, як, схiлiўшыся над сталом, пакiваў галавой Тужыкаў, крыва ўсмiхнуўся, паправiў акуляры. Сцёр далоняй з шырокага твару ўсмешку Тарасаў. Мабыць, Гукан убачыў, што пра бомбу - не ўхваляюць, i загаварыў больш горача i гнеўна:
      - Як вы думаеце, таварыш Шыковiч, што вырасце з дзiцяцi, якому бацькi нi ў чым не адмаўляюць? Усё падносяць на залатой талерцы. Машыну, дачу, вучобу, работу... Не паступiў у iнстытут - куды жадаеш, сынок? На тэлестудыю? Калi ласка. Выгналi адтуль - навошта прымушаць яго падумаць, папакутаваць, пашукаць... З помпай, як героя, - на лепшы завод, у лепшую брыгаду. У брыгаду камунiстычнай працы! Падумайце, таварышы! Цi не выклiк гэта?..
      Цяпер словы Гукана балюча бiлi сваёй несправядлiвасцю. Ён мог усё гаварыць пра бацькоў. Кiрыла, бадай, з усiм згадзiўся б: нiчога не скажаш, выхоўваць-такi не ўмеем. Але калi Гукан робiць вунь якiя вывады з таго, што Славiк пайшоў на завод, калi вядзе да таго, каб патрабаваць выгнаць хлопца з брыгады, - з гэтым Кiрыла не мог згадзiцца. Зноў хлынуў пот. Стрымлiваў i супакойваў Тарасаў; глядзеў добрымi вачамi i нават кiўнуў: трымайся.
      - Мы ж добра ведаем, Шыковiч - лепшы сябра хiрурга Яраша. А Ганчароў прыёмны сын Яраша. Добры хлопец, а, на жаль, не вытрымаў такога нацiску, паддаўся.
      - Эх, чорт! - абурыўся Грыбок. - I тут блат! Ну, не! Тут яго не будзе! Дарожку закрыем! Такiх сынкоў на вярсту не падпусцiм да камунiстычных брыгад!
      Флегматычны Тужыкаў рэзкiм рухам зняў акуляры, махнуў iмi, гатовы запярэчыць.
      Але яго апярэдзiў Шыковiч.
      - А такiх - куды? - усхапiўся ён з месца. - У турму, цi што? Дык няма ў кодэксе...
      - Вы чулi, Сяргей Сяргеевiч? - таксама ажно падскочыў Грыбок.
      - Чулi! - адказаў яму Тужыкаў. - А праўда - дзе такiх выхоўваць?
      - Дзе? - сумеўся Грыбок i асеў, з'ядаючы вачамi першага сакратара.
      - Я мушу заявiць, таварышы сябры бюро, - працягваў мiж тым Шыковiч, - з усёй сур'ёзнасцю i адказнасцю сябра партыi, што абвiнавачванне мяне, Яраша, Ганчарова, усяе брыгады ў нейкiм блаце... - гэта, мякка кажучы, глупства. Ганчароў i яго хлопцы самi прапанавалi Ўладзiславу пайсцi да iх у брыгаду. I я лiчу, што яны паступiлi правiльна. I радуюся, што сын згадзiўся. Значыцца, разумее... Мяне не здзiўляе, Сямён Парфёныч, ваш погляд на такiя рэчы. Цяжка глянуць на свет па-новаму. Здзiўляе малады Грыбок.
      - Я?
      Гукан стаяў, упёршыся алоўкам у стол, i спакойна чакаў, пакуль выказвалiся другiя. Нiхто, магчыма, не прыкмецiў, як змянiўся ён пры апошнiх словах Шыковiча: на шчоках выступiлi сiнiя плямы, а карак налiўся крывёю, дзiўна неяк скрывiлiся вусны. Калi ўсе нарэшце сцiхлi, Гукан сказаў усё тым жа роўным голасам:
      - Прапаную вынесцi Шыковiчу суровую вымову, - i сеў.
      Прапанова з'явiлася нечаканасцю для ўсiх - i сябраў бюро, i прысутных. Гамбiцкi быццам прылiп да крэсла, у Левановiча выцягнуўся i без таго доўгi твар. Не менш спалохалiся i другiя бацькi: калi Шыковiчу вось так, дык што будзе iм?
      Ашаломлены Кiрыла спытаў шэптам:
      - Завошта?
      - За няправiльнае выхаванне дзяцей, - Гукан стукнуў алоўкам па стале, раз. За грубыя паводзiны ў калектыве, за парушэнне партыйнай этыкi, - i зноў стукнуў, - два. За прыватнаўласнiцкiя тэндэнцыi, - не стукнуў. - Мiж iншым, мне вядома, што дача Шыковiча i Яраша збудавана незаконна. Няправiльна, зноў-такi па блату, я не баюся паўтарыць гэтае слова, адведзены ўчастак. Лiчу, што гарком павiнен высветлiць усе акалiчнасцi.
      "Што гэта ён так уз'еўся на Шыковiча? - думаў Тарасаў. - Праўду кажуць: сааўтары - што палюбоўнiкi адной жанчыны. Абавязкова счэпяцца. Трэба будзе разабрацца".
      Калi на пасяджэннях узнiкалi вось такiя складаныя сiтуацыi, Тарасаў любiў паназiраць за людзьмi. Хто як рэагуе? Хто каго падтрымлiвае? Гэта лёгка чыталася па тварах. Бо здаралася, што чалавек займае ўпачатку адну пазiцыю, а ў канцы - зусiм супрацьлеглую, зрэдку бывае i так, што ў думках ён за адно, а на словах - за другое. Такiх Тарасаў не любiў. Маўклiвага для прапагандыста, упартага, цяжкаватага па характару Тужыкава ён паважаў за тое, што той заўсёды трымаўся пэўнай думкi. Такога лёгкi вецер не паверне, толькi добрая бура. Мабыць, адчуваючы, што сябры бюро разышлiся ў сваiх адносiнах да таго, што сказаў Гукан, Тужыкаў шчыра раiў вачамi: "Скажы ты, Сяргей Сяргеевiч". Тарасаў паслухаўся гэтай парады.
      - З дачамi мы разбяромся, - сказаў ён да Гукана, потым - да Шыковiча: Паводзiны вашага сына, таварыш Шыковiч, - ганебныя паводзiны. I мы вас сур'ёзна папярэдзiм. Не толькi вас. Увогуле будзем сурова патрабаваць ад камунiстаў, каб яны адказвалi за сваiх дзяцей, за выхаванне моладзi. Гэта закон нашага жыцця. Я асабiста ўхваляю, што ваш сын пайшоў на завод. Калi праўда, што хлопцы з брыгады Ганчарова самi яго ўзялi, то хвала iм i чэсць. Думаю, што яны больш шырока разумеюць сваю ролю ўдарнiкаў камунiстычнай працы. Правiльна разумеюць. Не замыкаюцца. Змагаюцца за кожнага чалавека. Як, таварышы прапагандысты? Правiльна я разумею, што такое брыгада камунiстычнай працы? - Ён глядзеў на Грыбка, i ў светлых вачах яго скакалi iскаркi хiтрага смеху.
      - Правiльна, Сяргей Сяргеевiч! - умомант згадзiўся Грыбок.
      "Ну i флюгер!" - ужо без злосцi i абурэння падумаў Шыковiч. Разам з усведамленнем, што пагроза быць выгнаным з брыгады ад Славiка адведзена, прыйшла дзiўная фiзiчная слабасць. Зашумела ў вушах, самлелi ногi, высахла ў роце. Наступiла разрадка пасля нервовага напружання гэтага багатага на ўражаннi, цяжкага дня. Ён нават дрэнна чуў, хто яшчэ што гаварыў пра яго i Славiка. Помнiў: Гукан настойваў на сваёй прапанове.
      "Завошта?" - хацелася спытаць зноў, але Кiрыла i гэтага не здолеў зрабiць, толькi са здзiўленнем падумаў: "Што мае да мяне гэты чалавек? Што яму не спадабалася? Я да яго заўсёды з адкрытым сэрцам".
      Адкрытае сэрца...
      Нутро гарэла ад смагi. Але не хапiла смеласцi падняцца i налiць з графiна, што стаяў на сакратарскiм стале. Раптам з'явiлася боязь самлець - як там, у аперацыйнай. Грыбок цяпер амаль што абараняў яго i абмяжоўваў спагнанне папярэджаннем. Красоўскi падтрымлiваў Гукана. Кiрыла падумаў: "Цiкава, якая сям'я ў сакратара райкома? Дзецi ёсць? Трэба даведацца", - хоць адчуваў, што наўрад цi будзе займацца гэтым. Не хопiць энергii. Здавалася, што яе ўвогуле ўжо няма, энергii, што ён разрадзiўся, як акумулятарная банка, - увесь, ад галавы да ног.
      Сябры бюро пагадзiлiся на вымове. Шыковiч не аспрэчваў, не апраўдваўся абы хутчэй. Нават не запытаў, якая вымова - без занясення цi з занясеннем ва ўлiковую картку. (Пасля даведаўся - не запiсана.)
      Калi паднялi Левановiча, Кiрыла спытаў:
      - Мне можна iсцi?
      - Чаму? Паслухайце другiх. Вам будзе карысна. I цiкава, - сказаў Тужыкаў.
      А Тарасаў, якi больш пiльна назiраў за iм, нечакана дазволiў:
      - Iдзi.
      13
      Бадай што ён не толькi "не разрадзiўся" ў той дзень, як яму здавалася, зморанаму фiзiчна i душэўна, а, наадварот - "зарадзiўся".
      Шыковiч адчуў гэта на другi дзень. У той вечар ён моцна выпiў. Гэтая слабасць была агiдная. Усё астатняе на адлегласцi ў адны суткi ўяўлялася зусiм iнакшым. Ён адразу ж падумаў пра Зосю. Цi жывая? Пазванiў у бальнiцу (начаваў у горадзе). Яраш да тэлефона не падышоў: ён не выходзiў з палаты.
      Кiрыла прарваўся ў аддзяленне, яго ведалi па ўчарашнiм здарэннi i далi халат. Нясмела адчынiў дзверы. У маленькай пасляаперацыйнай палаце яна ляжала адна. I амаль так жа, як у часе аперацыi, да яе былi падключаны датчыкi прыбораў. Дзяжурылi лекары i сёстры. Трымалi на кiслародзе. Шыковiч не адважыўся пераступiць парог палаты, дзе iшла нябачная барацьба жыцця i смерцi.
      Яраш выйшаў у калiдор. Магчыма, толькi пухлiны пад вачамi выдавалi, што ён не спаў. А больш - нiякiх прыкмет стомленасцi. Нават пагалiўся, як заўсёды ранiцой.
      - Што? - нецярплiва спытаў Шыковiч, сцiснуўшы яго рукi каля локцяў, паверх халата, i зазiраючы знiзу ў вочы.
      - Ты думаў, аперацыяй усё канчаецца? Аперацыя толькi пачатак барацьбы... Былi крытычныя хвiлiны. Але, здаецца, мы перамаглi...
      - Дай я абдыму цябе.
      Яраш баязлiва адступiў.
      - Мне - не да тваiх жартаў.
      - Ну, чорт з табой.
      - Дзякую. Ты што замочваў учора?
      - А што табе! Прэсны маралiст!
      Павярнуўся i пайшоў па доўгiм калiдоры. Можна было падумаць, што яны пасварылiся. Але Яраш глядзеў услед сябру з добрай усмешкай, як часам глядзiць дарослы, шчыры i душэўна багаты чалавек на капрыз здольнага падлетка. Крыкнуў:
      - Перадай маiм, што i сёння я не прыеду.
      Шыковiч павярнуўся, адсалютаваў рукой. Гэтая кароткая, крыху дзiўная сустрэча з сябрам, як кажуць, "паставiла Шыковiча на рэйкi". А ўсё тое, што ён убачыў i перажыў учора, сапраўды надало энергii, iмпэту.
      I Кiрыла зноў кiнуўся на пошукi.
      ...Тыднi два назад ён заходзiў у КДБ. Падпалкоўнiк Вагiн, высокi брунет, на выгляд зусiм малады ("Вiдаць, толькi з камсамола", - падумаў Шыковiч), прыняў ветлiва. Здаецца, нават узрадаваўся знаёмству з пiсьменнiкам. Адразу пачаў гаворку пра лiтаратуру, паказваючы сваю начытанасць. Паведамiў сцiпла, быццам мiж iншым, што сустракаўся з Шолахавым. Шыковiч у думках адзначыў, што амаль усе афiцэры, з якiмi яму прыходзiлася страчацца, хвалiлiся сваiм знаёмствам з выдатным пiсьменнiкам.
      Выслухаўшы просьбу Шыковiча - пашукаць у спецархiвах матэрыялы аб дзейнасцi патрыётаў i здраднiкаў у iх горадзе ў час акупацыi, - Вагiн шчыра загарэўся. Расказ пра падполле, пра першы гарком, групы Мельнiка i Дубецкага, пра Вараву, Ганчарова, цётку Любу, Яраша i, нарэшце, пра Савiча ён выслухаў з вялiкай цiкавасцю. Чалавек новы ў горадзе, малады i цiкаўны не толькi па абавязку службы, але i па прыродзе сваёй, ён, як губка, убiраў усё, што ўзбагачала яго веданнем людзей i абставiн. А справа Савiча - здалося Шыковiчу - проста-такi захапiла кiраўнiка абласной дзяржбяспекi. Ён тут жа выклiкаў капiтана, бадай разы ў два старэйшага за сябе, пасiвелага i ссутуленага.
      Шыковiч, якi стараўся запомнiць усе дэталi паводзiн работнiкаў, пiльна прасачыў, як капiтан увайшоў. Не выцягваўся, не дакладваў. Аднак па-вайсковаму спынiўся каля парога, сказаў:
      - Слухаюся, Андрэй Астахавiч.
      - Сядайце, Анатоль Барысавiч, - запрасiў падпалкоўнiк i, калi той наблiзiўся да стала, спытаў: - Знаёмы?
      Капiтан кiўнуў Шыковiчу галавой, але рукi не працягнуў. Сеў у крэсла насупраць, нязграбна неяк сеў, яшчэ больш згорбiўся i разглядваў свае вялiкiя мазолiстыя, як у дрывасека, далонi, сашчапiўшы пальцы.
      "Чаму ў яго такiя рукi?" - падумаў Шыковiч.
      Вагiн сам пачаў выкладаць сутнасць просьбы нечаканага наведвальнiка. Кiрыла здзiвiўся, што падпалкоўнiк адразу запомнiў прозвiшчы людзей.
      "Зайздросная памяць".
      Капiтан, здавалася, не слухаў - думаў пра нешта сваё, абыякавы да ўсяго на свеце. Разы два падняў вочы, але былi яны халодныя - нiводнай iскры цiкаўнасцi. Шыковiч ведаў гэтага чалавека, хоць знаёмы не быў. Нехта некалi яму сказаў, што гэты сiвы капiтан працаваў у iх горадзе яшчэ ў трыццаць сёмым годзе. I Кiрыла адчуў цяпер непрыязнасць да яго.
      Перапынiўшы начальнiка, Шыковiч сказаў:
      - З тых, што супрацоўнiчалi з акупантамi, мяне больш за ўсё цiкавiць Савiч.
      Капiтан падняў вочы i кароткiм позiркам вопытнага следчага як бы прасвяцiў Шыковiча.
      - У якiм сэнсе?
      - Ёсць у мяне ўпэўненасць, што доктар памёр сумленным савецкiм чалавекам.
      - Доказы, здагадкi?
      - I тое i другое. Трэба дакументальнае пацвярджэнне.
      - Вы думаеце пiсаць раман цi займацца пасмяротнай рэабiлiтацыяй?
      - А вы лiчыце, што гэта несумяшчальна? - спытаў Шыковiч. - Я хачу напiсаць аповесць, якая была б праўдзiвым дакументам... Народ павiнен ведаць i герояў i здраднiкаў.
      Капiтан паглядзеў на свайго начальнiка. Той хораша ўсмiхнуўся.
      - Вы ведаеце, што ў горадзе жыве дачка Савiча? - спытаў пасля паўзы капiтан.
      - Ведаю. - Кiрыла хацеў быў расказаць, што яна ў бальнiцы i ёй будзе зроблена вельмi складаная аперацыя, якая можа скончыцца трагiчна; нават Яраш не дае гарантыi.
      Але капiтан раптам падняўся, звяртаючыся да свайго начальнiка ўжо больш афiцыйна, па-вайсковаму:
      - Зраблю, таварыш падпалкоўнiк, усё, што можна.
      I на развiтанне зноў толькi кiўнуў галавой. У той мiг Шыковiч падумаў пра яго iнакш. Калi Сербаноўскi гэтулькi год у органах i, як вiдаць, карыстаецца павагай маладога начальнiка, то вельмi можа быць, што гэта адзiн з сапраўдных чэкiстаў.
      Шыковiч званiў Сербаноўскаму два разы. Той адказваў: "Пакуль што нiчога цiкавага няма".
      Кiрыла не стаў больш званiць, а проста з бальнiцы рушыў у камiтэт.
      Капiтан сядзеў адзiн у даволi вялiкiм ценявым пакоi - старыя лiпы засланялi шырокiя закратаваныя вокны. Калi Шыковiч увайшоў, Сербаноўскi спачатку паклаў у вялiзны сейф нейкiя паперы, з якiмi, вiдаць, працаваў, i толькi тады прывiтаўся за руку.
      Хоць прайшло ўсяго нейкiя паўтары гадзiны рабочага дня, у яго быў выгляд стомленага i абыякавага да ўсяго чалавека.
      Шыковiча ён пачаў цiкавiць сам па сабе. Як жыве гэты чалавек? Чаму ў яго мазолiстыя рукi? Чым яго разварушыць, выклiкаць на шчырую размову? Яшчэ нават не сеўшы, Кiрыла паведамiў:
      - Учора Соф'i Савiч зрабiлi аперацыю. На сэрцы. Яраш аперыраваў.
      Капiтан неяк устрапянуўся i ўпершыню ў прысутнасцi Шыковiча выявiў сапраўдную чалавечую цiкавасць: абапёршыся ўпалымi грудзьмi на стол, ён неяк па-дзiцячы падпёр кулаком шчаку, гатовы слухаць, i вочы яго засвяцiлiся.
      - Я толькi што з бальнiцы. Яны ўсю ноч змагалiся за яе жыццё. Яраш радуецца: перамаглi! Будзе жыць!
      - I будзе здаровая?
      - Яраш кажа, што восемдзесят працэнтаў такiх аперацый даюць добрыя вынiкi.
      - Восемдзесят?
      - Гэта нямала, калi ўлiчыць, што аперыруецца. Сэрца!
      - Але.
      - А ведаеце, я прысутнiчаў на аперацыi.
      - Сур'ёзна?
      - Праўда, для мяне гэта скончылася трагiчна.
      - У якiм сэнсе?
      - Я самлеў.
      - Проста там?
      - Не. Паспеў выйсцi ў перадаперацыйную.
      - I што?
      - Упаў.
      - Так нiчога i не пабачылi?
      - Бачыў. Як раскрывалi грудную клетку. Як Яраш трымаў яе сэрца ў руках...
      - У руках?
      - Але, на далонi. Ведаеце, яно маленькае, сэрца. З жаночы кулачок. Ён узяў яго на далонь, а яно бiлася, спалохана так...
      Шыковiч убачыў, што Сербаноўскi непрыкметна прытулiў руку да левай стараны грудзей i задумлiва паўтарыў:
      - Маленькае...
      - А ведаеце, што за суткi сэрца пераганяе дзесяць тон крывi?
      - Дзесяць тон?!
      - Я вас пазнаёмлю з Ярашам. Ён можа цэлую ноч расказваць пра сэрца. Прыязджайце да нас на дачу. Вы не рыбак?
      Чэкiст раптам цяжка ўздыхнуў:
      - У мяне хворая жонка. Таксама сэрца. Стэнакардыя.
      Ледзь-ледзь падняў чалавек заслону над сваiм асабiстым жыццём i адразу ўвесь раскрыўся. Цяпер Шыковiчу ўсё стала зразумела: i яго стомлены выгляд, i загрубелыя рукi, i смутак у вачах. Нялёгкая ў яго праца - нялёгкае i жыццё. Кiрыла адчуў яшчэ большую прыязь, давер, добрую сiмпатыю. I пачаў падрабязна расказваць, як Зося ратавала Яраша, як пасля шукала сына Ганчарова. Гадзiны дзве гаварыў. Факты i свае здагадкi. Сербаноўскi слухаў уважлiва, не перапынiў нiводным пытаннем цi заўвагай. А потым раптам глянуў на гадзiннiк i сказаў:
      - Вы амаль пераканалi мяне, што Савiч - наш чалавек. Але скажу вам шчыра: даказаць гэта будзе нялёгка. Нам прыслалi з спецархiва яго справу, - ён кiўнуў на сейф. - Там - нiводнага дакумента ў яго карысць.
      - Можна паглядзець справу?
      - Не! - катэгарычна адмовiў чэкiст i ў той жа мiг быццам замкнуўся на сто замкоў. Куды дзяваўся просты, стомлены чалавек, якi дома абiрае бульбу, мые бялiзну, даглядае хворую жонку!
      - Чаму?
      - Вы для нас пакуль што прыватная асоба. Хто вас упаўнаважваў?
      - Маё партыйнае сумленне. Хiба не аўтарытэтны орган?
      - Таварыш Шыковiч, парадак ёсць парадак. Дакументы, якiя з'яўляюцца дзяржаўнай тайнай...
      - А па-мойму, нiякi гэта не парадак, а ўсё тая ж бюракратыя. Не веру я ў сакрэтнасць гэтай справы! Праз дваццаць год вы ўсё яшчэ лiчыце такiя дакументы дзяржаўнай тайнай? Што там ёсць, чаго нельга паказаць камунiсту?
      Капiтан не адказаў. Ён зноў разглядваў свае натруджаныя рукi.
      - Нiчога там няма! Калi вы кажаце, што нiводнага дакумента ў карысць Савiча. - Шыковiч падняўся. - Пайду да Вагiна.
      - Дарэмна.
      - Што трэба?
      - Адносiна партыйных органаў. Зайдзiце ў гарком - вас там добра ведаюць.
      - Значыцца, трэба паперка - i ўсяго?
      Капiтан развёў на стале рукi i, падняўшы вочы, усмiхнуўся па-сяброўску шчыра:
      - Што зробiш.
      Але ўсмешка гэтая ўжо больш не падзейнiчала на Шыковiча. Ён не меў злосцi на Сербаноўскага - радавы работнiк, дзейнiчае па iнструкцыi. Аднак развiтаўся холадна, расчараваны i ўзлаваны ўвогуле. У думках лаяўся:
      "Не можаце паказаць дзве паперкi без гаркома".
      Яму страшэнна хацелася хутчэй заглянуць у справу - што i як там iнкрымiнуюць мёртваму Савiчу? Але не хацелася iсцi ў гарком. Пасля ўчарашняга. Каб не падумалi, што ён выстаўляе сябе, iграе гэткага дзеяча, якога цiкавяць матэрыi больш высокiя, чым клопаты пра сына.
      У рэдакцыi iшла лятучка. Калi Шыковiч з'явiўся ў кабiнеце рэдактара, выступаў Рагойша - разносiў яго фельетон. Прамоўца сумеўся на нейкi момант. Але "адбою" не даў, наадварот, пачаў крытыкаваць яшчэ больш бязлiтасна i зласлiва. Журналiсты заварушылiся ў прадчуваннi бойкi. Фельетон Шыковiча - не самы лепшы, гэта так. Але ў тым жа нумары надрукаваны артыкул самога Рагойшы. Калi Рагойша гаворыць, што фельетон сумны, то ад яго артыкула, напэўна, "падохлi мухi". Многiм карцела сказаць пра гэта, ды нiкому не хацелася заядацца з такiм iнтрыганам. Лепш далей ад яго, а то ён знойдзе выпадак сапсаваць табе кроў. Цяпер спадзявалiся на Шыковiча: ён не стрывае. Але Кiрыла праявiў поўную абыякавасць да крытыкi. Нават слухаў няўважлiва - думаў пра сваё. Некаторыя палiчылi, што гэта своеасаблiвая форма адказу - поўная знявага да крытыка. Нецярплiвы, гарачы Васiль Парэчка, загадчык аддзела культуры, шаптаў ззаду:
      - Пляснi ты яго, Васiльевiч. Няхай не гаўкае. Артыкул яго блытаны...
      Але Шыковiч не чытаў артыкула, не да газеты яму было ўчора. Ды каб i чытаў, то ўсё адно не выступiў бы: пасля аперацыi, гаркома, размовы ў КДБ яму здавалася: не на тое, на што трэба, ён часта трацiў сiлы i энергiю. У сорак пяць год усвядомiць гэта - не вельмi прыемна.
      Выступiў Парэчка, па-юнацку ўлюбёны ў свайго кансультанта. Счапiлiся з Рагойшам.
      Жывiцкаму прыйшлося "лiць халодную ваду". Асцярожны рэдактар, добры чалавек, ён не любiў сварак у калектыве. З-за гэтай дабраты з яго ўпотай кпiлi, але ўвогуле паважалi.
      Маўчанне Шыковiча на лятучцы ўсiх здзiвiла. Звычайна ён кiдаў трапныя жарты.
      Рэдактар тут жа, плануючы будучыя нумары, папрасiў яго з'ездзiць у раён, даць нарыс пра лепшага камбайнера.
      Застаўшыся пасля лятучкi, Кiрыла адмовiўся ад задання.
      Жывiцкi разгубiўся.
      - Ты што, нездаровы?
      - Не. Захоплены другой работай.
      - Шкада. Вельмi шкада.
      - Я дам у суботнi нумар апавяданне.
      Жывiцкi любiў прозу i не любiў вершаў. З Парэчкам, якi кожны дзень адкрываў новых паэтычных генiяў, у яго iшлi бясконцыя баталii.
      Кiрыла паспрабаваў працаваць - правiць матэрыял. Але ўсё здавалася сумным, непатрэбным - i чужое i сваё. У галаве круцiлiся нейкiя "касмiчныя думкi", далёкiя i ад газетных матэрыялаў i ад справы Савiча. Мабыць, ён доўга сядзеў нерухома, бо Парэчка, якi працаваў за суседнiм сталом, раптам прапанаваў:
      - Давай махнём на раку, Васiльевiч. Будзе навальнiца. Люблю навальнiцу на лузе! I клёў будзе. Вось пабачыш.
      Кiрыла паглядзеў у акно i ўбачыў, што неба, яснае з ранiцы, завалакла бела-попельная смуга. Аднак сонца, да ненатуральнасцi абстрактна-жоўтае (на яго можна было глядзець без акуляраў), пякло зямлю па-ранейшаму. Было цiха i душна. Вяла лiсце на маладых лiпах, прасiла пiць.
      "Але, будзе навальнiца. I, магчыма, пачнуцца дажджы. Заўсёды, калi ў разгары ўборка, пачынаюцца дажджы. Сельскай гаспадарцы проста не шанцуе", падумаў Кiрыла i пашкадаваў, што адмовiўся ад паездкi ў раён; ён заўсёды адчуваў сябе як бы вiнаватым перад людзьмi сяла i пiсаў пра iх многа, з любоўю.
      "А можа, праўда, паехаць на луг, пад стагi? I да нiткi вымакнуць пад дажджом".
      Але тут жа прыйшло адчуванне, што ён не зрабiў нечага вельмi важнага. Не адразу нават зразумеў - чаго. А зразумеў - кiўнуў загадчыку аддзела:
      - Пачакай мяне, - i знiк за дзвярыма.
      Няхай што хочуць думаюць пра яго, абы дазволiлi паглядзець справу Савiча.
      Вырашыў пагутарыць з Тужыкавым. Праўда, ён - тугадум, як той анекдатычны фiн, - на пытанне, якое задалi ранiцой, адкажа ўвечары, але затое аб'ектыўны i разумны.
      У калiдоры гаркома Кiрыла неспадзявана сустрэўся з Тарасавым. Прывiталiся.
      - Ну, як - вычухаў? - спытаў сакратар як быццам жартаўлiва, але без усмешкi.
      - Што?
      - Галавамойку. Не апелiруй. Другiм дасталося больш.
      - А я i не меў намеру апелiраваць, - адказаў Шыковiч i падумаў: "Ну, вось, я так i ведаў".
      Дайшлi да дзвярэй прыёмнай. Спынiлiся. Тут Тарасаў адчуў, што Шыковiч, якi пры сустрэчы неяк даверлiва пацягнуўся да яго, раптам, пасля гэтых слоў, быццам палез у панцыр. Сакратар падумаў пра сябе: "Гэтыя ўмоўнасцi, згары яны, мiмаволi робяць нас бюракратамi. Iнстанцыя, дыстанцыя... А пасля глядзiш: усё па форме правiльна, а па сутнасцi... Нялёгка нам вяртацца да ленiнскага стылю", - i шчыра запрасiў, адчынiўшы дзверы:
      - Заходзь - пагутарым.
      На нейкi момант Шыковiч застыў у нерашучасцi - iсцi цi не iсцi? Пра што ён мае намер гутарыць са мной? Зноў пра сына?
      Тарасаў зразумеў, чаму ён вагаецца. Пажартаваў:
      - Не бойся. Маралi чытаць не буду.
      Ужо ў кабiнеце, скiнуўшы пiнжак i расслабляючы гальштук, спытаў:
      - Каго там з тваiх блiзкiх аперыравалi? Мне Ларыса Пятроўна сказала.
      I Шыковiч пачаў расказваць усё з яшчэ большымi падрабязнасцямi, чым ранiцой расказваў Сербаноўскаму, - пра Савiчаў, бацьку i дачку, пра падпольшчыкаў, iмёны якiх раней нiдзе не ўпамiналiся, пра свае здагадкi, меркаваннi, пра суб'ектыўнасць кнiгi Гукана. "Вось яно што, - падумаў Тарасаў, прыгадаўшы, як Гукан выступаў на бюро. - Зразумела. "Старому" нялёгка адмовiцца ад старых поглядаў. Яму здаецца, што ён адзiн усё сказаў. I хочацца любымi сродкамi збiць з тропу гэтага няўрымслiвага чалавека, свайго сааўтара, якi можа ўсё перавярнуць дагары нагамi. Метад той. Але час не той, Сямён Парфёнавiч".
      - Я тут чалавек новы, Кiрыла Васiльевiч. Але ведаю, што пасля вайны гарком разы чатыры, здаецца, займаўся падполлем.
      - I кожны раз у спiс падпольшчыкаў заносiлi дзесяткi новых iмён. Хiба гэта не доказ таго, якi размах мела барацьба нашых людзей? Хiба для выяснення i ўслаўлення гэтай барацьбы не варта папрацаваць? - Шыковiчу здалося, што Тарасаў супраць таго, каб яшчэ раз вяртацца да падполля, i ён выказаў гэта горача, з наступальным запалам.
      - Але, для гэтага варта папрацаваць, - задумлiва згадзiўся сакратар гаркома, шукаючы ў спiсе пад шклом нумар тэлефона.
      - Першапачаткова нават iмя Яраша нiдзе не ўпамiналася. А ён выконваў спецзаданнi гаркома.
      Тарасаў павярнуўся да столiка з тэлефоннымi апаратамi i набраў кароткi нумар.
      - Ало. Вагiн? Добры дзень. Тарасаў. Многа шпiёнаў злавiў? Што? Вывелiся, кажаш? Глядзi, як бы мы не прытупiлi пiльнасць. То-та. Андрэй Астахавiч, што гэта ў цябе баяцца паказаць дакументы часоў вайны нашаму пiсьменнiку? Чалавек цiкавую працу задумаў. Трэба памагчы. Што? - Тарасаў змоўк i слухаў даволi доўгае тлумачэнне, кiдаючы час ад часу кароткае: "Ыгы".
      Кiрыла заўважыў, што ў нейкi момант ён шчыльней прыцiснуў слухаўку да вуха. Сакрэт. Кiрыла падняўся з крэсла i адышоў да акна. Неба зрабiлася шэра-попельным. Сонца рассеяла свае праменнi ў гэтых сухiх i высокiх аблоках. Не пякло больш. Але нерухомае паветра не астывала, яно як бы згушчалася, ад чаго духата нават мацнела - ажно цяжка рабiлася дыхаць.
      "Але, паедзем з Парэчкам на луг. Пад навальнiцу. Станем на беразе i будзем гукаць грому: о-го-го! Некалькi гадзiн першабытнага жыцця. Васiль умее арганiзаваць яго. Каб нi пра што не думаць..."
      - Добра. Давай у чатыры.
      Шыковiч схамянуўся, узрадаваны, што гэта яму назначае Вагiн сустрэчу на чатыры. Глянуў на гадзiннiк: было без чвэрцi тры. Тарасаў паклаў слухаўку.
      - Днi праз два яны пакажуць табе, Кiрыла Васiльевiч, патрэбныя дакументы. У такiх органах нельга без некаторых фармальнасцей.
      "Два днi, якiя, напэўна, расцягнуцца ў тыдзень!" - нецярплiвы даследчык расчаравана ўздыхнуў.
      Сакратар нiбы прачытаў яго думкi.
      - Не бойся, гэта не будзе праз два тыднi. У чатыры Вагiн будзе ў мяне, i я яшчэ раз напомню яму. Жадаю поспеху.
      На трэцi дзень пасля аперацыi Яраш нарэшце пакiнуў бальнiцу i прыехаў на дачу. З'явiўся гадзiн у пяць дня на таксi, акуратна паголены, у новай чэшскай тэнiсцы (дома ведалi, што пасля ўдалай аперацыi ён заўсёды нешта купляе), з шампанскiм, цукеркамi, падарункамi. Быў уважлiвы, далiкатны, ласкавы, быццам не бачыў сям'ю i суседзяў цэлы год.
      Галiна Адамаўна ўмела сустрэць яго ўрачыста. Калi ён затрымлiваўся ў бальнiцы на суткi, на двое пасля такiх вось аперацый, у яе не ўзнiкала нiякiх дурных думак. Нiшто не псавала настрою, i яна сама радавалася, што страчае мужа з чыстай душой. Пра аперацыi яна звычайна не любiла распытваць. Але на гэты раз выпадак быў асаблiвы.
      - Па тваiм выглядзе бачу, што ўсё добра. Вiншую.
      - Не трэба вiншаваць, Галка. Не трэба. Ты ведаеш, я не люблю вiншаванняў, калi размова iдзе аб жыццi чалавека. Ды i не ўсё яшчэ добра.
      Але калi прыбегла з лугу Наташка i павiсла на шыi, спытала таямнiчым шэптам: "Ну, як там, тата? Што?", то ён адказаў:
      - Добра, Наталка. Мы з табой перамаглi яшчэ раз.
      - Раскажы.
      Яна адна любiла слухаць, як бацька расказваў пра сваю работу, i даволi добра ўжо для свайго ўзросту разбiралася ў хiрургiчнай тэрмiналогii. А таму Яраш ахвотна пачаў перадаваць увесь ход аперацыi, амаль гэтак жа падрабязна, як расказваў бы студэнтам, трохi хiба больш спрошчана, з меншым ужываннем спецыфiчна медыцынскiх слоў.
      Мацi не падабалася гэтае дзiўнае, не па ўзросту, захапленне дачкi хiрургiяй, але яна маўчала, рабiла выгляд, што таксама слухае з цiкавасцю. Неяк раней яна аднойчы сказала:
      - Антон, я зусiм не хачу, каб Наташа была лекарам. Даволi ў хаце медыцыны!
      Наташа горача запярэчыла:
      - Хiба дрэнна быць такiм лекарам, як тата?
      - Такiх нямнога... А быць такiм, як я... Вырываць гнiлыя зубы...
      Антон тады абурыўся, закрычаў, што ён катэгарычна забараняе ёй гаварыць гэтак пры дзецях аб сваёй прафесii, ды i наогул аб любой прафесii. Дзецi павiнны паважаць кожную карысную працу! З таго часу яна не перашкаджала iх медыцынскiм размовам. Толькi радавалася, што медыцына зусiм не цiкавiць сына. Але не радавалася, што ён, як бацька, галубятнiк.
      Вiктар дапамагаў мацi ставiць на стол з паважнасцю дарослага. Але ў душы раўнаваў да сястры, што яна захапiла бацьку. Яму таксама хацелася пахвалiцца, што ён перабудаваў галубятню, нечакана пазнаёмiўся з галубятнiкам з суседняй вёскi, тутэйшым настаўнiкам, i выменяў у яго пару рэдкiх паштавiкоў. Але не можа ж ён вось так з бухты-барахты, як тая Наташка, кiнуцца бацьку на шыю i прапанаваць: "Хутчэй лезем на гарышча!" У самым пачатку сустрэчы з бацькам Вiця паведамiў толькi адну навiну:
      - Учора, ведаеш, якая навальнiца шуганула. Франтальная. За Студзёнкай на тры кiламетры лес палажыла. Максiм Рыгоравiч кажа - тысячы дзве кубаметраў буралому.
      Пра галубоў сказаў пасля полудня, калi выйшлi на двор. Сказаў стрымана, мiж iншым.
      Яраш усё зразумеў. Выгукнуў, нiбы нават з крыўдай:
      - Што ж ты маўчаў? - i адразу палез на веранду. Праз колькi хвiлiн вясёлы, пранiзлiвы свiст абудзiў адвячоркавую цiшыню лесу i лугу.
      Увечары, калi прыехаў з горада Шыковiч, яны палiлi свой касцёр i на агнi варылi юшку; Яраш з сынам паспелi налавiць рыбы.
      Мокрае яшчэ ад учарашняга лiўня ламачча гарэла роўна i нягорача. Юшка варылася доўга. Елi яе ўжо ўпрыцемку. Накармiлi дзяцей.
      - Наташа i Вiця! Спаць!
      - Мама!
      - Спаць. Спаць.
      Дзецi неахвотна рушылi да дачы.
      - Ты бязлiтасная, Галя. Вiктар збiраў дровы i лавiў рыбу.
      - Галя - лепшы педагог, чым мы з табой.
      - Правiльна, жонка. Педагогi мы з табой - дрэнь.
      - Як там Уладзiслаў? - спытаў Яраш.
      - Працуе.
      - Ты яго бачыў?
      - Хiба яму да сына! Ён увесь - у падполлi.
      - Не iранiзуй з сур'ёзнай справы. Сын пазбягае сустракацца са мной. Яму сорамна. Прыязджаў Тарас.
      Жанчыны сядзелi на лавачцы, мужчыны - па-турэцку, на вiльготнай зямлi, насупраць адзiн аднаго.
      Яраш адпачываў. Яму не хацелася нi гаварыць, нi думаць. Ён глядзеў у агонь, любаваўся водблiскам полымя, жарам, бурштынавымi кроплямi смалы, што выступiлi на тоўстым суку. Прыгожыя кроплi. Шкада было, што яны згараць. I ў гэты мiг упершыню пасля таго, як паехаў з бальнiцы, варухнулася ў душы трывога за Зосю. Ды ён прагнаў яе. Нiчога не здарыцца. Яшчэ ўчора хворая апрытомнела. Сёння глядзела на яго з удзячнасцю яснымi вачамi. Спрабавала ўсмiхнуцца. Прашаптала: "Мне лёгка дыхаецца!" Але, цяпер ёй будзе лёгка дыхацца i лёгка хадзiцца па зямлi! Ярашу было радасна. Аднак выказваць сваю радасць усiм не хацелася. Ён выдаў яе Наташы. Мог бы яшчэ прызнацца Шыковiчу, каб яны былi адзiн на адзiн.
      Кiрыла пачаў расказваць пра свае пошукi, пра размовы ў КДБ i гаркоме.
      Яраш здзiвiўся:
      - Ёсць справа на Савiча? На мёртвага?
      - Ты ж сам казаў, што ў твае абавязкi падпольшчыка ўваходзiла вывучаць тых, хто супрацоўнiчаў з акупантамi. Я думаю, не дзеля спартыўнай цi мемуарнай цiкавасцi гэта рабiлася.
      - Але, - згадзiўся Яраш задумлiва.
      Галiна Адамаўна падала яму мiсачку з юшкай.
      - Дзякую, - сказаў, як чужой, паспытаў варыва з лыжкi, паставiў мiсачку на край лавачкi. - Горача. - I да Шыковiча: - Слухай, Кiрыла, а цi варта варушыць такiя архiвы? Каб узняць пыл, ад якога нехта будзе чыхаць?
      - Хто? Ты? Я? Я не буду чыхаць ад такога пылу! - Шыковiч ажно падхапiўся. Яго абурыла, што Яраш, якi быў загарэўся таксама, як i ён, раптам зноў дае адбой. Чаму? Сам жа падпольшчык! На самога ж былi забылiся i колькi год нiхто не ўспамiнаў!
      - Чакай. Я лiчу, што гэта трэба было рабiць або раней, адразу ж па гарачых слядах... Мы не здолелi тады разабрацца ва ўсiм, наадварот, шмат што заблыталi... Няхай даруюць мне, але я не веру ў аб'ектыўнасць спраў, якiя заводзiлiся ў той час... Або гэта трэба рабiць пазней, калi загояцца ўсе раны... Найдаражэйшая якасць памяцi - забыўлiвасць... Каб нiчога не забывалася, чалавецтва загiнула б. Забыўлiвасць лечыць i раны душы, i раны цела.
      - Дзiўная ў цябе фiласофiя! Ведаеш, з якога арсенала?
      - Давай, Кiрыла, без арсеналаў. Я думаю пра жывых людзей, пра iх сэрцы, а не пра адносiны памiж дзяржавамi. Хоць у палiтыцы таксама забываюць i варта забываць... Iнакш нiколi б не канчалася варожасць.
      - Ты думаеш пра Зосю.
      Галiна ўстрапянулася, балюча ёкнула сэрца: "Але, ён думае пра яе. Чаму ён так хвалюецца за яе?" I ў гэты мiг у душу яе ўпала зерне раўнiвай падазронасцi - упершыню да пацыенткi мужа.
      Яраш узяў сваю мiсачку, пачаў сёрбаць юшку. Кiрыла кiнуў у касцёр ламачча. Дым пацягнула на жанчын. Яны закашлялiся, але з лавачкi не сышлi. Агонь прытух, i ў цемры нiхто нiкога не бачыў.
      - Дык вось што я табе скажу! - гучаў быццам здалёк голас Шыковiча. - Можа, ты забыўся цi хочаш забыцца. У цябе праца не менш гераiчная, чым у падполлi. Навука, ад якой ты шкадуеш адарваць адну хвiлiну на што iншае. Але май на ўвазе, што яна, Зося, нiчога не забыла i нiколi не забудзе. I мiльёны не забудуць. I ты не асцерагай яе ад мiнулага. Яна не баiцца яго.
      Галлё з боку Яраша разгарэлася, i агонь асвятлiў яго постаць. Чырвоны ад водблiску полымя, вялiкi i нерухомы, з мiсачкай у руках, ён нагадваў правадыра невядомага племя надзвычай дужых i прыгожых людзей. Галiна, убачыўшы мужа ў такой паставе, адчула новы прыступ страху ад думкi, што можа страцiць яго. Валянцiна Андрэеўна глядзела на Яраша з захапленнем i патаемнай жаночай зайздрасцю.
      Ён варухнуўся i няўлоўным рухам чараўнiка кiнуў пустую мiсачку ў цемру.
      - Дык i я табе скажу. Слухай. Ты ж не даследуеш падполле ў поўным аб'ёме. Ты - як дэтэктыў. Цябе захапiла гiсторыя аднаго чалавека, яго загадкавая смерць, i ты ўзрадаваўся выпадку знайсцi востры сюжэт.
      - Яго ўвесь час хiлiла да дэтэктыва, - сказала Валянцiна Андрэеўна з iскрынкамi смеху ў голасе. Ёй было хораша, весела i хацелася, каб мужчыны паспрачалiся больш горача.
      - Але ты нiчога такога не знойдзеш. Цяпер я больш, чым раней, упэўнены, што Савiч не быў нi ворагам, нi героем. Ён звычайны стары лекар, якi хацеў памагаць людзям у любых абставiнах. Iнфекцыянiст, ён баяўся эпiдэмiй, якiя заўсёды прыносiць вайна. Каб сачыць за санiтарным станам роднага горада, пайшоў на службу да акупантаў. Вось табе ўвесь твой дэтэктыўны сюжэт.
      Касцёр разгарэўся. Святло яго выхапiла з цемры ладны круг, колькi дубоў, сосен i дзiўна пафарбавала iх: кара сосен пачырванела, а мох на старых дубах стаў што снежны iней- сiвы-сiвы. Над галавой зашамацела лiсце - ад гарачага паветра. Страляў залатымi кулькамi-вугальчыкамi касцёр. Яраш, яшчэ больш пачырванелы, прыўзняўся на руках i адсунуўся далей ад агню. Шыковiч стаяў з другога боку вогнiшча, шырока расставiўшы ногi, заклаўшы рукi за спiну.
      - Тое, што ты расказаў, доктар, ёсць найлепшы сюжэт. Але я сюжэтаў не шукаю, май на ўвазе. Савiч абвешчаны здраднiкам. А ты сам сцвярджаеш, што ён сумленны чалавек, няхай сабе i не герой. Дык што ж, па-твойму, пакiнуць яго ворагам? Не паварушыцца, каб даказаць яго сумленнасць, рэабiлiтаваць яшчэ адно добрае iмя, як рэабiлiтаваны iмёны тысяч нi ў чым не вiнаватых людзей?
      Шыковiч пачакаў пярэчанняў. Але Яраш маўчаў. Ён згаджаўся. Больш таго, ён не разумеў самога сябе - чаму раптам уздумалася адгаворваць сябра ад такой пачэснай i высакароднай справы? Не, ён бадай што разумеў - чаму, бо думаў пра гэта яшчэ ў бальнiцы. Цяпер, калi Зосi зроблена, ён упэўнены, удалая аперацыя i яна, па сутнасцi, пачне новае жыццё - новае ва ўсiм (аб гэтым ён паклапоцiцца), яму чамусьцi не хочацца, каб хто-небудзь цi што-небудзь вяртала яе да мiнулага. Добра, калi Шыковiчу ўдасца даказаць тое, што хочацца даказаць. Ён, Яраш, упэўнены, што Савiч - сумленны чалавек, сумленны лекар. Але калi не будуць знойдзены дакументы, якiя пацвердзiлi б яго сувязь з падпольшчыкамi, з партызанамi, гэта застанецца толькi яго прыватным перакананнем цi гэткай жа прыватнай думкай Кiрылы. Зосi наўрад цi будзе лягчэй ад гэтага.
      - Маўчыш? - пераможна спытаў Шыковiч. - Май на ўвазе, што абыякавасць да лёсу людзей, якiх мы ведалi, з якiмi працавалi, якiя вучылi нас, прынесла вялiкую шкоду ў пэўны час. Так, я паставiў у цэнтры справу Савiча, бо нельга ахапiць усяго адразу. Але, знаёмячыся з дакументамi, я выяўляю ўсё новых i новых герояў. Хiба для гэтага не варта пачыхаць ад архiўнага пылу? Хiба пыл гэты такi шкодны? - наступаў Кiрыла так напорыста i рашуча, што ледзь не ўлез у агонь - наблiзiўся да кастра так блiзка, што яму прыпякло калена. Адступiў, нахiлiўся, каб пагладзiць калена, але як толькi прытулiў нагрэтую штанiну да цела - заенчыў:
      - Гару, ратуйце!
      Жанчыны засмяялiся. Антон ледзь прыкметна ўсмiхнуўся. Такая раптоўная задумлiвасць яго сур'ёзна ўстрывожыла Галiну.
      "Залiшне ён думае пра гэтую Зосю", - падумала яна.
      14
      У папцы было нямнога дакументаў. Фота ў памер паштоўкi. Спакойны i просты, з шырокiм iлбом i глыбокiмi залысiнамi хударлявы твар чалавека год шасцiдзесяцi. Вось ён якi, Савiч! Шыковiч доўга ўглядаўся ў рысы гэтага твару.
      Данясенне безыменнай разведгрупы аб здраднiках i нацыяналiстах, якiя займалi кiруючыя пасады ва ўправе i палiцыi. Бургамiстр Цiшчанка стаяў у гэтым спiсе першым. Лучынскi - другiм, Савiч - дзевятым, перадапошнiм. Вiдаць, данясенне перадавалася групай па радыё, а таму характарыстыкi былi вельмi лаканiчныя: адзiн-два факты. Толькi факты, без усялякiх тлумачэнняў.
      "Цiшчанка Мiкадзiм Фёдаравiч, бургамiстр. Пры арганiзацыi гета ўласнаручна страляў у жыдоў, забiваў дзяцей.
      Лучынскi (Склота, Усаў Iван Селiвонавiч), начальнiк палiцыi, шпiён, агент СД. Катуе арыштаваных. Кiруе расстрэламi. Павесiў дзевяць калгаснiкаў сяла Вялоцiчы, заложнiкаў".
      Самая разгорнутая характарыстыка давалася рэдактару фашысцкага лiстка, нацыяналiсту Хмару - на добры абзац. Супроць прозвiшча Савiча стаяла: "Загадвае аддзелам управы. Заражае людзей iнфекцыйнымi хваробамi!"
      У той суровы ваенны час, пры той падазронасцi, якая мела месца, i такое агульнае абвiнавачванне пераконвала. Безумоўна, што i лейтэнант Шыковiч тады паверыў бы яму: усё можа зрабiць чалавек, якi пайшоў на службу да фашыстаў! Але цяпер, ведаючы па расказах Яраша i другiх Савiча, Шыковiч адразу зразумеў, што ў разведчыкаў не было нiводнага факта злачыннай дзейнасцi лекара-iнфекцыянiста, акрамя таго, што ён загадвае аддзелам управы, i яны яўна выдумалi гэтае - "Заражае людзей iнфекцыйнымi хваробамi". Якiх людзей? Якiмi хваробамi?
      Шыковiч не вытрымаў i выказаў сваё меркаванне капiтану Сербаноўскаму. Той адарваўся ад нейкiх папер, якiя перачытваў, уважлiва выслухаў, неазначальна гмыкнуў, сказаў:
      - Чытайце далей.
      Шыковiч не проста чытаў, ён вывучаў дакументы, як сапраўдны дэтэктыў, звяртаючы ўвагу на кожную дэталь. Данясенне было напiсана на машынцы i, безумоўна, з'яўлялася копiяй. Але на iм стаяла ажно шэсць нумароў i шыфраваных лiтар. Супроць прозвiшчаў Лучынскага i Хмары былi пастаўлены крыжыкi сiнiм алоўкам, наперадзе Савiча - чырвоная "птушка".
      Другi дакумент збянтэжыў Шыковiча - заява самога Савiча на iмя нямецкага фельдкаменданта оберштурмбанфюрэра Ютнера. У вераснi 1941 года Савiч запэўняў фашыста ў сваёй вернасцi "новаму парадку" i прасiўся на службу. Паклёпу на савецкую ўладу не рабiў, аднак фактамi ўласнай бiяграфii даводзiў, што мае на бальшавiкоў даўнюю крыўду. Ён, Савiч, дарэвалюцыйны iнтэлiгент i паходзiць з iнтэлiгентнай сям'i, бацька быў выкладчыкам гiмназii. Ён, Сцяпан Савiч, быў жанаты на дваранцы. Рэвалюцыя пазбавiла яго жонку ўсiх правоў, адняла багатую маёмасць. З-за гэтага першая жонка яго заўчасна памерла. Другая яго жонка была пралетарскага паходжання - з рабочай сям'i, але, магчыма, з-за яго бальшавiкi яе праследавалi. Выключалi з iнстытута, калi яна вучылася. У трыццаць сёмым пасадзiлi ў турму, а можа, i расстралялi (нiхто не ведае) яе брата, хоць ён быў сябрам партыi i займаў адказную пасаду на чыгунцы. I самую яе тры месяцы трымалi ў турме. А ў пачатку вайны забралi зноў нiбыта ў армiю, але ён, Савiч, не вельмi ўпэўнены ў гэтым. Ён цяпер, мусiць, здзiўляецца, чаму не зачапiлi яго. Вiдаць, бальшавiкам патрэбны былi яго веды, яго спецыяльнасць, бо лекараў у iх не хапала. Заява канчалася словамi:
      "...Пан фельдкамендант!
      Сваёй прафесiяй i грамадскай дзейнасцю я жадаю паслужыць стварэнню ў маiм родным горадзе новай цывiлiзацыi i новай культуры, якую прынесла вялiкая армiя фюрэра.
      Сцяпан Савiч, лекар".
      Чалавек эмоцый, Шыковiч не стрымаўся - i ўголас вылаяўся, калi прачытаў гэта. Сербаноўскi паглядзеў на яго з дзiўнай ухмылкай, здавалася, здзеклiва пытаў: "Што ты будзеш даказваць цяпер?" Кроў ударыла Кiрылу ў твар, ён пачырванеў. З'явiлася адчуванне, што мёртвы Савiч груба i нахабна ашукаў яго, жывога. Каб той, як другiя здраднiкi, галаслоўна i агульна паклёпнiчаў на савецкую ўладу i кляўся ў вернасцi акупантам, гэта пераконвала б менш, чым вось такая бiяграфiя. Бо калi ў ёй усё праўда, то зусiм натуральна, што стары iнтэлiгент мог мець крыўду на савецкую ўладу i гэтая крыўда павяла яго да ворага.
      Але ў наступную хвiлiну Шыковiч падумаў пра Заслонава, пра Кузняцова, потым - пра Яраша: колькi ў таго было падпольных бiяграфiй i якую заяву ён пiсаў, калi па заданню гаркома паступаў у пажарную: сын кулака, асуджаны i ўсё, што хочаш.
      Не, адступаць нельга! Яраш не жадае, каб ён узнiмаў архiўны пыл, - баiцца за Зосю, гуманiст. Ён i Зося ўпэўнены, што бацька яе - сумленны чалавек, "не герой, але i не вораг". Яраш баiцца, раптам дакументы дакажуць другое. Пакуль што пра здраду Савiча напiсаў адзiн чалавек - Гукан, напiсаў адзiн сказ, на якiм наўрад хто з чытачоў затрымлiвае ўвагу. Прайшло шмат год, вырасла новае пакаленне, якому няма нiякай справы да нейкага доктара Савiча, лёс яго нiкога не цiкавiць. Дык навошта выцягваць яго з небыцця? Так, напэўна, разважае Яраш. Але ён, Кiрыла, трымаецца iншай думкi. Нарэшце, гэта справа яго гонару: завяршыць пачатую працу!
      I Шыковiч пачаў вывучаць гэты бадай што галоўны дакумент абвiнавачвання. Цiкавы дакумент. Ён чытаў пераклад, надрукаваны на машынцы. Але тут жа быў падшыты i арыгiнал. Савiч вырашыў паказаць сваё веданне нямецкай мовы. Вiдаць, сам камендант з нямецкай акуратнасцю зялёным чарнiлам выправiў у заяве ўсе памылкi (iх было многа), падкрэслiў няправiльныя выразы i напiсаў рэзалюцыю ўнiзе пад подпiсам Савiча:
      "Пану Цiшчанку. Рэкамендую даручыць пану Савiчу ахову здароўя цывiльнага насельнiцтва", - i вельмi неразборлiвы подпiс, замест якога ў перакладзе стаiць пытальнiк.
      "Ахову здароўя! Якi цынiзм!" - падумаў Шыковiч, перачытваючы пераклад заявы яшчэ раз.
      Наступны дакумент - пастанова ўправы ў сувязi з эпiдэмiяй брушнога тыфусу, якая ўспыхнула ў горадзе ўлетку сорак другога года. Доўгi тэкст на штучнай беларускай мове. Аднак чамусьцi ў друкарнi замест "н" кiрылiцы часта набiралi "п" лацiнскае. Слова "насельнiцтва", напрыклад, было надрукавана як "пасельнiцтва". Подпiсы - Цiшчанкi i Савiча. Параграф, у якiм гаварылася, што кожны, хто парушыць вышэйпералiчаныя санiтарныя правiлы, будзе асуджаны па законах ваеннага часу, абведзены сiнiм алоўкам. Яшчэ адзiн доказ вiны Савiча. Але тэкст пастановы сведчыў, што напiсана яна чалавекам, якi ведаў, як змагацца з эпiдэмiяй, i сапраўды дбаў пра ахову здароўя цывiльнага насельнiцтва.
      - На месцы вашага калегi я не далучаў бы такi дакумент да справы. Ён апраўдвае Савiча, - сказаў Шыковiч капiтану.
      Сербаноўскi адказаў холадна, амаль непрыязна, не адарваўшыся нават ад папер:
      - Тут падшыты ўсе дакументы, якiя знойдзены.
      - Мяркуючы па заяве, захоплены архiў управы... Так?
      - Не ведаю.
      - Няўжо там больш нiчога не знайшлося, што характарызавала б дзейнасць Савiча?
      - Не ведаю. Прачытайце выразкi.
      Выразак з газет было некалькi. З розных - нацыяналiстычных, нямецкiх, партызанскiх. Фота: у прэзiдыуме сходу беларускай iнтэлiгенцыi - Савiч, над галавой яго пастаўлены крыжык. Здымак цьмяны, невыразны, твары расплылiся, але ўсё-такi пазнаць можна, што чалавек, адзначаны крыжыкам, той самы, што i на фота, якiм адкрываецца справа. Вельмi прыкметны лоб.
      Узнагароджанне шчырых служкаў "новага парадку" ордэнамi рэйха. У спiсе ўзнагароджаных Савiча няма. Але на фота, на якiм адбiта цырымонiя ўручэння фашысцкiм генералам узнагарод, на заднiм плане, праўда, - зноў той жа лоб выглядвае з-за галоў другiх. Нарэшце доўгi слязлiвы некралог, якi Шыковiч чытаў яшчэ тады, калi пiсаў кнiгу Гукана. Спачуваннi ў нацыяналiстычнай i нямецкай газетах. Паведамленне аб пахаваннi "актыўнага дзеяча беларускага вызваленчага руху", праслаўленага доктара медыцынскiх навук Сцяпана Савiча, "якi загiнуў ад рук бандытаў". Кароткая iнфармацыя ў газеце партызанскай брыгады "За Радзiму": "Падпольшчыкi горада выканалi прысуд народа над здраднiкам Радзiмы доктарам Савiчам. Такая кара чакае кожнага фашысцкага сабаку!"
      Шыковiч загарнуў папку, моцна пляснуў па ёй далоняй. Настрой у яго быў такi, што хацелася з кiм-небудзь пасварыцца. З Сербаноўскiм, цi што? Яго ўзлавала, што капiтан нiяк не зрэагаваў на тое, як ён скончыў сваю працу. Нават не ўзняў галавы.
      - I гэтыя дакументы вы баялiся паказаць мне? Ва ўсiх iнстанцыях узгаднiлi? Фармалiсты!
      - Нiчога цiкавага для вас няма? - як бы шкадуючы, спытаў Сербаноўскi, адкiнуўшыся на спiнку крэсла i працiраючы пад акулярамi стомленыя вочы.
      - Апроч прашэння Савiча, усё гэта я чытаў дванаццаць год назад. Без усялякай гульнi ў хованкi.
      Капiтан, мiж iншым, падумаў:
      "А следчы з цябе не надта. Каб ты быў больш уважлiвы, то ўбачыў бы, што папка расшывалася i адзiн дакумент з яе вынялi".
      - Не сакрэт, што вы намерваецеся рабiць далей?
      - У маёй працы сакрэтаў няма. Плюну на архiўны пыл, як раiў мой сябра Яраш. Буду шукаць жывых людзей, якiя ведалi Савiча, працавалi з iм. - Шыковiч падняўся, пацягнуўся, каб распрастаць самлелае цела. I раптам павярнуўся да капiтана, спытаў ва ўпор: - Скажыце, Сербаноўскi, па-чалавечы шчыра: а што вы думаеце, пазнаёмiўшыся са справай Савiча? Што падказвае вам чуццё старога чэкiста?
      Сербаноўскi падняўся, падышоў да сейфа, дастаў з кiшэнi ключы, адчынiў тоўстую дзверку.
      - Я пакажу вам маленькi дакуменцiк, якi мне ўдалося адшукаць. - I дастаў з верхняй палiчкi блакнотны пажоўклы лiсток, доўгi i вузкi, працягнуў Шыковiчу. Той у адзiн позiрк прачытаў:
      "Хведзя!
      Я абсалютна уверен, что аграбление аптечного склада не абышлося без Савича. О, ты не знаеш, какая эта хитрушчая лиса! Гарантируй тысячу марак - и я табе раскушу эты арех. Имею "ключик". Табе - слава и спасибо гестапо, а мне - грошы. Давай согласие. Не тяни
      Твой Кравец".
      Напiсана алоўкам, па-расейску, з памылкамi.
      Шыковiч прачытаў другi раз, трэцi, здзiўлены i ўзрадаваны. Потым з удзячнасцю паглядзеў на капiтана. Зачынiўшы сейф, Сербаноўскi круцiў на пальцы ключы i тлумачыў:
      - Гэта з "архiва" следчага палiцыi Хведара Швагерава. Яго судзiлi ў сорак пятым, далi пятнаццаць год. Я вось разбiраю судовыя матэрыялы. На жаль, тады нiхто не расшыфраваў гэтай запiскi. Хто пiсаў? Калi? З якой прычыны? Вiдаць, палiчылi, што намёк на Савiча - непаразуменне. Прыйдзецца расшыфроўваць цяпер.
      Яны глядзелi ў вочы адзiн аднаму, глядзелi з той шчырасцю i разуменнем, якое яднае людзей, робiць сябрамi. Сербаноўскi адчуў, зразумеў, як раптам змянiў сваю думку аб iм пiсьменнiк, i парадаваўся, хоць лiчыў, што яму не да твару выяўляць якiя б там нi было пачуццi. А Шыковiч, наадварот, адчуваў, што ён не можа, не мае права апусцiць вочы, пакуль не скажа гэтаму, на першы погляд, сухому чалавеку нейкiя асаблiвыя словы.
      - Слухайце, Анатоль Барысавiч!.. Каб мы з вамi былi ў больш блiзкiх адносiнах, эх, як я зараз вылаяў бы вас! Ведаеце, ёсць такiя нецэнзурныя словы, якiя пры адпаведнай iнтанацыi лепш i мацней за любую пахвалу.
      - Мне не трэба пахвалы, Кiрыла Васiльевiч. Толькi, калi ласка, не думайце, што я i мае калегi заўсёды падбiралi толькi тыя дакументы, якiя абвiнавачваюць. "На месцы вашага калегi..." Эх, Кiрыла Васiльевiч! Паверце, што для мяне самая радасная работа - даказаць, пацвердзiць сумленнасць савецкага чалавека.
      Шыковiч працягнуў яму руку. Яны застылi ў моцным сяброўскiм поцiску рук.
      - Памажыце нам. А я памагу вам.
      - Дзякую, Анатоль Барысавiч.
      15
      Шматтонная станiна павольна плыла ў цесным праходзе памiж станкамi, паўсабранымi i гатовымi, шэрымi i ярка пафарбаванымi для экспарту. Высока над дахам цэха сунулася шкляная будка крана. Дзяўчына ў сiнiм чысценькiм камбiнезоне, стракатай, як вясновы луг, касынцы пiльна сачыла за рухам станiны, за людзьмi ўнiзе, занятымi працай. Зараз нехта са зборшчыкаў возьме гэтую "дэтальку", павядзе па праходу i пакажа месца, дзе яе паставiць. Павiснуць аслабленыя тросы, лёгка адчэпяцца крукi. Яна падцягне iх на небяспечную для людзей вышыню, i тады кран з грукатам i звонам ад'едзе назад. Часам ёй доўга прыходзiцца сядзець без працы, чакаць, пакуль механiкi i зваршчыкi дадуць новую цяжкую дэталь. Яна азiрае цэх з вышынi i зайздросцiць слесарам - яны працуюць увесь час ад гудка да гудка. Сярод вялiзных машын маленькiя людзi - як мурашкi. Але машыны гэтыя, прыгожыя i разумныя, збiраюцца iх рукамi. Праўда, без яе працы, без крана, яны нiчога не сабралi б, бо не здолелi б падняць нават невялiкi "вузялок". Гэтая думка заўсёды суцяшае Нiну: не апошнi "вiнцiк" i яна ў цэху.
      Нiна пазванiла: "Прымайце сваю дэтальку".
      З-за станка вынырнула знаёмая постаць. Хлопец у берэце спынiўся ў праходзе, спiной да яе, глядзiць некуды ў канец цэха, дзе працуюць упакоўшчыкi, i быццам не чуе i не бачыць, што на яго паўзе двухсотпудовая аграмадзiна. Нiна рэзка затармазiла кран. Станiна небяспечна гайданулася. Кранаўшчыца пазванiла гучна, злосна. Хлопец - нi з месца.
      Нiна высунулася з будкi i закрычала:
      - Гэй, ты! Доўга варон будзеш лавiць? Разява!
      Тады Славiк павярнуўся, ухмыльнуўся на ўвесь замурзаны твар, блiснуў прыгожымi зубамi, сарваў берэт i прыветлiва махнуў iм.
      - Ах, гэта вы, лэдзi?! Рады вас вiтаць! I пачуць анёльскi галасок i арыстакратычны стыль...
      Але ў гэты момант нехта са слесараў заляпаў малатком так, што зазвiнеў увесь метал у цэху. Нiна не разабрала нiводнага слова. А Славiк пачуў, як яна кiнула з вышынi, як камень:
      - Пiжон!
      "Запiшам i гэта на твой рахунак, дарагi "дзятлiк", - падумаў Славiк i, нахiлiўшыся, спрытна нырнуў пад станiну, што па тэхнiцы бяспекi таксама забаранялася. З'явiўшыся на другiм баку, надзеў парусiнавую рукавiцу i... "павёў" станiну на месца. Рабiў ён гэта спачатку лёгка i няўважлiва, як вопытны майстар. Але паставiць "дэтальку" на месца - на другую станiну аснову станка - не так проста, як Славiку здавалася спачатку. Пры ўсiм уменнi i спрытнасцi кранаўшчыцы станiна гойдалася i адыходзiла то ў адзiн, то ў другi бок. Пасля дзвюх-трох спроб Славiк зразумеў, што яму не вытрымаць гэтага, па сутнасцi, першага экзамену, i вырашыў, што ва ўсiм вiнавата чортава "дзятлiха". Там, у будцы, яна знарок робiць так, каб паказаць яго няздатнасць. Здзекуецца. Чакай жа!
      Ён задраў галаву i крыкнуў:
      - Гэй,ты! Варона!
      Але Нiна была такая засяроджаная, што востры тварык з доўгiм носiкам, за што Славiк адразу ахрысцiў яе "дзятлiкам", яшчэ больш завастрыўся i выцягнуўся. Славiк азiрнуўся, каб паклiкаць Тараса. Гонар дазваляў яму ў цяжкiх абставiнах звяртацца за дапамогай да Тараса i да Косцi - больш нi да каго. Але ў той мiг з'явiўся Iван Ходас. Славiка ажно перасмыкнула: зноў Ходас. Гэты востры на слова, зласлiвы i непрымiрымы Iван заўсёды аказваецца побач, калi ён, Славiк, трапляе ў няёмкае цi цяжкае становiшча. Быццам назiрае за iм.
      Ходас ледзь прыкметнымi, дырыжорскiмi рухамi левай рукi паказаў Нiне, у якi бок скрануць станiну. Павёў яе на сябе, глянуў па зрэзу бакавой плiты, нiбы прыцэлiўся, i, даўшы каманду кранаўшчыцы ад'язджаць, лёгка i проста паставiў станiну на месца - паз у паз, шчылiна ў шчылiну.
      Калi кран з грукатам ад'ехаў, Ходас, аглядаючы аснову будучага магутнага станка, спытаў быццам мiж iншым:
      - Ты працаваць сюды прыйшоў цi забаўляцца?
      - А што? - адразу натапырыўся Славiк.
      - А тое, што ў цэху працуюць. А крыўляцца можаш у парку.
      - Калi я не здолеў паставiць гэтую штуковiну, значыцца, я крыўляюся? Добранькая дапамога!
      Iван узняў галаву, i вочы яго, звычайна блакiтныя, як два лясныя азяркi ў ясны дзень, пацямнелi, быццам на iх упаў цень ад навальнiчнай хмары. Славiк ужо i раней прыкмецiў незвычайную зласлiвасць колеру яго вачэй i забаўляўся гэтым.
      - Крыўляўся пад кранам. Вытанцоўваў перад станiнай, як дурань перад труной.
      - Дзякую, маэстра. Вось гэта зусiм па-кам... - Славiк пракаўтнуў слова, бо Iван неспадзявана схапiў яго за нагруднiк камбiнезона i гнеўна прашаптаў:
      - Ты-ы! Не кiдайся гэтым словам дзе папала! Для мяне яно святое. Зразумеў? Пiжон! - i, расшчапiўшы пальцы, сказаў звычайна: - Замацуеш асноўныя балты. Прывiнцiш кранштэйны. - I вочы яго сталi блакiтнымi.
      Знешне грубаваты i цынiчны, Славiк быў уражлiвы i па-дзявочы сентыментальны. Застаўшыся каля станка адзiн з цяжкiм ключом у руках, ён раптам адчуў сябе прынiжаным i абражаным. Рукi дрыжалi - ключ зрываўся з гайкi, i яму хацелася плакаць. I работа здалася ненавiснай, прынiжаючай яго чалавечую годнасць. Якi здзек лёсу! Столькi найвышэйшых мар, i раптам завiнчваць гайкi. З'явiлася жаданне кiнуць усё да д'ябла, пайсцi з завода i нiколi больш не вяртацца. Але за апошнi тыдзень, як ён працуе ў брыгадзе, у яго з'явiлася новая рыса - нейкi своеасаблiвы гонар: дакажу, што i я не горшы за вас - за Тараса i яго брыгаднiкаў, за бацьку, за Яраша. Разам з тым ён працягваў сваю ранейшую лiнiю: пераконваў самога сябе, што ўсе другiя не лепшыя за яго, што яны проста па-ханжаску прытвараюцца, iграюць, як акцёры, высакароднасць i высокую свядомасць. Сябра брыгады, ён радаваўся, калi ў брыгадзе нешта не ладзiлася цi нехта дрэнна гаварыў пра яе. У першы дзень да яго падышоў стары рабочы. Славiк адразу адзначыў, што чалавек худы, i падумаў: "Не дужа сыта, вiдаць, харчуецца".
      Рабочы спытаў з хiтраватай усмешкай, кiўнуўшы ў той бок, дзе хлопцы збiралi станок:
      - У брыгадзе будзеш?
      - Ага.
      - Вучнем?
      - Хацеў за iнжынера - не бяруць.
      - Як пралез? Па блату?
      - Куды?
      - У брыгаду.
      "Ага, значыцца, i ў гэтую брыгаду могуць пралазiць па блату", - амаль узрадаваўся Славiк i адказаў:
      - Па блату. Я - сваяк Ганчарова.
      - Ясна. Сваяк сваяка...
      - Ага.
      Славiку хацелася, каб рабочы пачаў ганiць брыгаду i нават Тараса, хоць у душы быў удзячны Тарасу за сяброўскую падтрымку. Але рабочы сказаў iншае:
      - Ганчароў - чалавек правiльны, але дзiвак. Лепшы зборшчык. Пяты разрад. Працуй - заганяй манету. Дык не - хочацца яму вучыць такiх смактункоў, як ты. Няхай у фазаў iдуць. А ён - у брыгаду. Не было на зборцы брыгад. Яны перайначылi. Даюць сто пяцьдзесят працэнтаў. Але што ён мае ад гэтага, Ганчароў? Вось чаго я не магу зразумець. У яго пяты разрад, у Косцi - другi, а прагрэсiўку дзеляць пароўну. Дзiвак!
      - У Тараса бацька багаты, - вырашыў падыграць Славiк.
      - Яраш? Ён жа не родны.
      - Але ўсё адно грошай дае - колькi хочаш.
      - Манiш, - усмiхнуўся рабочы. - Навошта ж яму тады жылiцца так на зборцы?
      - Свядомасць.
      - Але, ёсць такiя людзi, - уздыхнуў чамусьцi стары, можа, пашкадаваў, што ён пражыў сваё жыццё не зусiм так. Сказаў: - Ну, Ярашу не шкада. Залатыя рукi мае чалавек. Люблю людзей умелых. Такiм i тысячу можна плацiць.
      - А колькi вы выганяеце?
      - Ды як калi. Паўтары-дзве.
      Славiк свiснуў.
      - Што ж гэта па вас не вiдно? - I, уцягнуўшы шчокi, сцiснуў iх пальцамi, разявiў рот, маўляў, чаму ж такi худы?
      Рабочы ў адказ мазануў Славiка па твары намасленай веташшу.
      - Вытры нос.
      Стары, вiдаць, пакрыўдзiўся. I Славiк абразiўся таксама. Каб хто ў iншым месцы гэтак зняважлiва пэцнуў па твары - не паглядзеў бы нi на ўзрост, нi на пасаду, нi на што. А тут прыйшлося змаўчаць.
      Увогуле, у першы дзень яму не пашанцавала. Як пэцнулi па твары - гэтага хоць нiхто не бачыў. А вось другое яго ўнiжэнне бачылi многiя. Ён стаяў i з цiкавасцю разглядаў вялiзныя станкi. Раптам - званок угары. Ён задраў галаву i жахнуўся: на яго паўзла агромнiстая станiна. Ён не ведаў яшчэ тады, якая паслухмяная машына кран i як спрытна i лёгка можа пранасiць па цесным праходзе шматтонныя дэталi беленькая хударлявая дзяўчынка-кранаўшчыца. Здалося, што нiхто не здолее спынiць iнерцыю гэтай махiны i яна вось-вось раздавiць яго. I ён адскочыў, як спалоханы заяц. Моцна выцяўся аб станок нагой i ледзь не распластаўся на чорнай прамасленай зямлi. Калi ж убачыў, што станiна нерухома павiсла, а з вышынi, з будкi, выглядае дзюбаты тварык i весела смяецца, Славiку захацелася правалiцца скрозь зямлю.
      У той момант ён узненавiдзеў кранаўшчыцу. I вось цяпер бравiруе смеласцю да парушэння правiлаў тэхнiкi бяспекi. За гэта яго не раз ужо лаялi: майстар, Тарас, хлопцы. Усялякiя маральныя павучаннi Славiка раздражнялi. Лаянка майстра Галыгi яму спадабалася: той па-кручаста мацюкнуўся i пагразiў, што выганiць з завода - без лiшнiх слоў i настаўленняў. Славiк, сам балбатлiвы, паважаў людзей немнагаслоўных i рашучых: сказаў - зрабiў. Пагроза майстра крыху падзейнiчала, днi два ён не выкiдваў нiякiх "конiкаў".
      Увогуле ўзаемаадносiны памiж людзьмi на заводзе яму падабалiся. Няма той iнтэлiгенцкай ветлiвасцi, як на студыi, але няма i прытворства. На студыi Славiк бачыў, як асобныя рэдактары, акцёры часам нават падхалiмнiчалi перад дырэктарам, перад галоўным рэжысёрам.
      На заводзе людзi ўвесь час заняты працай. Не збiраюцца, каб расказаць новыя анекдоты цi пагуляць у шашкi, як на студыi. Не пляткараць. Калi часам лаюцца, дык вось так, як Галыга: на ўсю моц, адкрыта i шчыра.
      А галоўнае - падабалася прадукцыя. Гэта табе не асвятляльны штатыў. А спецыяльны, па асобаму заказу Балгарыi, гарызантальна-працяжны аўтамат з цягай у шэсцьдзесят тон! Цi вунь другая "штучка" - вертыкальны станочак вышынёй з добры дом! Вiдаць, павiнна з'яўляцца нейкае асаблiвае пачуццё, калi ўласнымi рукамi збярэш такi станок, электрыкi ўставяць яму "душу", прыйдуць iнжынеры i пачнуць выпрабаванне. Хлопцы здалi ўжо адзiн такi станок, i Славiк прысутнiчаў на выпрабаваннi. Ён прыдзiрлiва назiраў за брыгадай i ўпершыню тады сур'ёзна падумаў, што недарэмна пiшуць у кнiгах пра асобую рабочую гордасць. Гэтыя мурзатыя чэрцi могуць ганарыцца! Не станок - цэлая паточная лiнiя. Аўтаматычная загрузка i разгрузка дэталей, аўтаматычная ачыстка стружкi i 300 трактарных утулак за гадзiну... Няхай радуюцца браты-балгары! Добра было б, каб пiсалi дзе-небудзь у пашпарце, хто збiраў станок. Глядзi, неўзабаве магло б з'явiцца: Уладзiслаў Шыковiч.
      Славiк падумаў пра гэта зусiм сур'ёзна, без звычайнай iронii над уласным жаданнем. Гэтак жа сур'ёзна прапанаваў у канцы змены:
      - За такi станок не пашкодзiла б... - i пацёр падбародак.
      Брыгада, як адна сям'я, iшла па заводскiм двары, любуючыся мяцелiцай тапалiнага пуху. Славiка быццам не пачулi. Гэта кранула яго самалюбства.
      "На мяне, значыцца, можна не звяртаць увагi? Чакайце ж!"
      Але праз хвiлiну адгукнуўся Лапацiн:
      - А можа, праўда, хлопцы?
      - Ты забыўся на ўмову? - спытаў Тарас.
      - Як лёгка ты iдзеш на спакусу, - зласлiва кiнуў Лапацiну Ходас.
      - Не спакушай мяне, галубка! - жартаўлiва праспяваў Косця.
      - Мяне чакае Зоя, - па-прафесарску паправiў акуляры Генрых.
      - Глядзi, як бы ён не перавярнуў цябе ў сваю веру.
      - Хто "ён"? У якую веру? Хто - "ён"? Я? Дык я - тут, жывы, здаровы. Iмя Уладзiслаў Шыковiч. - Хлопца заела, што Ходас сказаў "ён", нiбы яго, Славiка, няма тут цi ён не роўны iм. Але раскрычаўся ён знарок, каб другiя рабочыя каля прахадной пачулi, што не такi ўжо лад i дружба ў гэтай камунiстычнай брыгадзе.
      Тарас балюча сцiснуў яго локаць:
      - Славiк, сцiхнi!
      - А чаму ён увесь час глядзiць на мяне з завоблачных вышынь? Я што нiжэйшая iстота?
      - Што ты мелеш? Як я на цябе гляджу?
      - Калi чалавек залiшне высока ставiць сябе, яму ўвесь час здаецца, што другiя хочуць прынiзiць яго. Гэта - манiя, - сказаў Генрых, прыветлiва махаючы камусьцi рукой.
      Варэнiк быў заўсёды падкрэслена ветлiвы, i нечаканы фiласофскi вывад яго збянтэжыў Славiка, ён не адразу знайшоў, што адказаць. А тут яшчэ напорыста даводзiў Тарас:
      - Не будзь ты такiм пеўнем. Не прыдзiрайся да слоў. Свае ж хлопцы, усе. I, як ты кажаш, жывыя, здаровыя. Не гаварыць жа нам з рэверансамi.
      - Хлопцы! Кампрамiснае рашэнне: у сталоўцы чыгуначнiкаў п'ём пiва, прапанаваў Вася Лапацiн.
      - А як ты абыдзеш свой дом? Вера даўно пiльнуе, - засмяяўся Косця.
      Размова пайшла ў другiм кiрунку, i Славiк хутка забыў сваю крыўду.
      А вось сёння пасля новай сутычкi з Ходасам успомнiў усё да драбнiц, пачынаючы з першай сваркi за сталом на дачы.
      "Чаму ён чапляецца? Што яму трэба? Кiну да д'ябла! Ну iх!.. Не, так лёгка я не кiну. Я вам наладжу салодкае жыццё. А пайду - дык з музыкай", - пагражаў ён усёй брыгадзе.
      Але падышоў Тарас. Паглядзеў, як ён працуе. Сказаў па-сяброўску шчыра:
      - Слава, ты няправiльна трымаеш ключ, таму ён у цябе зрываецца. Вось так трэба, - i паказаў, як трэба.
      Маленькая ласка - i знiкла злосць на ўсiх, засталася на аднаго хiба Ходаса.
      Панядзелак, кажуць, "цяжкi дзень". Але той панядзелак быў незвычайны, пачынаўся ён амаль святочным настроем, асаблiва ў Тарасавай брыгадзе. Сам Тарас, Генрых i Косця прыйшлi на завод з газетамi i вiталiся словамi:
      - Чытаў?
      - Ага.
      - А ты, Косця?
      - Усяго не паспеў.
      - А я, браткi, да цешчы ездзiў. Галава балiць, - шчыра прызнаўся Лапацiн, вiнавата зморшчыўшыся.
      - Няхай жывуць цешча i шчырасць! - весела выгукнуў Славiк. - Нават я пра галаву не прызнаўся б. - I гарэзлiва аглянуўся: - Ша! Каб нiхто не пачуў.
      - Не блазнуй, калi гавораць пра такiя рэчы, - асек яго Iван.
      Ужо тады Славiку хацелася счапiцца з iм. Але размова сапраўды iшла занадта сур'ёзная. Славiка яна таксама цiкавiла, праўда, больш з iншага боку-усё з таго: шчыра хлопцы так зацiкаўлены i так блiзка бяруць да сэрца ўсё, што запiсана ў надрукаваным учора праекце Праграмы, цi па звычцы выказваюць "газетныя пачуццi"? Гэтае пытанне ўзнiкла ў яго яшчэ ўчора ў адносiнах да бацькi i Яраша. "Класiк" (так Славiк называў бацьку ў яго адсутнасць) прылiп да дачы; калi не трэба на работу, яго немагчыма сiлком выпiхнуць у горад: гатовы сядзець на адной цыбулi i грыбах, абы не ехаць лiшнi раз. А тут раптам у добрую спякотную нядзелю паляцеў пасярод дня - знарок па газеты. А Яраш адмовiўся нават пайсцi на раку - так нецярплiва чакаў гэтых газет. Яны абодва зачынiлiся ў пакоях i чыталi да самага вечара. А потым да позняй ночы спрачалiся каля кастра.
      Славiк спачатку паставiўся да павышанай цiкавасцi бацькi i Яраша даволi скептычна. Ён чуў размовы, што ў Праграме будзе запiсана наконт прыватнай уласнасцi - дач, машын. Цi не гэта пагнала старога па газеты?
      Адвячоркам бацька загадаў яму катэгарычна i не дужа прыязна:
      - Прачытай! Можа, паразумнееш.
      Ён разгарнуў "Правду" i ўпотай свiснуў: гэтулькi чытаць, дзесяць газетных палос! Але асобныя раздзелы прачытаў. I адразу ж, з першых радкоў, зразумеў, якое ў яго было вузкае i прымiтыўнае ўяўленне аб будучай Праграме, пра якую многа гаварылi. Партыйны дакумент захапiў юнака незвычайнай шырынёй фiласофска-палiтычных i эканамiчных палажэнняў, грандыёзнасцю практычных планаў. Быў яшчэ адзiн нечаканы вынiк азнаямлення з Праграмай: бадай, упершыню Славiк зразумеў, як мала ў яго, "тэарэтыка новай маралi", ведаў. Да ўсяго ён ставiцца скептычна, нiгiлiстычна. А сам што ведае? Што адкрыў? Што зрабiў? Па-свяцiў на тэлестудыi? Завiнцiў сотню гаек? Гэтыя думкi спалохалi i засмуцiлi. "Э-э, пачынаю здаваць пазiцыi. Уступаю пад напорам прапаганды", падумаў ён i акуратненька, без паказной, а з сапраўднай пашанай згарнуў газету. Мацi, якая не спускала з яго вачэй, сказаў:
      - Не для майго маленькага розуму такiя высокiя матэрыi.
      Самакрытычнасць сына, якi раней быў даволi высокай думкi пра свой розум, спадабалася Валянцiне Андрэеўне. Яна лагодна сказала:
      - Але, усяго адразу не ахопiш. Гэта трэба вывучаць паступова, удумлiва.
      ...Калi хлопцы спыталi, цi чытаў Праграму Славiк, ён прыгадаў словы мацi i тут жа перакруцiў iх, як кажуць, дагары нагамi - усё тое ж недарэчнае жаданне вызначыцца, не быць падобным на другiх.
      - А навошта? Прымусяць вывучаць - тады прачытаю.
      - А без прымусу ты не можаш? - зноў не стрымаўся Ходас. Была другая прычына пасварыцца з iм. Але Тарас умеў спрытна адвесцi размову ад Славiкавых часам залiшне гарэзлiвых, часам празмерна сур'ёзна-песiмiстычных i амаль заўсёды недарэчных заўваг i адказаў.
      Хлопцы гаварылi аб Праграме так, што ў Славiка зноў з'явiлася захапленне яе велiчнасцю, i ён слухаў моўчкi i сур'ёзна. Ды раптам выявiў, што Iван Ходас не чытаў Праграмы, нават газету не бачыў (Славiк зразумеў гэта па тым, як ён разглядаў Тарасаву газету). А робiць выгляд, што чытаў. Паўтарае ўсё, што гаворыць разумны Генрых Варэнiк.
      "Ах, вось ты якi маралiст, ханжа! - узрадаваўся Славiк "падзенню" свайго ворага. - Чакай жа, я зараз цябе злаўлю", - i ўжо пачаў успамiнаць тыя раздзелы, якiя прачытаў учора, каб на iх выкрыць Ходаса. Але перашкодзiў гудок.
      Праз якую паўгадзiну яны сутыкнулiся ля станiны. Страсцi накалялiся. Славiк гарэў помстай.
      У часе абеду ён знарок сеў за той жа стол, што i Ходас. Але ад iх не адступаў Тарас. Брыгадзiр хiтра нейтралiзаваў усе прычэпкi i наскокi вучня. Ды i ад Iвана ўсе Славiкавы словы - што гарох ад сцяны. Пакуль Косця (яго чарга) выбiваў чэкi i падносiў талеркi з супам, Iван густа намазваў хлеб гарчыцай i еў. Гарчыца, вiдаць, была пякучая, хлопец крывiўся, чмыхаў, з вачэй сыпалiся слёзы, але еў са смакам. Славiка давяла да шаленства такая Iванава абыякавасць да яго прычэпкi:
      - Ты за ўсю брыгаду жарэш хлеба.
      - А ён бясплатны.
      - Не бясплатны. А ўваходзiць у кошт страў. Пабудуеш з такiмi камунiзм!
      - Слава! Як не сорамна! - абурыўся Тарас. - Табе хлеба шкада? Няхай есць на здароўе. Хлеб застаецца на сталах.
      - Гэта крык душы iндывiдуалiста, якi не можа дараваць, што нехта з'еў больш за яго, - спакойна, быццам аб нечым пабочным, сказаў Варэнiк з суседняга столiка.
      А для Славiка яго словы - што аплявуха. Ён зразумеў, наколькi недарэчны папрок, якi ён кiнуў Iвану. Ганебны. Як не сорамна яму, сыну iнтэлiгента, якi рос у выгодзе, папракнуць за кавалак хлеба рабочага чалавека? Пры ўсёй сваёй развязнасцi Славiк збянтэжыўся i змоўк. Раптам адчуў, што цяпер самому страшна працягнуць руку за хлебам. А хлопцы ўжо гаварылi пра другое. Кiнулi дзве рэплiкi - i далей, нiколi не перажоўваюць адно i тое ж. У размовах, як у працы, у жыццi, не спыняцца, iмклiва рухацца ўперад - такi дэвiз iх.
      Славiк сербануў гарачага супу i адставiў талерку.
      - Ты што? - заклапочана спытаў Тарас.
      Хлопец зморшчыўся.
      - Нясмачна? Ды не, сёння якраз што трэба, малайцы кухары. Еш.
      Суп Славiку падабаўся, есцi хацелася, i яму зноў стала ледзь не да слёз шкада сябе. Следам за гэтым прылiвам жаласцi да сябе - злосць на ўсiх, нiбы яны вiнаваты, што з-за сваёй упартасцi ён застанецца галодны. А Ходас, накiдаўшы ў суп гарчыцы, сёрбаў з такiм смакам, што ажно варушылiся паружавелыя вушы i раздзьмулiся ноздры.
      "Чаўкае, як свiння", - падумаў Славiк, каб хоць як-небудзь прынiзiць свайго непрыяцеля. Да iх падышоў сакратар парткома завода Гарачкiн. З тонкiмi рысамi твару, белымi валасамi, сакратар здаваўся маладзей сваiх год. Але на заводзе ведалi, што ён дваццаць пяць год праслужыў у армii палiтработнiкам. Чалавек ён памяркоўны, далiкатны, але напачатку спрабаваў заводскую дэмакратыю ператварыць у вайсковую.
      - Я вам прынясу супу, Пятро Савелевiч, - прапанаваў Косця, калi сакратар падсеў да iх стала.
      - Дзякую. Няма калi. Тысяча спраў. Я пазней паабедаю.
      "Калi ў сталоўцы не будзе рабочых?" - хацеў уедлiва спытаць Славiк, але стрымаўся.
      - Хлопцы, пасля змены правядзём мiтынг. Скажам наша рабочае слова аб Праграме. Трэба, каб хто выступiў ад вашай брыгады.
      - Тарас.
      - Ды ну, хлопцы, няёмка! Усё я ды я.
      - Правiльна. Лепш, каб хто з сябраў брыгады.
      - Тады Iван. Ён народжаны прамоўца.
      - Значыцца, дамовiлiся: Ходас, - звярнуўся сакратар да рабочага.
      Iван кiўнуў галавой.
      - Падумайце, што вы можаце яшчэ зрабiць да з'езда, - сказаў сакратар да Тараса. - Паглядзiце свае абавязацельствы.
      Тады Славiк гучна, здзеклiва i зларадна хмыкнуў:
      - Хэ! А што ён скажа, Ходас? Ён жа газеты ў вочы не бачыў.
      Iван падскочыў, твар яго ўмiг налiўся крывёю.
      - А ты бачыў?
      - Я не толькi бачыў. Я чытаў! А ты ўпершыню ў Тараса пабачыў. А збiраешся выступаць. Балбатун ты!
      - Сам ты балбатун! Большага за цябе...
      - Ах, я балбатун? Тады скажы шчыра i сумленна - чытаў ты? Ага, маўчыш! Ты ж з Валькай на пляжы пракачаўся.
      - Ну, ты! - Iван сцiснуў кулак.
      - Слава!
      - Што "Слава"? А я выкрываю няшчырасць i ханжаства.
      Славiк знарок амаль крычаў, каб пачулi другiя рабочыя, каб прыцягнуць iх увагу. Ён бачыў, як Тарас i ўсе хлопцы стараюцца "спусцiць на тармазах" гэтую непрыемную размову. Тарас пацягнуў за палу пiнжака Iвана, прымусiў яго сесцi, сцiснуў локаць i сказаў да сакратара:
      - Мы абмяркуем, Пятро Савелевiч... Выступленне ад брыгады будзе.
      Гарачкiн стаяў i моўчкi слухаў, пiльна разглядаючы Славiка. Пранiклiвы позiрк сакратара i бянтэжыў i яшчэ больш раздражняў няўрымслiвага юнака.
      - Славiк, дай папяросу, - працягнуў руку Лапацiн.
      - "Люблю грозу в начале мая", - дэкламаваў у талерку Генрых.
      - Што вы загаворваеце зубы? - не сцiхаў Славiк, яшчэ больш павышаючы голас. - Вам хочацца быць добранькiмi? Чаму ты змоўк, прамоўца? Няма чаго сказаць? Дэмагогi!
      Гарачкiн раптам ляпнуў далоняй па стале.
      - Даволi мiтынгаваць, Шыковiч! Абед канчаецца, - сказаў сярдзiта i пайшоў у другi канец залы.
      Славiк, як бы дэманстратыўна выконваючы загад сакратара, пачаў на поўны рот есцi катлеты. За сталом усталявалася цяжкая цiшыня. Нават жавалi бясшумна. Не ўзнiмалi вачэй. Толькi Генрых, разглядаючы шклянку з рэдкiм ружовым кiсялём, цiха дэкламаваў:
      Дорогая, сядем рядом,
      Поглядим в глаза друг другу.
      ...Сакратар парткома выклiкаў Тараса.
      - Але i экземплярчык ты прыцягнуў. Мне казалi - я не верыў. Развалiць ён табе брыгаду.
      - Калi ён можа развалiць брыгаду, то грош нам цана. Чаго мы варты?
      - Ты самакрытычны. Але май на ўвазе, Славiк твой не такi наiўны, як табе здаецца. У яго даволi цвёрдыя перакананнi. Не Ходасу ён крычаў, а ўсiм, хто абедаў. Хацеў памiтынгаваць раней... Ходас - зачэпка...
      Тараса здзiвiў такi нечаканы паварот у разважаннях сакратара. Баяцца Славiка? Смешна.
      - Ты чуў, што ён крычаў? "Дэмагогi!" Хто - дэмагогi? Хто не прачытаў. Шмат хто не паспеў прачытаць.
      - Але не меў Ходас маральнага права згаджацца выступаць! - запярэчыў Тарас. - Тут Шыковiч праўду сказаў. Iншая рэч, як ён гэта сказаў. Непрыязь у iх адзiн да аднаго - вось што дрэнна.
      - Што ж, глядзi. На тваю адказнасць. Калi што - будзеш адказваць перад парткомам.
      Мiтынг уразiў Славiка перш за ўсё сваёй масавасцю. Звычайна пасля змены рабочыя спяшаюцца хутчэй дадому. Асаблiва жанчыны. Iх цяжка затрымаць на пяць - дзесяць хвiлiн.
      Славiк знарок працiснуўся да прахадной, каб пабачыць, як рабочыя будуць уцякаць, сварыцца з вартаўнiком. Але нiчога гэтага не было. Тыя ж самыя жанчыны, наадварот, цiснулiся блiжэй да трыбуны, выкарыстоўваючы сваё жаночае права быць наперадзе. Людзi засяроджаныя, сур'ёзныя, уважлiвыя - i старыя i моладзь. I, што дзiўна, не было нудных прамоўцаў. Гэта таксама ўразiла Славiка. Усе гаварылi з такой палымянасцю, што ў хлопца зноў з'явiлася тое пачуццё захаплення, якое ён адчуў учора, калi чытаў праект. Толькi выступленне Тараса яго насцярожыла. Брыгадзiр гаварыў пра маральны кодэкс будаўнiка камунiзму. Славiку здалося, што гэта знарок для яго. А ён страшэнна не любiў, калi хто-небудзь пачынаў чытаць яму мараль з мэтай перавыхаваць. Тады ў яго з'яўлялася жаданне зрабiць усё наадварот. Разам з насцярожанасцю ён адчуваў задавальненне, што не даў Ходасу пакрасавацца перад народам. Хацелася глянуць пераможанаму ворагу ў твар. Славiк пачаў прабiрацца наперад. На яго зашыкалi, каб не перашкаджаў слухаць. I ён не адважыўся хваляваць цiхае людское мора застыў на месцы. Ён адчуў, усвядомiў велiч гэтага мора, яго магутную сiлу. Разумную сiлу, якая не разбурае, а стварае. I, можа, упершыню адчуў сябе часцiнкай гэтай сiлы. Аднак разуменне таго, што ён - часцiнка вельмi маленькая яшчэ, на гэты раз не здалося яму зневажаючым яго чалавечую годнасць.
      Ён выходзiў з завода цераз шырока адчыненыя вароты ў натоўпе рабочых з нейкiм асаблiвым гонарам. Чамусьцi яму хацелася, каб у гэты мiг яго ўбачыў бацька.
      16
      Шафёр гнаў па лясной дарозе як ашалелы, таго i глядзi, разаб'е. А дарогi такой - кiламетраў дваццаць. У некранутым сасновым бары - тоўстае карэнне, цэлыя карнявыя вузлы, як добрыя камянi; у дубовых гаях - старыя грэблi, на якiх мала засталося насцiлу, адны ямы, палiтыя ўчарашнiм дажджом. Шафёр нi на што не зважаў. А побач з iм у кабiне бестурботна спаў старшыня. Шыковiч праз шкло ў задняй сценцы бачыў, як з боку ў бок матлялася пляшывая галава. Яго i дзвюх дзяўчат-калгаснiц кiдала ў кузаве, як тыя кавуны, - ад борта да борта. Дзяўчаты смяялiся, хапалiся адна за адну, потым, асмялеўшы, пачалi хапацца i за яго. Кiрылу падабалася такая непасрэднасць i тое, што яго не лiчаць яшчэ за старога, калi падбiваюць на жарты. Неяк асаблiва хваляваў дотык маладых дужых рук, ад якiх пахла зямлёй i зернем. Ад мяшкоў, на якiх яны сядзелi, патыхаў цёплы водар збажыны. Але хутка Шыковiч адчуў, што ад такой вясёлай язды пачынае балець усё нутро. Не тыя гады, каб так трэсцiся.
      Нарэшце выехалi з лесу на асушанае балота. Дарога праз тарфянiкi - што коўдра, роўная i мяккая. I дзiўна - цi так здалося на раўнiне, дзе няма за што зачапiцца воку, цi на самай справе - шафёр павёў машыну асцярожней i павольней. Сцiхлi дзяўчаты, як бы засаромелiся сваёй лясной гарэзлiвасцi. Нават прачнуўся старшыня; з яго боку з кабiны пацягнула папяросным дымком.
      Кiрыла прылёг на мяшкi i паглыбiўся ў разважаннi.
      "Трэба будзе выяснiць, колькi служыць машына пры такiх дарогах i такой яздзе. Варта ўставiць дзе-небудзь пра тып старшынi, як з гадамi мяняецца iх знешнi выгляд. Такiх, як гэты Грак, я даўно не сустракаў. Вынырнуў быццам з сорак пятага года".
      Немалады - год пад пяцьдзесят - старшыня больш за ўсё нагадваў калгасных кiраўнiкоў таго далёкага пасляваеннага часу: непаголены, у зашмальцаванай, даўно, вiдаць, не мытай, гiмнасцёрцы з чорнага грубаватага сукна, у старамодным дыяганалевым галiфэ, у пажоўклых ботах i, галоўнае, з кiрзавай палявой сумкай, невядома чым туга напакаванай. Гэтая працёртая на вуглах сумка проста-такi прываражыла Шыковiча. "Няўжо з ваеннага часу?" - карцела спытаць.
      Убачыўшы каля складоў "Закупзерне" старшыню з Загалля, Шыковiч зразумеў, чаму сакратар райкома спрабаваў адгаварыць яго ад паездкi ў гэтую далёкую вёску, куды нават раённыя работнiкi рэдка заглядваюць.
      Беразоўскi - стары знаёмы Шыковiча, некалi працаваў у абкоме камсамола. Малады энергiчны сакратар. Сустрэў Шыковiча з радасцю:
      - Нарэшце ты заглянуў i ў наш забыты творцамi раён. Цяпер я цябе не выпушчу.
      - Мне трэба перш за ўсё дабрацца да Загалля.
      Сакратар насцярожыўся:
      - Чаму адразу ў Загалле?
      - Ды так. Кажуць, цiкавая вёска, - ухiлiўся ад тлумачэння Шыковiч.
      - Вёска за сямю лясамi, дзевяццю балотамi. Этнаграфiчны куток. Гэтым i цiкава. Але, скажу табе шчыра, калгас там не самы лепшы.
      - А мне i трэба не самы лепшы.
      - Значыцца, маеш намер пiсаць разгром?
      - А ты баiшся?
      - А хто не баiцца? Ваш брат настрочыць - а нас на бюро абкома па сiгналу газеты. Каму-каму, а табе вядома, што пры ўсёй той велiзарнай рабоце, якую вядзём у апошнiя гады, i пры пэўных поспехах хапае i прарэхаў. Шмат якiя намаганнi тонуць, як у бяздоннай бочцы. То засушыла, то падмачыла. Працуеш-працуеш, а вынiкi...
      - Незадаволены вынiкамi?
      - Якая можа быць задаволенасць? Вышэй дзевяцi цэнтнераў нiяк не можам узняцца.
      - А кукуруза?
      - Кукуруза якраз добрая. На круг цэнтнераў па трыста.
      - Лепшая, чым летась?
      - Лепшая!
      - А летась у вас, здаецца, было па шэсцьсот?
      Беразоўскi засмяяўся:
      - Гэта твой друг Раманаў у кабiнеце на паперы вырошчваў па гэтулькi.
      - Ты ў яго быў трэцiм. Маеш вопыт.
      - Цяпер за такi вопыт будзеш глядзець на неба вось праз што, - сакратар склаў пальцы ў выглядзе крат.
      - А не здаецца табе, Барыс Пятровiч, што нежаданне пусцiць журналiста ў слабы калгас - гэта сцэна з той жа оперы "Паказуха"?
      Беразоўскi пакрыўдзiўся:
      - Я хацеў памагчы табе напiсаць такi нарыс, за якi цябе, пiсаку, пахвалiлi б, а ты вунь як вытлумачыў... Ну дык кацiся ты ў сваё Загалле.
      - А як туды дакацiцца?
      - Добра. Не будзем крыўдзiцца адзiн на аднаго, а то яшчэ пасварымся. Пачакай гадзiны дзве, я правяду нараду дырэктараў школ i пасля завязу цябе сам.
      Але, блукаючы па райцэнтры, Шыковiч падышоў да склада, дзе стаяла чарга машын са збажыной, i натрапiў у канторы на загальскага старшыню.
      Грак, калi Шыковiч звярнуўся да яго, акiнуў падазроным позiркам, спытаў коратка:
      - Хто?
      - Лектар.
      Шыковiч не хлусiў: кожны раз, выязджаючы ў раён, ён браў у абкоме партыi лектарскую пуцёўку. Часцей за ўсё рабiў даклады пра лiтаратуру. Але цяпер яму хацелася расказаць сялянам аб праекце Праграмы, пачуць iх думкi.
      - Лектар - рэч патрэбная, - паблажлiва дазволiў пад'ехаць супакоены старшыня. Але, пераканаўшыся, што едзе ў калгас птушка невялiчкая, нiякi не рэвiзор, ён тут жа страцiў усялякую цiкавасць да гэтай "рэчы патрэбнай".
      Шыковiча такое вызначэнне лектара спачатку абурыла, пасля рассмяшыла. Прыгадаўшы ў машыне, што ён - "рэч патрэбная", не стрымаўся - усмiхнуўся, пакруцiў галавой. Дзяўчаты глядзелi на яго як на дзiвака.
      Зноў лес. Зноў балота, не асушанае, з дзедаўскiмi грэблямi. I вось яно Загалле, вялiкае сяло ў падкове дубовых гаёў.
      Не вызначаюцца яшчэ асаблiвай навiзной нашы вёскi. Пра гэта многа гаварылi i пiсалi. Пiсаў i Шыковiч. Але амаль усюды, дзе ён нi ездзiў, то бачыў побач са старымi хатамi новыя збудаваннi: цi то тыповая школа, бальнiца, клуб, цi новыя дамы, светлыя, прасторныя, хоць i нетыповыя (кожны будаваў па ўласнаму праекту), шмат дзе цагляныя, пад гонтай i шыферам, i бадай што ва ўсiх калгасах новыя гаспадарчыя пабудовы: кароўнiкi, свiнарнiкi, над якiмi ўзвышаюцца воданапорныя вежы, ветраныя рухавiкi. Усё гэта надае вёскам новы выгляд. Нiчога новага не было ў Загаллi. Сяло ў вайну не гарэла. I ўсё тут было старое. Хаты бадай што дарэвалюцыйныя, прыплюснутыя, з нiзкiмi i маленькiмi акенцамi, з замшэлымi стрэхамi. Быццам i не раслi тут людзi, не жанiлiся, не аддзялялiся ад бацькоў, не заводзiлi свой куток, не дбалi, каб ён быў больш прыгожы, чым дзедаўскi.
      Калгасныя патрэбы, вiдаць, задавальнялi тыя хлявы i свiрны, якiя злеплены былi пасля калектывiзацыi з абагуленых гумнаў.
      На доўгай травянiстай вулiцы гуляла многа малых, пасвiлiся шматлiкiя чароды гусей. Вiдаць, праз гэта шафёр вёў машыну з асцярожнасцю вучня: куды знiк той лiхач, якi ляцеў па лясной дарозе з хуткасцю ветру. Больш, чым выгляд хат, Шыковiча ўразiлi андаракi на старых жанчынах. Даўно ўжо ён не бачыў андаракаў! Сапраўды, этнаграфiчны куток. Кiрыла чамусьцi падумаў пра адзенне старшынi i яго пацёртую кiрзавую сумку. Андаракi хоць прыгожыя - квяцiстыя. Трэба купiць адзiн - для экзотыкi.
      Машына спынiлася насупраць дома, якi стаяў у глыбiнi старога i, пэўна, здзiчэлага саду: пладоў на яблынях i грушах не было. У суседнiх сялянскiх садках чырванабокiя яблыкi былi вiдны здалёк.
      Старшыня выскачыў з кабiны i, нiчога не сказаўшы Шыковiчу, не запрасiўшы нават у праўленне, хутка пайшоў па сцежцы да дома, памахваючы сваёй сумкай.
      Калi машына адышла, Шыковiч застаўся адзiн на вулiцы. Ён нават не паспеў спытаць у дзяўчат, якiя таксама выскачылi з кузава, што ж там, у садзе: кватэра старшынi цi калгасная канцылярыя? Ён толькi беспамылкова вызначыў, што гэта былы папоўскi дом. На другiм баку вулiцы цi, хутчэй, цэнтральнай плошчы (тут перакрыжоўвалiся вулiцы) узвышалася былая царква. Шыковiчу хацелася адгадаць, што ў гэтай недарэчнай будынiне - клуб цi склад?
      Ды раптам з'явiўся Грак. Без сумкi. З прыветлiвай усмешкай на ўвесь шырокi загарэлы твар:
      - Таварыш Шыковiч?
      Кiрыла адразу здагадаўся, што адбылося: пакуль яны ехалi, пазванiў Беразоўскi. Усмiхнуўся ў адказ.
      - Кiрыла Васiльевiч! - Усё было высветлена. - Як жа можна так? Ай-я-яй... - Старшыня дакорлiва кiваў галавой, цмокаў языком, быццам дакараў малога. - Я разумею, ваш брат, iнжынер нашых душ, хоча глянуць на людзей так, каб яны не ведалi, хто на iх глядзiць. Але мне вы павiнны былi сказаць. Калi трэба, я нi гу-гу.
      - Ды не, я хавацца не думаю. Даклад буду рабiць. Можна сёння сабраць людзей?
      - На ваша iмя прыляцяць, як матылi на агонь.
      "Ого, - падумаў Шыковiч, - ды ён галантны мужчына. Можа i камплiменты выдаваць".
      Ветлiва адчынiўшы перад госцем дзверы ў кантору праўлення, Грак закрычаў з парога:
      - Трышка! Абвясцiць па ўсяму сялу: да нас прыехаў вядомы пiсьменнiк Шыковiч! У дзевяць гадзiн усе як адзiн у клуб, слухаць лекцыю!
      Хлапчына з надзвычай прыгожай чупрынай, белай, хвалiстай (лепшы парыжскi цырульнiк не зрабiў бы такой прычоскi, як зрабiла прырода), раней чым кiнуцца выконваць загад старшынi, шчыра i моцна пацiснуў Шыковiчу руку i паведамiў:
      - Я чытаў вашу аповесць. I фельетоны.
      Жанчына-бухгалтар, наадварот, чамусьцi скептычна ўсмiхалася. Вiдно было, што гэта маладая мацi: кофтачку на кнопках распiралi поўныя грудзi, з белага твару не сышлi яшчэ плямы. Пры паўнаце постацi твар гэты здаваўся худым, хваравiтым i, бадай што, быў бы непрыгожы, каб не вочы - вялiкiя, чорныя, хiтрыя i разумныя. Ды яшчэ валасы, такiя ж чорныя, скручаныя на патылiцы ў вялiкую куксу, рабiлi жанчыну прыгожай.
      Неспадзявана для Шыковiча агульны пакой канцылярыi аказаўся даволi чыстым i ўтульным - нават вазоны на падаконнiку. А сцены абклеены сельскагаспадарчымi плакатамi, падабранымi больш па яркасцi i прыгажосцi, чым па iх прапагандысцкаму значэнню. Плакат, на якiм з кукурузнага пачатка сыплюцца, як з мяшка, каўбасы, сала, масла, сыр, тканiна, гума i iншыя каштоўныя рэчы, аказаўся не на самым цэнтральным месцы, а ў куце каля грубкi.
      Грак адчынiў дзверы з шыльдачкай: "Старшыня праўлення", але Шыковiч зрабiў выгляд, што разглядае табель выпрацоўкi працадзён, i не пайшоў у кабiнет.
      Старшыня пачаў шаптацца з жанчынай.
      Шыковiч здагадаўся, пра што, i перапынiў iх:
      - Таварыш Грак, калi вы наконт абеду, то не турбуйцеся. Тры гадзiны назад я абедаў у раённай чайной. За вячэру буду ўдзячны. У нашыя з вамi гады i пры нашай камплекцыi многа есцi - самагубства.
      Грак засмяяўся:
      - Я думаю, ад яды нiхто не памёр. Можа, памiдорчыкаў, гурочкаў маласольных? А?
      - З прыемнасцю. Але пазней. На вячэру.
      - А палуднiчак павiнен быць.
      Цяпер ужо засмяялася жанчына.
      - Энергiя трацiцца ад усялякай работы, - глыбакадумна зазначыў старшыня, каб апраўдаць сваё жаданне паабедаць.
      - У мяне, ведаеце, акрамя даклада яшчэ адна справа ёсць. Скажыце, Сухадол Клаўдзя Сiдараўна жывая,здаровая?
      - Баптыстка гэтая? Яна сто гадоў пражыве! - кiнуў амаль злосна Грак.
      - Баптыстка? - здзiвiўся Шыковiч.
      - Ды не баптыстка яна! - запярэчыла бухгалтар.
      - Ну не ведаю, якому яна iдалу там кланяецца, але што шаманка, то шаманка. Больш хiтрая, чым тыя, якiх я бачыў у якутаў. Адным словам, дармаедка. Абвясцiла сябе знахаркай. Варажбiткай.
      - Ды не варожыць яна. Травамi лечыць.
      - Ты, Кацярына, не абараняй. Ты сама туды ж. Сорам! Культурная сiла! кiнуў ён жанчыне з дакорам.
      - А што? Яна вылечыла мяне.
      - Вылечыла. Лекарка! Прафесар! Дурнота ваша бабская ёй кiшэню набiвае. Хочаце напiсаць пра яе, таварыш Шыковiч?
      - Ага.
      - Дайце добранькi фельетон. Я вам факцiкаў падсыплю. Можа, пракуратура тады дацягнецца. А то я колькi разоў казаў нашаму пракурору, ды ён усё рукамi разводзiць: "Няма падстаў, трэба блюсцi законнасць". Я ёй, праўда, крыллi падрэзаў - сядзiбку па самыя вуглы адшахаў.
      Але, не такой уяўляў Кiрыла гэтую жанчыну, калi пасля доўгiх пошукаў з дапамогай Яраша даведаўся нарэшце, куды знiкла з горада былая сястра iнфекцыйнай бальнiцы Клаўдзя Сухадол.
      "Медсястра - i раптам знахарка, сектантка нейкая. Лiха ведае што такое!" разважаў ён, незадаволены, ужо трохi расчараваны, iдучы па доўгай вулiцы ў край сяла. Прыгадваў, як адразу варожа насцярожылася бухгалтар, калi пачула, што ён хоча пiсаць пра Клаўдзю. Што пiсаць - тлумачыць не стаў, бо раптам страцiў веру, што ўвогуле прыйдзецца нешта пiсаць у вынiку размовы з гэтай жанчынай.
      Знайсцi яе хацiну было лёгка. Па-першае, яна стаяла трэцяй з краю, каля самага лесу, а па-другое, адзiная такая ў сяле: маленькая мазанка, пабеленая на ўкраiнскi лад. Высокi лазовы пляцень, якiм з усiх бакоў быў абгароджаны цесны дворык, здаўся Шыковiчу крапасной сцяной, за якой нехта як бы хацеў схавацца ад людзей i свету. Дзе ў суседзяў былi садкi i агароды, тут, адразу за плятнём, шапацела надзiва высокая кукуруза. "Каралева палёў", дзiця сонечнай Украiны як бы цягнулася да мазанкi. Спалучэнне натуральнае, нават прыгожае. Але Шыковiчу ўспомнiлiся словы Грака: "Я ёй крыллi падрэзаў", i ён упершыню падумаў аб крыўдзе, якую, напэўна, мае жанчына на мясцовую ўладу i вельмi можа быць - нават на гэтую цудоўную кукурузу.
      Ад веснiц паўз хату iшла вузенькая i чысценькая, пасыпаная жоўтым пясочкам сцежачка. Уся астатняя плошча дворыка была разбiта на малюсенькiя акуратныя градкi, засаджаныя гароднiнай i кветкамi. Безумоўна, не хадзiла па гэтым двары нi карова, нi каза, нават слядоў курэй не было вiдно, хоць невялiчкi хляўчук, таксама абмазаны i пабелены, тулiўся ў кутку за хатай.
      Шыковiч разгледзеў усё гэта, пакуль, прасадзiўшы руку ў шчылiну, шукаў адмысловую "зачынялку", каб адчынiць веснiцы. Ды так i не знайшоў, хоць дасканала ведаў усе старажытныя канструкцыi сялянскiх замкоў - круцёлак, засовак, зашчэпак.
      I тут з'явiлася сама гаспадыня. Яна, нахiлiўшыся, выйшла з дзвярэй, шырокiмi крокамi падышла да агароджы, цераз пляцень глянула, хто там, адчынiла веснiцы, але загарадзiла сцежку сваёй постаццю, акiдваючы няпрошанага госця дапытлiвым позiркам: што ты за птушка?
      Шыковiча адразу ўразiў яе выгляд. Жанчына была на добрую галаву вышэйшая за яго i значна старэйшая, чым яму ўяўлялася, зусiм сiвая ўжо. Па-мужчынску кастлявая, крыху ўжо ссутуленая, але, вiдаць, даволi дужая яшчэ, яна стаяла з пучком сухой травы ў руцэ, як вартавы са зброяй. Глядзела так, што Шыковiчу здалося: вось-вось сцебане яго гэтым венiкам па твары. Ён адчуваў, што не вытрымае яе позiрку, i паспяшаўся загаварыць першы:
      - Клаўдзя Сiдараўна?
      - Што вам? - сурова спытала яна.
      - Я хацеў пагутарыць...
      - Пра што? Хто вы?
      - Я растлумачу... Я з рэдакцыi. - Вопытны журналiст, ён, можа, упершыню адчуў сябе нiякавата, знаёмячыся з чалавекам.
      У старой гнеўна блiснулi вочы.
      - Што вам трэба ад мяне? Я не займаюся знахарствам, няхай не брэшуць. Я збiраю травы. Раю iх людзям. Няма такога закону, каб забаранiць мне... Няма! Яна крута павярнулася i... пайшла ў хату.
      Шыковiч зусiм разгубiўся.
      "Чорт мяне пацягнуў за язык сказаць, што я з рэдакцыi. Калi яна зачынiцца i больш не выйдзе, тады хоць крычы пад акном, што мне трэба ад яе".
      А з-за плятня ўжо зыркалi цiкаўныя вочы суседкi. Ляпнула акно за спiной, у хаце на другiм баку вулiцы. Яго бралi пад скрыжаваны "абстрэл". Мабыць, другiх сваiх наведвальнiкаў Сухадолiха сустракала iнакш.
      Але паколькi веснiцы засталiся адчыненыя, Кiрыла рашуча ступiў у двор i спынiўся перад акном: няхай бачыць, што ён не адыдзе, пакуль не пагутарыць.
      Ды жанчына праз хвiлiну выйшла. У выцягнутых перад сабой доўгiх руках яна несла тоўстую кнiжку ў палатнянай вокладцы.
      "Няўжо Бiблiя? - амаль са страхам падумаў Кiрыла. - Не хапала клопату!"
      Чаго ён не ўмеў - дык гэта весцi антырэлiгiйную прапаганду сярод веруючых. Суцяшаў сябе тым, што гэтага не ўмее рабiць большасць прапагандыстаў, а таму i чытаюць свае лекцыi не перад веруючымi, а перад тымi, хто даўно ўжо нi ў Бога нi ў чорта не верыць.
      Яна злосна сунула яму кнiжку:
      - Во!
      Ён адгарнуў вокладку i ледзь не засмяяўся. Гэта быў том "Лекарственные растения".
      - Во! - паўтарыла яна. - Усяго пяць гадоў назад выпусцiлi. Савецкi iнстытут. Медыцынскi. Вучоныя! I ўсе пiшуць: збiрайце травы. Дык пакажыце мне закон, каб забаранялi iх збiраць? Дзе такi закон? - наступала яна.
      Шыковiч глядзеў на яе знiзу ўгору i не адразу здагадаўся, чаму змянiўся яе суровы твар, што яго быццам памаладзiла за тыя хвiлiны, якiя яна была ў хаце. Ага, жанчына паспела павязаць белую хусцiну, i павязала своеасаблiва, не так, як тутэйшыя сялянкi, "хаткай", а так, як павязваюць касынкi сёстры i санiтаркi ў бальнiцах.
      Шыковiч вырашыў не перапыняць яе: няхай выкажацца.
      - Не думайце, што я дурная, цёмная баба. Я не маю дыплома. Але я пятнаццаць гадоў рабiла сястрой у бальнiцы. Былi людзi, якiя верылi мне без паперак. Цяпер не вераць. Лепш за яе, нашу дурную фельчарыцу, што заявы на мяне пiша. I грошы бяру! Бяру! А што мне - памiраць? Гародчык i той абрэзалi...
      - Клаўдзя Сiдараўна! - нарэшце перапынiў яе Шыковiч. - Я прыехаў да вас зусiм па iншай справе.
      Яна змоўкла, не разумеючы.
      - Я хацеў спытаць у вас пра Савiча. Доктара Савiча. Сцяпана Андрэевiча.
      Як яна адразу змянiлася! Адступiла на крок, нiбы спалохалася. Сцялася неяк уся, ажно ростам паменшала. Аднак твар асвяцiўся нейкiм унутраным агнём, адны маршчыны разгладзiлiся, другiя сталi глыбей. Але сказала яна яшчэ даволi сурова:
      - Савiч васемнаццаць гадоў у зямлi. Навошта ён вам?
      - Я хачу напiсаць пра яго i пра вас.
      - Што пра нас пiсаць?
      - Што? Я хацеў бы напiсаць, што Савiч быў савецкiм чалавекам. I тады, калi служыў у немцаў. Але для гэтага мне патрэбны доказы. Факты. Сведкi.
      Яна зiрнула на суседскi падворак i раптам запрасiла ветлiва, цiха:
      - Хадземце ў хату.
      З дзвярэй патыхнула не кiслым i цвiлым, як амаль з усiх сялянскiх сенцаў, а лiпеньскiм вячэрнiм лугам - густым водарам сухiх траў. У хаце таксама пахла травамi, але неяк зусiм iнакш. Нi сцяблiн, нi пацярухi насення нiдзе не было вiдно. Хiба толькi ў тых мяшочках, што вiселi на жэрдачцы над печчу, ды ў тых пляшках i шклянках, што стаялi ў куце пад лавай. А так усюды чысцiня: старанна пабелены сцены i нiзкая столь, да жаўцiзны адмыта падлога, засланы квяцiстай даматканай посцiлкай драўляны ложак. На стале пад настольнiкам - круглая палянiца хлеба. Абразы ў куце, два невялiчкiя, упрыгожаныя вышываным ручнiком. Самаробная рамка на сцяне, у якой пад шклом некалькi фатаграфiй.
      Гаспадыня выцерла пярэднiкам i без таго чысты ўслончык, падсунула яго да стала, без слоў запрашаючы госця сесцi. Сама стала пасярод хаты, сашчапiўшы рукi на грудзях. Спытала ўсё яшчэ з тайнай падазронасцю:
      - Дык вы з рэдакцыi?
      - Не верыце? - усмiхнуўся Кiрыла i дастаў з кiшэнi пасведчанне. - Калi ласка. Маё прозвiшча Шыковiч... - Ён пашкадаваў, што не захапiў кнiжкi. Але жанчына не кранулася з месца, каб паглядзець дакумент, i яму нават стала неяк няёмка. Ён паклаў пасведчанне на стол.
      - А што вы ведаеце пра Савiча?
      - Шмат чаго, але пакуль што рознае. Па некаторых дакументах Савiч - вораг. А людзi кажуць, што да апошняй хвiлiны свайго жыцця ён змагаўся з фашыстамi...
      - Хто кажа?
      - Хто ведаў яго. У тым лiку дачка.
      - Зося? - уся ўстрапянулася жанчына, хiснуўшыся наперад, i ў голасе яе чулiся здзiўленне, недавер, радасць. - Зося? Зоська жывая? Дзе яна?
      - У горадзе. - Шыковiч не стаў адразу тлумачыць, што дачка Савiча яшчэ ў бальнiцы пасля цяжкай аперацыi.
      - Зося жывая! Божачка мой! - зусiм па-старэчы не то ўсхлiпнула, не то засмяялася Клаўдзя Сiдараўна i зрабiла круг па хаце, як бы нечага шукаючы. Дакранулася рукой да печы, паправiла занавесачку на акне. Потым раптам села з другога боку стала, падперла далоняй шчаку i пiльна ўгледзелася ў Шыковiча.
      * * *
      Сабралiся, безумоўна, пазней дзевяцi. Шыковiч не здзiўляўся: летнi дзень, пакуль людзi вярнулiся з поля, памылiся, павячэралi, жанчыны падаiлi кароў, паклалi дзяцей. Але гадзiне а дзесятай, калi добра ўжо сцямнела, прасторная зала клуба, былой царквы, была паўнюткая - не працiснуцца. Перад самай сцэнай, на падлозе, размясцiлiся хлопцы-падлеткi (дзяцей не пускалi), на пярэднiх лаўках - пажылыя калгаснiкi i вясковая iнтэлiгенцыя, далей - усе тыя, без падзелу на ўзрост i становiшча, хто прыйшоў раней i захапiў месца. А з бакоў i ззаду стаялi жанчыны, дзяўчаты i тыя хлопцы, якiм няёмка ўжо было садзiцца на падлогу. Большасць стаяла. Таму Шыковiч вырашыў гаварыць нядоўга, каб не змарыць i так ужо стомленых за дзень людзей.
      Але тэма была проста-такi неабдымная. Ён упершыню вось так, вусна, расказваў людзям аб Праграме. А ён нiколi не быў бясстрасна-акадэмiчным дакладчыкам. Ён перш за ўсё выказваў свае адносiны да з'явы, i заўсёды без усялякiх шпаргалак. Тут яму хацелася перадаць людзям сваё захапленне велiччу тых планаў, якiя партыя вынесла на ўсенароднае абмеркаванне. Каб ён не адчуў у самым пачатку нейкай незвычайнай хвалюючай блiзкасцi слухачоў - таго, што лектары называюць тэхнiчным словам "кантакт", то, магчыма, гаварыў бы карацей. Але аўдыторыя была надзiва: розныя па ўзросту людзi - i ўсе такiя ўважлiвыя! Слухаюць - не варухнуцца. Вiдаць, не часта тут бываюць добрыя лектары.
      Шыковiч нават не прыкмецiў, як прагаварыў дзве гадзiны. Схамянуўся толькi тады, калi ўбачыў, што адзiн з тых падлеткаў, што сядзелi на падлозе, усё-такi змогся: захроп, адкiнуўшы галаву да сцяны. Сябры штурхалi яго са стоеным смехам. Шыковiч перапынiўся, глянуў на гадзiннiк:
      - О-о! Здаецца, аднаго я ўжо даканаў.
      Ад рогату залы хлопец адразу прачнуўся i, засаромлены, падхапiўся, пацiснуўся праз натоўп да дзвярэй.
      Грак, якi адзiнока сядзеў за сталом прэзiдыума, шырока пазяхнуў, памахаўшы перад ротам далоняй, як бы адганяючы злога духа. Шыковiч зразумеў, што гэта хiтры сiгнал: закругляйся.
      Але хацелася яшчэ сказаць аб перабудове вёскi. Не ўвогуле, а канкрэтна ў дачыненнi да iх Загалля. Сказаць так, каб гэта было папрокам самаздаволенаму Граку, якi дванаццаць год старшынствуе тут, выстаўляе гэта як сваю заслугу, а слядоў гаспадарання яго не вiдно.
      - Самае страшнае, таварышы, калi людзi звыкаюцца са становiшчам, якое ёсць. Гэта называецца кансерватызмам, застоем. Ёсць хата, клуб, свiран, i добра. А якая гэта хата? Якi клуб? Цi можна з такiм бытам i такой культурай iсцi ў камунiзм? Вы мне прабачце, але скажу вам шчыра, сумна мне было сёння глядзець на ваша Загалле. Месца добрае. Прырода якая! А вось па выгляду сяла, па здабытках працы вашай не вiдаць, што гэта час, калi шырока абмяркоўваецца вялiкi план будаўнiцтва камунiзму.
      Грак раптам без прычыны закашляўся. На тварах тых, хто сядзеў на першых лаўках, Шыковiч убачыў хiтрыя ўхмылкi. На што яны рэагуюць так - на яго словы цi на старшынёў кашаль?
      Слухалi ўважлiва, а апладзiравалi стрымана. Шыковiча гэта не збянтэжыла, ён з вопыту ведаў, што ў вёсцы амаль заўсёды гэтак: сяляне не любяць лiшняга шуму.
      Грак адразу падхапiўся:
      - Дазвольце, таварышы, ад вашага iмя...
      - Можа, пытаннi ёсць? - перапынiў яго Шыковiч.
      - Пытаннi ў каго ёсць? - амаль злосна ўжо выгукнуў старшыня.
      - Ёсць! - падняў руку высокi мужчына сярэднiх год.
      - Што там у цябе, Казiмiр?
      - Тут вы нам, таварыш лектар, добра ўсё расказалi. Дзякуй вам. Але я вось наконт перабудовы. Вы нас папракнулi, што закапалiся мы ў гразi ды балоце i свету не бачым. Жывём, як пры цару Гароху, i лепшага не жадаем. А гэта няпраўда! Кожны з нас з радасцю збудаваў бы новую хату. Але як? Парайце нам! Я не кажу ўжо, што на наш працадзень не разгонiшся... Але матэрыялы - во дзе яшчэ загвоздка. Дзе iх узяць? Вось я, напрыклад, толькi ўлез у новы дом. Дык гэта ж можна цэлую кнiжку вам напiсаць, як я будаваўся. Паўгода хадзiў, пакуль лес выпiсаў. Не адну пару ботаў стаптаў. У лапцях жа не пойдзеш цяпер, нямодна. Больш тое хаджэнне сажрала грошай, чым сам лес.
      - Карацей, Казiмiр! - кiнуў нецярплiва старшыня.
      - Няхай скажа! - пачулiся галасы.
      - Ды я каротка. Адным словам, надумаў я накрыць свой дом шыферам, каб як у людзей. Дык зноў хадзiў-хадзiў я за тым шыферам, месяцы тры хадзiў, ды так нiчога i не выхадзiў. Надраў гонты. Дык вось вы скажыце, як будзе з лесам, цэглай, шыферам для сяла. Гэта ўсiх цiкавiць.
      Як будзе? Будзе з кожным годам лепш i лепш, мог адказаць Шыковiч. Гэта бясспрэчна. Аб гэтым напiсана ў Праграме. Але калi ён хоча быць канкрэтным i пераканальным, то, напэўна, яму трэба ведаць больш: як будзе развiвацца вытворчасць будаўнiчых матэрыялаў у вобласцi, у раёне? Нарэшце, што можна зрабiць у самiм калгасе?
      Шыковiч падумаў, як многа павiнен ведаць дакладчык па Праграме, як дэталёва ён павiнен рыхтавацца ў залежнасцi ад слухачоў. I шчыра сказаў пра гэта. Яго зразумелi. Ён гэта ўбачыў па добрых даверлiвых усмешках. А калi сказаў, што перабудова вёскi настолькi важная справа, што яна павiнна набыць дзяржаўны размах, стаць першаступенным клопатам калгаса, саўгаса, сельсавета, раённых арганiзацый, то стрыманыя сяляне нечакана для яго горача запляскалi ў далонi.
      - Раскажыце, што вы пiшаце цяпер! - выгукнуў з гушчы моладзi звонкi голас.
      Была гадзiна ночы, а людзi, здавалася, i не думалi разыходзiцца, нiбы чакалi, што ён скажа iм яшчэ нешта самае цiкавае. Нечакана пераключылiся на лiтаратуру. I гэта iм таксама цiкава.
      - Што я пiшу? Нядаўна я скончыў аповесць пра людзей сяла. Цяпер мяне захапiла барацьба падпольшчыкаў нашага горада ў часе фашысцкай акупацыi. Збiраю матэрыял для дакументальнай аповесцi. Мiж iншым, калi сказаць праўду, то з гэтай мэтай я i прыехаў да вас. Адна з былых падпольшчыц жыве ў Загаллi.
      Зала варухнулася. Зашапталiся, пытаючы адзiн у аднаго:
      - Хто?
      - Хто?
      Шыковiч схамянуўся. Адказваючы шчырасцю на шчырасць сваiх слухачоў, ён выдаў тое, чаго, магчыма, гаварыць не варта было, тым больш без згоды чалавека.
      "Сказаць цi не сказаць?" - у разважлiвасцi Кiрыла выйшаў з-за трыбуны, наблiзiўся да краю сцэны. Не, не сказаць нельга. Ды i ўсё адно здагадаюцца, калi даведаюцца, да каго ён хадзiў адразу, як прыехаў.
      - Сухадол, Клаўдзя Сiдараўна.
      Зала ў адзiн голас ахнула ад здзiўлення i загудзела, як разварушаны вулей.
      Такiя сустрэчы не забываюцца! Яшчэ больш кранула Кiрылу, калi пасля таго, як незадаволены Грак посна падзякаваў яму за даклад i людзi пачалi разыходзiцца, яго раптам акружыла моладзь, i чалавек, можа, дваццаць працягнулi кнiгi - яго, Шыковiча, кнiгi - з просьбай напiсаць на памяць.
      - Гэта ў вашым сельмагу пылiлася столькi маiх кнiг? - пажартаваў аўтар.
      - Не. У нас не было. Трышка ў раён з'ездзiў i там знайшоў, на базе.
      - У раён? Сёння?
      Калгасны касiр i бiблiятэкар, хлапчына хваравiты (у маленстве перанёс паралiч), як пасля даведаўся Шыковiч, кiнуўся ў чарговую машыну, якая везла збожжа, тросся трыццаць кiламетраў туды, трыццаць назад, каб знайсцi на базе райсаюза i прывезцi ў вёску два дзесяткi кнiжак.
      Шыковiчу нават нiякавата зрабiлася. А цi варта яго кнiга, каб за ёй так ездзiлi? А раптам прачытаюць гэтыя юнакi i дзяўчаты i будуць шкадаваць патрачаных грошай, якiя нялёгка зарабляюцца, часу?
      Начаваць яго запрасiў стары. Iшлi па начной вулiцы, маўчалi. Кiрыла падумаў, што стары, мабыць, выконвае павiннасць, даручаную яму старшынёй, i не вельмi задаволены начлежнiкам. Але прыйшлося яшчэ раз здзiвiцца, калi хату iм прыветлiва адчынiла тая самая бухгалтарка, што так непрыязна глянула, калi ён сказаў, што хоча пiсаць пра Сухадол.
      На стале стаяла позняя вячэра i пляшка вiшнёвай настойкi. Перад дакладам ён так i не паспеў павячэраць - прасядзеў у Клаўдзi Сiдараўны.
      - Хведара няма? - спытала жанчына.
      - Пакрыўдзiўся твой Хведар. Далi яму перцу. Ажно чмыхнуў, - весела i задаволена засмяяўся стары.
      Шыковiч зразумеў, што размова iдзе пра старшыню.
      Гаспадар хаты - нiзкi ростам, хударлявы, з паголенай барадой, але пышнымi рудаватымi вусамi. Вусы гэтыя, аднак, не старылi, а, наадварот, маладзiлi яго. Цяжка было сказаць, колькi яму год.
      - Сядайце, Кiрыла Васiльевiч, - ласкава запрасiла гаспадыня.
      - Прабачце, але мы нават не пазнаёмiлiся там як мае быць, - збянтэжыўся Шыковiч.
      - Кацярына маё iмя. А гэта мой бацька, Халiмон Дзям'янавiч.
      Стары, не трацячы часу, разлiваў настойку ў чаркi. А Кацярына палiвала госцю на рукi. Але за перагародкай заплакала дзiця, i яна ўмiг забылася на ўсе свае абавязкi гаспадынi.
      - Сядайма, таварышок, яе не дачакаешся.
      Халiмон Дзям'янавiч быццам спяшаўся без дачкi выпiць. Перакулiў чарачку i загаварыў сцiшаным голасам:
      - Ета мая малодшая, Кацярына. Два сыны, Павел i Дзям'ян, з вайны не вярнулiся. Дужа гаравала старая. Усё чакала Дзям'яна. Не верыла, значыцца... Тут адзiн у нас гадкоў, можа, пяць як з'явiўся... Там, у iх, быў... Старая, царства ёй нябеснае, тры гадкi, як праставiлася. Яшчэ сын ёсць, Iван. Дык той пасля армii ў Данбас паехаў. Не хочуць, таварышок, у калгасе... Во бяда. Я тут сваруся з каторымi. Хто хлеб будзе вырошчваць, чортавы дзецi? Закусвайце. Памiдорчыкi, гурочкi. Свае. О, на ента я масцер. Яшчэ ў пана Пячэгi гароднiкам служыў...
      - Колькi ж вам год? - зацiкавiўся Шыковiч.
      Стары задаволена засмяяўся i зноў налiў чаркi:
      - Адгадайце.
      - Ды так шэсцьдзесят. Можа, з маленькiм хвосцiкам.
      Стары зморшчыўся так, быццам хацеў пырснуць вясёлым i гучным смехам, ды стрымлiваў сябе.
      - А хвосцiк енты дванаццаць гадкоў.
      - Семдзесят два? - шчыра здзiвiўся госць.
      - Ага ж. Пражыў, таварышок, дзякуй Богу, усяго на свеце пабачыў i пачуў. Першым калгаснiкам быў. Во! - сказаў ён сур'ёзна, з гонарам. - А цяпер Хведар кажа... Учора ета мы з iм за чубкi счапiлiся... Цябе, кажа, Халiмон, трэба пасадзiць за такiя словы, каб ета ў трыццаць сёмым ты сказаў. А што я сказаў? Не пабудуем, кажу яму, Хведар, мы з табой камунiзму. А як ён сказаў, што пасадзiць мяне трэба, ды я яму i кажу: навучыся, кажу, ты лепш памiдоры ды буракi садзiць, а не людзей. - Стары хiхiкнуў, задаволены, мабыць, сваiм адказам.
      З бакоўкi выйшла Кацярына.
      - Што гэта вы тут гародзiце, тата?
      - А што, хiба ж не праўду кажу? - узлаваўся раптам бацька.
      - Цiшэй, Паўлiка разбудзiце. - Жанчына прысела каля стала, спытала: - Што ж гэта вы не выпiваеце, Кiрыла Васiльевiч?
      Шыковiч падняў чарку:
      - За вас i вашага сына.
      Яна ўзяла i налiла сабе колькi кропель настойкi.
      - А я за Лёню вып'ю. За мужа. Каб усё добра было. Ён паехаў у iнстытут здаваць. На завочнае. Гэта ён бухгалтарам у нашым калгасе. А я замяшчаю. - Яна як ведала, што Шыковiчу з самага пачатку карцела спытаць, дзе бацька малога, ды ён не адважваўся, каб не апынуцца ў няёмкiм становiшчы: усялякiя акалiчнасцi бываюць.
      У гэты раз стары не дапiў свае чаркi, настойка перастала яго цiкавiць. Больш цiкава яму было скончыць думку. Пазiраючы не вельмi добразычлiва на дачку, мабыць, баючыся, што яна перапынiць, ён працягваў свае разважаннi:
      - Вы, таварышок, вас я слухаў... Дужа ладна вы гаварылi. Красiва. На Хведара кiўнулi правiльна. Але мала. Яму трэба хiба так кiўнуць! Няма ў яго етай самай, як вы сказалi, праспякцiвы. Няма! Во бяда...
      - Ды i няма перспектывы, - нечакана згадзiлася Кацярына. Стары, яўна здзiўлены, змоўк. - Мне Лёня скардзiўся. Ды i сама я, як улезла ў гэтую бухгалтэрыю, пасядзела там у праўленнi... Вы ведаеце, Кiрыла Васiльевiч, застылi мы на месцы. Паглядзiце, што робiцца. Мы не пагарэлi ў вайну. А таму ў першыя пасляваенныя гады наш калгас быў ледзь не самым багатым у раёне. Па кiлаграму хлеба на працадзень. Усе нарыхтоўкi выконвалi. Грак лепшым старшынёй лiчыўся. I цяпер шчэ нос задзiрае. А летась таксама далi адзiн кiлаграм. Ды i ў гэтым больш не дамо. Якая ж будзе ў людзей перспектыва?
      - Во-во! - падхапiў стары. - Я i кажу яму: па такiм працаднi мы далёка не заедзем. А ён мне кажа: за такiя словы...
      - Муж мой неяк гаварыў, што аджыла ўжо сябе гэтая форма ўлiку. Бязлiкi ён стаў, працадзень. Рысачка на паперы. Стаўлю я iх у табелi, i самой мне здаецца ўсё гэта несур'ёзным нейкiм. Ненавуковым.
      - Дык пераходзяць жа на грашовую аплату. Гарантыйную, - сказаў Шыковiч.
      - А дзе iх узяць, грошай? Гэта хто блiзка ад горада. А ў нас выгадаваць свiнню ў паўтара раза даражэй абыходзiцца, чым мы маем за яе.
      - Дык што, па-вашаму, трэба зрабiць?
      - Не ведаю. Каб Лёня быў...
      - Трэба, штоб хазяiн з галавой! Во што трэба! - рашуча стаяў на сваiм Халiмон Дзям'янавiч. - Не задзiраў штоб нос, як той кажа... А на зямлю глядзеў.
      - А чаму ж вы столькi год трымаеце такога старшыню?
      Кацярына дзiўна глянула на госця i нiчога не адказала, паклала яму з глiнянай мiскi свежых гуркоў са смятанай: еш, маўляў, наiўны чалавек.
      А Халiмон Дзям'янавiч адказаў па-свойму:
      - Во, то я i кажу яму ўчора: цi не пара табе, Хведар, унукаў няньчыць? Як ён чмыхнуў, ты пабачыў бы! - Стары зноў смешна зморшчыўся, заплюшчыў вочы, пакруцiў галавой, як бы выпаласкваючы смехам рот.
      Лежачы пасля на сенавале, слухаючы, як унiзе цяжка ўздыхае карова, Шыковiч доўга думаў i пра гэтую начную размову, i пра расказ Клаўдзi, i пра энтузiязм моладзi, i пра самаўпэўненасць старшынi. Як усё пераплялося - старое i новае, вялiкае i малое, гераiчнае i буднiчнае, коснае i перадавое! Што ж галоўнае для яго - услаўляць цi выкрываць? Пiсаць пра мiнулае цi пра заўтрашнi дзень? У галаве складаўся план артыкула пра Савiча. I тут жа побач - аб гэтым калгасе, аб яго перспектывах, аб людзях, з якiмi сустрэўся за адзiн толькi дзень. Дзякуючы за вячэру, ён сказаў Кацярыне:
      - А пра Клаўдзю Сiдараўну я зусiм не збiраюся пiсаць фельетон. Напроцiў...
      - Я ведаю, - усмiхнулася яна.
      Яна ўжо даведалася, а таму, магчыма, i запрасiла на начлег, частавала сярод ночы вячэрай. Але чаму тады нiхто пра Сухадол нiчога не ведаў дагэтуль? Жыла жанчына трохi не дваццаць год - i нiкому нi слова.
      Пра ўсё хочацца напiсаць.
      Учора ён устаў разам з сонцам. Ехаў цягнiком, аўтобусам, грузавiком. Працаваў. Аднак спаць не хацелася. Прачнулiся ластаўкi. Хутка iм збiрацца ў вырай. Шыковiч прыслухаўся да iх шчабятання. Праз шчылiну ў страсе цадзiўся досвiтак. Заскрыпеў першы журавель. Недзе далёка на балоце заржаў конь. Карова ў хляве цяжка паднялася i пацягнулася, ажно застагнала па-каровiнаму. Вось-вось зазвонiць аб дно дайнiцы струмень малака. Ён чамусьцi чакаў гэтага моманту амаль з нецярплiвасцю. Усё такое ж, як i тады, калi ён, юнаком, на свiтаннi вяртаўся з гулянкi i цiшком, каб не чуў бацька, залазiў на сенавал. Усе тыя ж гукi.
      Ад гэтага было i радасна i чамусьцi трохi сумна. Неяк ён сустрэў тую, да якой гадоў трыццаць назад бегаў на спатканне, - цяпер ужо даволi пажылую сялянку. Яму вось гэтак жа зрабiлася радасна i сумна. Няўжо i ўчора ён сустрэўся са сваёй маладосцю? Калi зазвонiць малако аб дайнiцу - не дачакаўся, заснуў пад спеў пеўняў.
      17
      Артыкул называўся: "Хто ж такi доктар Савiч?" Ён пачынаўся цытатай з кнiгi Гукана ў яго, Шыковiча, лiтаратурным запiсе i з некаторых iншых дакументаў, афiцыйных i неафiцыйных. Гэтыя выказваннi аўтар падмацаваў вытрымкамi з заявы самога Савiча на iмя фельдкаменданта. Можа, гэтага даволi, каб нашчадкi праклялi i забылi iмя гэтага чалавека?
      Але ёсць людзi, якiя, нягледзячы нi на што, думаюць iнакш пра Савiча.
      "Кандыдат медыцынскiх навук хiрург Яраш, добра вядомы ў нашым горадзе..." Шыковiч коратка пераказваў, як пасля дзёрзка-смелага забойства начальнiка палiцыi малады падпольшчык Яраш апынуўся ў доме доктара.
      "Могуць сказаць, што Савiч не выдаў падпольшчыка, баючыся за дачку. Не было б другiх фактаў - адзiн гэты, безумоўна, не мог бы служыць доказам патрыятычнай дзейнасцi доктара".
      Шыковiч пераказаў дакументы, якiя знайшоў у архiве, - запiскi Варавы.
      Была ў артыкуле i запiска, якую паказаў Сербаноўскi... Але чэкiст чамусьцi папрасiў пра яе пакуль што не ўспамiнаць. Шыковiч не стаў спрачацца. З яго даволi было таго, што расказала Сухадол. Расказ яе займаў большую палову артыкула. Прыводзiў яго Шыковiч амаль цалкам, так, як запiсаў на другi дзень свайго прабывання ў Загаллi. Там ён прачытаў гэты запiс Клаўдзi Сiдараўне, выправiў па яе заўвагах.
      Вось тая частка артыкула.
      "...У той дзень, калi ўступiлi немцы, у бальнiцы заставаўся ён, Сцяпан Андрэевiч, ды я. Усе разбеглiся. Нават хворыя паўцякалi, хто мог хадзiць. Але ў нас было чалавек дваццаць дызентэрыйных дзяцей. Доктар стараўся, каб эвакуiраваць iх. Ды каму хацелася браць у эшалон хворых з заразнай бальнiцы?! Сцяпан Андрэевiч сказаў мне тады:
      "Застанемся, Клаўдзя Сiдараўна, на сваiм пасту. Толькi баязлiўцы пакiдаюць пост у цяжкi момант", - i прызначыў мяне старшай сястрой. З таго дня ўся бальнiчная гаспадарка была на мне.
      Хутка самi немцы пачалi прывозiць нам хворых. Яны вельмi баялiся эпiдэмiй розных. Загады пiсалi адзiн за адным. Тады вярнулiся некаторыя з нашага персаналу. Лекараў, праўда, мала, больш сёстры ды санiтаркi. Лекар адзiн новы прыйшоў. Малады, худы, як жардзiна, у акулярах. Макейчык яго прозвiшча было. Ды я адразу ўбачыла, што ў хваробах ён нiчога не разумее i вельмi баiцца хворых, каб не заразiцца. Сказала я пра гэта Савiчу, а ён мне ў адказ:
      "Не звяртайце ўвагi. Назначэннi яго сам буду правяраць. Вам раю: асцерагайцеся гэтага чалавека. Нiчога не выказвайце пры iм".
      Тады я раскумекала, што да чаго i што гэта за глiста такая ў нас завялася.
      А неяк увосень ужо выклiкае мяне Савiч i кажа:
      "Во, Сiдараўна, штат ваш папаўняю. Бачыце, якiя хлопцы!"
      Хлопцы добрыя. Двое. Адразу бачу - не абкружэнцы. Абкружэнцы былi ўжо ў нас. Скура ды косцi. Каторых мы лячылi, каторых проста падкармлiвалi. А гэтыя абодва ў целе. Толькi адзiн, Лёша, бараду адпусцiў. А ў другога, Ванi, дык яна, мабыць, не расла яшчэ. Чаго гэта, думаю, такiя хлопцы да нас у заразную пруцца? Дурнi. Праўда, Лёша гэты як адкрыў рот, дык, можа, хвiлiна прайшла, пакуль слова сказаў: заiка такi. Яго Сцяпан Андрэевiч прызначыў ездавым дровы прывозiць, мёртвых адвозiць на могiлкi. А Ваню - санiтарам. Ён як дзяўчынка быў, маладзенькi, беленькi i ручкi белыя, да чорнай работы нязвыклыя. Шкада мне яго было. Дзiцятка горкае, што цябе прымусiла за заразнымi прыбiраць?
      А дзён праз колькi клiча мяне Сцяпан Андрэевiч, зачыняе дзверы ў сваiм кабiнеце i кажа шэптам:
      "Сiдараўна, ёсць да вас просьба. Дайце, кажа, ключ ад вашай кладоўкi Ваню".
      Я не зразумела адразу, завялася:
      "Навошта яму ключ? Не дам я нiкому ключа".
      Ён - галоўны лекар i мог загадаць мне, а ён просiць ласкава так:
      "Зразумейце, Сiдараўна. Гэта вельмi патрэбна".
      Тады я i пытаюся ў яго:
      "Скажыце мне, Сцяпан Андрэевiч, хто гэтыя хлопцы?"
      "Я нiчога ад вас не таю, Сiдараўна, - адказаў ён. - Гэта разведчыкi савецкiя. Iм трэба нешта перадаць па радыё нашым. Яны аблюбавалi вашу кладоўку".
      Кладоўка для бялiзны была на гарышчы трэцяга корпуса, дзе размяшчалiся iзалятары.
      На другi дзень ранiцой аддае мне ключы не Ваня, а Лёша i кажа цiхенька, але хуценька, нiколечкi не заiкаючыся: "Дзякую, кажа, Клаўдзя Сiдараўна. Утульная ў вас мясцiнка там, зручная. Але мы вас будзем турбаваць не часта".
      Пасля я ведала, што яны перавозiлi i пераносiлi рацыю сваю ў розныя мясцiны. Каб не засеклi iх.
      Сцяпан Андрэевiч у той час пайшоў служыць ва ўправу. Нашы, хто не ведаў яго добра, лаялiся: да немцаў падлiзваецца. Некаторыя нават кiнулi працу. Бо ён заставаўся галоўным лекарам. Але цяпер ён не сядзеў увесь час у бальнiцы. Прыязджаў пасля абеду, рэдка зранку, на кансультацыю, на абход. Бальнiцай загадвала яго намеснiца Вакулава, Раiса Сяргееўна. Яна i да вайны ў нас працавала, у дзiцячым аддзяленнi. Не старая яшчэ была, ды ў першыя днi вайны яе сына забiла бомбай, шаснаццаць гадоў хлопчыку было. Можа, ад гора такога яна ўся пасiвела. Белая-белая была. I маўклiвая. Рэдка слова ад яе пачуеш.
      Раiсу Сяргееўну гестапа схапiла ў тую ноч, калi забiлi Савiча. Тады шмат каго з нашых арыштавалi. Аптэкарку Надзю (прозвiшча не помню ўжо), Васю Адзiнца, шафёра санiтарнай машыны; Сцяпан Андрэевiч, калi пайшоў ва ўправу, машыну гэтую раздабыў для бальнiцы. Грузавiчок з будкай. Здымалi будку, вазiлi дровы з лесу, бо са склада немцы не давалi. Добра ведаю, што i ў лес машына пустая не хадзiла: часам ехала па дровы пяць чалавек, а назад вярталася двое. Хто ўцякаў з лагера - прытулак у нашай бальнiцы меў. Ачуняе, падкормiцца чалавек - i ў лес. Я такiм вопратку знаходзiла, купляла, выменьвала. Мяне аднойчы сама Раiса Сяргееўна папрасiла купiць дзесяць ватовак, грошы дала. Але яна - не як Сцяпан Андрэевiч - не з адкрытай душой. Яна быццам i не давярала мне, асцерагалася. Мне гэта, прызнаюся, крыўдна было. Сцяпан Андрэевiч вунь каго мне даверыў - разведчыкаў! Ды i не толькi разведчыкаў! Аднойчы Вася прывёз у машыне "хворага" - лысага чалавека з вясёлымi вачамi. Прывёз тады, калi Савiч у бальнiцы быў. З машыны яго ссаджвалi, пад ручкi вялi, як напраўдашняга хворага. А паклiкаў мяне Сцяпан Андрэевiч да сябе, гляджу: "хворы" гэты ходзiць па кабiнеце, гладзiць лысiну i весела смяецца, падмiргвае. Доктар таксама ўсмiхаецца:
      "Трэба, кажа, Клаўдзя Сiдараўна, гэтага хлопчыка памясцiць у бокс у дзiцячае аддзяленне".
      А той смяецца:
      "Вы мяне коклюшам не заразiце, а то буду кашлем птушак у лесе палохаць".
      "Дайце, - кажа мне Сцяпан Андрэевiч, - на сённяшнi вечар якое-небудзь заданне вартаўнiку. А на прахадную пастаўце Лёшу. Няхай падзяжурыць. Гэтак жа зрабiце з сястрой. Выдумайце якую-небудзь прычыну. А самi падзяжурце за яе".
      Я ўсё зрабiла як трэба. У той вечар яны доўга раiлiся ў працэдурнай. Лысы, Сцяпан Андрэевiч, Раiса Сяргееўна, Вася Адзiнец i яшчэ тры цi чатыры незнаёмыя мужчыны, якiх прапусцiў Лёша".
      Я хачу перапынiць расказ Клаўдзi Сiдараўны, каб паведамiць чытачам, што Пракоп Варава, камандзiр, пасля камiсар атрада iмя Чапаева, запiскi якога я знайшоў у архiве, быў лысы i вясёлы чалавек, як расказваюць тыя, хто яго ведаў асабiста. Гэта дае мне падставы меркаваць, што на нараду з падпольшчыкамi прыходзiў не хто iншы, як Варава.
      Памер газетнага артыкула не дае магчымасцi прывесцi расказ К. С. Сухадол цалкам дэталёва. Яна расказала, што недзе ў пачатку сорак другога года загiнулi Лёша i Ваня. Прозвiшча аднаго з iх было Калуноў, але каторага жанчына, на жаль, не помнiць, ды наўрад цi было гэта сапраўднае прозвiшча. Iх схапiлi на могiлках, яны вялi перадачу з каплiцы. Напэўна, гэта пра iх пiсаў у сваёй запiсцы Варава.
      Клаўдзю Сiдараўну ў той жа дзень папярэдзiў Савiч, каб у выпадку арышту i допытаў яна нiчога не гаварыла. Папрасiлiся хлопцы на работу - узялi iх, больш нiчога не ведаем, што яны рабiлi, чым займалiся. Яе не арыштавалi. Але праз два днi ў бальнiцы быў вобыск. Гестапаўцы перавярнулi ўсё дагары дном. Нiчога не знайшлi. Але ў часе ператрусу лекар Макейчык, той самы, якога лiчылi за фашысцкага агента, замест спiрту (да спiрту ён часта прыкладваўся) выпiў шклянку кiслаты. Знарок цi выпадкова - невядома. Пасля гэтага, як расказвае Сухадол, ёй доўга не давалi нiякiх даручэнняў. Увогуле ёй здавалася, што i Савiч i Вакулава прыцiхлi, нават палонных больш не перапраўлялi за горад. Толькi Вася колькi разоў браў у яе прасцiны i марлю. Пасля яна зноў пачала выконваць розныя, як сцiпла кажа гэтая жанчына, дробныя даручэннi: узяць да сябе дзяўчыну i выдаць за пляменнiцу, да некага схадзiць, нешта схаваць, нешта перадаць i г.д.
      Пасля забойства доктара яе не арыштавалi разам з другiмi, але тры разы выклiкалi ў СД i хiтра распытвалi пра ўсiх, больш пра Вакулаву i Васю, менш пра Савiча.
      Дзiўны лёс гэтай жанчыны пасля вайны. У наш час, пасля дваццатага з'езда, пра гэта нельга не сказаць. Пасля вызвалення горада яна зайшла ў адну ўстанову "да высокага начальнiка" i шчыра расказала яму ўсё, што ведала пра падпольную дзейнасць Савiча i Вакулавай. Яе ўважлiва выслухалi. А праз некалькi дзён яна была зволена з бальнiцы "за супрацоўнiцтва з фашыстамi". Цяпер жыве ў далёкай вёсцы без пенсii, нават без сядзiбы. Жыве за тое, што збiрае травы i лечыць хворых. За гэта мясцовыя медыкi абвясцiлi яе знахаркай.
      Прыглядзiцеся, таварышы, хто жыве з вамi побач, узнайце чалавека, яго справы, яго бiяграфiю. Колькi на зямлi нашай безыменных герояў, сцiплых i простых! Мы i дзецi нашы павiнны ведаць iх iмёны!
      Не ўсё яшчэ нам ясна i зразумела ў гiсторыi доктара Савiча. Невядома, хто яго забiў. Невядома, навошта акупантам i нацыяналiстам спатрэбiлася камедыя з пахаваннем доктара. Але тыя факты, дакументы i расказы, якiя маюцца, даюць мне права сцвярджаць: у iнфекцыйнай бальнiцы актыўна дзейнiчала падпольная група, пра якую пакуль што нiдзе не ўпамiнаецца ў нашых афiцыйных дакументах. Кiраваў гэтай групай доктар Савiч, якi меў сувязь з камандзiрам партызанскага атрада iмя Чапаева Пракопам Iгнатавiчам Варавам.
      Я спадзяюся, што на артыкул гэты адгукнуцца людзi, якiя здолеюць дапоўнiць факты i выяснiць тое, што няясна ў дзейнасцi Савiча i другiх савецкiх патрыётаў, жывых i мёртвых, гераiчныя справы якiх будуць натхняць многiя пакаленнi.
      К.Шыковiч".
      Артыкул спачатку выклiкаў буру. Спачатку - у рэдакцыi. Першы ўзвiўся Рагойша.
      - Гэта ж прыём жоўтай прэсы! - крычаў ён. - Шыковiчу захацелася набыць танную папулярнасць. Паласкатаць нервы абывацеля. Як сябра рэдкалегii, я катэгарычна супраць надрукавання.
      Чуткiм нюхам сваiм Рагойша адразу адчуў, у кiм шукаць надзейнага i аўтарытэтнага саюзнiка. Гукан, напэўна, выкажацца супраць, а ён - першы аўтарытэт у горадзе па партызанскай гiсторыi. Экземпляр артыкула тут жа апынуўся на стале ў старшынi гарвыканкома.
      Сямён Парфёнавiч чытаў, зачынiўшы дзверы, каб нiхто не перашкодзiў.
      Назву ён злосна падкрэслiў тоўстым карычневым алоўкам i паставiў напроцiў на полi тоўсты клiчнiк, як бы сцвярджаючы гэтым, што для яго няма пытання ў тым, хто такi доктар Савiч.
      На цытаце са сваёй кнiгi ён зламаў аловак i шыбануў яго ў кошык. Другi не ўзяў. Чытаў так, раптам сцiшаны, засяроджаны, уважлiвы. На твары яго не адбiвалiся больш нi гнеў, нi раздражненне. Толькi неяк дзiўна ўсё больш i больш аплывалi худыя шчокi i адвiсала нiжняя губа, нiбы iмкнулася дацягнуцца да паперы.
      Скончыўшы чытаць, ён згарнуў лiсты, паклаў у рэдакцыйны канверт, пераламаў канверт, сунуў у глыбокую кiшэню галiфэ i, шырока сiгаючы, выйшаў з будынка гарсавета.
      Гэтак жа шырока крочыў ён па кабiнеце сакратара гаркома, пакуль Тарасаў канчаў размову з загадчыкам аддзела. Тарасаў употай назiраў за iм i здзiўляўся: даўно ўжо ён не бачыў спакойнага Гукана такiм устрывожаным.
      Не зачынiлiся яшчэ дзверы за работнiкам - i Сямён Парфёнавiч нецярплiва i непаважлiва кiнуў канверт на стол:
      - Чытаў?
      - Што гэта? - Тарасаў выцягнуў з канверта артыкул, глянуў, падумаў: "Ах, вось што цябе..." I чамусьцi зманiў: - Не, не чытаў.
      А на самай справе чытаў. Рэдактар яшчэ ўчора прыслаў артыкул у гарком.
      - Пачытай. Хоць няма чаго чытаць. Дурная фантазiя безадказнага пiсакi. Знайшоў, ведаеш, нейкую бабу, знахарку, i на яе блытаным расказе хоча перагледзець гiсторыю ўсяго падполля...
      - Няўжо ўсяго? - як бы здзiвiўся Тарасаў, праглядаючы бегла артыкул.
      - Хоча абялiць таго, хто сам сябе счарнiў. Адкрывацель знайшоўся! Але ж не ў гэтым сутнасць... Гiсторыя ёсць гiсторыя. Шыковiч яе не рабiў. Не Шыковiчу яе i перарабляць. Тут небяспечная сама тэндэнцыя. Я табе папрок кiну, Сяргей Сяргеевiч. Патураеш ты яму. А ён з тых, хто лiчыць, што калi партыя развянчала культ Сталiна, значыцца, трэба ўсё перавярнуць дагары нагамi...
      - Тэндэнцыя, безумоўна, шкодная, - спакойна згадзiўся Тарасаў, праглядаючы апошнюю старонку артыкула, а потым узняў галаву, глянуў на Гукана i сказаў: Але я не бачу лагiчнай сувязi. Пры чым тут гэтая тэндэнцыя да таго, што Шыковiч хоча даказаць ды амаль даказвае, што ў бальнiцы была падпольная група. Ты цвёрда ведаеш, што яе там не было?
      Гукан шумна сеў з боку стала, ляпнуў сябе далоняй па грудзях.
      - Ды не ў гэтым справа, Сяргей Сяргеевiч! Тут галоўнае - метад. Пры такiм метадзе пошукаў любы фашысцкi паслугач можа цяпер аб'явiць сябе падпольным дзеячам...
      - А хто тут аб'яўляе? - паклаў на артыкул рукi Тарасаў.
      - Ды хаця б баба гэтая...
      - Сухадол? - голас сакратара гаркома раптам стаў жорсткi. - Дзе ж яна служыла? У заразнай бальнiцы?! - I рэзка падняўся. Але, мабыць, спалохаўшыся, што можа сарвацца, дастаў папяросу, запалiў i сказаў прымiрэнча: - Не гарачыся, Сямён Парфёнавiч. А то як бы нам не вярнуцца да старой тэндэнцыi, якая таксама нямала шкоды нарабiла.
      Гукан зразумеў, што Тарасаў знаёмiўся з артыкулам раней. Не мог ён, так бегла прагледзеўшы, запомнiць прозвiшчы i абставiны.
      "Ясна, Шыковiч узгадняў з iм. Цяпер, безумоўна, Тарасаў будзе падтрымлiваць яго. З iм не дамовiшся. Трэба iсцi ў абком".
      - Ты пачытай уважлiва. Як ён будуе артыкул. Робiць надзьмутую позу аб'ектыўнага шукальнiка. А па сутнасцi, рэвiзуе рашэннi гаркома аб падполлi.
      - Сур'ёзна? - зноў як бы здзiвiўся Тарасаў. - Ну, гэта мы паправiм.
      "Паправiм? Няўжо ён збiраецца друкаваць?"
      - Ты што, лiчыш, што гэтую муру можна друкаваць?
      Тарасаў зноў сеў, падсунуўшы крэсла блiжэй да Гукана, каб не было так афiцыйна, убок выпусцiў дым i, пранiклiва зазiраючы ў глыбокiя чорныя вочы Гукана, спытаў па-сяброўску iнтымна, каб выклiкаць на шчырасць:
      - А што цябе, Сямён Парфёнавiч, так усхвалявала? Жаданне Шыковiча рэабiлiтаваць Савiча? А калi ён сапраўды патрыёт?!
      - Сяргей Сяргеевiч, ты далёкi ад нашых партызанскiх спраў. Ты быў на фронце. А я ў самай гушчы варыўся. Ты не ўяўляеш умоў, у якiх мы вялi барацьбу. Акупанты, правакатары, здраднiкi. Нарэшце, такiя зайцы, якiя баялiся вушамi паварушыць. А цяпер хочуць выдаць сябе за герояў. Ну, у атрадах, там ясна, на вiду ўсё: хто герой, хто баязлiвец. А вось тут, у горадзе... Я семнаццаць год разбiраюся з гэтымi справамi...
      "Нiчога ты не разбiраешся. Напiсаў за цябе IIIыковiч кнiгу, i ты цяпер выдаеш яе за непагрэшную iсцiну", - падумаў Тарасаў з абурэннем. А сказаў з усмешкай:
      - Памруць гiсторыкi, Сямён Парфёнавiч, калi ты захопiш манаполiю на ўсе даследаваннi.
      Гукан зразумеў iронiю сакратара, i яна моцна апякла яго. Ён ажно адхiснуўся. Але зрабiў выгляд, што адвалiўся на спiнку крэсла, прыгладзiў рэдкiя валасы, адпарыраваў амаль весела:
      - Ну, з Шыковiча гiсторык, як з мяне... паэт.
      Тарасаў патушыў у попельнiцы папяросу i адсунуўся разам з крэслам да стала. Быццам абодва работнiкi захацелi разгледзець адзiн аднаго з пэўнай адлегласцi.
      - А гэта дрэнна, што мы з табой не паэты. На нашых пасадах нам трэба быць паэтамi. Неабавязкова, канешне, рыфмаваць. Рыфмачоў без нас даволi. А вось мыслiць паэтычна, шырока i вобразна... - Сакратару самому падабалася гэтая нечаканая думка, i ён падняўся да акна з намерам трохi пафiласофстваваць. Але Гукан зiрнуў на гадзiннiк i таксама падняўся:
      - У мяне сустрэча з архiтэктарамi. Не хочаш папрысутнiчаць? Архiтэктура блiзкая да паэзii.
      - Не, дзякую. Ты ж казаў, вы самi не разабралiся яшчэ. Не буду перашкаджаць вам спакойна разбiрацца.
      - Дык што з гэтым? - зняважлiва кiўнуў Гукан на стол, дзе ляжаў артыкул.
      - Пачытаем. Падумаем. Памяркуем.
      - Жывiцкаму пазванi, а то, чаго добрага, пад нацiскам напорыстага аўтара...
      - Не бойся. Без нашай з табой згоды не дадуць.
      Застаўшыся адзiн, Тарасаў доўга, задумлiва палiў каля адчыненага акна, разглядаючы вулiцу, машыны, прахожых. Потым дастаў з сейфа нейкi дакумент, пачаў чытаць яго не сядаючы. Зайшла работнiца гаркома высветлiць нейкае пытанне - ён схаваў дакумент у шуфляду стала. Пагутарыў з ёй, падпiсаў паперы. Выйшла - павольна дачытаў гэтыя нейкiя паўтары старонкi на машынцы, прагледзеў дакумент яшчэ раз, схаваў яго ў сейф i зноў палiў каля акна.
      Сказаў сам сабе сярдзiта:
      - Этыка!.. Даволi такой этыкi! Эх, Сяргей, Сяргей, страхуешся. Пасаромейся! Не бойся шышак.
      Рашуча падышоў да столiка з тэлефонамi, набраў нумар.
      - Жывiцкi? Прывет. Што гэта ты марынуеш справаздачу аб злёце ўдарнiкаў камунiстычнай працы? Заўтра? Ох, аператыўнасць у вас! Шыковiч у рэдакцыi? Папрасi яго зайсцi да мяне.
      Спытаў адразу ж, як толькi прывiталiся:
      - Што будзем рабiць, Кiрыла Васiльевiч?
      - Трэба друкаваць, - пераканана адказаў Шыковiч. - Я ўпэўнены, адгукнуцца дзесяткi людзей, якiя дагэтуль маўчалi. Не разумею, Сяргей Сяргеевiч, чаго мы баiмся.
      - Мы нiчога не баiмся. Але, можа, варта яшчэ пашукаць?
      - Такая публiкацыя - даволi распаўсюджаны i плённы метад пошукаў.
      Тарасаў на хвiлiну як бы задумаўся. Потым энергiчна падышоў да сейфа, адчынiў яго, дастаў той дакумент, якi паўгадзiны назад перачытваў.
      - Хачу паказаць табе яшчэ адзiн дакумент. Гэта з той папкi, з якой ты знаёмiўся ў Вагiна. Але тады я параiў гэта выняць.
      Кiрыла амаль з хваляваннем узяў працягнутыя стандартныя лiсты, сашчэпленыя, i адразу чамусьцi глянуў на другую старонку, на подпiс. Дакумент быў копiя, i подпiс, як i ўсё iншае, надрукаваны на машынцы: "С.Гукан, былы камiсар партызанскай брыгады iмя Чапаева, сакратар Чыгуначнага райкома партыi". Дата: 16/Х 1945 г.
      Гэта была заява ў органы дзяржаўнай бяспекi. Яна пачыналася словамi:
      "Мне стала вядома, што ў горад з Германii, дзе яна прабыла каля двух год, вярнулася дачка ворага народа i здраднiка, фашысцкага прыслужнiка доктара Савiча С.А. - Савiч Соф'я Сцяпанаўна".
      Прачытаў гэта Кiрыла i адчуў, як кроў балюча ўдарыла ў скронi i ў цемя. Перасохла ў горле. Ён каўтнуў паветра.
      Тарасаў як бы ўглыбiўся ў газету, але ўпотай сачыў за выразам твару Шыковiча.
      У заяве характарызаваўся Савiч. Ён не толькi служыў у нямецкай управе, ён яшчэ, выходзiць, правакатар. Меў сувязь з некаторымi падпольшчыкамi. З адным з партызанскiх атрадаў, з якiм - не гаварылася. Але ў вынiку яго "падпольнай дзейнасцi" адзiн за адным правальвалiся i гiнулi нашы людзi, зрывалiся адказныя аперацыi. Падпольная арганiзацыя вынесла здраднiку i правакатару Савiчу смяротны прысуд.
      Далей Гукан пiсаў, што дачка жыла з бацькам, вяла яго добрую гаспадарку i "мела цесныя адносiны" з гiтлераўскiмi афiцэрамi, якiя ўвесь час кватаравалi ў "гасцiнным доме Савiча".
      - Подласць! - злосна кiнуў Кiрыла, скончыўшы чытаць.
      - Не абурайся. - Тарасаў падсунуў яму пачак з папяросамi. - Быў час усеагульнай звышпiльнасцi.
      - Але ж можна было даведацца, з якiм "камфортам" яны вывезлi яе ў Германiю i дзе трымалi там.
      - Гэта, бадай, можна было, але, вiдаць, не хапала часу. Мнагавата было такiх спраў.
      Шыковiч прыпалiў i прагна зацягнуўся дымам.
      - Дзякую, Сяргей Сяргеевiч. Для мяне ў гэтым дакуменце больш важна другое. Чаму Гукан нiчога не сказаў пра тое, што Савiч быў звязан з падпольшчыкамi? З кiм канкрэтна? I з атрадам... З якiм? Не сказаў нi тады, калi мы пiсалi кнiгу, нi цяпер, калi я хадзiў да яго з запiскамi Варавы. Чаму?
      - Вось i паспрабуй высветлiць чаму. У псiхалагiчным плане, - ледзь прыкметна ўсмiхнуўся сакратар гаркома.
      - Можна сказаць яму пра гэта? - спытаў Кiрыла, працягваючы заяву Гукана.
      - Лепш не адразу. Такi лабавы ход наўрад цi дапаможа знайсцi iсцiну.
      - Прыйдзецца чакаць, пакуль Яраш дазволiць пагаварыць з Савiч. Можа, яна што праяснiць.
      Яраш шырока замахнуўся. Застракатала катушка. Блешня, зiхатнуўшы на сонцы, плёснула на сярэдзiну ракi. Яраш даў блешнi патануць, i плынь аднесла яе i леску яшчэ далей. Нарэшце ён пачаў круцiць катушку павольна-павольна. Катушка ледзь чутна папiсквала.
      Кiрыла стаяў крокаў за пяць. Мачаў з абрыву блешню свайго спiнiнга ў мелкую ваду, з цiкавасцю сачыў, як чырвона-срэбная пялёстачка то лажыцца на жоўты пясок, то выскаквае на паверхню.
      "Зараз зачэпiць", - думаў ён пра сябра, пазiраючы, як той павольна круцiць - блешня паўзе па дне. Чамусьцi хацелася, каб Яраш зачапiўся i адарваў усю леску. Яму абрыдла гэтае бясконцае кiданне.
      Сонца з-за ракi бiла ў вочы. Лёгкi вецярок шастаў лазнякi. Хацелася сесцi ў цянi пад стогам i пагутарыць.
      Блешня Ярашава, не зачапiўшы нават нiводнай водарасцi, зайграла на мелi.
      "Чорт!" - вылаяўся пра сябе Шыковiч.
      Яраш зноў гэтак жа прыгожа размахнуўся, далёка закiнуў блешню i зноў моўчкi вёў з той жа задумлiвай павольнасцю. Кiрыла больш не вытрымаў:
      - Чаму ты маўчыш?
      - Я думаю, - адказаў, не павярнуўшыся нават, Антон Кузьмiч. - Я, здаецца, пачынаю разумець сэнс таго, што ты робiш. Пасля твайго расказу...
      - Дзякуй Богу. Нарэшце дайшло да тваiх заспiртованых мазгоў. Ты павiнен заўтра ж дазволiць мне пагаварыць з Зосяй!
      - Не! - пагнаў Яраш блешню шпарчэй. - Не! Ты - як азартны iгрок. Табе абы хутчэй выйграць. А ў мяне - жыццё чалавека. Я нiколi не iграю жыццём.
      Кiрыла размахнуўся i што ёсць сiлы не кiнуў, а пляснуў блешню ў ваду.
      - Ты халодны, што той шчупак! - кiўнуў ён назад, дзе ў траве сутаргава раздзьмухваў жабры, задыхаючыся ад паветра, светлы рачны шчупак, злоўлены, як нi дзiўна, Шыковiчам. Нечаканая ўдача сябра распалiла рыбацкi азарт Яраша, а таму ён i не пераставаў кiдаць.
      - Не хвалiся ты сваiм шчупаком. Дрэнь шчупачок. А галоўнае - усё адно дома не павераць, калi я не пацверджу.
      - Пайшоў ты... Эскулап! Канавал!
      - Мыло, ошэнь мыло, - бяскрыўдна бубнiў Яраш, зноў закiнуўшы блешню. - А ты ведаеш, што канавал вельмi тонкая прафесiя?
      - Антон, ты мяне сваiм дурацкiм спакоем давядзеш, што я нап'юся сёння.
      - Выпi ракi.
      - А-а, чорт! Дулю ж ты ў мяне з'ясi, а не юшку. - I, шыбануўшы ў траву спiнiнг, Кiрыла з ваяўнiчым намерам рушыў да шчупака.
      Тады i Яраш кiнуўся яму наперарэз, схапiў за рукi.
      - Э-э! Што ты дурны - я ведаю. Але выкiнуць такога шчупака!
      Шыковiч хацеў падставiць яму ножку. Але Антон Кузьмiч лёгка падняў мяккi пяцiпудовiк, панёс да абрыву.
      - Астуджу я тваю гарачую галаву.
      - Чакай. Вунь на тым беразе людзi. Знарок патану - цябе пасадзяць.
      Яраш адпусцiў сябра. Яны селi на мяккую атаву, звесiўшы ногi з абрыву. I так, ужо сур'ёзна размаўляючы, прасядзелi, пакуль з неба не палiлося ў раку расплаўленае золата захаду.
      18
      Маша, у якой у бальнiцы быў разлiчаны кожны рух, ускочыла ў палату, як гарэзлiвае дзяўчо, вясёлая, узбуджаная. Падбегла да ложка Зосi, прысела, асцярожна i мякка абняла яе.
      - Вiншую, Соф'я Сцяпанаўна. Цудоўная кардыяграма! Усе лысыя дзяды кансiлiум - горача вiншуюць Антона Кузьмiча. Блiскучая аперацыя! Рэдкая! Хутка мы будзем з вамi танцаваць. Вы любiлi танцаваць?
      Вялiкiя Зосiны вочы раптам напоўнiлiся слязамi.
      - Што вы?! - спалохалася Маша. - Я сказала што-небудзь не так?
      - Нiчога. Не звяртайце ўвагi. - Зося выцерла слёзы рагом новенькай прасцiны. - Гэта я так. Я любiла танцаваць. Але я была вучанiца. Мяне не пускалi на вечары. Толькi ў драмгурток.
      Яна сумна ўсмiхнулася.
      "Божа мой! Гэта ж дваццаць год яна як бы i не жыла, - жахнулася Маша, i ёй зрабiлася да болю шкада жанчыну. - I цяпер яшчэ ў яе такiя сумныя вочы. Каб я ведала, чым можна ўзрадаваць цябе!"
      - З заўтрашняга дня за вас возьмецца лекар лячэбнай фiзкультуры.
      Зося ў знак удзячнасцi ледзь прыкметна кiўнула галавой.
      Да аперацыi яна была больш гаваркая i цiкаўная. А цяпер быццам баiцца са словамi страцiць сiлу, якая павольна вяртаецца да яе.
      Сапраўды, Зося з дня ў дзень адчувала прылiў гэтай новай сiлы, даўно забытай, i ёй было хораша i... страшна. Нiколi, нi ў гестапа, нi ў лагеры, нi перад аперацыяй, у яе не было такiх прыступаў страху, якiя здараюцца часам цяпер. Часта снiцца, што ў яе зноў хворае сэрца, што яна зноў задыхаецца, i яна прачынаецца ў халодным поце i слухае сваё сэрца. Ну вось, зноў яно калоцiцца лiхаманкава. Але праходзяць хвiлiны - i сэрца пачынае бiцца поўна, спакойна, у рукi i ногi вяртаецца здаровая моц.
      Ёй хочацца расказаць пра свой страх Антону Кузьмiчу цi Машы, але яна не адважваецца, прымхлiва баiцца - не спалохаць бы словамi гэтую дзiвосную сiлу.
      З удзячнасцю, улюбёна глядзiць Зося на Машу, любуецца яе залатымi вейкамi i такiмi ж незвычайнымi валасамi, i вельмi хочацца ёй сказаць гэтай дзяўчыне сардэчныя словы, сказаць, што палюбiла яе не як бальнiчную, а як родную сястру. Але чамусьцi i гэтыя словы яна баiцца сказаць. А Маша таксама заварожана, з замiлаваннем, як на дзiця, глядзiць на Зосю, думае, чым бы развесялiць яе, i пакутуе ад таго, што нiчога не можа прыдумаць. Зрэдку яны ўсмiхаюцца адна адной вачамi i позiркамi прызнаюцца ў любвi.
      - Соф'я Сцяпанаўна, хочаце, я пачытаю вам вершы Блока. Антон Кузьмiч любiць Блока, i ў яго кабiнеце ляжыць томiк.
      Яна згадзiлася, ледзь прыкметна кiўнуўшы галавой i заплюшчыўшы вочы.
      Узрадаваная Маша пабегла за кнiгай. Яна не ўбачыла, як Зося ўздрыгнула ад гэтай нечаканай прапановы. Блока любiў яе бацька i чытаў ёй, малой. Мацi не вельмi ўхваляла гэта, раiла Маякоўскага. Яны па-рознаму выхоўвалi яе, мацi i бацька. Мацi, напрыклад, каб навучыць яе плаваць, аднойчы выпiхнула з лодкi на сярэдзiне ракi i гэтым так напалохала бацьку, што ў таго ледзь не быў сардэчны прыступ. У дзевятым класе Зося таксама палюбiла Блока.
      Пасля вайны яна рэдка думала пра мацi. А ў той момант, калi Маша сказала пра Блока, яна чамусьцi ўспомнiла мацi, i сэрца яе, яшчэ не загоенае, сцiснулася i зашчымела забытым болем. Мацi загiнула ў Польшчы, у жонкi яе брата ёсць паведамленне, у якiм горадзе яна пахавана.
      Зося падумала:
      "Калi я зусiм ачуняю, то збяру грошай i з'езджу на яе магiлу. Я папрашу кветак з нашага саду. Работнiцы ясляў дадуць. - I раптам зноў страх: - Няўжо мяне не пусцяць на магiлу мацi?"
      Прыгадала, што, вярнуўшыся з Германii, яна не знайшла магiлу бацькi, хоць помнiла, дзе яго пахавалi, i ёй захацелася плакаць. Яна паспрабавала стрымацца i не здолела - заплакала па-дзiцячы, наўзрыд. Суседка, таксама пасляаперацыйная, слабым голасам спытала:
      - Чаго вы? У вас жа ўсё так добра! - Сама яна здагадвалася, што ў яе выразалi ракавую пухлiну, i з жахам думала, што гэта не збаўленне ад хваробы.
      - Калi ласка, не звяртайце ўвагi. - Зося ўсхлiпвала i выцiралася прасцiной.
      Вось i гэтага нiколi не было да аперацыi: хворае сэрца яе было чэрствым.
      Маша, вярнуўшыся i ўбачыўшы сяброўку ў слязах, спалохалася. Але тая заспакоiла яе:
      - Ды не, нiчога, Маша, слаўная вы мая. Я проста ўспомнiла. Мой бацька любiў Блока.
      Пра бацьку яе Яраш забаранiў гаварыць. I Маша, каб нiчога не адказваць, наўздагад разгарнула томiк i пачала чытаць:
      В сыром ночном тумане
      Все лес, да лес, да лес...
      В глухом сыром бурьяне
      Огонь блеснул - исчез...
      Опять блеснул в тумане,
      И показалось мне:
      Изба, окно, герани
      Алеют на окне...
      Адзiн верш, другi, i раптам убачыла, як азарыўся Зосiн твар. Не было ў яе яшчэ такой усмешкi. Невясёлыя вершы, а смутак з вачэй яе знiк. Дзiўна. Ды iм перашкодзiла суседка: заплакала яна.
      Усё адно Маша выскачыла з бальнiцы на вулiцу з надзвычай узнятым настроем. Свяцiла неспякотнае ўжо жнiвеньскае адвячоркавае сонца. Iшлi па вулiцы людзi, адны - павольна, другiя - спешлiва. Iмчалi аўтобусы, "Волгi" i "Масквiчы".
      Маша любiла свой горад. Любiла гуляць у парку, якi лiчыцца найлепшым у рэспублiцы. Але адной усё-такi сумна. Каб сустрэць каго-небудзь вясёлага! Яна ўспомнiла Славiка. Яна думала пра яго i раней. I пра Тараса. Пра абаiх. Употай чакала, што хтосьцi з iх захоча сустрэцца з ёй.
      Але хлопцы не праяўлялi iнiцыятывы. Славiк, безумоўна, несур'ёзны суб'ект, балбатун i нахабнiк. Але Маша не магла забыцца, як ён з першага позiрку захапiўся ёю. Нiхто яшчэ так адразу не захапляўся. Часцей за ўсё яна чула: "Глядзi, якое рыжоцце пайшло!" Гэта яе абражала. А вось Славiк, той адразу: "Вы ж незямная". А яна зямная, звычайная дзяўчына з палескай вёскi, i ёй, як усякай дзяўчыне, было прыемна пачуць такi шчыры камплiмент. Акрамя ўсяго, яна адчувала сябе вiнаватай - за аплявуху. Не такая ўжо яна "кiсейная паненка", каб так абражацца за яго дурную балбатню.
      Так, ёй хацелася сустрэцца. Але дзявочы гонар не дазваляў ёй першай шукаць гэтай сустрэчы.
      А тут ёй раптам захацелася зрабiць нешта незвычайнае, гарэзлiвае.
      Паабедаўшы ў кафэ, яна пайшла ў парк. Размянiла ў прадаўшчыцы газiроўкi пяцiкапеечную манету, папрасiла "дзве па дзве". Шчыльна зачынiла дзверцы будкi аўтамата. Даведалася па 09 тэлефон Шыковiча.
      - Ало! - пачулася ў трубцы. Яна пазнала голас Славiка i не адказвала.
      - Ало! - крыкнуў ён. - Што? Правяраеш, цi ёсць хто дома? На жаль, браток, ёсць я, верны вартавы бацькавых мiльёнаў. I май на ўвазе - узброены атамнай пушкай. Але калi ты пазычыш мне пяць рублёў, мяне тут не будзе. Залазь, рабуй. Хрэн з iмi, з мiльёнамi!
      Маша ледзь вытрымала, каб не зарагатаць ад гэтай Славiкавай тырады невядомаму абаненту. Праглынуўшы смех, яна пiскнула:
      - Уладзiслаў Кiрылавiч!
      - О-о! - Вiдаць, яго здзiвiў жаночы голас i такi нечаканы зварот. - Хм... сапраўды, гэта, здаецца, я - Уладзiслаў Кiрылавiч. Я слухаю вас.
      - Адна ашоба чакае ваш каля ўвахода ў парк, - па-старэчы прашамкала Маша.
      - Колькi ёй год, ашобе гэтай?
      - Шэмдзешат.
      - Самы мой любы ўзрост! - засмяяўся хлопец.
      - Калi вы не будзеце праз пятнаццаць хвiлiн, многа страцiце, - сказала Маша звычайным голасам i павесiла слухаўку.
      Славiк быў упэўнены, што знаёмыя дзяўчаты хочуць з яго пажартаваць. Але ён нiколi не баяўся апынуцца ў смешным становiшчы. Ён сумаваў у пустой кватэры, без грошай i ўзрадаваўся выпадку хоць чым-небудзь забавiцца. Праз дзесяць хвiлiн Маша ўбачыла яго на пляцоўцы каля ўвахода ў парк. Яна стаяла па той бок агароджы за кнiжным кiёскам i ўпотай назiрала. Ён iшоў павольна, засунуўшы рукi ў кiшэнi блакiтных штаноў. Трошкi насцярожана азiраўся. Прайшоў раз да варот i назад, заглядаючы спачатку ў твары дзяўчат, потым - пажылых жанчын, нарэшце i бабуль не стаў мiнаць.
      Машу гэта смяшыла. На яе з цiкавасцю пазiралi: адна, а такi гарэзлiвы выраз яе твару, такiя чорцiкi ў вачах.
      Так яна памучыла яго хвiлiн пятнаццаць. I толькi калi ўбачыла, што цярпенне яго вычарпалася i ён энергiчна рушыў у парк, яна пайшла насустрач на выхад. Iшла спешлiва, глядзела ўбок - на партрэты перадавiкоў вытворчасцi. Была ўпэўнена, што мiма яе ён не пройдзе. Сапраўды, хутка пачула яго радасны воклiч:
      - Маша!
      Яна спынiлася, зрабiла здзiўленыя вочы, нiбы не пазнавала яго. Ён працягнуў руку. Яна не падала сваю. Але Славiк не збянтэжыўся.
      - Гэта ты званiла мне?
      - Я званiла вам? I не думала! Многа ў вас самаўпэўненасцi, таварыш Шыковiч.
      - Нейкая бабуля назначыла мне спатканне.
      - То i чакайце вашу бабулю.
      - На д'ябла мне яна! Я рады, што сустрэў... вас. - Славiк раптам страцiў сваю смеласць i не адважваўся казаць "ты". Тут яна здалася яму яшчэ больш прыгожай, чым там, на дачы. Вельмi захацелася, каб Маша засталася з iм, пайшла ў парк. Няхай бы паглядзелi яго даўнiя сябры i пазайздросцiлi: якая дзяўчына з iм!
      Але Маша глянула на ручны гадзiннiк так, быццам давала зразумець, што яна спяшаецца. Ён нясмела ўзяў яе за руку, каб утрымаць.
      - Вы крыўдуеце на мяне? Я прашу прабачэння. Я не крыўдую на вас за аплявуху. Я гатовы атрымлiваць па аплявусе кожны дзень, абы быць з вамi. Хадзем пагуляем.
      - Каб вы зноў сказалi якую-небудзь брыдоту?
      - Клянуся. Я адкушу сабе язык, калi з яго сарвецца хоць адно непрыстойнае слова.
      Маша ўсмiхнулася. Усё-такi ён пацешны, гэты балбатлiва-галантны хлопчык. З iм не засумуеш. Гэта той вясёлы чалавек, якога ёй хацелася сустрэць пад свой сённяшнi настрой.
      - Веславаць вы ўмееце? На лодцы пакатаеце? - неспадзявана для Славiка, весела i проста, як малая, спытала Маша.
      Славiк не ўзрадаваўся, што яна згадзiлася. Ён пахаладзеў: у яго кiшэнi было ўсяго некалькi капеек. О, якiя эпiтэты паслаў ён у той мiг бацьку, якi не даваў яму цяпер нi капейкi. Ды i сяброў па брыгадзе ўспомнiў:
      "Самi, чэрцi, па дзве сотнi калупаюць, а мне далi ў аванс вучнёўскiх пятнаццаць рублёў. Вось табе роўнасць i брацтва!.."
      Ён ляпнуў далоняй па нагруднай кiшэнi сваёй моднай, навыпуск, жоўта-блакiтнай сарочкi.
      - Чорт, я забыўся захапiць грошы. I дакумент.
      Маша прыхавала ўсмешку, успомнiўшы яго прызнанне па тэлефоне ўяўнаму рабаўнiку.
      - У мяне ёсць грошы, - паказала яна сумачку i пажартавала, нечакана перайшоўшы на "ты": - Я буду эксплуатаваць цябе.
      - О, з вамi я згодзен плыць хоць да Чорнага мора. Вы былi б маiм сонцам i маяком.
      - Пайшлi, - сказала яна. - А то на нас звяртаюць увагу.
      Славiк толькi цяпер убачыў, што яны стаяць пасярод праходу ад плошчы да варот парку, што навокал многа людзей, i схамянуўся, што ён гаворыць залiшне гучна.
      Чоўны былi ў разгоне. Прыйшлося чакаць. Маша аддала яму сумачку, скiнула басаножкi i хадзiла па мелi. Зайшоўшы глыбей, яна ледзь прыўзняла сукенку, i Славiк любаваўся яе прыгожымi каленямi з залатымi кропкамi радзiмак. Ён стаяў на беразе паважны, сцiшаны, з сумачкай у руках i з нейкiм салодкiм страхам адчуваў, што ў галаве яго як бы ўтварылася шчылiна i праз яе выцякаюць тыя скептычна-насмешлiвыя словы, якiя былi запасены там на ўсе выпадкi i якiмi ён вельмi спрытна ўмеў адгароджвацца i ад сур'ёзнага i ад смешнага. Ён падумаў, што сябры, напэўна, кпiлi б з яго, каб убачылi ў такiм стане - вартаўнiком дамскай сумачкi, нiбы ён верны муж суровай жонкi. Але адчуваў, што, каб Маша сунула яму ў рукi i басаножкi, ён з прыемнасцю трымаў бы iх, не баючыся нiякiх кпiнаў. Чаго не зробiш для такой дзяўчыны!
      Яна пырснула на яго вадой. Ён адскочыў.
      - Здымай чаравiкi!.. Закасвай свае модныя штаны i лезь у ваду. Так прыемна!
      - Мы на лузе пакупаемся. Згода?
      - Я без купальнiка.
      Любой другой дзяўчыне ён, напэўна, адказаў бы: "Тым лепш". Або пачаў бы "фiласофстваваць": "Гэта ўмоўнасць. Чалавецтву пара выкiнуць сарамлiвасць, як шкодны перажытак мiнулага". А Машы ён не сказаў нi таго, нi другога. Не, не пабаяўся, помнячы аплявуху. Стрымала нейкае iнакшае, зусiм яшчэ не знаёмае яму пачуццё. Ён трохi ўжо пачаў злаваць на сябе за такую нязвыклую разгубленасць. З нецярпеннем чакаў чоўна i злаваў на ўсiх, хто праплываў мiма.
      "Якога д'ябла без патрэбы плаваць? Вунь тумба якая! Яшчэ за вёслы села. Каб ты перакулiлася!"
      Прыйшла маторка, i хвалi, пацалаваўшы Машыны ногi, пакацiлiся на пясок. Дзяўчына стала тварам да сонца, грацыёзна падняла рукi, папраўляючы капу залатых валасоў.
      - Паглядзi, якi прыгожы адгэтуль чыгуначны мост. I лёгкi-лёгкi. Здаецца, можна ўзяць яго на рукi i панесцi. Табе не хочацца падняць яго?
      - Не, мне хочацца ўзяць на рукi цябе.
      Яна пагразiла пальцам.
      - Дамовiлiся, што ты не будзеш крыўляцца. Я не люблю.
      А ён зусiм не крыўляўся. Яму сапраўды ў той мiг нясцерпна хацелася падхапiць яе на рукi i панесцi ў невядомую даль, ад людскiх вачэй, дзе б яны маглi застацца адны.
      Нарэшце яны атрымалi лодку...
      Славiк, паказваючы сваю радасць i сiлу, адразу ад мастка так шырока замахаў вёсламi, што ледзь не ўрэзаўся ў другую лодку.
      - Асцярожна! - упiкнула Маша, яна сядзела на карме. - I не туды. Туды, паказала ўверх па цячэнню. - Я ж сказала, што буду эксплуатаваць.
      - А я хацеў да Чорнага мора.
      - Не, лепш ужо да Балтыйскага. Вёрст трыста правалачэш па сушы. Так рабiлi нашы продкi. Яны былi сапраўднымi рыцарамi. Не тое што ў наш час.
      Славiк, не дужа натрэнiраваны вясляр, хутка адчуў, як нялёгка веславаць супраць, здаецца, непрыкметнай, а ў сапраўднасцi даволi моцнай плынi ракi. Павольна праплылi зарослыя кустамi чаромхi i калiны абрывы парку, няхiтрыя збудаваннi i дэбаркадэры прыстанi з закапцелымi стомленымi параходзiкамi каля прычалаў. На высокай кручы над прыстанню, за старымi таполямi, бялелi новыя дамы.
      Маша не толькi любiла горад знутры, яна любiла глядзець на яго адгэтуль, з ракi, а яшчэ лепш здалёк, з насыпу акружной дарогi, i з таго вунь гаю, да якога ёй хочацца даплыць. Няхай папацее гэты шукальнiк лёгкiх прыгод! Яна, задумлiва чэрпаючы ў жменю ваду, глядзела на горад.
      Модная Славiкава сарочка змокла ад поту i пакамячылася. Пот залiваў вочы, але, каб не выдаць сваёй слабасцi, хлопец не кiдаў вёслаў. Расла злосць на сябе: нiколi яшчэ ён так па-дурному не выстаўляў сябе перад дзяўчатамi. На нейкi момант з'явiлася тое ж пачуццё, што i да Нiны: адпомсцiць гэтай рыжай чарадзейцы за такое сваё ўнiжэнне.
      "Вытры пот, дурань!" - весела i лагодна думала Маша. Настрой яе яшчэ больш харашэў. Не марна згiне вечар. Будзе што ўспомнiць. I расказаць. Каму? Цi не расказаць заўтра Соф'i Сцяпанаўне?
      - Слава, заспявай што-небудзь.
      Гэта быў амаль ужо здзек: як ён мог спяваць, так вяслуючы!
      - Я пяю толькi п'яны, - прахрыпеў хлопец без усмешкi.
      Яна зразумела, што даволi, бо цярпенне яго вычэрпваецца, i закамандавала:
      - Права руля. Да тых кустоў. Адпачнём.
      Славiк азiрнуўся i "высушыў" левае вясло. Лодка крута павярнула да берага, уткнулася носам у травянiстую купiну. Ён, закiнуўшы вёслы, выскачыў першы, выцягнуў нос лодкi на бераг. Яна, сыходзячы, падала яму руку. Ён рэзка пацягнуў яе да сябе, схапiў на рукi, лёгка падняў, цяжка дыхаючы; паспрабаваў цалаваць, нягледзячы на тое, што мiма праплывалi другiя лодкi.
      Маша далонямi ўперлася яму ў твар, у вусны. Ён пацалаваў халодную ад частага мыцця спiртамi i эфiрамi далоню. Дзяўчына спрытна, як рыбiна, выслiзнула з яго абдымкаў. Адскочыла. З нядобрымi вачамi Славiк ступiў да яе. Яна не адступала. Стаяла ў ваяўнiчай позе, залажыўшы рукi за спiну.
      - Ну!.. Паспрабуй! Атрымаеш такую аплявуху, што апынешся ў рацэ. Не лезь са сваiмi пацалункамi... пакуль што...
      Гэтае "пакуль што" неяк адразу астудзiла разгарачанага i ўзлаванага цяжкiм веславаннем хлопца.
      - Пакуль што? А калi можна будзе?
      - Нiколi!
      Ён весела засмяяўся.
      - Нiколi? Тады дазволь цяпер пацалаваць хоць край сукенкi. Цi твой пальчык. Адзiн. Любы з дваццацi.
      Яна таксама не стрымала ўсмешку:
      - Блазен! Калi-небудзь ты моцна пагарыш за свае дурныя жартачкi.
      Яна з апаскай абышла яго, ускочыла ў лодку, села за вёслы:
      - Адпiхнi.
      Лодка захiсталася. Славiк стаяў ззаду, трымаючы раўнавагу, дыхаў ёй у патылiцу, у залатыя косы. Як яму хацелася пацалаваць iх. Што за лiха! Нiколi яшчэ яму не хацелася так пацалаваць нiводную дзяўчыну, хоць цалаваўся ён з многiмi. Яна як бы адгадала яго намер.
      - Праходзь на карму. Але да мяне не дакранайся, а то будзеш за бартом. Пасунулася на лавачцы, адхiлiлася ўбок. Але калi лодка, якую круцiла плынь, хiснулася, схапiла яго за руку, падтрымала.
      Яна скiравала не ўнiз, а таксама ўверх i веславала лёгка, роўна, спорна. Славiк, зразумеўшы, што яна знарок здзекавалася з яго, надзьмуўся, ужо зусiм сур'ёзна думаючы, як бы ёй адпомсцiць.
      Але яна сказала проста, па-сяброўску:
      - Ты, дурань, траха не сапсаваў мне настрой. А ў мяне сёння такi настрой!
      - Ад чаго гэта?
      - Не ведаю. Быў кансiлiум у Савiч. Сэрца яе ўсе прафесары прызналi нармальным. Цудоўная аперацыя! Антона Кузьмiча вiншавалi.
      - А хто гэты Савiч?
      - Гэты! Соф'я Савiч! Няўжо ты нiчога не ведаеш? - вельмi здзiвiлася Маша. - Табе Яраш не расказваў?
      - Ты думаеш, я з Ярашам штодня п'ю чай?
      - А бацька твой?
      - Бацька заклапочаны, каб перавыхаваць мяне.
      - О, я табе раскажу.
      Яна павярнула лодку назад, унiз па плынi, i, амаль не вяслуючы, толькi накiроўваючы, каб не круцiла, пачала расказваць, што ведала, пра Зосю, пра яе бацьку, пра Яраша, Тараса. Славiк слухаў, як казку, без скептыцызму, удумлiва, забыўшыся на сваю крыўду i ўсе iншыя пачуццi. Калi яна дайшла да аперацыi, ён недаверлiва спытаў:
      - Ты сама бачыла, як ён дабраўся да сэрца?
      - Дзiвак! Я аперацыйная сястра. Ты ведаеш, што робiць аперацыйная сястра?
      Ён засаромеўся свайго пытання.
      Дзiўна, яе расказ не проста зацiкавiў хлопца. Ён неяк зусiм з iншага боку адкрыў яму самую Машу. Пры першай сустрэчы i цяпер ён глядзеў на яе як на незвычайную, па-свойму цiкавую i прыгожую, дасцiпную i вясёлую дзяўчыну, з якой прыемна правесцi час. Ён не ўнiкаў у сутнасць яе прафесii i ў самую сутнасць як чалавека, якi трохi больш пажыў i, безумоўна, значна больш пабачыў. Цяпер ён адчуў гэта, i ў яго з'явiлася павага да яе - такая, як да Яраша, да Тараса, да Галыгi, да ўсiх, хто меў цiкавую i карысную, на яго думку, для людзей прафесiю i цвёрдыя погляды на жыццё.
      Машу здзiвiла, крыху спалохала i нават расчаравала, калi пасля катання Славiка быццам падмянiлi. Пакуль яна разлiчвалася i забiрала дакумент, ён стаў сур'ёзны да паважнасцi, рахмана-сцiшаны i ветлiвы. Можа, таму позна ўвечары, каля яе кватэры, яна не вырвала сваёй рукi i не абурылася, калi ён раптам на развiтанне сцiснуў яе тонкiя пальцы, нахiлiўся i пацалаваў iх.
      Ёй упершыню быў прыемны такi пацалунак.
      19
      А на другi дзень ёй пазванiў Тарас. У бальнiцу. Яна толькi скончыла з хiрургам Лапацiнай аперацыю. Дзяжурная па аддзяленню сястра паклiкала яе да тэлефона, амаль таямнiча паведамiўшы:
      - Трэцi раз звонiць.
      Маша падумала, што гэта Славiк, i пайшла незадаволеная, сярдзiтая, збiраючыся добранька прабраць яго.
      Ды раптам зусiм другi голас, усхваляваны да невыразнасцi:
      - Маша? Маша! Я прашу прабачыць. Можа, адарваў вас ад работы? Прабачце. Гэта Тарас... Маша... Помнiце? Ну, Ганчароў.
      Яна павiталася сур'ёзна, стрымана:
      - Добры дзень, Тарас.
      Ён ажно засмяяўся ад радасцi, што яна помнiць яго.
      - Добры дзень, добры дзень... Маша! Вы прабачце. - I раптам выпалiў на адным дыханнi: - Я запрашаю вас на канцэрт Дзяржаўнай капэлы ў клуб Ленiна. Сёння ў восем.
      Яна анямела ад нечаканасцi. Успомнiла, што паабяцала Славiку сустрэцца з iм. Яна нiколi не была такой ветранай, каб ад аднаго бегчы да другога. Праўда, да яе раней не надта заляцалiся. I раптам два такiя хлопцы, розныя i цiкавыя! Каго ж выбраць? Адмовiцца ад спаткання з Тарасам ды яшчэ на канцэрце, на якi немагчыма дастаць бiлетаў? Не, не, не.
      Пра Тараса яна думала больш, чым пра каго другога. Падвесцi Славiка? Яму можна пазванiць. Не, не трэба i званiць. Няхай паблукае па парку. У яго залiшне самаўпэўненасцi, хоць учора пад канец ён i быў сур'ёзны. Няхай не думае. Ёй зрабiлася смешна, калi яна ўмiг уявiла, як Славiк будзе шукаць яе. Два днi, учора i сёння, быццам нейкi вясёлы чорцiк штурхаў яе на гарэзлiвыя ўчынкi. Пакуль мiльгалi гэтыя думкi, яна чула, як цяжка дыхаў у слухаўку Тарас.
      "Хвалюецца... Няўжо хвалюецца?"
      Адказала весела, гучна:
      - Дзякую, Тарас. Я з прыемнасцю пайду з вамi. Дзе мы сустрэнемся?
      Ён задыхнуўся ад шчасця:
      - Дзе хочаце.
      - На пераходным мосце. А палове восьмай. Добра?
      Яна паклала слухаўку i вясёлымi вачамi пераможна агледзела сваiх калег маладога лекара i дзвюх сясцёр.
      - Хто гэты Тарас? - спытала адна, старэйшая, замужняя i незадаволеная сваiм замужжам.
      - Ярашаў сын.
      - Антона Кузьмiча? О-о!
      - Нiшто сабе!
      - Цэлiш правiльна!
      Маша засмяялася. Яна, напэўна, зарагатала б, каб ведала, што адбылося на заводзе.
      Славiк з'явiўся на працу такi шчаслiвы, нiбы за ноч ён засвоiў усе таямнiцы зборкi i заняў месца брыгадзiра цi нават начальнiка цэха. Да гудка частаваў хлопцаў "Казбекам".
      - Ого! Цi не атрымаў ты спадчыну? - пажартаваў Косця.
      Славiк кiнуў Тарасу мiж iншым:
      - Табе прывет.
      - Ад каго?
      - Адгадай.
      - Што мне гадаць!
      - Ад Машы.
      - Ад той?
      - Ад той.
      - Дзе ты яе бачыў?
      - Сустрэў на вулiцы. Яна пыталася пра цябе.
      Ён не схлусiў. Маша сапраўды пыталася ў яго пра Тараса.
      Косця адразу ж, як толькi адышлi ўбок, накiнуўся на свайго брыгадзiра:
      - Ну што, не казаў я табе? А ты - вось. - Ён моцна i злосна стукнуў сябе кулаком у лоб. - Я ж бачыў, што яна не зводзiла з цябе вачэй. Дагэтуль не сустрэцца! Аблавух! А яшчэ ў армii служыў. Памрэш ты халасцяком.
      Тарас не крыўдзiўся i не адбiваўся. Ён думаў пра Машу. Яму вельмi хацелася сустрэцца. Але як гэта зрабiць?
      - Ведаеш што? - не адставаў мiж тым Косця. - Я аддаю табе свой бiлет на сённяшнi канцэрт. Запрасi яе.
      - Як?
      - У дваццатым стагоддзi iснуе тэлефон, майстар. Калi ты баiшся, я пазваню ад твайго iмя.
      Рэдка калi Тарас адрываўся ад работы. А то раптам знiк да абеду на добрыя паўгадзiны.
      У яго, як у намеснiка сакратара, быў другi ключ ад пакоя камiтэта камсамола. Падпiльнаваўшы, калi сакратар пайшоў на чарговую нараду ў райком, ён нырнуў у пакой. Можа, дзесяць разоў падымаў тэлефонную слухаўку i клаў назад, часам набраўшы тры лiчбы з чатырох. Па-першае, баяўся наскочыць на бацьку. Кнiжка i даведачная станцыя паведамлялi той жа нумар, па якiм ён званiў Ярашу. Урэшце адважыўся, вырашыўшы, што калi нават слухаўку возьме i бацька, то ён усё адно папросiць паклiкаць Машу. Што тут такое? Бацька - гэта нават лепш, бо ён, на жаль, не ведае прозвiшча дзяўчыны.
      Адгукнуўся жаночы голас.
      - Паклiчце, калi ласка, аперацыйную сястру Машу.
      - Лiтвiн? Яна на аперацыi.
      Так, так, гэта яна Лiтвiн, ён бачыў гэтае прозвiшча ў Ярашавых паперах апiсаннях аперацый.
      Другi раз ён званiў смялей, чамусьцi ўпэўнены, што яе не паклiчуць. Трэцi раз, пасля абеду, зусiм смела. Але калi пачуў i пазнаў яе голас, то спалохаўся, пачаў заiкацца.
      З'явiўся ў цэх як удачлiвы змоўшчык. Прашаптаў аднаму Косцю:
      - Запрасiў.
      - Згадзiлася?
      - Ага.
      - А што, не казаў я табе? Заяц! Будзеш тыдзень паiць мяне пiвам.
      Але самае смешнае, што Косцю не прыйшлося ахвяраваць у iмя дружбы сваiм бiлетам. Ад канцэрта адмовiўся Славiк. У канцы змены ён з посным выразам твару сказаў:
      - Нешта мацi званiла, прасiла прыехаць на дачу. Хлопцы, хто прадасць мой бiлет?
      - Дай мне, - падскочыў Косця. - Да мяне сястра прыехала. Сама ў калгасным хоры спявае.
      У хлопцаў былi дарагiя месцы, у другiм радзе. Апрануты яны, як дыпламаты: у новых гарнiтурах. Косця i Генрых нават у чорных, па апошняй модзе, у Генрыха i гальштук - бабачка; блiшчалi манжэты накрухмаленых сарочак, зiхацелi дарагiя запанкi. Iшлi па зале ўсе разам. Яна сярод iх - як вогненная кветка. Менш бачыла вачамi, больш адчувала аголенымi рукамi, шыяй, патылiцай, спiною, што яе працiнаюць позiркамi, разглядаюць усе: мужчыны - з захапленнем, з цiкавасцю, жанчыны - з рэўнасцю, асуджэннем, скептыцызмам, пагардай. Гiпноз соцень вачэй моцна i незвычайна хваляваў: радаваў i страшыў.
      Добрая палавiна залы - музыкальная публiка, яны калi не былi знаёмы памiж сабой, то помнiлi адзiн аднаго па сустрэчах на канцэртах, у тэатры. Натуральна, што iх зацiкавiла група добра апранутых маладых людзей, якiя прабiраюцца да пярэднiх радоў.
      - Хто? Адкуль? - пыталiся шэптам сусед у суседа.
      - Ды гэта з кiнагрупы, што фiльм на рацэ здымаюць, - адказаў адзiн з тых, што ведаюць усё на свеце.
      - Актрыса?
      - Як прозвiшча?
      Маша пачула гэта. I Косця, якi iшоў побач, пачуў. Дакрануўся да яе рукi:
      - Чулi?
      Маша нервова засмяялася. Ёй зрабiлася яшчэ больш весела ад таго, што яе прымаюць за кiнаактрысу. Але чамусьцi боязна, быццам перад адказным экзаменам. Яна так навучылася трымацца сярод людзей, самых розных! I ў тэатры - хiба ўпершыню! А вось жа хвалюецца. Чаму?
      Перад канцэртам яна з хваляваннем, першы раз у жыццi, iшла ў лепшую цырульню горада, каб зрабiць прычоску. I нечакана для самой сябе выявiла такую патрабавальнасць, што малодшая майстрыца мусiла перадаць яе старшай, а тая пакрыўджана сказала:
      - Ляцiце, мiлая, у Маскву рабiць сваю прычоску, калi вам не падабаецца ў нас.
      Толькi сеўшы ў крэсла памiж Тарасам i жонкай Лапацiна, схаваўшы плечы i рукi, Маша супакоiлася.
      Адкрылася заслона. Ва ўсiм белым, як лебедзi, стаялi праз усю сцэну паўсагнутай шарэнгай спявачкi. Над iмi ўзвышалiся ў два ярусы спевакi, у нацыянальных кашулях, у чорных сурдутах.
      З-за кулiс выйшаў стары. Сiвыя валасы, сiвая, прыгожая, на клiн, бародка, высакароднае iнтэлiгентнае аблiчча i зусiм маладая пастава каранастага цела, зацягнутага ў чорны фрак i белы камiзэль. Iшоў ён лёгка, ступаў мякка. Пакланiўся зале. Яму горача запляскалi.
      Маша падумала, што сам выгляд гэтага чалавека абяцае штосьцi харошае, прыгожае.
      Ён павярнуўся да хору. Падняў дзве рукi, i на нейкi мiг усё замерла. Ён лёгка павёў правай рукой - i палiлася песня.
      Машы нават спачатку здалося, што спявае не хор, што спяваюць недзе там, за сцэнай, на вулiцы, у полi. Яна ўпершыню чула капэлу - спеў без музычнага суправаджэння. Калi песня нарасла, наблiзiлася i было бачна, што спяваюць усе харысты, Маша слухала заварожаная, але не бяздумная. Думкi ляцелi, як iскры: то па адной, то роем, згасалi адны, успыхвалi другiя. То вясёлыя - яна ўспомнiла Славiка. То сумныя - i яна не бачыла сцэны, хору, а праз затуманены зрок убачыла мацi: вось яна, вярнуўшыся з калгаснага поля, гне спiну на сваiм гародзе. Бясконца ў працы! На нейкi момант дзяўчыне стала сорамна, што яна заплацiла гэтулькi за сваю шыкоўную прычоску. Мацi жахнулася б, каб даведалася, што яна столькi плацiць за такую непатрэбшчыну. Якая панi! "Рыжоцце такое!"
      "Заўтра я пашлю вам грошы, слаўныя мае, - звярталася яна да мацi i малодшых сястры i брата. - Не крыўдуйце на мяне. Я добрая. Я люблю вас".
      Потым падумала, што яна разумее рухi гэтага дзiвоснага чалавека на сцэне. Яны - як у Яраша. Такiя дакладныя. Адзiн няправiльны рух, адна памылка, i смерць: там - чалавеку, тут - песнi.
      - Бачылi, якi чарадзей? - нахiлiўся да яе Тарас.
      - А? Але, - яна ўдзячна паклала сваю руку на яго.
      Яна тут жа, з новай песняй, забылася на гэта. А ён баяўся паварушыцца. Ён нiчога не чуў i нiчога не бачыў, толькi адчуваў яе халаднаватую руку.
      На перапынак яна выйшла трохi як бы засмучаная - задумлiвая, маўклiвая. Хлопцы, яе спадарожнiкi, круцiлiся вакол i рознымi спосабамi памагалi Тарасу развесялiць яе. Ажно Вера прыраўнавала свайго Лапацiна i адцягнула ўбок.
      У буфеце яны частавалi яе шампанскiм, лепшым марожаным i самымi дарагiмi цукеркамi.
      З нейкай прычыны яна спытала:
      - Гэта ўся ваша брыгада, Тарас?
      - Не. Яшчэ Славiк.
      - Якi Славiк? Той? - вельмi здзiвiлася яна. - Ён хiба ў вас?
      - Мы ўзялi яго вучнем. Хочам зрабiць чалавекам, - адказаў Ходас.
      - А дзе ён цяпер?
      - Нешта мацi пазванiла. Паехаў на дачу.
      Маша незнарок пралiла на стол шампанскае i зарагатала. Яны не ведалi, чаму яна смяецца, i таксама смяялiся. На iх звярталi ўвагу.
      20
      Гукан амаль спалохаўся, калi сакратарка паведамiла, што да яго хочуць зайсцi Яраш i Шыковiч. Хутка падняўся з крэсла, перабiраючы паперы, як бы шукаючы самую патрэбную.
      - Скажы, што я заняты.
      Гэта была праўда: пiльныя справы, нарады падганялi ў той дзень адна адну. Але ён тут жа сцямiў, што не прыняць Яраша, дэпутата гарсавета, старшыню камiсii, i Шыковiча, таксама дэпутата, было б больш чым неразумна. Можна адкласцi размову, калi яна ў iх доўгая, але не пусцiць у кабiнет...
      Ён спынiў дзяўчыну, здзiвiўшы яе парушэннем сваёй звычайнай паважнасцi, памяркоўнасцi.
      - Не, не... Няхай заходзяць. Калi ласка, - сказаў мiтуслiва, разгублена, а сам думаў:
      "Абодва. Без званка. Не папярэдзiўшы. Што iм трэба?"
      Намеснiк яго, Кушнер, з якiм яны працавалi над пiсьмом у Дзяржплан, падняўся, каб пайсцi. Гукан i яго спынiў:
      - Не, не... Застанься.
      Пайшоў да дзвярэй, шырока i прыветлiва расставiўшы рукi, нiбы хочучы абняць яшчэ нябачных гасцей.
      - Ну, ну!.. Каго я бачу! - выгукнуў ён, калi ў дзвярах з'явiлася мажная постаць Яраша. - Прашу, прашу. А то вы, Антон Кузьмiч, старшыня камiсii, а ў гарсавет заглядваеце рэдка. Дый ты, Кiрыла, даўно ўжо не быў, - пацiскаючы руку Шыковiчу, усмiхнуўся Гукан. - Усё ездзiш? Шукаеш герояў?
      - Шукаю, - адчуўшы хiтра схаваную iронiю ў Гуканавых словах, сур'ёзна i цвёрда адказаў Шыковiч.
      - Прашу, прашу, - паказваў на мяккiя крэслы каля рабочага стала Гукан.
      Калi яны прывiталiся з Кушнерам i селi насупраць адзiн аднаго, Гукан зiрнуў на вялiкi гадзiннiк, што стаяў у куце, даючы зразумець, што на доўгiя размовы ў яго часу няма. Спытаў напалову з жартам:
      - Якi клопат звёў разам медыцыну i лiтаратуру?
      Яраш сказаў проста, без дыпламатыi:
      - Сямён Парфёнавiч, трэба памагчы аднаму чалавеку.
      - Трэба - паможам. Калi хадайнiчаюць два дэпутаты...
      - Жанчыне, - сказаў Шыковiч, зазiраючы старшынi ў вочы.
      Гукан увесь час, з самага парога, адчуваў, што Шыковiч не зводзiць з яго вачэй, i гэтыя дапытлiвыя позiркi - "Што ён хоча ўбачыць?" - нервавалi яго.
      - Тым больш неабходна памагчы.
      - Трэба невялiчкая, на адзiн пакой, але асобная кватэрка.
      Гукан цiха свiснуў:
      - Таварышы дарагiя, дэпутаты мае, вы не ў курсе нашых кватэрных спраў.
      - Жанчына ў бальнiцы. Пасля цяжкай аперацыi.
      - На сэрцы, - падказаў Шыковiч, разглядаючы на гэты раз Гуканавы рукi, у якiх ён круцiў тоўсты зялёны аловак.
      - Яшчэ адна аперацыя на сэрцы? - зацiкаўлена спытаў Кушнер, падняўся з крэсла каля стала для пасяджэнняў, дзе было прымасцiўся, каб не перашкаджаць размове, падышоў да Яраша. - Што ў яе - нiкога няма родных?
      - Няма.
      - А дзе яна жыла да аперацыi?
      - Наймала прыватны куток. На ўскраiне. А ёй цяпер неабходны меднагляд.
      - Безумоўна, - згадзiўся Кушнер i пакiваў галавой. - Выпадак цяжкi. Трэба нам падумаць, Сямён Парфёныч.
      Гукан падсунуў да сябе вялiкi настольны каляндар, нацэлiўся ў яго алоўкам:
      - Як яе прозвiшча?
      - Савiч, Соф'я Сцяпанаўна, - хутка адказаў Кiрыла, ва ўпор гледзячы на старшыню.
      Аловак уздрыгнуў. Расшырыўся вузкi твар каля вачэй i тут жа звузiўся шчокi аплылi ўнiз. Абяскровiлiся глыбокiя залысiны. Гукан залiшне доўга не ўзнiмаў вачэй. А потым схамянуўся, хутка глянуў, i нешта накшталт сумнай усмешкi скрывiла яго вусны:
      - Гэта не таго Савiча?
      - Таго, - жорстка адказаў Кiрыла.
      - Яна прапiсана ў нас? - спытаў Гукан абыякавым голасам.
      - Чатыры гады жыве. I працуе.
      Шчокi аплылi яшчэ раз - нiбы пад гладка паголенай скурай перакочвалiся нейкiя валiкi.
      "Чорт! - вылаяўся Сямён Парфёнавiч у думках. - Трэба мiлiцыi накруцiць, каб такiх без майго дазволу не прапiсвалi".
      Ён падняўся, выпрастаўся на ўвесь рост, быццам узлез на п'едэстал, засунуў рукi глыбока ў кiшэнi штаноў. Сказаў афiцыйна i катэгарычна:
      - Што ж... Паглядзiм. Можа, возьмем на чаргу.
      - Не будзь бюракратам! - амаль пагрозлiва папярэдзiў Шыковiч.
      Гукана ашаламiлi не столькi словы, колькi тон, тое, што "пiсака гэты" вось так да яго - на "ты".
      - Дзён праз дзесяць Савiч можна выпiсаць, - спакойна паведамiў Яраш i наском чаравiка наступiў сябру на нагу, каб той трымаўся спакайней.
      - Праз дзесяць дзён, Антон Кузьмiч, i размовы не можа быць. - Гукан звяртаўся цяпер толькi да хiрурга. - Што вы! Ды яшчэ асобная... Такiх i кватэр няма для аднаго чалавека. Ёсць дзяржаўная норма.
      - Тады яна зойме свой дом. Судовага рашэння аб канфiскацыi маёмасцi няма. Дом належыць ёй, - сказаў Шыковiч, гледзячы ў гэты раз не на Гукана, а на Яраша.
      - Яслi? - на мiг аслупянеў старшыня, а потым шырока махнуў рукамi, як журавель на ўзлёце крыламi, i закрычаў, здавалася, узрадавана: - Цудоўна! Цудоўна! - Да Кушнера: - Ты чуў? Выкiнем на вулiцу дзяцей! Сотню дзяцей! I аддамо дом, у якiм, дарэчы, амаль нiчога не засталося Савiчавага, ён перабудаваны i надбудаваны намi з табой... аддамо гэты дом - каму? Дачцэ...
      - Вiна Савiча не даказана! - злосна перапынiў яго Кiрыла.
      Гукан шырокiмi крокамi выйшаў з-за стала i стаў перад Шыковiчам у непахiснай паставе, з цвёрдасцю i жорсткасцю ў твары.
      - Не, таварыш Шыковiч, даказана! Вельмi добра даказана! Усiмi органамi. А вы не думайце, што калi знайшлi нейкую знахарку i яна напляла вам казак, дык вы ўжо ўсё даказалi, зрабiлi пераварот у гiсторыi падполля. Вы наiўны чалавек, Шыковiч. Для мяне цяпер ясна, чаму напiсаны ваш артыкул. Як толькi паявiлася гэтая асоба...
      - Пра асобу гэту ты памаўчы. - Кiрыла хацеў сказаць: "Хто, як не ты, загнаў яе ў Сiбiр?", але Яраш зноў штурхануў яго нагой.
      Антону Кузьмiчу хацелася патушыць гэтую нечаканую ўспышку. Цяпер галоўная мэта - кватэра. Ён даў сабе слова любымi сродкамi вырваць для Зосi пакой, i сварыцца з Гуканам зусiм не ўваходзiла ў яго планы.
      - Не прэтэндуе яна на дом, - сказаў ён. - Налiха ёй той дом!
      - А вось камунiст, работнiк рэдакцыi прэтэндуе. - Гукан адступiў ад Шыковiча, павярнуўся да свайго намеснiка. - Дзеля гэтага ён гатовы выкiнуць дзяцей... Чаго хочаш... Абы даказаць сваё...
      "Ох i дэмагог, сабачы сын. Выдаў бы я табе", - думаў Шыковiч, але пад выразнымi позiркамi i жэстамi сябра маўчаў.
      - А чаму, сапраўды, мы не можам даць кватэру гэтай жанчыне? - неспадзявана для Гукана спытаў Кушнер. Ён не ўсё зразумеў са спрэчкi, але, чалавек сумленны, просты i шчыры, адчуў, што праўда на баку хiрурга i пiсьменнiка, што жанчына гэтая мае ўсе правы на кватэру.
      Гукан аж крутнуўся на адной назе - да намеснiка:
      - Ты можаш даць?
      - Магу, - з добрай усмешкай адказаў Кушнер. - Роўна праз тыдзень рачнiкi здаюць дом па Элеватарнай. Напiшам iм гарантыйнае пiсьмо, i яны пазычаць адну кватэру. Такi выпадак!
      - Ну, ведаеш, я не магу адказваць за падобны шахер-махер. Ёсць партыйны i грамадскi кантроль.
      - Якi ж тут шахер-махер? Вынесем на выканком. Папросiм таварыша Яраша далажыць. А я тым часам дамоўлюся з рачнiкамi. Яны хлопцы добрыя, зразумеюць. - Спакойная разважлiвасць Кушнера неяк адразу ўтаймавала ўсiх. Нават Гукана. Але, забыўшыся, Кушнер нахiлiўся ў адчыненае акно i сарваў зялёны калючы плод каштана. I тады Сямён Парфёнавiч закрычаў вiсклявым, як у iстэрычнай бабы, голасам:
      - Не рвi каштанаў! Абшморгаў усё дрэва!
      21
      Яны стаялi перад шырока адчыненым акном пустога пакоя, у якiм пахла фарбай i цэментам. Пакой быў на другiм паверсе. Але i адгэтуль памiж садамi вiднелася лукавiна ракi i зарэчныя, спачатку лугавыя, далей палявыя i лясныя прасторы.
      - Цудоўна! Малайцы рачнiкi! - ухвалiў Шыковiч пасля добрых пяцi хвiлiн маўклiвага любавання i далёкiмi прасторамi, i блiзкiмi садамi, i гонтавымi, шыфернымi дахамi дамоў, што густа, як ластаўчыны гнёзды, ляпiлiся на пакатым беразе.
      - Малайчына Кушнер! - адгукнуўся Яраш. - Ён вытрымаў галоўны бой.
      - А ты маўчаў?
      - Не маўчаў. Але калi пачалася бойка памiж старшынёй i намеснiкам за галасы сябраў выканкома, то цяжка ўставiць слова...
      - Не было мяне!
      - Ты хутчэй сапсаваў бы справу. Я думаў, ты - флегматык, а ты - афрыканец.
      Маша, якая стаяла крыху збоку ад iх, павярнула сваю залатую галаву, усмiхнулася Шыковiчу, як бы ўхваляючы, што ён вось такi, неспакойны.
      - Не, ты растлумач, Антон... Здаецца, усё разумею, а паводзiн яго зразумець не магу. Добра, дапускаю, што ён упэўнены, што Савiч вораг... Хоць зноў-такi, чаму такое нежаданне сур'ёзна, па-новаму разабрацца з фактамi? Чаму такая ўпартасць? Але мяне больш абурае другое: што ён мае да гэтай няшчаснай дзяўчыны? Ужо каму-каму, а яму-то ўбiвалася ў галаву формула, што сын цi дачка не адказваюць за бацьку.
      - Формула! Ты скажы, навошта яна патрэбна была, такая формула? Чаму, нарэшце, не адказвае? Тады па логiцы трэба iсцi далей: i бацька не адказвае за сына. Нiхто нi за каго не адказвае. А вось я, наiўны чалавек, хачу адказваць за ўсiх. I хачу, каб усе адказвалi за мяне. I радуюся, што гэта цяпер запiсана ў такiм дакуменце!
      Яраш выказаўся злосна - што стасавалася да мiнулага, i любоўна-горача - аб сваiм жаданнi i пра той партыйны дакумент, пра якi ў тыя днi гаварылi ўсе.
      Маша паглядзела на яго з захапленнем, як глядзела неаднойчы ў час аперацый i пасля iх. Не ўсю сутнасць размовы, якую яны пачалi яшчэ ў машыне i прадаўжалi тут, у толькi што атрыманай Зосiнай кватэры, яна адразу зразумела. Гiсторыю Зосi i яе бацькi яна ведала, але не здагадвалася, што гiсторыя гэтая не скончана, i не магла ўцямiць, чаму яны так абураны Гуканам. Асаблiва Шыковiч. Не хацеў даваць кватэры? А каму ён вось так, адразу, даў кватэру? Што-што, а кватэрныя справы, пажыўшы ў горадзе, яна добра ведала, штодня чула размовы пра гэта, у размовах часта ўпамiналася iмя Гукана: адны яго хвалiлi, другiя лаялi. Маша ўмела быць аб'ектыўнай. Думала, што каб яна прасiла кватэру i ёй не далi, то яна не рабiла б з гэтага такой трагедыi, як робяць другiя. Таму i абурэнне Кiрылы Васiльевiча яна спачатку не зусiм разумела. А пасля апошнiх слоў, якiя мужчыны сказалi, асаблiва пасля слоў Антона Кузьмiча, ёй усё праяснiлася. Галоўнае - не кватэра, галоўнае - адносiны да чалавека ўвогуле i ўзаемаадносiны людзей, усiх людзей. Маладой душой сваёй, усiм складам характару i жыцця дзяўчына была за тое, што сказаў Яраш.
      Яна зноў падумала пра мацi, брата, сясцёр, i ёй стала радасна, што на другi дзень пасля канцэрта яна паслала iм грошы, якiя збiрала на новае плацце, i напiсала доўгае i добрае пiсьмо.
      Ехаць глядзець i абсталёўваць Зосiну кватэру Маша папрасiлася сама. Кватэрка яе парадавала. Даволi прасторны пакой, маленькая, але ўтульная кухня, дзе ўсё пад рукой: двухканфорная газавая плiтка, беленькая ракавiна, блiскучы кран, павярнулi - палiлася вада.
      Шыковiч, зайшоўшы, сказаў:
      - Каб трохi вышэй. Усё-такi нiзка. Час ужо адмаўляцца ад такiх габарытаў.
      Яраш дастаў рукой столь i засмяяўся. Ого, дзiва што! З яго ростам! А Машы ўсё здалося нармальным i прыгожым. Яна ўзрадавалася, калi мужчыны пахвалiлi вiд з акна.
      Яна каторы раз прайшлася па пакоi. Абцасiкi прылiпалi да свежай фарбы i, адлiпаючы, патрэсквалi. Заставалiся ледзь прыкметныя сляды. Таму яна хадзiла не па сярэдзiне, а каля сцен, дзе стане мэбля.
      - Падлогу трэба памыць халоднай вадой, - сказала дзяўчына i пашкадавала, што няма вядра i анучы.
      Яраша не здзiўляў яе гаспадарчы практыцызм. Здзiўляўся Шыковiч. I любаваўся дзяўчынай. Ён таксама, як некалi на дачы Валянцiна Андрэеўна, параўнаў яе са сваёй дачкой i падумаў аб адказнасцi за выхаванне дзяцей. Да Iры ён, праўда, хоць быў трохi абыякавы, сына ж з рук не спускаў, а вынiкi хоць i розныя, але аднолькава не надта радасныя.
      Пасля яны паўдня ездзiлi па горадзе - шукалi мэблю. Iх усiх аднолькава захапiлi клопаты па абсталяванню кватэркi. У ашчаднай касе, калi бралi грошы, Кiрыла прашаптаў сябру:
      - Ты ведаеш - я скупы. Але для яе мне чамусьцi нiчога не шкада.
      Машыну ён вёў з вясёлай зухаватасцю. Яраш жартаўлiва папярэдзiў:
      - Кiрыла, я не застрахаваў свайго жыцця.
      - Я недзе чытаў, што хiрургi - найбольшыя баязлiўцы. Страшэнна баяцца трапiць пад нож свайго калегi.
      - Няпраўда! - сур'ёзна запярэчыла Маша.
      Крамаў было некалькi. Яны аб'ехалi ўсе. I адусюль выходзiлi расчараваныя.
      Маша, пра густ якой Шыковiч спачатку, калi яна выказала захапленне маленькай, просценькай кватэркай, быў невысокай думкi, тут нечакана выявiла здзiўляючую патрабавальнасць. Яна нiколi яшчэ ў жыццi не купляла мэблi. Але тое, што яны ўбачылi ў крамах, яна ганiла адразу, з першага позiрку. Сталы, шафы, крэслы былi вялiкiя, нязграбныя, непрыгожыя.
      Яраш хмура маўчаў. Шыковiч сварыўся з дырэктарамi.
      - Не мы выпускаем, таварыш.
      - Дык не бярыце, што не iдзе. Патрабуйце!
      - А план?
      - Ды не жывiце адным днём. Адзiн месяц не выканаеце, на другi перавыканаеце, калi атрымаеце, што трэба.
      Яны паблажлiва i скептычна ўсмiхалiся: нiчога, маўляў, ты не разумееш, дарагi пакупнiк, у гандлёвых справах.
      Нарэшце адзiн малады прадавец употай, у цесным праходзе памiж шафамi-бегемотамi параiў Машы:
      - З'ездзiце да Грабара. На складзе вы знойдзеце, што вам трэба.
      - А хто гэта - Грабар?
      - "Гармэблягандаль".
      Маша, сядаючы ў машыну, расказала пра гэтую патаемную размову. Шыковiч адразу ж згадзiўся:
      - Iдэя! Стану лепшы даставала з усiх нашых даставал!
      - Ненавiджу пакупку па блату, цераз чорны ход.
      - Антон - iдэалiст! - засмяяўся Шыковiч, крута паварочваючы свайго шматпакутнага "Масквiча". - Будзе мэбля. Будзе i факт для фельетона.
      У калiдоры гандлёвай установы Кiрыла са смехам штурхаў мажнага Яраша да абабiтых жоўтым дэрмацiнам дзвярэй з шыльдай "Дырэктар".
      - Заходзь смела, паважна. Каб зрабiць уражанне.
      Але нiякая смеласць i паважнасць уражання на "ўсемагутнага Грабара", маленькага лысаватага чалавечка, не зрабiла. Ён не адказаў нават на iх прывiтанне i прадаўжаў размову з двума сваiмi работнiкамi: вырашалi важнейшае пытанне - у якую краму перамясцiць нейкую Гаюнкову. Потым дырэктар, мабыць, спахапiўся, што пытанне гэта незвычайная тайна, i незадаволена звярнуўся да наведвальнiкаў:
      - Вам што, таварышы?
      - Я - Шыковiч, - сказаў Кiрыла i ўбачыў, што прозвiшча яго нiякага ўражання не зрабiла. Нязлосна падумаў: "Газеты чортаў гандляр не чытае". Аднак рушыў далей: - А гэта - Яраш, наш праслаўлены хiрург.
      Антон Кузьмiч сцiснуў кулакi.
      Але - о дзiва! - перад Ярашам маленькi Грабар пачцiва падняўся, працягнуў руку:
      - Ведаю, ведаю. Хто ў нас не ведае таварыша Яраша! Прыемна, вельмi прыемна.
      "Клюнула", - падумаў Кiрыла, падставiўшы крэсла сябру. Сеў побач сам i тут жа пайшоў у наступленне:
      - Справа такая, таварыш Грабар... У Антона Кузьмiча жанiўся сын. (Яраш уздрыгнуў ад нечаканасцi.) Хлопец узначальвае брыгаду камунiстычнай працы на станкабудаўнiчым. Яму даюць кватэру. Бацька ў падарунак хоча абсталяваць яе. Але, ведаеце, трэба прыстойнае што-небудзь... Сучаснае. Стыль. Каб не сорамна было.
      - Разумею. Усё зробiм, - чамусьцi ўзрадаваўся дырэктар.
      Яраша неаднойчы здзiўлялi нечаканыя выдумкi Шыковiча. Але гэтая яго проста ашаламiла. Ён спачатку абурыўся, пасля натужлiва стрымлiваў смех, каб не здацца гэтым людзям дзiваком. У цесным калiдоры ён даў сябру кухталя.
      - А што ты яму будзеш тлумачыць? Шукаем стыльную мэблю для хворай? Казка!
      Яны паклiкалi Машу. I сам Грабар, вырашыўшы, вiдаць, за тры хвiлiны, якiя яны чакалi яго, куды перавесцi Гаюнкову, павёў iх на склад. Праўда, перад гэтым ён здзiвiў Машу. Раптам спытаў:
      - Нявестка, таварыш Яраш? - i працягнуў руку, пачаў вiншаваць.
      У дзяўчыны бровы палезлi на лоб.
      Але Шыковiч мiргаў ёй так выразна, што яна зразумела: ён нешта выдумаў.
      На складзе яна адразу звярнула ўвагу на гарнiтур вытворчасцi адной з латышскiх фабрык, просты, прыгожы, з наборам рэчаў для аднаго пакоя: канапа-ложак, нiзкi стол, разборная кнiжная палiца, нiзкiя зручныя крэслы.
      - О, у вас густ! - усмiхнуўся Грабар. - Я мог бы ўзяць вас тавараведам. I пашкроб патылiцу. - Мы пакiдалi гэта для выстаўкi-продажу. Але калi такi выпадак - бярыце.
      У машыне, задаволеныя пакупкай, якую Грабар паабяцаў праз гадзiну прывезцi, яны рагаталi з выдумкi Кiрылы Васiльевiча. Асаблiва смяшыла, што "мэблевы начальнiк" палiчыў Шыковiча "заўхозам" Яраша. Потым Машу скаланула думка: магчыма, што гэты хiтры Шыковiч ведае, што яна сустракаецца з Тарасам, а таму i выдумаў такую прычыну. Не, не падобна. Хутчэй ён мог бы даведацца, што яна сустракаецца з яго сынам: Славiк балбатун. I ёй зноў стала весела ўжо ад iншай думкi: можа здарыцца, што некаму з iх сапраўды прыйдзецца купляць з ёй мэблю з такой прычыны - жанiцьба сына.
      * * *
      - Ну, Соф'я Сцяпанаўна, пара дадому.
      Словы Яраша, iх тон, не, як звычайна, афiцыйна-лекарскi, хоць i ласкавы, а нейкi вельмi ўжо сяброўскi, спалохалi Зосю. Зноў той жа незразумелы прыступ страху, ад якога яна душэўна пакутавала. Сапраўды незразумелы. Дзiўны. Чаго ёй баяцца цяпер? Многа год яна пераконвала сябе: не скардзiся на лёс, жывi, як жывецца, заўтра можа здарыцца горшае, i нiчога не баялася, нiякiх хвароб, нiякiх нягод. А прыйшло збаўленне ад цяжкай хваробы - яна адчувае, што сэрца яе не тое, з якiм яна жыла многа год, i ўсе лекары робяць такое заключэнне (яе слухала, можа, сотня лекараў i практыкантаў)... Прайшло многа добрага... Яраш яшчэ колькi дзён назад сказаў, што атрымалi для яе кватэру амаль у цэнтры горада. I Маша паведамiла з радасцю: "Такая сiмпатычная кватэрка. Сюрпрыз для вас". Вярнулася здароўе, знайшлiся шчырыя, чулыя сябры, чаго ж баяцца? Аднак страх не праходзiў.
      Збiрала рэчы, пераапранулася - i ў яе калацiлiся рукi, ногi.
      - Слабенькая ты яшчэ. Чаго ён цябе выпiсвае? - загаварыла бабуля-санiтарка.
      Зося сама з задавальненнем засталася б у бальнiцы. Тут яна хоць з усiмi i ўсiм звыклася, нават са сваiм страхам. А што там? Яна многа дзён ужо гуляла па садзе. А цяпер баялася глянуць на адчыненыя вокны, за якiмi шумеў вялiкi горад. Дзень быў не вельмi вясёлы - амаль па-асенняму хмурны, з дрэў злятала першае лiсце. Можа, i ад гэтага яшчэ незнаёмы боль у сэрцы?
      Магчыма, што адчуваннi яе можна было б параўнаць з адчуваннем таго шахцёра, якога, не па яго волi, спусцiлi ў глыбокую шахту, завалiлi i пратрымалi там у цемры доўга-доўга. А потым другiя людзi, добрыя, адкапалi i паволi падымаюць наверх. I вось гэты мiг, калi ён павiнен ступiць на паверхню зямлi, убачыць неба i сонца, - самы страшны. Не аслепнуць бы!
      Правесцi яе выйшлi многiя лекары, сёстры, санiтаркi, хворыя аддзялення, якiя маглi хадзiць. Яны ведалi яе лёс, аперацыю. Некаторых, праўда, цiкавiла iншае: хворую выпiсвае i забiрае сам Яраш.
      Ёй выказвалi найлепшыя пажаданнi.
      "Колькi добрых людзей", - падумала Зося i, расчуленая, заплакала: даўно ўжо яна так не развiтвалася з людзьмi, з якiмi зводзiў яе лёс.
      Маша ўзяла яе за руку, сказала амаль жорстка да ўсiх:
      - Даволi! - да Зосi: - Вам нельга хвалявацца, - i павяла да цэнтральнай алеi, дзе iх чакаў сiнi "Масквiч".
      Яраш стаяў каля машыны. Зося зноў спалохалася, убачыўшы яго тут, без халата, у добра адпрасаваным шэрым гарнiтуры. Ён быў зусiм не такi, як той асiлак-чарадзей у белым халаце, якога ў бальнiцы ўсе любiлi i баялiся. Ён нават здаваўся не такi высокi i мажны i ўсмiхаўся не так, як у палаце, прасцей, цяплей. Яна раптам больш выразна, чым калi-небудзь раней, убачыла ў iм таго да дзёрзкасцi смелага, вясёлага "Кузьму", якога хавала на гарышчы дзевятнаццаць год назад. Усмiхаўся ён так, як тады, i амаль гэтак жа трохi збянтэжыўся. Яна таксама ўсмiхнулася, i дзiўна - страх яе як рукой зняло. Яна выйшла з падзямелля, расплюшчыла вочы, убачыла неба, сонца i... не аслепла. Антон Кузьмiч узяў з яе рук пакуначак, сказаў зноў-такi зусiм не так, як у палаце:
      - Вiншую. Бальнiца наша добрая, але лепш у яе не трапляць. Можаце паверыць, што я не буду сумаваць без работы.
      - Будзеце, - не згадзiлася Маша.
      - Не, не буду. - Ён адчынiў iм заднiя дзверцы. - Калi ласка.
      Сам пайшоў садзiцца за руль.
      - А Кiрылы Васiльевiча няма? - азiрнулася Маша.
      - У яго ўчора аднялi правы за перавышэнне хуткасцi. Сёння недзе дае тлумачэннi iнспекцыi.
      Маша засмяялася:
      - Гэта я накаркала. Помнiце, я сказала: "Аднiмуць у вас правы". А ён: "Цiпун вам на язык".
      Чамусьцi хораша зрабiлася Зосi ад гэтай жартаўлiвай iх размовы пра чалавека, якога яна ведала па расказах Машы, ведала, што ён хацеў пабачыцца з ёй, але Антон Кузьмiч пусцiў яго толькi на аперацыю, дзе той самлеў. Хораша ад iх вось такой дружбы.
      Машына павярнулася i выехала за вароты. Зося азiрнулася на бальнiцу, але без жалю, без жадання застацца там i без страху перад тым, што чакае яе наперадзе. Яраш вёў асцярожна, павольна. Зося залюбавалася горадам, амаль незнаёмым, новым. Хоць жыла яна тут ужо чатыры гады, але ёй цяжка было хадзiць па горадзе, рэдка яна выязджала са сваёй далёкай ускраiны на аўтобусе ў цэнтр.
      Са здароўем, з сiлай да яе вярталася разуменне прыгожага, замiлаванне хараством. Калi яе вывелi першы раз у сад, яна глянула на яблынi з рэдкiмi пладамi i, як дзiця, засмяялася ад радасцi. Там, у бальнiцы, i гэтае пачуццё яе палохала. А тут, на цэнтральнай вулiцы, яна глядзела на маладыя лiпы, каштаны, i сэрца яе поўнiлася здаровай, незнаёмай цi даўно забытай радасцю. Яна ўсмiхалася, не падазраючы, што Яраш бачыць яе ўсмешку праз люстэрка.
      Праўда, калi машына павярнула на вулiцу, на якой мала што змянiлася з таго часу i якую яна ведала лепш, чым любую другую вулiцу, Зося замерла - куды ён вязе? Але прамiнулi завулак, да болю блiзкi, - i яна зноў супакоiлася.
      Шыковiч чакаў iх каля пад'езда. Машына яшчэ не спынiлася, а Зося ўжо здагадалася, што гэта ён.
      - Кiрыла Васiльевiч? - спытала яна ў Машы.
      - Вiдаць, правы яму аддалi - лысiна блiшчыць, што намаслены блiнец, пажартаваў Яраш. - На яго фiзiяномii - усе яго пачуццi.
      Зося вылезла з машыны i першая працягнула Шыковiчу руку.
      Ён асцярожна сцiснуў яе тонкiя, сухiя, гарачыя пальцы i доўга не выпускаў iх - разглядаў жанчыну з бесцырымоннай цiкавасцю. Яго прыемна ўразiла, што твар яе зусiм не спакутаваны, як яму ўяўлялася, крыху бледны, але бадай што прыгожы. Усё перажытае хiба што адбiлася ў вачах, вялiкiх, блакiтных, залiшне выразных, як ва ўсiх людзей пасля цяжкай хваробы, ды ў дробных зморшчынках каля куточкаў вачэй i ў адзiнай глыбокай маршчыне на высокiм белым iлбе. Зося збянтэжылася ад такога яго разглядання, апусцiла вочы, убачыла свае стаптаныя чаравiкi, пакамечанае ў бальнiчных капцёрках просценькае плацце i... засаромелася, магчыма, упершыню за многа год вось так. Да аперацыi гэта таксама здаралася рэдка. Была сарамлiвасць, але заўсёды з iншай прычыны. Бадай нiколi ад таго, што нехта разглядаў яе беднае адзенне, як i ад таго, што лекары i камiсii аглядалi i мацалi яе хворае цела. I вось - амаль дзявочая засаромленасць, хоць разглядае немалады ўжо, лысаваты чалавек. Проста апрануты: стаптаныя басаножкi, пакамечаны парусiнавы касцюм.
      Яна ўзняла вочы, усмiхнулася i спытала:
      - Аддалi вам правы?
      - О! - здзiвiўся Шыковiч. - Вам ужо расказалi? Аддалi, але замянiлi, чэрцi, талон. Аднак вiншую вас. Паверце, як я рады за вас! Гэтаму чарадзею трэба пры жыццi паставiць помнiк. Праўда? - кiўнуў ён на Яраша, якi зачыняў машыну на ключ.
      Яна, Зося, i Маша адказалi яму аднолькавымi ўсмешкамi любвi да чарадзея. А сам чарадзей сярдзiта нахмурыўся:
      - Пайшлi. Ад Кiрылы Васiльевiча вы пачуеце яшчэ нямала казак.
      - Чакай, - спынiў яго Шыковiч. - Соф'ю Сцяпанаўну правяду да кватэры я. Прашу, - ён жартаўлiва падставiў ёй локаць.
      I яна, на здзiўленне Машы, даволi грацыёзна абаперлася на яго руку i пайшла ўпэўнена, цвёрда, у нагу з iм. Па бальнiчным садзе яна так упэўнена не хадзiла яшчэ. Маша зiрнула на Антона Кузьмiча. Той кiўнуў галавой задаволена i, здалося ёй, упершыню з гонарам, як бы кажучы: "Вось што мы здольны зрабiць з вамi".
      На пляцоўцы другога паверха Кiрыла спынiўся, дастаў з кiшэнi тонкi ключык ад французскага замка, амаль урачыста перадаў яго Зосi.
      Усе ўбачылi, што рука яе задрыжала. Яна доўга глядзела на ключ.
      - Адчыняйце.
      Яна павярнулася i доўга не магла пацэлiць у замочную шчылiну.
      Потым, як бы ўзрадаваўшыся, што дзверы адчынiлiся, хутка ўвайшла ў цемнаваты цесны калiдорчык, павярнула налева i спынiлася ў шырокiх дзвярах, аслепленая бляскам мэблi, эстампаў на сценах, агнём букета, зiхаценнем бутэлькi шампанскага, пералiвамi яблык, груш, вiнаграду, торта i яшчэ многага iншага, чым быў устаўлены нiзкi стол на тонкiх ножках.
      Убачыла ўсё гэта Зося, i яе зноў апанаваў страх, можа, апошнi. Яна азiрнулася i як бы паклiкала на дапамогу:
      - Антон Кузьмiч!
      Яраш прайшоў мiма яе i, нi на каго не гледзячы, сказаў збянтэжана, а таму трошкi сярдзiта:
      - Ну, ну... без усяго... без здзiўлення. Пасля, пасля... Усё гэта ваша. Жывiце. А мы зараз вып'ем за ваша здароўе... За наваселле, Маша! - Ён, каб нечым заняць сябе, пачаў перастаўляць шклянкi, яны меладычна зазвiнелi. Падняў бутэльку з шампанскiм.
      - Чакай! Сапсуеш усю ўрачыстасць! - Шыковiч любiў эфекты.
      Яны, усе трое, замiтусiлiся каля стала, на нейкi мiг, вiдаць, забыўшыся на гаспадыню, якая ўсё яшчэ, аслепленая i аглушаная, стаяла ў парозе. А потым раптам ступiла ўперад, сапраўды як сляпая, выставiўшы перад сабой рукi. Падышла да Яраша, маленькая, просценькая, як дзяўчынка, у пакамечанай штапельнай сукенцы, палажыла рукi на шырокiя грудзi яго, зазiрнула знiзу ў вочы i раптам прытулiлася тварам да сэрца яго i... бязгучна зарыдала. Ён зусiм збянтэжыўся. Не ведаў, што рабiць. Шырока расставiў рукi, трымаючы ў адной бутэльку. Ён як бы баяўся да яе дакрануцца, не мог адарваць ад сябе. У вялiкай разгубленасцi паўтараў:
      - Не трэба... Не трэба... Што вы... Калi ласка... Зося... Соф'я Сцяпанаўна!..
      Маша ўмiг злётала на кухню i вярнулася са шклянкай вады. Але Шыковiч кiўнуў ёй: "Не трэба. Не чапайце", - i асцярожна забраў ад Яраша бутэльку з шампанскiм.
      22
      Машы падабалася гэтая гульня - сустракацца па чарзе то з адным, то з другiм. Яе калегi, напэўна, вельмi здзiвiлiся б, каб даведалiся, што яна, Маша Лiтвiн, сур'ёзная, разважлiвая, акуратная, сумленная i не такая юная ўжо дваццаць тры гады, - здольная на гэткiя жарты. Ды i не такая красуня, каб так млелi хлопцы. Сама яна таксама лiчыла сябе непрыгожай, пакутавала ад гэтага, старалася ўпрыгожыць сябе моднымi плаццямi i прычоскамi, але ўпотай амаль рыхтавалася пражыць "векавухай" (так у iх вёсцы называюць старых дзевак). Ды раптам гэтыя хлопцы, кожны па-свойму, адкрылi яе прыгажосць, адкрылi для сябе, а самае галоўнае - для яе самой. Яна асаблiва адчула гэта на канцэрце i пасля належным чынам асэнсавала. Канцэрт, праўда, выклiкаў цэлую гаму пачуццяў, самых супярэчлiвых, але ўсё-такi найважнейшым для яе было адкрыццё: яна можа падабацца. Гэта акрылiла яе. Яна была ўдзячна i Славiку, i Тарасу. Яны былi розныя, вельмi непадобныя, але шмат у чым дапаўнялi адзiн аднаго. Каб сплавiць iх характары, рысы i звычкi ў адно, то вельмi можа быць, што ў такога хлопца яна закахалася б адразу, такi наблiжаўся б да яе iдэалу.
      Тарас ёй здаўся спачатку сумным. Нават у кампанii сваiх хлопцаў на канцэрце ён, брыгадзiр, трымаўся неяк збоку, тон задавалi смяшлiвы Косця i не вельмi гаманкi, але надзвычай дасцiпны Генрых. Але пасля двух-трох спатканняў яна пераканалася, наколькi ён глыбейшы i разумнейшы за Славiка, як многа ведае - так многа, што ёй зрабiлася боязна. Ён расказваў сур'ёзна, але цiкава. Ён да ўсяго ставiўся з цяжкаватай сур'ёзнасцю, з большай, чым нават яго прыёмны бацька, якi ўмеў павесялiцца i пажартаваць. А Славiк, наадварот, падабаўся ёй за несур'ёзнасць, за лёгкасць, бесклапотнасць. I за iронiю.
      З усяго ён смяяўся. Разыдзецца - не дае лiтасцi нiкому: нi бацьку, нi сястры, нi сябрам, нi нават сабе. Праўда, да адных, як да Ходаса, iронiя злосная, да другiх - бяскрыўдна-паблажлiвая. Адну мацi, прыкмецiла Маша, ён нiколi не чапаў. Можа, таму Маша i даравала яму гэтыя насмешкi з усiх, нават з Яраша.
      З Тарасам было цiкава, са Славiкам - весела.
      На трэцiм цi чацвёртым спатканнi Тарас нарэшце пацалаваў яе, i яна не запярэчыла, не адштурхнула, як Славiка; яна з цiкавасцю чакала ўсе вечары калi ж ён адважыцца?
      Славiк зрываў пацалункi, як крадзеныя яблыкi. Знянацку. Яна не дазваляла. Яна вырывалася, давала яму лёгкiя аплявухi. Ён падстаўляў шчокi i казаў:
      - Бi, бi... Але май на ўвазе, я лiчу, за кожную аплявуху - сто пацалункаў. Ты не расплацiшся.
      Ён аднойчы напомнiў, што прасiў яе аб адной ласцы - пацалаваць край яе плацця. Яна засмяялася:
      - Пацалуй.
      Ён тут жа на вулiцы (добра, што час быў познi) укленчыў на тратуары, абняў яе ногi i... пацалаваў калена. Такой дзёрзкасцi Маша не чакала. Узлавалася, пайшла дадому. Клала слухаўку, калi ён назаўтра, напаслязаўтра, штодня званiў у бальнiцу.
      Славiк засумаваў. Яму ўсё абрыдла: пiжонiстыя сябры, модныя дзяўчаткi, лiпсi, пласцiнкi з мексiканскiмi песнямi, "Паплавок". Яму хораша было толькi з Машай. Таму ён надумаў падпiльнаваць яе. Зрабiў засаду на цiхай вулiцы, дзе яна жыла. Дачакаўся, калi, ужо добрым прыцемкам, яна выйшла з дому. Пайшоў назiркам. На суседняй такой жа цiхай вулiцы з прысадамi лiп Маша сустрэлася з хлопцам. Не, не проста сустрэлася. Яны пацалавалiся ў цянi старога каштана. Як малаткi застукалi Славiку ў скронi. Здрада! Чорная здрада! Ён сцiснуў кулакi, гатовы кiнуцца на сапернiка. Але аслупянеў, калi па голасу пазнаў Тараса. Гэта не было абурэнне, не было, бадай, i здзiўленне. Пачуцця свайго ён нiкому не мог бы пасля расказаць. Гэта - як удар моцнага электраразраду: нiякiх адчуванняў - i шок.
      Схамянуўся Славiк толькi тады, калi пачуў, што яны iдуць на яго. Стала чамусьцi страшэнна боязна сустрэцца з iмi, ён кiнуўся ўцякаць. Павярнуў у нейкi завулак, выйшаў на другую вулiцу... А калi прыйшла злосць i прага помсты, ён вярнуўся назад, але не знайшоў iх. Згараючы ад рэўнасцi i крыўды, падумаў, што яна павяла яго да сябе. Кiнуўся да яе дома, загрукаў кулакамi ў зачыненыя аканiцы. Выйшаў гаспадар з добрым кiем у руцэ.
      - Паклiчце Машу.
      Гаспадар глядзеў на яго як на п'янага. Цярплiва i лагодна растлумачыў, што яе няма дома - пайшла ў кiно. Славiк не паверыў, хацеў праскочыць у фортку. Гаспадар паказаў кiй.
      Цэлую ноч ён блукаў па вулiцах. Пад ранiцу заснуў на лаўцы прывакзальнага сквера. Адтуль з'явiўся на завод у сваiм вячэрнiм модным гарнiтуры. Рабочыя ў прахадной скептычна азiралi яго. Тарас сустрэў у цэхавай раздзявалцы, здзiвiўся:
      - Ты дзе гэта быў, што не паспеў пераадзецца?
      - Дзе? - Славiк утаропiўся на яго сваiмi чырвонымi ад бяссоння вачамi.
      Тарас усмiхаўся.
      "Усмiхаешся? Радуешся? Чакай жа! Я табе пакажу радасць! Святымi прыкiдвалiся, гады! Дэмагогiю разводзiлi аб новай маралi!"
      Яго апанавала халодная разважлiвасць у пошуках помсты. Хацелася прыдумаць нешта такое, каб развалiць iх брыгаду, скампраметаваць Тараса i наогул нарабiць груку на ўвесь горад. Але разам з тым яму было ўсё-такi шкада пакiдаць завод. Гэта яго стрымлiвала ад нечага такога, што магло сапраўды нарабiць вялiкага шуму. Проста нахулiганiць - пасадзяць. Садзiцца яму больш зусiм не хацелася. Праўда, ён зноў лез пад кран. Зноў пасварыўся з Нiнай. Запусцiў ключом у Косцю, якi паспрабаваў быў пакпiць з яго настрою. Мацюкнуў Галыгу, калi той мацюкнуў яго. Гэта такi нарабiла шуму. Начальнiк змены лаяў усiх. Але каб яго, ды яшчэ вучань!.. Пабялеў, затупаў нагамi:
      - Шчанюк! Малюска! Выганю! Сёння ж разлiчу.
      Тарас i хлопцы абаранiлi Славiка. Яны асцерагалi яго, як скулу. Пакуль ён сустракаўся з Машай, яго нельга было пазнаць: уважлiвы, старанны, дасцiпна-вясёлы. Хлопцы радавалiся: становiцца чалавекам. I раптам за адну ноч змянiўся, што яго нельга пазнаць, у другi бок, назад.
      Хлопцы мусiлi пагадзiцца з Косцевай думкай, што яны слаба ўплываюць на яго. Толькi на заводзе ды ў тыя вечары, калi iм удаецца ўтрымаць яго ў сваёй кампанii. А што ён робiць, калi застаецца адзiн? З кiм сустракаецца? З кiм сябруе?
      Яны выпрацавалi цэлы план актыўнай разведкi, размеркавалi ролi i абавязкi. Была якраз субота, кароткi рабочы дзень.
      - Што ты думаеш рабiць сёння? - спытаў у Славiка Косця.
      Ён паблытаў iм карты.
      - Паеду на дачу. Нашы едуць. Паблукаю па лесе. Можа, апошнiя цёплыя днi. -I раптам да Тараса: - Паедзем разам! - За дзень ён не мог прыдумаць нiякай помсты. А тут у яго нечакана блiснула думка.
      Тарас успомнiў, што Галiна Адамаўна неяк упiкнула, што ён пачаў забывацца на сям'ю. Ды i Косця маргаў: згаджайся!
      * * *
      - Асцярожна ж, хлопчыкi, - ласкава сказала Валянцiна Андрэеўна, калi яны выйшлi з дачы, абодва са стрэльбамi на плячах. Мацi радавалася, што Славiк пасябраваў з Тарасам, з рабочымi хлопцамi i, здаецца, бярэцца за розум. Цяпер яна згаджалася з мужам, што трэба было адразу ўладкаваць хлопца на завод.
      Валянцiна Андрэеўна доўга з замiлаваннем глядзела iм услед.
      Яны выйшлi на луг. Быў цiхi, але па-вераснёўску бадзёры ўжо адвячорак. На небе ляжалi пашматаныя воблакi, нiзкiя, высокiя, перыстыя i дажджавыя. Быццам нейкая цэнтрабежная сiла разагнала iх у бакi, да небасхiлу: у зенiце ясна, а з бакоў блакiт закрылi дагiстарычныя кашлатыя звяры, знясiленыя ветразi, што павiслi пасля буры. Сонца засланiў вялiзны аднагорбы вярблюд. Але праменнi прабiлiся паверх горба i пазалацiлi воблака-крыло.
      Ад лугавых узгоркаў, выпаленых сонцам да попельнага колеру, дыхала сумным настроем восенi. Цешыла вока атава ў лашчынах, але i яе колер мала нагадваў колеры вясны: нiводнай краскi, адна цёмная, як зацвiлая вада балота, зялёнасць. На адным з узгоркаў стаяла маладая асiнка, амаль уся ўжо чырвоная. Яны прайшлi мiма. Тарас пагладзiў асiнку рукой i засмяяўся - золатам сваiх лiсцяў яна нагадала яму Машу. Славiк зiрнуў на асiнку i, напэўна, усё зразумеў.
      "Смяешся, гад? Радуешся? Хутка ты ў мяне заплачаш". Ён выплюнуў недакурак цыгарэты i запалiў новую. Ён палiў усю дарогу. Гэтае яго глытанне цыгарэт, маўклiвасць i асаблiва тое, што ад яго патыхала каньяком, не падабалiся Тарасу, насцярожвалi яго.
      "Ну i характар! Не ведаеш, што ён выкiне праз хвiлiну. То ў яго славесны панос, то маўчыць як анямелы".
      Яны наблiзiлiся да густога зараснiку высокай лазы. За гэтай лазой невялiкая старыца, на якой любяць начаваць качкi.
      Раптам Славiк спынiўся, павярнуўся да Тараса, якi iшоў крыху ззаду. Абразлiва плюнуў мiма яго недакурак. Зняў з пляча стрэльбу, паставiў прыкладам на пясок сцежкi. Вочы яго гнеўна блiснулi i тут жа пацямнелi.
      - Адзiн з нас сёння павiнен памерцi! - сказаў ён злосна i сур'ёзна.
      Тарас, хоць i адчуваў нешта нядобрае, усмiхнуўся, як бы зацiкаўлены гульнёй.
      - Умова: разыходзiмся i сыходзiмся ў лазняку. Хто ўбачыць першы... выпадковы стрэл... Няшчасны выпадак... Больш двух год не дадуць... Не бойся!
      Каб не блiскалi так вочы, не перасмыкалiся вусны i пальцы лiхаманкава не гралi па гранёных ствалах дубальтоўкi, то гэта можна было б палiчыць за чарговы Славiкаў жарт, няхай недарэчны, дзiцячы, але жарт. А так - Тарас узлаваўся.
      - Для такой гульнi ты папрасiў бы Вiцю. I не стрэльбы трэба вам - кii. А я перарос. Ды i табе час...
      - Ты - гад! - закрычаў Славiк, пырскаючы слiнай. - Ты... Ты... Ты падлюга! Я ненавiджу цябе!
      - Завошта?
      - Завошта?! Яна мая дзяўчына. Я першы пазнаёмiўся!.. Я першы!..
      - Цiў, - свiснуў Тарас. - Чакай, ты пра каго гэта?
      - Хадзем, а то я цябе прыкончу на месцы! - шалеў Славiк.
      Тарас нарэшце ўсё зразумеў. Маша неяк прызналася, што яна сустракалася са Славiкам. Не сказала толькi, што страчаецца па чарзе з iмi. Ён не прыдаў гэтаму значэння. Мала хто з кiм раней сустракаўся! Аж вунь яно як павярнулася! Аднак што гэта за метад вырашаць такiя пытаннi? Скажы, калi ласка, якi сярэдневяковы рыцар!
      - Дурань! Яна што, твая прыватная ўласнасць? Ты прысвоiў яе? Iдыёт! У яе свая галава на плячах. I не такая пустая, як твая. Яна сама можа выбраць, з кiм ёй страчацца. Пайшоў ты! - Тарас моцна вылаяўся, павярнуўся i, паправiўшы на плячы стрэльбу, шпарка закрочыў назад.
      У душы Славiк узрадаваўся, што Тарас адмовiўся ад "каўбойскай дуэлi". Ён, безумоўна, быў упэўнены, што Тарас адмовiцца, калi яму яшчэ там, на заводзе, ускочыла ў галаву гэтая вар'яцкая думка. Але калi iшлi па лузе, спалохаўся: а раптам згодзiцца? Страляе ён лепш i ростам вышэйшы.
      Адмовiўся, спалохаўся, уцякае - гэта, бадай, ужо яго, Славiкава, перамога. Няхай паспрабуе цяпер расказаць пра ўсё на камсамольскiм сходзе цi дзе хоча як з яго можна пасмяяцца! А па якiх матывах ён выганiць яго з брыгады?
      Аднак гэтага мала, трэба замацаваць перамогу. Тым больш што злосць не астыла, кiпела.
      - Стой! Буду страляць! - Славiк ускiнуў стрэльбу i выпалiў угору.
      Тарас уздрыгнуў. Ён iшоў з незараджанай, а гэты тып, выходзiць, зарадзiў яшчэ дома.
      "Ад такога вар'ята ўсяго можна чакаць". Ён спынiўся, павярнуўся:
      - Страляй!
      Славiк з узнятай стрэльбай пасунуўся на яго:
      - Хто цябе будзе страляць! Каб прасмярдзеў увесь луг. У цябе ж поўныя штаны ўжо. Дрыжыш? Збялеў?
      Сапраўды, Тарас пабляднеў i дрыжаў. Ён быў з тых, каго ўвесцi ў такi гнеў, калi чалавек губляе ўладу над самiм сабой, амаль немагчыма. Але няхай сцеражэцца той, хто ставiць сабе такую мэту! А неразумнаму Славiку, вiдаць, здалося, што ён i напраўду ўтаптаў свайго сапернiка ў гразь - спалохаў, зняважыў, збэсцiў. Што яму яшчэ дадаць? I ён з усяго размаху даў Тарасу кулаком у скiвiцу. Той трохi пахiснуўся, адступiў на крок убок, шырэй расставiў ногi. Крыва ўсмiхнуўся:
      - Хiба так б'юць?
      Здаецца, амаль не замахваўся, а Славiк адляцеў крокаў за пяць, пляснуўся патылiцай на калючую сухую траву. Стрэльба вывалiлася з рук.
      Падхапiўся i пеўнем кiнуўся на Тараса. Той даў яму ўдарыць сябе. А потым зноў як бы i не моцным ударам спрактыкаванага баксёра адкiнуў яго яшчэ далей. Славiк завыў ад шаленства i не падхапiўся, а папоўз да стрэльбы. Тарас кiнуўся наперарэз. Падняў Славiка, убачыў, як заплывае ў яго падбiтае вока. Спытаў:
      - Хопiць цi яшчэ?
      Славiк да крывi пракусiў яму руку. Тарас за гэта аддзячыў яго дзвюма лёгкiмi аплявухамi, без удару ўжо адкiнуў у лазняк. Схапiў яго стрэльбу i адбег, схаваўся ў кустах. Славiк не кiнуўся шукаць яго. Сядзеў у лазе, закрыўшы далоняй падбiтае вока, i цiха скуголiў - ад злосцi, крыўды i болю...
      Валянцiна Андрэеўна жахнулася, убачыўшы Тараса з дзвюма стрэльбамi.
      - А Славiк? - кiнулася яна насустрач.
      - Ляжыць там.
      - Як ляжыць?
      - Я набiў яму морду. Не ўмее абыходзiцца са стрэльбай. Ледзь не падстрэлiў мяне.
      Мацi глыбока ўдыхнула халоднае вячэрняе паветра i тады толькi пачула, што сэрца няроўнымi штуршкамi пагнала гарачую кроў у пахаладзелыя ногi.
      - Што ў вас здарылася там? Тарас!
      - Нiчога. Ён раскажа, - адмахнуўся Тарас, перадаўшы Валянцiне Андрэеўне стрэльбу.
      Але размову пачула Наташа. Ускочыла ў пакой, паведамiла бацьку i мацi з захапленнем:
      - Тарас набiў Славiку морду.
      - Што ты вярзеш? - абурылася Галiна Адамаўна.
      Малая сустрэла брата на парозе, павiсла на шыi:
      - Тарасок, раскажы, як ты вучыў яго страляць.
      - Каго?
      - Каго! Славiка!
      Тарас анямеў: цi не сачыла за iмi Наташа? Гэтая праныра прасiлася на паляванне. Вось яшчэ не хапала такой сведкi!
      - Божа мой! - пляснула далонямi Галiна Адамаўна. - Ды ў цябе распухла шчака. Што здарылася?
      Падняўся з качалкi Антон Кузьмiч, падышоў, павярнуў сына да акна, лёгка свiснуў - здзiвiўся.
      - Нiчога, сiлу мае. Балiць? У панядзелак зробiм здымак, каб трэшчыны не было.
      Бацька нiчога не распытваў, як заўсёды. Ён чакаў, спадзяваўся, што сын раскажа сам.
      Тарасу зрабiлася раптам страшэнна брыдка на душы i сорамна, быццам гэта ён зрабiў нешта вельмi ганебнае. Каб можна было нiкому не расказваць, забыцца i нават не ўспамiнаць! Але нельга. Ён не ўмее зманiць бацьку. Можна, праўда, змаўчаць. Але сiтуацыя такая, што гэта, напэўна, выклiча падазронасць. Не трэба, каб з'яўлялася падазронасць! Яны сябры. Нарэшце, толькi ён, Яраш, можа парадзiць, як яму паводзiць сябе далей з гэтым няшчасным шалапутам.
      - Хадзем, тата, пагуляем. Я маю табе нешта расказаць.
      - Ах, сакрэцiкi? - закрычала абураная Наташка. - Ну i хадзiце! Ну i гуляйце! Зазнавакi вы! Я таксама маю сакрэт, у сто разоў цiкавейшы за ваш, i нiколi вам не раскажу. - Яна ледзь не плакала ад незадаволенай цiкаўнасцi.
      - Не лезь, Натка, у мужчынскiя размовы.
      - Падумаеш, мужчыны!
      Яраш некалькi разоў свiснуў, адзiн раз засмяяўся. Больш за ўсё яго ўразiла i здзiвiла Маша. Вось дык рамантычна-задумлiвая цiхоня! Ён вiнаваты, што запрасiў яе сюды, пазнаёмiў хлопцаў. Недарэмна казалi ў старажытнасцi, калi здаралася бяда - вайна, сварка, бойка: не абышлося без жанчыны!
      Потым яны абодва колькi хвiлiн маўчалi. Зайшло сонца. Па-асенняму хутка згусцiўся змрок. Пад соснамi стала амаль ужо цёмна.
      Яны думалi ў лясной цiшынi. Антона Кузьмiча кранула сынава даверлiвасць.
      - Ты кахаеш яе?
      - Яна падабаецца мне.
      - Яна доўга сустракалася з iм?
      - Не ведаю. Яна сказала, што сустракалася, а цi многа разоў - я не распытваў.
      - Яму таксама яна сказала?
      - Наўрад.
      - Ты моцна пабiў яго?
      - Не. Нармальна.
      - Ведаю я тваё "нармальна"! Нельга было без мардабою?
      - Я не талстовец. Ён ударыў першы.
      - Трэба расказаць Валянцiне Андрэеўне.
      - Навошта?
      - Ты ж расказаў мне. I ўсё стала на месца. А ён не здагадаецца зрабiць гэта...
      Валянцiна Андрэеўна, не даслухаўшы, занепакоiлася. Мацi ёсць мацi. Славiк здаўся ёй маленькi, бездапаможны, збiты да паўсмерцi дарослым i дужым хлопцам. У яе з'явiлася нядобрае пачуццё да Тараса, хоць сваiм цвярозым розумам яна добра ўсведамляла, што больш разумна, як зрабiў Тарас, зрабiць нельга - у руках у iх была смерць.
      Яны ўтраiх шукалi Славiка на лузе. Мацi гукала. Адгукалася рэха.
      Нiзiны зацягвала туманам.
      Халадала.
      Матчына трывога расла. Яраш супакойваў жанчыну:
      - Упэўнены, Валя, што ён драпануў у горад. Яму сорамна паказвацца на вочы. Давайце паедзем - i ён будзе дома.
      Яна папрасiла:
      - Антон, не расказвай Кiрылу. Баюся, ён не зразумее.
      Недарэчна, што чалавек, якi павiнен разумець усе рухi чалавечай душы, раптам не зразумее ўласнага сына. Ён, Яраш, усiх разумее.
      Шыковiч сядзеў дома, чытаў новы раман свайго сталiчнага сябра.
      Яраш сказаў, што забыўся зрабiць важнае назначэнне цяжкаму пасляаперацыйнаму хвораму.
      - Што ты забыўся - гэта, мабыць, хлусiш, ты нiколi нiчога не забываеш. Тут вось, - Кiрыла ляпнуў па часопiсе, - адзiн разумны герой кажа: найлепшаму сябру не давярай дзвюх рэчаў - машыны i жонкi.
      - Не вельмi разумны твой герой.
      - А я табе давяраю дужа часта i машыну i жонку.
      - Валя паедзе са мной, мiж iншым.
      - А яна што там забылася?
      - Не бойся, едзе i Галiна. Няхай пракатаюцца.
      - Цiснiце на ўсе педалi. Не будзеце хоць перашкаджаць.
      Антон Кузьмiч не мог не ўзяць жонкi, бо добра ведаў, што спакойнай Галiна не будзе, ведаючы, што ён паехаў у ноч з жанчынай, хоць гэтая жанчына i Валянцiна Андрэеўна, жонка сябра, мацi дарослых дзяцей.
      * * *
      Валянцiна Андрэеўна супакоiлася толькi каля дома, калi ўбачыла, што вокны кватэры асветлены.
      У яе быў свой ключ. Яна ўвайшла непрыкметна. Заглянула праз шкляныя дзверы ў пакой. Славiк ляжаў на канапе без сарочкi, мокры ручнiк закрываў левае вока i шчаку. На падлозе стаяла раскаркаваная бутэлька дарагога каньяку. Быў уключаны прыёмнiк. Далёкая спявачка даволi прыемным меца-сапрана спявала на чужой мове сумную песню.
      Славiк ствараў сабе настрой. Яму хацелася, каб была роспач, душэўная дэпрэсiя, каб зрабiўся ненавiсным увесь свет. Але такi настрой не прыходзiў. Была, праўда, злосць, заставаўся боль. Але недзе ў мазгавых глыбiнях цяплiлася думка, што ўсё скончылася для яго не так ужо дрэнна. Жыла недзе побач са злосцю ранейшая павага да Тараса. Разам з тым яму хацелася пераканаць сябе, што ён завёў брыгадзiра ў больш няёмкае становiшча, чым апынуўся сам. "Няхай паспрабуе растлумачыць мой нявыхад на работу".
      Але тут жа зноў закiпала злосць i на Тараса i на Машу. Зноў пачыналася напружаная работа разгарачанага мозгу: як адпомсцiць iм? Потым з'явiлася думка, што ўчынак яго наiўны (больш за ўсё ён баяўся наiўнасцi i сентыментальнасцi), i сэрца пачалi апякаць дробныя i непрыемныя iскры сораму. Гэта, бадай, было самае пакутлiвае пачуццё. Ён тушыў гэтыя iскры маленькiмi глыткамi каньяку.
      Не расплюшчваючы вачэй, ён працягнуў руку па бутэльку... I раптам адчуў, што хтосьцi забраў бутэльку з-пад яго рукi. Ён падхапiўся з прымхлiвым страхам.
      Каля канапы стаяла мацi.
      - Мама?! - i зноў упаў на падушку.
      Валянцiна Андрэеўна паставiла бутэльку на стол. Падсунула крэсла, села побач, як каля хворага. Паглядзела ў яго здаровае вока. Моўчкi адгарнула ручнiк, разглядзела сiняк.
      - Не глядзi так, мама, - папрасiў Славiк.
      - Божа мой! Якi ты малы яшчэ i дурны. Калi ты ў мяне паразумнееш?
      Малы задзiра, ён крычаў не так даўно ў адказ на папрокi мацi: "А чаго яны самi лезуць?" Цяпер ён крыкнуў амаль гэтак жа:
      - А чаму яны не даюць мне жыцця?
      - Хто табе не дае жыцця?
      - Усе!
      - Хто "ўсе"? Усе жадаюць табе дабра. Усе хочуць, каб ты стаў чалавекам.
      - I б'юць па мордзе?
      - А ты хацеў, каб стралялi? Дурань! Скажы дзякуй. - Яна паднялася ў злосцi i пайшла на кухню, захапiўшы каньяк.
      Славiк зразумеў, што мацi ўсё ведае. Тарас расказаў. Гэта страшэнна ўразiла: выходзiць, Тарас мог адразу проста так вось пра ўсё расказаць. Можа, смяяўся нават? Смяялiся ўсе разам: Яраш, бацька, мацi, малая Наташка... Дуэль здалася цяпер да дзiкасцi наiўнай. Сорам пекануў жаркiм полымем. Славiк закрыў увесь твар мокрым ручнiком.
      23
      Шыковiч не любiў восенi. Увосень яму дрэнна працавалася. Нават улетку лепш. Дзiўна! Большасць пiсьменнiкаў мiнулага пiсалi ў сваiх успамiнах, што найлепшы творчы перыяд - асеннiя месяцы.
      Раней Кiрыла тлумачыў гэта тым, што дзецi, пачаўшы вучобу, жонка - работу ў школе, заўсёды месяц-два пасля канiкул былi неарганiзаваныя, шумныя, завальвалi ўсе сталы падручнiкамi i сшыткамi, займалi лепшыя рабочыя гадзiны падрыхтоўкай урокаў i выцяснялi яго, выбiвалi з "творчай каляiны". Усё жыццё ён пакутаваў ад кватэрнай цеснаты i марыў пра цiшыню.
      I вось наладзiў яе, цiшыню: застаўся на дачы адзiн. Навокал - нi душы. А дзень асеннi, неба зацягнула нiзкiмi i цяжкiмi хмарамi з самай ранiцы. Пайшоў дождж, дробны, спорны, але цёплы яшчэ, - грыбны, кажуць у народзе. Дождж шамацеў у не кранутых яшчэ агнём восенi лiсцях дубоў, сыпаўся, як пясок, па шыферным даху. Гэта быў адзiны шум, якi парушаў цiшыню.
      Кiрыла смажыў сабе на керагазе яешню, варыў густую чорную каву i радаваўся дажджу i цiшынi. Думаў, з якой асалодай i натхненнем ён папрацуе. Iрваўся да стала. Ён пiсаў пра арганiзацыю падполля, першы гарком, непахiснага i мужнага Дубецкага, пра групы Ганчарова, Мурыгiна, пра Яраша - пра ўсiх тых, хто першы пачаў змагацца i пра дзейнасць каго была поўная яснасць i для яго i для тых, хто будзе бласлаўляць кнiгу ў свет. Ён пакуль што абыходзiў "белыя плямы". Iх нямала, найбольшая - група iнфекцыйнай бальнiцы, якую пакуль што нiхто не прызнае. Артыкул яго не друкуюць. А новыя дакументальныя доказы не знаходзяцца. Гэта яго злавала i перашкаджала паслядоўнаму разгортванню падзей у аповесцi. Але ў апошнiя днi ён знайшоў такi кампазiцыйны ход, якi дазваляў гiсторыю Савiча i ўсёй бальнiчнай групы напiсаць i ўставiць пасля. Работа зрушылася з месца.
      Ён iрваўся да стала. А сеў - i раптам адчуў, што не можа пiсаць. Магчыма, залiшне многа цiшынi i адзiноцтва. Нязвыкла. А галоўнае - многа думак. Яны, як марскiя хвалi, набягаюць адна на адну, разбiваюцца аб бераг яго iмкнення засяродзiцца на адным, i ў вынiку застаецца адна пена ды выпадковыя непатрэбныя для працы рэчы - шматкi ад самых розных успамiнаў.
      Прыгадаўся ўчарашнi партыйны сход у рэдакцыi. Новая вылазка Рагойшы. Ён раптам пад канец, калi быў вычарпаны парадак дня, узняў пытанне аб iдэйных пазiцыях Шыковiча. Чаму не пайшлi яго абодва артыкулы - пра Савiча i пра калгас у Загаллi?
      "Пра што пiша Шыковiч? Народ абмяркоўвае Праграму пабудовы камунiзму, а Шыковiч у гэты час - глядзiце! - як паказвае калгас, як выказваецца аб працаднi, аб культуры сяла. Праз якiя акуляры ён глядзеў на свет - во што мы павiнны спытаць у камунiста Шыковiча".
      Рагойшу не падтрымалi: артыкулы не апублiкаваны, няма пра што гаварыць! Кiрыла паставiўся там, на сходзе, да гэтага чарговага наскоку Рагойшы з iронiяй, ведаючы, як шалее той ад яго спакою. А сёння яго апанавала злосць.
      "Не, чорт вазьмi, я даб'юся, што артыкулы будуць апублiкаваны! I адзiн, i другi. Бо гэта якраз пра тое, пра што запiсана ў Праграме. У абком пайду. У ЦК пашлю. Не можа лiчыцца лепшым такi калгас, як у Загаллi. I такi старшыня, як Грак! Ды i такi журналiст, як ты, доўбня!"
      Узрушаны, ён пачаў хадзiць па пакоi мансарды. Адна маснiца скрыпела, i гэта яшчэ больш раздражняла i злавала. Ён бязлiтасна разносiў сваiх працiўнiкаў. Рагойшу знiшчыў адразу, лёгка. Ударыў па Тукалу - дурняў трэба бiць. Дурняў! А хто Гукан? Ён быў замахнуўся i на яго, але рука павiсла. Не, гэта не дурань. Але хто? Успомнiў, як дзён колькi пазванiў яму. З выдавецтва прыслалi прапанову перавыдаць кнiжку Гукана, але прасiлi зрабiць некаторыя папраўкi. Шыковiч узлаваўся: у выдавецтве лiчаць, што папраўкi павiнен рабiць ён, "лiтаратурны пiсар". Не, даволi! Не трэба яму лёгкi ганарар! Ды, нарэшце, нiякiя папраўкi не палепшаць кнiжкi, прасякнутай духам культу асобы.
      Ён сказаў Гукану па тэлефоне:
      "Я пiшу ў выдавецтва: кнiга патрабуе карэннай перапрацоўкi, а таму аб перавыданнi яе ў наступным годзе не можа быць i размовы. Згодны, Сямён Парфёныч?"
      Гукан доўга не адказваў, але ў трубцы было чуваць яго цяжкае дыханне. Нарэшце ён сказаў далёкiм асiплым голасам:
      "Я вас прашу зайсцi да мяне. Нам трэба пагутарыць".
      Шыковiч не пайшоў: "Трэба табе - прыйдзi сам".
      Цяпер ён думаў, што яму варта ўсё-такi пайсцi i выклiкаць Гукана на шчырую размову. Але ён адчуваў, што пасля пiсьма, якое паказаў яму Тарасаў, i асаблiва пасля гiсторыi з кватэрай для Зосi яму цяжка будзе гаварыць з гэтым чалавекам. Ён адчуваў да Гукана не толькi непрыязь, нешта большае. Аднак даследчык у любых умовах павiнен заставацца аб'ектыўным, як добры следчы. Возьмуць пачуццi ўладу над розумам - да iсцiны не дакапаешся.
      "Трэба схадзiць, - вырашыў ён, стоячы каля зашклёных дзвярэй, што вялi на маленькi балкончык мансарды. Па жоўтай нахiленай падлозе балкончыка кацiлiся слёзы дажджу. Прастор лугу, старыца, лазнякi танулi ў дажджавой iмгле. - Не, спачатку трэба ўсё распытаць у Зосi. Чортаў Яраш! Як ён асцерагае яе!"
      Потым ён думаў пра жончыну скаргу: Iра закахана ў Тараса, а ён сустракаецца з гэтай рудой сястрой. Валя гаварыла пра Машу не надта прыязна, а ён, Кiрыла, падумаў i тады i думае цяпер, што Тарас зрабiў правiльны выбар. Каб выбiраў ён, Кiрыла Шыковiч, то таксама выбраў бы Машу. Ён не сказаў гэтага жонцы. А цяпер адчуў некаторую вiну перад уласнай дачкой за такiя думкi. Ён паспрабаваў адагнаць усе гэтыя думкi, прымусiць сябе працаваць.
      "Я вазьму цябе, Кiрыла, за каўнер i пасаджу за стол. Ты проста гультай. Ты дзiкi гультай, якiх павiнны выганяць з таго грамадства, якое мы пабудуем, бязлiтасна дакараў ён сябе i тут жа чапляўся да сваiх слоў: - А куды ты яго выганiш? Выганi прэч самога сябе. На дождж яго, сабачага сына!" I ён выйшаў пад дождж, стаяў, пакуль не намоклi валасы i струменьчыкi не пацяклi па твары, па шыi за каўнер курткi.
      Не, у такой дажджавой цiшынi працаваць нельга! Глянуў на гадзiннiк. Хаваў яго пад газеты, калi садзiўся працаваць, каб не заглядваць, не адцягваць увагу развагай аб часе. Прайшло гадзiны дзве ў гэтай бясконцай плынi думак. Мозг стамiўся, прасiў адпачынку. Пасля яешнi i кавы захацелася з'есцi што-небудзь больш грунтоўнае. Але ён вырашыў трымаць сябе на паўгалодным пайку i не захапiў нi каўбасы, нi вяндлiны, нi сала, нiчога такога. Думкi скiравалiся да яды. Жах! Як ён не можа авалодаць iмi, уласнымi думкамi!
      Скончылася тым, што ён плюнуў на ўсё, завёў машыну i паехаў у горад. Па дарозе надумаў, на злосць Ярашу, заехаць адразу да Зосi i размовай з ёй кампенсаваць страчаны дзень.
      Кiрыла ведаў, што Яраш учора паляцеў у далёкi раён рабiць нейкую тэрмiновую аперацыю. А таму здзiвiўся, калi на бязлюднай Пушкiнскай убачыў адзiнокую мажную постаць у элегантным чорным плашчы, якi Яраш купiў у Бруселi, куды ездзiў на кангрэс хiрургаў. Чаму ён тут? Куды iдзе? Гуляе пад дажджом? У глыбокай задуме. Шыковiч добрую хвiлiну ехаў з iм побач - i Яраш не звяртаў увагi на машыну. Кiрыла абагнаў яго, спынiўся, вылез з машыны, выйшаў на тратуар.
      Яраш iшоў на яго як сляпы. Вось-вось саб'е з ног, раздавiць, як цяжкi танк. Спынiўся за два крокi. Паглядзеў, нiбы раптоўна разбуджаны. Спытаў:
      - А-а?
      Кiрыла засмяяўся:
      - Ты што, з пахмелля? Накачалi ў раёне?
      Яраш правёў мокрай далоняй па твары i злосна сказаў:
      - Дурань!
      У Кiрылы дрогнула сэрца: няўжо няшчасце з Зосяй?
      - Хадзем у машыну. Дождж.
      Яраш паслухмяна сеў на пярэдняе сядзенне. Машына пад цяжарам яго цела асела.
      Яраш павярнуў да сябра мокры твар.
      - Я даўно, Кiрыла, нiчога падобнага не перажываў, - сказаў ён даверлiва i з глыбокiм смуткам.
      - Што здарылася?
      - Яны памерлi ў мяне на стале.
      - Хто?
      - Дзецi. Абодва. Два хлопчыкi. Браты. Аднаму дзевяць, другому сем. Каб мне ўдалося прыляцець хаця б гадзiны на дзве раней. Аднаго, безумоўна, удалося б уратаваць. Непаваротлiвыя iдыёты i там, у раёне, i тут, у аблздраве! Дзве гадзiны арганiзоўвалi вылет. Я з iх душы вытрасу за гэтых дзяцей! - Ён скрыгатнуў зубамi. - Каб я прыляцеў раней, я зашыў бы артэрыю...
      - А што з дзецьмi?
      - Мiна. Выцягнулi з рэчкi. I, як водзiцца, разбiралi. Ведаеш, старэйшы, Мiша, быў у прытомнасцi. Усё пытаў: "Дзецi цэлы? Як Алёнка?" Там былi малодшыя, i яны адганялi iх ад сябе, адчуваючы небяспеку. Падазраю, што ў апошнi мiг ён сабою закрыў дзяцей. Яму разарвала жывот. Дзiму асколкам прабiла шыю. Засынаючы пад наркозам, Мiша сказаў: "Ох, будзе мне ад мамы!" - Яраш закрыў далонямi вочы, пакiваў галавой, паўтарыў: - Ох, будзе мне ад мамы! Жахлiва, Кiрыла! Нiколi я не быў яшчэ такi бяссiльны перад смерцю.
      Шыковiч маўчаў. Што гаварыць? Яго моцна ўразiла i сама трагедыя i тое, як яе перажывае чалавек, якi бачыў тысячу смерцяў, якi ўмеў перамагчы яе, бязлiтасную кастлявую. Яны доўга сядзелi моўчкi.
      Дождж барабанiў па кузаве. Зрэдку прабягалi з парасонамi i ў накiдках прахожыя. Зазiралi ў машыну не без здзiўлення. Яраш пакруцiў галавой, як бы страсаючы нешта:
      - У мяне ў галаве звiняць яго словы. Не магу. Напiцца, цi што? Крыўдна! У клiнiцы я мог бы ўратаваць iх абаiх. У Мiшы парвала кiшэчнiк. Трэба было ўдалiць парваныя ўчасткi i хутка сшыць. Хутка! А там, ва ўчастковай бальнiцы, прыйшлося ўсё рабiць дзедаўскiм спосабам. Асiстэнтка, раённы хiрург, маладая, нявопытная, яе лiхаманiла. Ды i ў самога мяне - сорамна прызнацца - дрыжалi рукi. Жахлiва! Можа, дваццаць гадоў праляжала яна на дне рэчкi, гэтая праклятая мiна. Уяўляеш? I вось - новыя ахвяры вайны. Дзецi! Дзецi! Ух-х! Паедзем куды-небудзь.
      - Куды?
      - Куды хочаш.
      - Можа, заедзем да Зосi? - спытаў Шыковiч.
      - Так, так... Да Зосi, - адразу згадзiўся Яраш.
      Яны зноў маўчалi, пакуль ехалi. Каля самага дома Яраш сказаў:
      - Толькi не будзем расказваць ёй пра гэта.
      Гаспадыня ўзрадавалася гасцям. А Маша, якая жыла цяпер у Зосi, спалохалася. Яна лепш, чым нават Шыковiч, ведала Яраша, i яе спалохаў яго выгляд. Увогуле, яна стала баяцца яго пасля нядаўняй размовы. Неяк ён паклiкаў яе ў кабiнет. Калi яна ўвайшла, ён сядзеў за сталом i чытаў Блока. Яна спынiлася каля дзвярэй, здзiўленая тым, што ён не паглядзеў нават. Гэта не яго манера: ён кожнага з персаналу, цi то галоўны лекар, цi то санiтарка, сустракаў заўсёды аднолькава - добрым позiркам, прыветлiвым словам.
      Маша чакала, iмкнучыся здагадацца, навошта паклiкана.
      Ён сказаў, не адрываючыся ад кнiгi:
      - Яны пабiлiся за вас.
      - Хто? - Хоць яна адразу ж здагадалася хто, i ёй вельмi захацелася засмяяцца.
      "Няўжо праўда пабiлiся? - падумала з вясёлай гарэзлiвасцю. - Хто каго бiў?"
      - Яны працуюць у адной брыгадзе. Сем'i нашы дружаць, разам жывуць. Навошта вам спатрэбiлася сутыкнуць iх iлбамi?
      - Каб зрабiць правiльны выбар, трэба эксперыментаваць, Антон Кузьмiч, адказала яна яго словамi i не вытрымала - засмяялася.
      Тады ён адарваўся ад кнiгi i паглядзеў на яе. Дзiўна вельмi паглядзеў, быццам на яе месцы чарадзейна апынуўся зусiм другi чалавек - не тая сястра, якую ён ведаў два гады, любiў, цанiў, паважаў. З якой нават пасябраваў пэўным чынам, калi з'явiлася Зося.
      - Дзiўны эксперымент, - хмыкнуў ён, хiснуўшы галавой. - Можна вас папрасiць, каб вы з нашымi сынамi такiх эксперыментаў не рабiлi?
      Ад гэтай яго просьбы, падкрэслена-ветлiвай, афiцыйна-халоднай, яна страшэнна збянтэжылася. Як яна недарэчна трымала сябе - засмяялася, сказала несусветную лухту! Правалiцца б лепш скрозь падлогу. Добра, што ён зноў углыбiўся ў кнiгу i не глядзеў на яе. Але яна не ведала, як выйсцi, i ўсё стаяла перад сталом, анямелая, пакараная найгоршым чынам. Вiдаць, ён зразумеў, што з ёю робiцца, бо сказаў:
      - Папрасiце, калi ласка, Дабравольскую зайсцi да мяне.
      Маша ветрам вылецела з кабiнета.
      ...Таму яна i спалохалася, убачыўшы абодвух бацькоў. А што, калi яны збiраюцца пагутарыць з ёй?
      Супакоiў Шыковiч.
      Выйшаў за ёй на кухню, спытаў прыветлiва, па-сяброўску:
      - Маша, вы ўмееце варыць каву? Чорную?
      - Умею.
      - Вы ўсё ўмееце. З вас будзе цудоўная жонка.
      Ён даў ёй грошы на каву i каньяк. Яна ўзрадавалася даручэнню.
      Зося захвалявалася была, хацела адзявацца, каб прымаць гасцей, як належыць гаспадынi. Але Яраш пачаў распытваць яе пра адчуванне, прафесiйна, падрабязна, па-бальнiчнаму. I яна зноў залезла на шырокую канапу з нагамi. Сядзела ў куточку, захутаўшыся ў халацiк, як малая японачка. Маша навучыла яе адмыслова закручваць валасы, i высокая кукла прыгожых валасоў сапраўды рабiла яе падобнай на ўсходнюю жанчыну.
      Яраш скончыў распытваць пра здароўе i змоўк. У той дзень яму цяжка было весцi размову для размовы, гаварыць пра ўсё.
      Шыковiч палiў на кухнi, пускаючы дым у фортку, слухаў iх, зразумеў зацяглую паўзу.
      Зося сказала нешта пра дождж. Яраш крыху iншымi словамi сказаў тое ж.
      - У вас стомлены выгляд, Антон Кузьмiч.
      - Я сёння прыляцеў з раёна.
      - Камандзiроўка?
      - Але.
      Шыковiч кiнуўся на дапамогу сябру.
      - Соф'я Сцяпанаўна, не сумна вам адной у гэтым доме? - спытаў ён з жартаўлiвай весялосцю, сядаючы ў зручнае нiзкае крэсла.
      - О не. Я чытаю. У мяне добрыя суседзi. Яны наведваюцца. А потым прыходзiць з работы Маша...
      Вось так пагаварылi яшчэ пра тое-сёе. Нарэшце Кiрыла падступiў да галоўнага, асцярожна, далiкатна:
      - Соф'я Сцяпанаўна, скажыце, калi ласка, вас не вельмi расхвалюе размова пра мiнулае?
      Яна ўздрыгнула, насцярожылася:
      - Пра якое мiнулае?
      - Ну, напрыклад, пра вайну. Пра смерць бацькi...
      - А што вас цiкавiць?
      - Што мяне цiкавiць?.. - Ён палез ва ўнутраную кiшэню пiнжака i дастаў складзеныя лiсты паперы. - Прачытайце вось гэта, i вы зразумееце.
      Яраш зiрнуў на сябра з дакорам, але змаўчаў.
      Зося разгарнула сашчэпленыя лiсты, прачытала загаловак, устрапянулася, паглядзела на Шыковiча са здзiўленнем, страхам i надзеяй. Позiрк яе пытаў:
      "Што ты падрыхтаваў мне? Гора? Хiба ў мяне яго было мала? Радасць? Няўжо радасць?.."
      Пачала чытаць прагна, нецярплiва, маланкава хутка. Лiсткi трапяталiся ў руках, як жывыя птушкi. Пабляднелi, а потым загарэлiся шчокi. Яны абодва не зводзiлi з яе вачэй. Але вось яна, перагортваючы старонку, з палёгкай уздыхнула. Прыцiхлi лiсты, перасталi трапятаць. Павольней пачала чытаць яна. Пад канец, было вiдаць, зусiм супакоiлася i здавалася нават крыху расчараванай. Задумалася глыбока. Яны доўга, нiводным рухам не парушаючы цiшынi, цярплiва чакалi, калi яна вернецца з успамiнаў.
      Шпарка-шпарка, нiбы надзвычай спяшаўся - цiк-цiк-цiк, - адганяў у нябыт секунды прыгожы гадзiннiк на кнiжнай палiцы. За акном у лiсцях таполi шумеў дождж.
      Нарэшце Шыковiч не вытрываў:
      - Пра што вы думаеце?
      Яна не ўздрыгнула, не схамянулася, - паглядзела сухiмi, але напоўненымi святлом удзячнасцi вачамi, спакойна адказала:
      - Я думаю, як хораша, што ёсць на свеце такiя людзi, як Антон Кузьмiч, як вы... Дзякую вам.
      - Падзякi пасля. Ды i не мне павiнны быць адрасаваны. Антону - справа iншая. А за тое, што ў нашы днi ўсюды аднаўляецца справядлiвасць, вы ведаеце, каму дзякаваць. Цяпер вы разумееце, што мяне цiкавiць. Як загiнуў доктар Савiч? Хто яго забiў? Вы былi пры гэтым?
      Зося пакiвала галавой: не, не была. Потым сказала:
      - Я думаю, тата застрэлiўся...
      - Сам?
      РАСКАЗ ЗОСI САВIЧ
      - Вы помнiце, Антон Кузьмiч, я расказвала вам: бацька вельмi асцерагаў мяне. Я, па сутнасцi, была схавана ад свету. Толькi ваша з'яўленне, ды калi я шукала Тараса... А больш я нiчога не зрабiла. Мне нiхто нiчога не даручаў. Я ведала: бацька сумленны чалавек. Але цi проста сумленны лекар цi змагар? Я здагадвалася, што нейкiм чынам ён памагае нашым. Але як? Спрабавала гутарыць з iм пра гэта. Ён умеў адвесцi размову ўбок. А разы два ўзлаваўся i загадаў, каб я не совала носа куды не трэба. "Малая яшчэ! - сказаў ён. - Не нам з табой займацца палiтыкай. Не думай, што гэта рамантыка, як у кнiжках. Ты ў мяне адна". Яшчэ тата часта казаў, каб я не думала, што ён служыць чужынцам, ён лячыў i лечыць сваiх людзей. А людзi - гэта самае каштоўнае, астануцца людзi гiсторыя не спынiцца i не пойдзе назад. Будуць жыць людзi - будзе жыць краiна i тая ўлада, якой народ даражыць. Вось так ён гаварыў. Гэта я помню, бо словы гэтыя ён казаў часта. Я не згаджалася: а хто ж будзе ваяваць? Ён злаваўся: "Не многа будзе карысцi, калi пойдуць ваяваць дзецi, як ты, цi такiя старыя, як я". Я пасля толькi зразумела, што бацька проста асцерагаў мяне, любым чынам, абы я была далей ад таго, што рабiлася навокал. I раптам... Гэта было перад Першым маем, днi за два. У той дзень нашы ўзарвалi электрастанцыю. Пасярод дня. Так грымнула, што нават у нас - а гэта ж вунь дзе! - вылецела шыба ў мансардзе, у пакоi Грота. Нямецкi лекар у нас жыў. Казалi, што мiну ўкiнулi ў топку i выбухнуў кацёл...
      - Група Шылава, - сказаў Шыковiч. - Пiшу пра iх.
      - Што? - не зразумела Зося.
      - Хто ўзарваў станцыю. Камсамольская група. Загiнулi хлопцы. Валодзя Шылаў зачынiўся ў трансфарматарнай будцы i адстрэльваўся да апошняга патрона. Жывым не здаўся. Залiшняя смеласць i рызыкоўнасць загубiла...
      Зося памаўчала, як бы ўспамiнаючы, на чым перапынiлася.
      - Бацька прыехаў позна, калi сцямнела. На санiтарнай машыне. Заехалi ў двор. Ён нiколi не заязджаў у двор. Я выскачыла насустрач. Тата папрасiў мяне памагчы шафёру аднесцi на кухню мяшок бульбы i мяшок мукi. Мы аднеслi.
      Грот быў дома. Добра помню, ён сустрэў бацьку словамi:
      "Калi ласка, пан Савiч... Неяк вы сказалi, што мы бываем задужа жорсткiя... Не, мы мяккiя. Мы, немцы, увесь час пакутуем ад сваёй мяккасцi i дабраты. А жорсткасць там. Жорсткасць i дзiкунства! Каму перашкаджала электрастанцыя? Давала святло ў вашу бальнiцу, у мой шпiталь, у наш дом..."
      Ён так i сказаў - "наш".
      "А цяпер будзем палiць... Як гэта вы сказалi, Софа? - звярнуўся ён да мяне. - Лучыну? О, лучыну! Свечак i тых няма. Я ледзьве раздабыў дзесятак. Божа мой! Якое дзiкунства i фанатызм! Сёння ў нас арыштавалi сястру. Вашу. Мы далi ёй работу. Добрую работу з добрай аплатай. Яна магла жыць культурна, прыгожа. А яна шпiёнiла, карыстаючыся тым, што ведала нашу мову. Жахлiва!"
      "Сёння многiх арыштавалi, - сказаў бацька i таксама паўтарыў: - Жахлiва! Жахлiва!"
      "Я рад, пан Савiч, што вы разумееце, - узрадаваўся Грот. - Не, мы не жорсткiя. Мы мяккiя i добрыя".
      Ён жыў у нас год i з дня на дзень трубiў аб дабраце нямецкага характару. Я часам не магла вытрымаць i гаварыла, якую яны "дабрату" праяўляюць. Тады ён пачынаў чытаць цэлыя лекцыi, прыводзiў прыклады з нямецкай гiсторыi, чытаў на памяць Гётэ i Шылера. Аднойчы я незнарок знайшла ў бацькавай бiблiятэцы Гейнэ, прачытала, i мне зрабiлася весела. Я прачытала яму, Гроту, што пiсаў пра нямецкi характар Гейнэ. Грот разумеў крыху па-расейску, я - па-нямецку... Звычайна спакойны, ён узлаваўся. Сказаў, што Гейнэ жыд, а ўсе жыды злейшыя ворагi нямецкай нацыi. Забраў кнiжку i, напэўна, спалiў. А на другi дзень цэлы вечар капаўся ў нашай бiблiятэцы - шукаў крамолу.
      Але што я расказваю вам пра гэтага немца? Я пасля бачыла iх тысячы, розных, добрых i звяроў. О, каб вы ведалi, што такое эсэсаўцы!
      Зося заплюшчыла вочы i ўздрыганулася, прыцiснулася да спiнкi канапы, закрыла халацiкам горла, быццам ёй раптам зрабiлася холадна. I тут жа вiнавата ўсмiхнулася, просячы прабачэння.
      - Калi Грот, павячэраўшы, падняўся да сябе, бацька прыйшоў на кухню, дзе я мыла талеркi, абняў за плечы, прашаптаў:
      "Зося, дзiця маё, у нас у садзе хаваецца чалавек. Я пайду да немца гуляць у шахматы. Ты адсунь свой ложак, пасцялi за iм на падлозе. Адчынi акно. У твой пакой Грот нiколi не заходзiць".
      О, каб вы ведалi, што я адчула! Калi я схавала вас, Антон Кузьмiч, я хавала вас i ад бацькi, бо не ведала, як ён паставiцца, што зробiць, калi даведаецца. Гэта вельмi цяжка - любiць i не верыць. А верыць лёгка, калi людзi робяць адну справу, калi яны аднадумцы. Разумееце? Я няскладна расказваю, але вы зразумееце... I з вамi, i з Тарасiкам я вымушала бацьку нешта рабiць, ведаючы, што дзеля мяне ён зробiць усё, выканае i сур'ёзную просьбу i капрыз. А тут раптам усё мянялася. Ён даваў мне заданне. Як старэйшы. Як кiраўнiк. Давяраў такое...
      Хто гэты чалавек, думала я, калi адсоўвала ложак i сцялiла на падлозе пуховую коўдру, найчысцейшыя прасцiны. Наiўна, але мне захацелася, каб гэта зноў былi вы, Антон Кузьмiч... Прабачце. Дзверы ў мой пакойчык - пад лесвiцай на мансарду. Я пакiнула ў пакоi свечку, узышла на лесвiцу - цi не вiдаць ложак? Колькi пражыла, колькi хадзiла малая, я нiколi не зазiрала з лесвiцы ў адчыненыя дзверы - што вiдаць у пакоi?!
      Грот, якi бесцырымонна лазiў нават у кухонныя каструлi, у бочкi ў пограбе, нi разу не адчынiў дзвярэй майго пакоя. Гэта праўда. У гэтым ён быў iнтэлiгент.
      З радасцю i страхам я адчыняла акно. А потым стаяла ў калiдоры i слухала... Калi ён залезе... I баялася, каб у цемры не нарабiў грукату. Ён зрабiў гэта вельмi асцярожна, я пачула толькi, як рыпнуў незнарок закрануты ложак. Пасля гэтага я доўга яшчэ стаяла, потым сядзела на кухнi - думала, што рабiць далей. Бацька не сказаў: можна мне заходзiць у пакой цi нельга. Можа, чалавека трэба накармiць? Урэшце я рашуча са свечкай у руках увайшла ў свой пакой. Убачыла, што коўдру i прасцiну ён палажыў назад на ложак. Я заглянула за ложак.
      Чалавек быў доўгi, худы, барадаты. Такi доўгi, што каб выпрастаўся, то, напэўна, ногi высунулiся б з-пад ложка. Таму ён сагнуў iх, i вострыя каленi траха не вытыркнулiся над ложкам. Вочы яго блiснулi насцярожана i падазрона. Ён ляжаў у ватоўцы, у ботах i трымаў руку за пазухай. Ад яго пахла зямлёй. Я спытала шэптам:
      "Прынесцi вам вячэру?"
      Ён палажыў далоню на бараду, на вусны i пакiваў галавою: не.
      Але я ўсё-такi прынесла яму кавалак хлеба з маслам, бутэльку чаю i яшчэ нешта... Я знарок хадзiла шумна, як звычайна, ляпала дзвярамi. Можа, праз гэта ён зiрнуў на мяне злосна i зноў прыкрыў рот рукой.
      Калi роўна без чвэрцi адзiнаццаць (самая цiкавая партыя адкладвалася на заўтра, такi ён быў акуратны, Грот) бацька спусцiўся з гарышча, я паведамiла, што ён тут. Бацька адказаў надзiва спакойна, быццам размова iшла пра самае звычайнае: "Добра, дачка". Я спытала, дзе мне спаць. "Дзе хочаш, абы Грот нiчога не ўгледзеў".
      Пакуль немец чысцiў зубы, умываўся, я ў сваiм пакоi перабiрала бялiзну, знарок пакiнуўшы дзверы крышку прачыненымi.
      Я лягла ў мамiным пакоi. Але не магла заснуць амаль да ранiцы. Усё думала, думала... Радавалася. I палохалася. За бацьку. За гэтага чалавека. Хто ён такi? Адкуль? Можа, толькi што прыляцеў з Масквы? Але больш за ўсё я думала пра бацьку. I, далiбог, нiколi гэтак не любiла яго, як у тую ноч. Здаўся ён мне такiм героем, такiм мужным, разумным, самым галоўным падпольшчыкам у нашым горадзе. Наiўна. Але я думала, што пра тату ведаюць у Маскве... Я думала пра маму. Каб яна пабачыла, што мы робiм з татам! Яна больш не ўпiкала б: "Мяккацелы iнтэлiгент дарэвалюцыйнай закваскi! Не псуй мне дачкi сваiм слiнявым гуманiзмам! Не той час!" Мама была рашучая. Яна яшчэ ў грамадзянскую з бранецягнiком на фронт паехала. Мама злавалася, што я баюся крывi. Прымушала мяне рабiць самую брудную работу. З-за гэтага яны сварылiся часам, тата i мама... Многа я ўсяго перадумала... Добра мне запомнiлася тая ноч. Ёсць такiя днi i ночы, якiя запамiнаюцца, выдзяляюцца i свецяцца, як маячкi, у памяцi. Праўда? А ўсе iншыя злiваюцца ў адну плынь i цякуць, як магутная рака. На адным месцы вада заўсёды новая, а ўсё адно такая ж...
      Спала я, можа, якiя дзве гадзiны. Прачнулася раней за ўсiх. Калi Грот роўна ў сем спусцiўся ў ванную, я "прыбiрала" свой пакой i спявала. За снеданнем немец сказаў: "У вас добры настрой, фрэйлейн Софа. А ў мяне дрэнны. Ад свечкi балiць галава".
      Тата нiчога не гаварыў. Пацалаваў у лоб, калi адыходзiў на працу, як заўсёды, усмiхнуўся:
      "Вопыт ты маеш. Глядзi".
      Наступiлi тыя дзённыя гадзiны, калi я заставалася адна. Помнiце, Антон Кузьмiч? Адной мне было сумна... На кухнi i на кухнi.
      ...Прыйшла Маша з пакупкамi, мокрая, шумная, вясёлая. Гукнула з калiдора:
      - Кiрыла Васiльевiч! "Беламора" няма. Купiла "Казбек". Добра?
      Зазiрнула ў пакой, убачыла iх, засяроджана-ўважлiвых, сур'ёзных, насцярожылася.
      - Сядайце, Маша, паслухайце, - сказаў Шыковiч, хуценька занатоўваючы нешта ў запiсную кнiжачку.
      Маша паставiла сумку каля парога.
      - Я сказала яму:
      "Вылазьце. У доме нiкога няма. Будзем снедаць".
      Ён падняўся з-за ложка. Ён быў высокi, але не такi доўгi, як здаўся мне, калi ляжаў. I не такi худы. Так, звычайны чалавек з тых, якiя нiколi не паўнеюць, хоць ты iх пакладзi i знарок адкормлiвай. Перш за ўсё ён глянуў на акно, потым агледзеў пакой i... мяне... Можа, я была такая ўражлiвая, "мяккацелая iнтэлiгентка"... Як толькi пасля на мяне нi глядзелi, i свае i чужынцы, - мяне не кранала. А яго позiрк... Вы прабачце, можа, я расказваю дробязi, глупства. Але я шчыра...
      - Не, не. Калi ласка, як можна больш падрабязна, - папрасiў Шыковiч. -Гэта не дробязi... Для мяне гэта асаблiва важна.
      - Яго позiрк мяне... абразiў... Пакрыўдзiў. З нейкай нядобрай падазронасцю ён агледзеў мяне. Я не ведаю, як вам сказаць... Але мне стала крыўдна. Чалавек даверыў нам сваё жыццё... Мы рызыкуем сваiм, хаваючы яго... Чаму ж ён глядзiць так? Нядобра. А можа, мне здалося? Я малая была вельмi крыўдлiвая. Мацi не так гляне, як мне хацелася, i я цэлы дзень залiваюся слязамi. Больш, праўда, ён так не глядзеў. Быў прыветлiвы, хоць не вельмi гаваркi.
      Тады, за першым снеданнем, ён распытваў, як я жыву, з кiм сябрую, куды хаджу, хто прыходзiць да нас, што за чалавек гэты Грот. Я разумела, што яму трэба ўсё ведаць, i падрабязна расказвала. Спытала, як яго iмя.
      "Навошта табе?" - сказаў ён без падазронасцi.
      "Неяк жа я павiнна да вас звяртацца".
      "Калi табе так хочацца, клiч мяне - дзядзька Сажань".
      Я здагадалася, што гэта мянушка, яна здалася мне смешнай, i я засмяялася. Ён таксама ўсмiхнуўся. Тады я адважылася i спытала, цi не з Вялiкай зямлi ён прыляцеў. Сажань нахмурыўся i адказаў, што я рана пастарэю, калi ўсё буду ведаць. Гэтыя жартаўлiвыя словы па-рознаму можна сказаць. Ён сказаў iх так, што мне расхацелася пытаць у яго пра што-небудзь яшчэ. Праўда, на другi дзень я не стрымалася i спытала пра вас, Антон Кузьмiч. Мне чамусьцi здавалася, што ён абавязкова павiнен ведаць вас. Не, ён не ведаў.
      "Што здраднiка Лучынскага пакаралi, пра гэта я чуў, а хто гэта зрабiў Вiктар, Антон цi Павел, - не мае значэння".
      Каб ён ведаў вас, я, напэўна, расказала б, як вы хавалiся ў нас. Але пасля яго слоў, што не мае значэння, хто забiў Лучынскага, мне зноў-такi расхацелася расказваць яму пра вас. Не падумайце, што я стаiла крыўду на яго. Не. Я вельмi паважала яго. Асаблiва калi бацька на маё пытанне: "Хто ён?" - адказаў: "Партыйны кiраўнiк". О, як ён вырас у маiх вачах!
      Я гатавала яму лепшыя снеданнi i абеды, чым нават бацьку. Мяне толькi здзiўляла спачатку адно, зноў-такi гэта, вiдаць, ад майго такога выхавання "мяккацелая iнтэлiгентка". Але ў нашым доме ўсе казалi адзiн аднаму дзякуй, жадалi добрай ночы. Я хадзiла за iм, як санiтарка за хворым. Ён нi разу не сказаў мне дзякуй. Не, здзiўляцца - гэта не тое я сказала. Мне зноў-такi трошкi крыўдна рабiлася. Не за сябе. За яго. Фашыст Грот такi ветлiвы, што бясконца, на кожным кроку: данке, данке, данке. Мне хацелася, каб наш чалавек, ды яшчэ такi кiраўнiк, быў у сто, тысячу разоў больш культурны i ветлiвы. Але на трэцi дзень Сажань даказаў, што не гэта галоўнае. Мне нават сорамна стала за свае такiя думкi.
      Ранiцаю я павiншавала яго са святам - з Першамаем. Як радасна блiснулi яго вочы!
      "Дзякую, Зося, дзякую. Дзякую табе, дарагi таварыш. Цябе таксама вiншую i жадаю дажыць да сапраўднага свята. Мы з табой станем побач i пройдзем пад сцягамi праз увесь наш горад".
      Ён моцна пацiснуў мне руку, i ў вачах яго, здалося, блiснулi слёзы. Я таксама ледзь стрымалася, каб не зараўцi ад гора i шчасця.
      Бацька ў першы дзень прыйшоў абедаць на гадзiну раней. Гэтую гадзiну яны гутарылi, зачынiўшыся ў маiм пакоi. У гэты ж час яны размаўлялi i на другi дзень. А на трэцi, Першага мая, прыехаў Вася, шафёр санiтарнай машыны. I Сажань паўгадзiны гутарыў з iм. Пра што - я не ведаю. Вася выйшаў з пакоя з добрай усмешкай, паказаў мне язык, як малой. Потым, кiўнуўшы назад на дзверы майго пакоя, выставiў вялiкi палец, маўляў, во якi чалавек. Тады паказаў на гарышча i секануў далоняй па горле; я зразумела: з такiмi мы хутка зробiм фашыстам чык-чырык. Але мяне рассмяшыла гэтая размова жэстамi - у доме ж нiкога больш не было. У адказ на мой смех ён уставiў вялiкiя пальцы ў вушы i вось так памахаў далонямi. Гэта, мабыць, значыла, што я несур'ёзная, дурнiца. Я пакрыўдзiлася i паказала, што ў яго пуста ў галаве. Ён зняў сваю замасленую кепачку i тэатральна пакланiўся. Але з ганка вярнуўся, працягнуў мне каробачку i сказаў сур'ёзна:
      "Гэта вам, Зося. Ад мяне".
      У каробачцы былi мятныя цукеркi.
      На чацвёрты дзень усё было, як звычайна. Ранiцаю бацька i Грот пiлi кофе i хвалiлi нейкае новае нямецкае лякарства, не помню якое. Першы пахвалiў бацька. Гроту гэта вельмi спадабалася. Яны разам выйшлi з дому. Я кармiла снеданнем дзядзьку Сажаня. Перад абедам бацька зноў гутарыў з iм. У часе абеду Сажань быў заклапочаны i раптам вельмi даверлiва паведамiў мне, што яму нiяк не могуць дастаць надзейнага дакумента i ён не можа выйсцi з горада, бо ўсюды заставы, а ў горадзе ўсё яшчэ iдуць арышты. Сумна пажартаваў:
      "Ем хлеб дарэмна. Мала што ў гэты раз зрабiў. I хлопцы недзе непакояцца, што са мною".
      Бацька ўвечары прыехаў раней, чым звычайна. На той жа санiтарнай машыне. У нашым цесным завулку машына доўга паварочвалася, буксавала ў гразi, i тата доўга не заходзiў у дом. Я чула, як ён перамаўляўся з шафёрам. Нарэшце машына пайшла. Тата ўвайшоў устрывожаны, нават спалоханы. Такi ён не быў яшчэ нiколi. Я спытала, што здарылася. Ён заспакоiў:
      "Нiчога, нiчога, дачка".
      А сам адразу пайшоў да яго. Праз колькi хвiлiн яны выйшлi, i Сажань упершыню агледзеў увесь дом, нават падняўся ў пакоi Грота.
      Неўзабаве зноў прыехаў Вася. Бацька адчынiў вароты. Ён заехаў пад самы ганак. Зноў звалiў мяшок бульбы. Сказаў бацьку:
      "Аглядалi. Двойчы. Адсюль i сюды. Злосныя, як сабакi".
      "Падымi хлопцаў. Калi да ночы нiчога не здарыцца, мы выведзем яго на Элеватарную".
      Яшчэ пра нешта яны шапталiся.
      Калi Вася паехаў, я зноў спытала ў бацькi, што ж усё-такi iх устрывожыла.
      "Арыштавалi нашых людзей. Каля дома шнырае тайны агент палiцыi. На Пушкiнскай правяраюць дакументы. Тройчы агледзелi нашу машыну".
      Сажань перамясцiўся ў пограб. Пад домам у нас вялiкi пограб. Лазiлi ў пограб з кухнi. Але на двары каля сцяны быў люк - для вентыляцыi, i бульбу ўвосень праз яго ссыпалi. Ён быў яшчэ закрыты з зiмы, люк. Бацька адкрыў яго. Потым сказаў мне разведаць сцежку. Была ў мяне патаемная сцежка, па якой я бегала яшчэ да вайны да адной сваёй сяброўкi-аднакласнiцы. Адстаўляла дошку ў паркане, пралазiла ў суседнi сад, такiм жа чынам з таго саду - у Вiшнёвы завулак, потым - на Клiмаўскую. I сюды на Элеватарную, да ракi.
      Але прыехаў Грот. Ён часам прыходзiў пехатой, пакiдаючы машыну ў шпiталi. Часам прыязджаў, i машына начавала ў двары. У той вечар, як на злосць, ён доўга корпаўся ў ёй, нешта рамантаваў, мыў.
      Шыковiч заўважыў, што, забываючыся, Зося пачынае расказваць для аднаго Антона Кузьмiча. На яго аднаго глядзiць, да яго аднаго звяртаецца, але так, быццам ён той адзiны сведка, якi можа пацвердзiць праўдзiвасць яе слоў.
      Схамянуўшыся, яна вiнавата ўсмiхнецца ўсiм iм i пэўны час расказвае яму, Шыковiчу, з нейкай дзiўнай насцярожанасцю сочачы, як ён запiсвае: то пiша доўга, нiбы стэнаграфуе, то ўзмахам пяра ставiць нейкi iероглiф, толькi яму зразумелы.
      Маша скiнула чаравiкi i босая, на насочках, выйшла на кухню, вiдаць, паставiла чайнiк. А потым стала ў калiдорчыку i слухала адтуль. Шыковiч умеў i ўважлiва слухаць i ўсё прыкмячаць навокал. Ён знакам запрасiў Машу зайсцi i сесцi. Тая адказала яму таксама жэстамi. Гэтая iх незразумелая нямая размова збянтэжыла Зосю. Яна змоўкла. Шыковiч крутануўся ў крэсле, як гарэза-школьнiк, злоўлены настаўнiкам:
      - Прабачце, Соф'я Сцяпанаўна, я ўвесь - увага.
      Але яна ўжо свядома звярнулася да Яраша з усмешкай, якую дораць выпрабаванаму сябру:
      - Вы ведаеце, Антон Кузьмiч, мяне зноў выручылi трусiкi пана Грота. Помнiце? Я засунула аднаго за ватнiк i палезла ў суседскi сад. Абышла паўз паркан i знайшла дошку, якую можна было адсунуць без шуму. Выйшла гаспадыня, не тая, якая жыла да вайны, жонка нейкага белагвардзейца-эмiгранта, якi вярнуўся з Германii i займаўся камерцыяй. Я растлумачыла ёй, што ўцёк трусiк. "Я баялася, каб ён не папсаваў вашы дрэвы". Старая дурнiца пацалавала трусiка, якога я паказала ёй.
      "Якая мiлая мордачка!"
      Гроту я таксама сказала, вярнуўшыся ў свой двор, што ўцёк трус.
      Ён узяў яго спрытна i бязлiтасна, мяне заўсёды i палохала i абурала, як ён браў гэтых няшчасных жывёлiнак. Вось так, двума пальцамi, за скуру.
      "О, ты хочаш уцячы? - сказаў ён трусу. - Заўтра я цябе пакараю за гэта. Мне шкада цябе. Але чаго не зробiш у iмя навукi".
      Як толькi сцямнела i Грот падняўся да сябе, бацька сказаў:
      "Выводзь, дачка. Шчаслiва вам. На Клiмаўскай сустрэне Вася. Калi ж не сустрэне..."
      Ён даў адрас на Элеватарнай, нумара ўжо не помню, здаецца, дзевятнаццаць, мне пасля прыйшлося запамiнаць многа розных нумароў, i нейкi мудры пароль, якi я таксама забылася, нейкая прымаўка з рэлiгiйным сэнсам, здаецца.
      Яшчэ бацька сказаў: "Назад, дачка, гэтым шляхам не вяртайся. Выходзь на Пушкiнскую. У цябе ёсць пропуск. I зайдзi да Цiшчанкаў. Старая занемагла i вельмi прасiла, каб ты зайшла. Зайдзi абавязкова. Так трэба".
      Бургамiстарша сама мне званiла днi тры назад. Але мне было агiдна iсцi да гэтай звар'яцелай ад страху бабы, якая дзень i ноч малiлася. Але калi бацька сказаў, што так трэба - для канспiрацыi, так мне здалося тады, я гатова была пайсцi хоць да самога д'ябла. Толькi пазней... вельмi позна я здагадалася, што мой добры, разумны i наiўны тата хацеў такiм чынам уратаваць сваё адзiнае дзiця...
      Увесь час яна расказвала роўна, цiха, без iнтанацый, без асаблiвых жэстаў i мiмiкi, калi не лiчыць вiнаватых усмешак. А тут вусны яе па-дзiцячы скрывiлiся i задрыжалi.
      - Два нашы афiцэры, якiя дапытвалi мяне ў сорак шостым, здзекавалiся, калi я шчыра расказала iм усё. Смяялiся, маргалi адзiн аднаму. "Сiла дзеўка! Значыцца, правёўшы падпольшчыка, вы адразу ж пайшлi суцяшаць жонку гарадскога галавы? Хiтрая казачка, але пакiньце яе для дурняў. Мы чулi казкi не такiя!"
      Няшчасны мой бацька! А я... дурная якая была! Паверыла яму нават тады, калi ён пазванiў на кватэру Цiшчанкам, пагаварыў спачатку з Алiмпiядай Паўлаўнай, а пасля папрасiў, каб я паначавала там. "У горадзе неспакойна. Недалёка ад нашага дома толькi што стралялi. Заначуй, дзiця маё. Цалую цябе, Зосечка".
      Гэта былi яго апошнiя словы. Ён не любiў залiшнiх пяшчот, сюсюкання, цалавання па тэлефоне. А тут вось так - як маленькай. I я, дурная, усё адно нi пра што не здагадалася. Я магла быць побач з iм! Магчыма, ён адстрэльваўся, калi яны ўварвалiся. I апошнюю кулю... Тата хаваў пiсталет, хаваў нават ад мяне, але я ведала, што ён ёсць. Слухайце, можа, яго застрэлiў Грот? Немца не было на пахаваннi. Усе знаёмыя былi. З гестапа былi, адусюль. Аднаго яго не было.
      - А што Сажань, Соф'я Сцяпанаўна? Правялi вы яго? - спытаў Шыковiч, каб вярнуць яе да паслядоўнасцi.
      - А як жа! Мы выйшлi на Вiшнёвы. Цёмна было. Нi агеньчыка. Замаскiравана ўсё. Я пачула, што за намi нехта iдзе. Мы пабеглi. На Клiмаўскай нас сустрэў Вася. З'явiўся як з-пад зямлi. Я сказала яму, што нехта iдзе. Ён адказаў, што гэта свае. З-пад палы блiснуў лiхтарыкам у адзiн бок вулiцы, потым у другi. Яму адказалi адтуль i адтуль. Вунь яны як ахоўвалi таго чалавека! Вася сказаў: "Ты, Зоська, герой!" - i пацалаваў мяне ў шчаку. Мне стала сорамна: яшчэ Сажань падумае што! А я таго Васю, можа, якiх пяць разоў бачыла ўсяго. Мне тады - зноў! - вельмi захацелася, каб на развiтанне ён падзякаваў мне. Смешна! Ён не сказаў звычайнага дзякуй. Ён сцiснуў маю руку i сказаў:
      "Усяго добрага табе, Зося. Скончыцца вайна - сустрэнемся".
      Разбудзiла мяне бургамiстарша рыданнем. Упала на каленi перад маiм ложкам:
      "Мужайся, дзетачка. Бог мiласэрны, ён усё бачыць. Партызаны забiлi твайго бацьку".
      Я не закрычала. Здаецца, нават не заплакала. У адзiн мiг я ўсё зразумела. У той мiг я пасталела, можа, на дваццаць гадоў. Шаптала сабе: мужнасць, толькi мужнасць. Прасiла Бога, у якога не верыла, каб ён даў мне яе, гэтую мужнасць, каб я здолела ўсё перажыць. I маўчаць. Маўчаць, маўчаць!
      Ашалелая ад жаху баба ўгаворвала мяне ў тую ж хвiлiну ўцячы з ёй на край свету, у манастыр, яна ведае такi манастыр. "А то яны ўсiх нас заб'юць". Я маўчала.
      Два агенты гестапа везлi мяне на рамiзнiку па горадзе. Выказвалi спачуванне. Я маўчала. Дадому мяне не павезлi. Бацька ляжаў ужо ў вестыбюлi гарадской управы. Калi толькi яны паспелi перавезцi i ўбраць яго? Ён ляжаў у сваiм вячэрнiм гарнiтуры, у сарочцы, якую я за дзень да таго памыла. Толькi гальштук чужы, бабачка, тата нiколi не насiў бабачкi. Да вайны гэта было нямодна, i мама, напэўна, першая пасмяялася б. На твары яго застыў спакой, не было нi пячацi страху, нi пячацi пакут. Вiдаць, ён памёр адразу. Толькi чамусьцi пасiнела левая скроня. Я спытала ў начальнiка палiцыi Магнатава, куды трапiла куля. Ён пацiснуў плячамi.
      "У сэрца. У самае сэрца, - адказаў адзiн з тых, што не адыходзiлi ад мяне нi на крок. - Бандыты стралялi ва ўпор".
      Да мяне падыходзiла ўся здраднiцкая сволач, выказвала спачуванне. Раней яны здавалiся мне смешнымi i дурнымi, гэтыя людзi. У той дзень я адчула, што такое нянавiсць. О, як я iх ненавiдзела! Мне хацелася пляваць на iх, бiць па мордах. Але я маўчала. Я мусiла маўчаць.
      Калi з'явiўся фельдкамендант, пстрыкалi фотаапараты. Ён не падышоў да мяне. Спачуванне паднёс перакладчык. Мне запомнiўся позiрк афiцэра-гестапаўца. Ён доўга сачыў за мной, i я адчула гэты позiрк. Глянула на яго. Якiя ў яго былi вочы! Ён усё ведаў i смяяўся, злосна, нахабна, пераможна. Вочы яго смяялiся.
      Скажыце, навошта iм спатрэбiлася гэтая камедыя з пахаваннем?
      Зося змоўкла i чакала адказу ад Шыковiча: на яго глядзела. Адказаў Яраш:
      - Правакацыi былi розныя. У залежнасцi ад фантазii таго, хто iх арганiзоўваў. Бругер быў з фантазiяй, я ведаю.
      - У маi сорак трэцяга Бругера ўжо не было, - удакладнiў Шыковiч. Начальнiкам гестапа быў Гiльберт, штурмбанфюрэр.
      - Вы таксама былi ў падполлi? - здзiвiлася Зося.
      - Не. Я пiшу кнiгу, а таму мне трэба дакладна ўсё ведаць.
      Маша, выкарыстаўшы паўзу, прапанавала:
      - Я вам падам каву.
      - Але, але, - падтрымала Зося.
      - Стамiлася? - ласкава спытаў Яраш. - Дай руку.
      Можа, ад таго, што ён нечакана сказаў ёй "ты", яна зардзелася, засаромелася.
      - Не, не.
      Антон Кузьмiч падняўся з крэсла, палiчыў пульс. Шыковiч убачыў, што доктар застаўся давольны яе пульсам. А Зося, як бы iмкнучыся даказаць, што ёй гэта няцяжка, пачала расказваць далей, не зважаючы на тое, што Маша хадзiла, звiнела шклянкамi.
      - Я думала, што мне будзе ўсё адно - як пахаваюць. Хто пахавае, што будуць гаварыць... Я ведала, што гэтым не скончыцца. I рыхтавалася, збiрала сваю мужнасць. Але калi бацьку неслi на могiлкi, я ўбачыла, як глядзяць людзi... рабочыя. "Туды яму i дарога!" - вось як яны глядзелi. Мне зрабiлася балюча. Страшэнна балюча. I крыўдна. I страх апанаваў. Сэрцам я прадчула тое, што пасля здарылася. На могiлках я страцiла прытомнасць.
      Днi тры ляжала ў Цiшчанкаў, знясiленая, прастуджаная, разбiтая. З кватэры не выходзiлi тыя двое - "апекуны" мае. Яны, Цiшчанка, уся зграя дамагалiся, каб я падпiсала пiсьмо ў рэдакцыю, у якiм гнеўна кляймiла, як бандытаў, партызан, што забiлi майго бацьку, невiноўнага чалавека, лекара, якi займаўся толькi тым, што пазбаўляў людзей ад цяжкiх хвароб. "Чаму вы не хочаце падпiсаць, панна Зося?" - здзiўлялiся яны.
      "Яны заб'юць мяне".
      "Мы вас схаваем у такiм месцы, куды не дабярэцца нiводзiн бандыт. Не бойцеся".
      А Цiшчанчыха шаптала: "Не падпiсвай. Заб'юць", - i ўсё ўгаворвала ўцячы разам з ёй у манастыр. Дурная, яна не бачыла, як мяне ахоўвалi.
      Яны перавялi мяне ў iх, нямецкi, гатэль. Памясцiлi з нейкай немкай. Па-расейску яна гаварыла дрэнна, але "апрацоўвала" мяне моцна. Нават пiльнавала ўначы - што я кажу ў сне? Пасля нават адпусцiлi дадому. Яны былi яшчэ ветлiвыя: "Не будзеце баяцца адна?"
      "Не буду".
      Спадзявалiся, што да мяне нехта прыйдзе. Можа, паспрабуе вывезцi ў лес. У iх нямала было клопату - сцерагчы мяне. Але нiхто не прыходзiў, i хутка iм абрыдла гэта. Тыя ж два "апекуны" адвезлi мяне ў гестапа. Спачатку допыт, колькi дзён пра адно i тое ж: хто прыходзiў да бацькi, з кiм ён сустракаўся, як ён жыў i гэтак далей. На другi дзень тое ж самае ў iншым парадку - каб заблытаць. Потым вочныя стаўкi. Каго я пазнаю з гэтых людзей. Прыводзiлi чалавек пятнаццаць. Я пазнала толькi адну жанчыну, сястру з дзiцячай бальнiцы. Але яна глянула на мяне вельмi варожа, i я не прызналася, што ведаю яе. Калi прывялi Васю, я не магла адмаўляць наша знаёмства. Сказала, што гэта шафёр бальнiчнай машыны. Вася, збiты, сiнi ўвесь, прыветлiва кiўнуў галавой: ён ухвалiў маё прызнанне.
      "Ён часта прыязджаў да вас?" - спытаў следчы.
      "Не вельмi часта", - адказала я.
      "Чаму ў той дзень, перад забойствам, ён прыязджаў тройчы?"
      "Прывозiў бацьку. Потым бульбу. Мяшок".
      "А яшчэ каго?"
      "Тры мяшкi партызан", - засмяяўся Вася.
      Гестапавец ударыў яго па твары. Я заплакала. Вася крыкнуў:
      "Нiчога, Зоська! Не гаруй. Мы яшчэ патанцуем на тваiм вяселлi!"
      Я пачала пратэставаць. Чаму мяне трымаюць у гестапа? Завошта? Гэта бесчалавечна! Такое гора, а мяне дапытваюць, як злачынцу. Я буду скардзiцца!
      Тады з'явiўся той афiцэр, што глядзеў так на пахаваннi.
      "Яна не ведае, чаму яе трымаюць тут? Няшчасная дзяўчынка!" - здзеклiва кiнуў ён па-нямецку. Потым сеў за стол, палажыў перад сабой пiсталет. Злосна сказаў цераз перакладчыка: "Даволi гэтай дурацкай камедыi. Ты добра ведаеш, чаму цябе трымаюць. Твой бацька быў звязаны з партызанамi. Ты памагала яму. У вас хаваўся камiсар. Мы злавiлi яго. Ён ва ўсiм прызнаўся".
      "Хто ж забiў майго бацьку?"
      Ён падскочыў:
      "Шкадую, што гэта зрабiў не я!"
      "А хто?"
      "Яна што, вырашыла дапытваць мяне?" - спытаў афiцэр у перакладчыка. Я сказала па-нямецку:
      "Я хачу знаць, хто забойца майго бацькi. А камiсара вы выдумалi. Калi Грот, хiрург шпiталя, i ёсць той камiсар, тады так, ён хаваўся ў нас".
      Ён наблiзiўся да мяне, доўга i пранiклiва глядзеў у твар, у вочы. Потым расцёр у мяне на шчацэ запаленую цыгарэту. Працадзiў праз зубы:
      "Ах, з якой асалодай я распяў бы цябе, сучка, на крыжы. Але сёння мне не да цябе. Табой я займуся пасля. Падумай над сваiм лёсам", - i двойчы моцна ўдарыў па твары.
      На шчасце маё цi на няшчасце, гэты больш мной не займаўся. Дапытваў другi афiцэр. Я ўсё адмаўляла. Бiлi. Не, не моцна. Адзiн раз толькi драўлянымi абцугамi цiснулi пальцы. Гэта балюча. Пальцы i цяпер баляць.
      Зося падняла левую руку, паварушыла пальцамi.
      - Што ж вы не сказалi мне? - дакорлiва пакiваў галавой Яраш.
      - Яны баляць, калi ўспомню. А так нiчога. У лагерах таксама бiлi. Бiзунамi. Гумавымi палкамi. Мяне нядоўга трымалi ў турме. Тыднi два. А потым лагер пад Баранавiчамi. Потым Майданак... Пасля... Я ўжо нават не помню iх, усiх лагераў, у якiх была. Мяне чамусьцi часта пераводзiлi. Апошнi - жаночы лагер пад Гiсенам. Нас вызвалiлi амерыканцы...
      Вельмi можа быць, што яна ўсё-такi стамiлася, а таму спяшалася як можна хутчэй скончыць свой расказ. Маша гэта адчула першая i шумна пляснула ў далонi, як бы ставячы кропку:
      - Таварышы, астывае кава.
      24
      Завод абавязаўся выканаць дзесяцiмесячны план да адкрыцця з'езда. Цэхi, змены, брыгады неслi перадз'ездаўскую вахту. Знешне як бы нiчога не змянiлася. Хiба толькi абнавiлiся лозунгi i заклiкi. I больш iх стала ўсюды - на прахадной, у заводскiм двары, у цэхах, у сталоўцы, у канторы. Але нават Славiк з яго двухмесячным стажам адчуў новы рытм у рабоце. Менавiта рытм, бо раней нямала было i аўралаў. Добрыя i шчырыя працаўнiкi мусiлi часам прастойваць праз тое, што недзе нехта нешта недарабляў - цi забеспячэнцы, цi транспартнiкi, канструктары, цi лiцейшчыкi, механiкi, цi планавiкi. Зборшчыкам, якiя, па сутнасцi, завяршалi працэс вырабу станка, гэтае "нешта недзе" больш, чым каму, давалася ў знакi. Славiк неаднойчы ўжо чуў, як хлопцы з яго брыгады скланялi механiкаў. А тыя ў сваю чаргу валiлi вiну на каго-небудзь другога. Але вось ужо колькi дзён усё iдзе як па масле. Без запiначкi. Хлопцы працавалi з вясёлым уздымам. Гэты ўздым захапiў i Славiка. Яго менш вучылi, больш даручалi работу, якую ён мог ужо выконваць самастойна. Гэта яму падабалася, i ён рабiў даволi старанна. Работа зборшчыка такiх унiкальных, несерыйных станкоў тым i цiкавая, што яна рэдка паўтараецца, што кожны дзень i кожную гадзiну прыходзiцца рабiць нешта новае.
      Славiк заўсёды ставiўся скептычна да розных лозунгаў i заклiкаў. А цяпер хадзiў i ўважлiва перачытваў цытаты з праекта Праграмы, як бы хочучы знайсцi тыя словы, якiя прымусiлi ўсiх, ад вахцёра да Галыгi, вось так працаваць па-новаму. Нават у сталоўцы сталi лепш кармiць. Славiк неяк сказаў у часе абеду сваiм хлопцам:
      - Архiмеды, растлумачце мне, чаму ў вас не могуць увесь час вось так працаваць - роўна, рытмiчна, каб не псаваць людзям нерваў.
      - Пачынае думаць хлопчык, - кiнуў Косця, калi Славiк, выслухаўшы супярэчлiвыя адказы, пайшоў у буфет купляць папяросы.
      - Толькi ўсё ў яго вось так, - Ходас дастаў правай рукой, цераз галаву, сваё левае вуха.
      Генрых далiкатна, двума пальцамi, паправiў пазалочаныя акуляры. Хмыкнуў:
      - Але ж i артадокс ты, Iван. Быць табе прафсаюзным лiдэрам, бо ад усяго складанага ты ўмееш адмахнуцца.
      А Славiк задаў пытанне, на якое не так проста адказаць.
      - Адзiн дурань можа спытаць такое, што не адкажуць сто разумных.
      - Але няхай яны паварушаць мазгамi, разумныя, - нечакана i чамусьцi злосна сказаў Тарас. - А то ў нас, сапраўды, некаторыя толькi перад святамi запускаюць вось гэтую "кiбернетычную машыну", - ён пастукаў пальцам па лбе, на поўны ход.
      Ходас не адразу зразумеў, каго падтрымлiвае брыгадзiр. А Генрых пускаў з акуляраў вясёлых зайчыкаў на твары сяброў.
      - Прычын арытмiчнай работы завода - адна тысяча дзвесце сорак чатыры i шэсць дзесятых. Каб мы з табой, Iван, iх выявiлi, раскрылi i апiсалi, нам можна было б прысвойваць дактароў навук.
      - У тым i бяда, што мы iх не выяўляем, - сказаў Тарас ужо лагодна, без злосцi.
      - А давайце зробiм пачатак! - Косця любiў выказваць самыя нечаканыя прапановы i сам жартаваў з гэтага: "З сотнi хоць адна ды будзе разумная". - А каб не выяўляць усiх тысячы двухсот Генрыхавых прычын, выявiм адну: чаму цяпер усё пайшло нармальна?
      - Вахта, - коратка i вычарпальна растлумачыў Васiль Лапацiн, вымакваючы хлебам рэшткi соўсу на талерцы.
      - А Косця мае зерне...
      - Адно? Я маю мяшок.
      - Не блазнуй.
      - Ён у Славiка вучыцца.
      - Я ў тым сэнсе, - Тарас звяртаўся да Генрыха, ён быў iх "галоўны тэарэтык", - што прычыны арытмiчнай работы, можа, яны i выяўляюцца... А калi работа наладзiцца так, як у нас цяпер, усялякi аналiз канчаецца. Пачынаем славасловiць, раздаваць прэмii...
      - Любiм "ура" крычаць, - азваўся Славiк, пачуўшы апошнiя Тарасавы словы. Кiнуў на стол пачак папярос. - "У нас не паляць", - прачытаў шыльдачку на сцяне i чыркнуў запалку.
      - "Ура" вядзе на штурм, - сказаў Лапацiн, адстаўляючы нарэшце талерку. Не, Вера смачней гатуе.
      - Таму, вiдаць, i крычым, што часта прыходзiцца штурмаваць, - засмяяўся Генрых.
      - Вера гатуе смачней? - усумнiўся Косця, гарэзлiва падмiргнуўшы Генрыху. Той прыняў "эстафету", сказаў сур'ёзна, амаль трагiчным голасам, звяртаючыся да Тараса:
      - Няшчасная. Я ёй не зайздрошчу.
      Лапацiн, якi не адчуваў гумару гэтак жа тонка, здзiвiўся:
      - Каму? Веры? Чаму?
      - Паспрабуй нагатаваць на такога абжору, - блiснуў зубамi Косця.
      - Ну i пустабрэхi!
      - Трэба будзе пагаварыць на парткоме...
      Славiку падабалася, што ў брыгадзе ўмеюць i пажартаваць i пагаварыць сур'ёзна, глыбока, i пераходы гэтыя ад жарту да сур'ёзнага i наадварот заўсёды нечаканыя, раптоўныя.
      Увогуле яму ўсё больш i больш падабалiся хлопцы. Нават з Ходасам стала менш сутычак. Вось толькi з Тарасам...
      ...На другi дзень пасля "дуэлi" ён не пайшоў на работу. З такiм вокам сорамна было на вулiцу высунуцца, не толькi на завод. Усю ранiцу сварыўся з Iрай, якая даволi-такi злосна кпiла з яго "лiхтара", не верачы, што ён звалiўся з матацыкла. Пайшла Iра ў iнстытут - шукаў, куды мацi схавала каньяк. Перавярнуў усю кватэру. У шуфлядзе Iрынага стала, пад старымi канспектамi знайшоў яе дзённiк. З цiкавасцю чытаў. Дзяўчына пiсала пра сваё каханне, пра сваё жаданне адкрыцца яму i пра сваю боязь i сарамлiвасць зрабiць гэта першай. Славiк доўга не мог уцямiць, хто "Ён". Займеннiкi, што замянялi яго iмя, Iра пiсала з вялiкай лiтары.
      "Звяртаецца, як да Бога", - смяяўся Славiк, пацiраючы рукi i каленi ад злараднасцi. Вось цяпер ён жыцця не дасць сваёй дарагой сястрыцы. Не, ён прымусiць яе служыць, як вернага сабачку, калi яна не хоча, каб ён выдаў яе тайну. Каб толькi яшчэ расшыфраваць яго iмя!
      Нарэшце ён дайшоў да апiсання таго дня, калi ўся брыгада i Маша абедалi на дачы. Iра больш не хавала яго iмя.
      Адкрыццё ашаламiла Славiка. Знiкла жаданне помсцiць сястры, кпiць з яе. Наадварот, стала шкада дзяўчыну. Уразiла Iрынiна празорлiвасць: "Я адразу адчула ў гэтай рудой сапернiцу. Маё няшчаснае каханне! Ты яшчэ не засвяцiлася для Яго i для ўсiх, а на цябе ўжо насоўваецца хмара".
      Не, ён, Славiк, адпомсцiць яму - за сябе, за сястру!
      Але прачытаўшы, ужо без асаблiвай цiкавасцi, яшчэ пару старонак дзённiка, ён разважаў iнакш.
      А можа, лепш зрабiць так, каб Iрына адкрылася яму? Памагчы ёй. Тады можа здарыцца, што ён адмовiцца ад Машы.
      Славiк лаяў сястру:
      "Авечка! Да дваццацi двух год дажыла, iнстытут канчае, а паводзiць сябе, як сямiкласнiца. Уздыхае, дзённiчак пiша!.. Дурнiца!"
      Узлаваўшыся, шыбануў тоўсты сшытак на ложак. Але праз хвiлiну з пэўнай павагай палажыў дзённiк назад у шуфляду.
      "Усё пераблыталася. Сам чорт нагу зломiць. А "стары конь" скардзiцца, што няма цiкавых сюжэтаў. Залез у нейкiя архiвы i нi храна не бачыць вакол сябе. А тут такiя трыкутнiчкi будуюцца! Пра любоў трэба пiсаць, стары, калi хочаш, каб цябе чыталi", - глыбакадумна параiў бацьку. Дакараў мацi: "А гэтая маралiстка, як гусыня, толькi асцерагае: каб лiшняе з'елi дзеткi i лiшняе не выпiлi. Жратвы поўны халадзiльнiк, а каб хоць на кампрэс дзе стаяла - дык не. Куды яна дзявала каньяк? Няўжо вылiла? Бутэлькi няма", - злаваўся ён, не перастаючы шукаць.
      Урэшце Славiк зразумеў, што ўсё гэта - пошукi каньяку (выпiваць яму зусiм не хацелася), развагi пра бацьку i мацi, пра Iрына каханне - не што iншае, як безнадзейная спроба адвесцi думкi ад галоўнага: што робiцца ў брыгадзе? Не прызнаючыся сам сабе, ён пакутаваў ад думкi, што Тарас усё раскажа i абураныя хлопцы выганяць яго. Са здзiўленнем ён упершыню адчуў, што яму шкада пакiдаць брыгаду. Куды ён пойдзе ад iх?
      Калi пад вечар да яго заглянулi Косця i Генрых, Славiк спалохаўся: што яны хочуць? Што прынеслi? А калi хлопцы шчыра, па-сяброўску прывiталiся i Генрых сказаў:
      - Ну як? Косцi цэлыя? Чорт вас нёс на гэтым матацыкле. Маглi насмерць разбiцца.
      Славiк траха не падскочыў ад радасцi. Асаблiва яго здзiвiла i рассмяшыла, што яны аднолькава хлусяць, ён таксама плёў шафёру, якi падвозiў яго да горада, пасля сястры i бацьку, што ўпаў з матацыкла. Тое, што Iра i бацька, прыехаўшы з дачы, нiчога не ведаюць, супакоiла яго яшчэ ранiцай. Значыцца, Тарас расказаў адной мацi. Ну, мацi можна, у яе даволi педагагiчнай тактоўнасцi.
      Даведаўшыся, як растлумачыў свае сiнякi Тарас, Славiк адчуў да яго павагу i падумаў: "Гэта па-мужчынску!" Каб ён ведаў, што гiсторыю з матацыклам выдумалi калектыўна, брыгадай... Спачатку Тарас растлумачыў хлопцам пра свой сiняк проста:
      - Ударыў адзiн п'яны дурань.
      Але ўсё расказаў Косцю. Была ў гэтага смяшлiвага рамантыка дзiвосная прыцягальная сiла: усе яму давяралi свае самыя таемныя сакрэты i думкi. Косця сказаў, што сiтуацыя даволi сур'ёзная, а таму варта яе абмеркаваць у брыгадзе. Пасля змены ў тым жа пакоi iнтэрната за зачыненымi дзвярамi iшла гарачая размова.
      Ходас даказваў, што Славiка трэба гнаць прэч, пакуль ён не зганьбiў брыгады.
      Генрыху гiсторыя з "дуэллю" здавалася надзвычай вясёлай. Ён жартаваў:
      - Ты ведаеш, я ўвесь час мару, каб хто-небудзь другi закахаўся ў Зою. Выклiкаў бы сапернiка на дуэль... Паказаў бы сваё рыцарства.
      Вася прызнаўся, што ён таксама "заехаў аднаму па мордзе", калi той пачаў занадта завiхацца каля Веры.
      - Жах, жах! - хапаўся за вушы Косця. - Выходзiць, усе вы з радзiмымi плямамi праклятага капiталiзму. Iвана салам не кармi, дай залезцi на высокую трыбуну. Славалюбства! Васiль баiцца ўласнай жонкi. Баязлiвасць! Брыгадзiр наш, замест таго каб правесцi выхаваўчую работу, выбiвае вучню скiвiцу... Адзiн я...
      - Балбатун ты!.. Самая шкодная загана! Ты любую справу ўтопiш у словах. Кажы сваю прапанову.
      - Статус-кво. Усе застаюцца, як у Берлiне да заключэння мiрнага дагавору. Вы ўпалi з таго матацыкла, на якiм я ўчора ездзiў да бацькоў.
      Усiх рассмяшыла Косцева прапанова. З ёй пагадзiлiся. Паспрачалiся аб другiм.
      Лапацiн прапанаваў, каб Тарас аб'явiў Машы байкот: няхай не водзiць адразу двух. Тарас пачырванеў, разгубiўся. Косця сказаў, што такiя пытаннi нельга вырашаць калектыўна.
      - Дамаўлялiся, што ў нас не будзе тайны адзiн ад аднаго, - сказаў просталiнейны Ходас.
      - Я не раблю тайны з таго, што Маша падабаецца мне, - адказаў Тарас. Але...
      - Але, - падхапiў Косця, - гэта не значыць, што ён павiнен дакладваць нам, пра што гаварыў з дзяўчынай. Так можна дайсцi да таго, што патрабаваць у Васiля справаздачы, пра што ён шаптаўся ўначы з жонкай. Гэта будзе ўжо не дружба, а гвалт, прымус... Можна ўзненавiдзець адзiн аднаго!
      - Тады як зразумець, што Шыковiч працуе ў брыгадзе, а жыве, як воўк? I ўчынкi воўчыя. А мы гуляем у хованкi. Я супраць любога iндывiдуалiзму! - Ходас нiколi не ўмеў так ясна аргументаваць свае думкi, як гэта рабiў Косця, гаварыў траха не лозунгамi i ў сваёй упартасцi часта быў непаслядоўны.
      - Нiкога нельга абавязаць быць шчырым i адкрытым, - падсумаваў Тарас. Славiк павiнен паверыць у нашу шчырасць.
      Ён сказаў гэта i спалохаўся: а як яму, брыгадзiру, праявiць сваю шчырасць пасля таго, што здарылася?
      Славiк таксама iшоў на працу са страхам: як яны сустрэнуцца? Не, нiчога. Працягнулi рукi адзiн аднаму, усмiхнулiся. Знешне як быццам нiчога не змянiлася. Знешне...
      А што рабiлася ў кожнага ў душы?
      Тарас стараўся перамагчы сваю непрыязнасць. Але пакутаваў ад рэўнасцi. Яму здавалася, што Маша сустракаецца з iм рэдка, неахвотна i сумуе, калi яны ходзяць па асеннiх вулiцах. Яму рабiлася таксама сумна. Ён падазраваў, што яна не перастае сустракацца са Славiкам, хоць яна запэўнiвала, што пасля таго нi разу не бачыла маладога Шыковiча. Але Тарасу ўспамiналася, як весела i легкадумна яна смяялася, калi ён расказваў ёй, што ў iх адбылося. Безумоўна, ёй падабаецца вось такi вясёлы, бесклапотны рызыкант i пазёр. То няхай бы сказала! Тарасу да болю было крыўдна: чаму яна, якая здалася яму такой разумнай, не хоча быць з iм да канца шчырай? Калi ў яе сэрцы няма кахання, ён згодзен застацца добрым сябрам. Абы была шчырасць.
      А Маша не хлусiла.
      Славiк званiў ёй, дамагаўся спаткання. Яна са смехам адказала, што баiцца яго: "Яшчэ застрэлiш".
      Рэўнасць яго патухла разам з "лiхтаром" пад вокам. Але такi яе адказ моцна закрануў самалюбства.
      "Ага, сабака, расказаў! Чакай жа!" - зноў узлаваўся ён на Тараса. Не верыў яго добразычлiвасцi. Ставiўся з падазронасцю. Чапляўся без усялякай прычыны.
      - Ты чаму глядзiш на мяне так? - спытаў ён аднойчы ў Тараса, калi яны выпадкова апынулiся ў цесным праходзе памiж станкамi-волатамi. Вось тут бы iм i пагутарыць па шчырасцi. Дык не - у кожнага гонар.
      - А як я гляджу на цябе?
      - Як? Як воўк на авечку. З такiм замiлаваннем.
      - Хачу з'есцi.
      - Паломiш зубы.
      - Дурны ты, Слава.
      - Ты вельмi разумны.
      Над iх галовамi з грукатам прайшоў кран. Славiк падскочыў, схапiўся за крук i ўскочыў на станок.
      Нiна спынiла кран, высунулася з будкi, махала кулаком. Славiк пасылаў ёй паветраныя пацалункi. За такую хлапчуковую выхадку трэба добра прабраць. А ён, брыгадзiр, не можа. Не можа сварыцца, каб не ўскладняць адносiны. Тарас упершыню падумаў, што, вiдаць, Ходас мае рацыю: такога не перавыхаваеш. Можа, усё было б добра, каб не яна, Маша. Стала яна памiж iмi.
      Нiнка спусцiлася са сваёй будкi, закрычала на ўвесь цэх:
      - Калi вы камунiстычная брыгада, дык i паводзьце сябе па-камунiстычнаму. Я праз дурняў у турму не хачу садзiцца.
      На гэты раз Косця i Генрых, якiя добраахвотна шэфствавалi над Славiкам, добра-такi намылiлi карак яму.
      А на другi дзень Славiк запрасiў Нiнку ў кiно. Яна доўга вагалася. Але яе нiхто яшчэ з хлопцаў нiколi не запрашаў. I яна не ўтрымалася ад такой спакусы. Хiба мала пiшацца ў кнiжках, паказваецца ў кiно, што любоў пачынаецца са сваркi?
      25
      Канец верасня выдаўся надзiва цёплы. Здавалася, вярнулася лета, сапраўднае, не бабiна. Зацвiталi вiшнi. У лесе быў небывалы ўраджай грыбоў. Гараджане хлынулi ў лясы. Перапаўнялiся аўтобусы, рабочыя цягнiкi. Пачалася проста-такi грыбная лiхаманка - хто збярэ больш i лепшыя. Але калi многiя выязджалi толькi таму, што было чым пажывiцца, то такому старому палымянаму грыбнiку, як Яраш, гэта прыносiла сапраўдную асалоду, шчасце, лепшы адпачынак. Выкарыстоўваючы Шыковiчаву машыну, ён выязджаў у лес двойчы на дзень: на досвiтку, да работы, i адвячоркам, пасля работы. Звычайна стрыманы ва ўсiм, што датычылася яго асабiста, тут ён з хлапчуковай радасцю хвалiўся ў бальнiцы персаналу i нават хворым сваiмi грыбнымi зборамi. У яго пыталiся ў калiдоры, як толькi ён з'яўляўся акуратна без дзесяцi дзевяць, свежы, памаладзелы, прапахлы хвояй i грыбамi:
      - Колькi сёння, Антон Кузьмiч?
      - Сто дваццаць тры! Ды каб вы пабачылi якiя! - I пачынаў распiсваць, як сядзела сям'я грыбоў - дваццаць сем штук! - вакол аднаго маладога дубка. Небывалая з'ява! Варта напiсаць у "Огонек". I тут жа лаяў браканьераў, якiя вырываюць грыб з коранем. Напiсаў нават у газету: "Як трэба збiраць грыбы". Лаяў газету, якая выкiнула з яго допiсу расказ аб нараджэннi i жыццi грыба i пакiнула адны голыя парады. Траха не бiўся з Шыковiчам, якi сядзеў на дачы i цэлымi днямi пiсаў. Навокал дома, пад самым ганкам, растуць грыбы, а не выцягнеш яго - не выйдзе. Пакуль выканае норму, якую сам сабе ўстанавiў, зварыць абед, глядзi - i вечар.
      - Галава дубовая! Куды ты спяшаешся? Хто цябе гонiць у шыю? Хопiць у цябе часу. А грыбы - адзiн тыдзень, i не будзе iх. Якi ты да д'ябла пiсьменнiк, калi не адчуваеш такога хараства?
      - О, ты не ведаеш, якi я грыбнiк! Але мне здорава працуецца ў гэтыя днi. Пахаладае - зноў будзе крызiс, ведаю. Прыходзiцца выбiраць. - I, пахадзiўшы з сябрам гадзiнку, Кiрыла кiдаўся да рабочага стала.
      Аднойчы, калi Яраш у перадаперацыйнай расказваў пра сваю чарговую грыбную ўдачу, Маша нясмела папрасiла:
      - Антон Кузьмiч, вазьмiце нас з Зосяй як-небудзь.
      Узяць Зосю?
      Цудоўная думка! Ён жа думаў пра гэта сам, раней: трэба паназiраць, як паводзiць сябе адрамантаванае сэрца ў розных умовах. Да таго ж Зося, напэўна, даўно не бачыла лесу. Чаму не даць ёй гэтую маленькую радасць? У жыццi ў яе так мала было радасцi.
      Але тут жа мiльганула думка пра жонку: даведаецца - зноў будуць непрыемнасцi. Узяць i яе з сабой? З-за гордасцi не паедзе, а ўсё адно будзе хвалявацца, перажываць, падазраваць. Не, лепш няхай не ведае. Яму стала сорамна ад сваiх ваганняў, i ён сказаў Машы:
      - Ну, што ж. Давайце паедзем. Сёння ж.
      Зося села побач з Антонам Кузьмiчом на пярэднiм сядзеннi. У новай сукенцы, якую ёй пашыла Маша, у шарсцяным свiтэры гарчычнага колеру, са сваёй адмысловай двух'яруснай прычоскай (таксама Машына фантазiя), яна мела даволi прывабны выгляд. А Маша зусiм выглядала элегантна: вузкiя штаны, клятчастая куртка.
      Едучы па горадзе, Яраш падумаў з невясёлай iронiяй:
      "Не дай божа ўбачыць Галiна - загiнуў ты, Антон".
      Зося сустрэла прапанову аб паездцы з цiхiм, але прыкметна радасным энтузiязмам. А пры выездзе з горада яе пачало лiхаманiць ад хвалявання. Не, гэта быў не страх! Нешта iншае. Iмчала машына. Свiстаў вецер. I ёй здавалася, што яна вось-вось узнiмецца i паляцiць... Паляцiць у дзiвосны край, дзе здарыцца нешта незвычайнае, што яшчэ раз зменiць яе жыццё. Але ёй было хораша, лёгка, i яна не хацела больш нiякiх змен.
      Ад гэтага цi яшчэ ад чагосьцi яе апанавала хваляванне. Дробна задрыжалi плечы. Яна сцялася, уцiснулася ў сядзенне.
      - Зося, табе холадна? - спытала Маша, якая сядзела за яе спiной. - На маю куртку.
      - Не, не. Нiчога. Гэта так.
      - Зачынiм шкло, - сказаў Яраш, круцячы ручку. - Прастудзiцца вам нельга нi ў якiм разе.
      - Мне не холадна. Я проста хвалююся.
      - Чаму?
      - Не ведаю.
      Што ж, урэшце не так ужо цяжка зразумець душэўны стан чалавека, якi вярнуўся да жыцця i ўпершыню пасля такой хваробы i аперацыi выязджае за горад, у лес. Яраш пажартаваў:
      - Бачыце, ехаць па грыбы таксама трэба мужнасць.
      Далёка ў глыбiнi бароў яны не паехалi. Прыехалi да iх дачы. Паставiлi машыну. Шыковiча не было: вiдаць, усё-такi выбраўся ў лес.
      Маша, у якой з грыбамi звязаны i радасныя i горкiя ўспамiны - у першыя пасляваенныя гады грыбамi i за грыбы яна кармiла ўсю сям'ю, - адразу ж кiнулася ў лес, як у вiр. Яна не ўмела шукаць так павольна i разважлiва, як Яраш. У кожнага грыбнiка свой стыль i метад. Праворная, хуткая, яна шнырыла пад кожным кустом i дрэвам, кружыла, рабiла петлi, хутка трацiла ўсялякi кiрунак i часта блудзiла.
      Яраш не любiў гэтак пятляць. Ён хадзiў амаль проста. Але ў яго было незвычайнае чуццё, дзе ў гэты дзень мог вырасцi баравiк. Ён iшоў на грыб цi грыбную сям'ю, як на радыёпеленг.
      - Заглянем мы вось сюды, пад нашы дубы, - сказаў ён Зосi, як толькi яны адышлi ад дачы ў лес.
      Яна зразумела яго словы як запрашэнне хадзiць за iм. Сапраўды, Яраш хацеў, каб яна была побач.
      Яна iшла крокаў за дзесяць ад яго. Каля самага вогнiшча, дзе яны палiлi ўсё лета касцёр, на сцежцы пад дубам Яраш убачыў першы баравiк. Нявопытны грыбнiк нiколi не падумаў бы, што ён мог вырасцi ў такiм вытаптаным месцы. Баравiк быў надзiва прыгожы - як знарок вырашчаны напаказ. На тоўстым белым коранi - крамяная, цяжкая на выгляд шляпка; светлая бурштынавасць, што выцякала з-пад нiзу, залацiла кромку, паступова цямнела i пераходзiла ў маслянiсты цёмна-карычневы колер; толькi цераз самую макаўку праходзiла тоненькая пераламаная светлая палоска, мабыць, ляжала галiнка.
      Яраш спынiўся за два крокi з выглядам чарадзея. Моўчкi, пальцам, паклiкаў Зосю. Таямнiчым шэптам сказаў:
      - Вось ён! Бачыце?
      Яна ўгледзела, здзiвiлася:
      - Ах! - i папрасiла, як маленькая: - Дайце я...
      - Толькi - чур, падразаць! - папярэдзiў ён.
      Яна прысела, асцярожна падрэзала, падняла яго i, любуючыся, засмяялася, цiха i радасна, зусiм як дзiця. I Ярашу таксама зрабiлася надзвычай хораша ад гэтай яе маленькай радасцi.
      Ён азiрнуўся навокал i адразу ўбачыў другi грыб.
      Нахiлiўся, падрэзаў.
      - А во яшчэ адзiн.
      Трэцi дык быццам сам падскочыў пад руку.
      - А во яшчэ...
      - Ах! - ужо зайздрасна ахнула Зося. I яшчэ больш узрадавалася, калi нарэшце сама ўгледзела грыб. Падняла яго, паказала:
      - Глядзiце якi! Як хлопчык.
      Сапраўды, баравiчок быў маленькi i вясёлы, падобны на таго малога гарэзу, у якога заўсёды кепка ссунута набок.
      "Як хлопчык", - гэтыя словы запалi Ярашу ў памяць, i ён падумаў аб тым, што, акрамя ўсяго iншага, гэтая немаладая ўжо жанчына не ведала радасцi мацярынства.
      "Трэба будзе пазней паказаць яе Левiну i Шувалавай (яго калегi, лепшыя ў горадзе тэрапеўт - спецыялiст па сэрцу - i гiнеколаг). Няхай скажуць, можна ёй радзiць?"
      Ён падумаў гэта з бацькоўскiм клопатам, як пра дарослую дачку. I даў ёй, як малой, як часта даваў Наташы, калi браў яе з сабою ў лес, адной вытаптаць пятачок, на якiм нарадзiлася грыбная сям'я.
      Зося ўзяла яшчэ тры цi чатыры грыбы. Далей Яраш, верны свайму метаду, рушыў проста, затрымлiваючыся толькi ў тых мясцiнах, дзе нейкая асаблiвая iнтуiцыя падказвала: тут будуць грыбы. I амаль не памыляўся. Зося iшла збоку за колькi крокаў. Здаралася чамусьцi так, што ёй усё часцей i часцей пачалi трапляць грыбы. Бадай, больш, чым яму, Ярашу. Ён пажартаваў:
      - Дык вы грыбнiчка.
      Недзе далёка ззаду гукнула Маша. Яраш пачакаў, што адкажа Зося. Яна не адказвала. Ён адгукнуўся жартаўлiва - пiсклявым жаночым голасам. Маша, не пазнаўшы, пачала клiкаць настойлiва:
      - Ос-ся-а! То-он... Мi-iч!..
      Яраш гукнуў сваiм сапраўдным голасам, i дзяўчына змоўкла.
      Яны шлi па прачышчаным бары. Месца тут, уздоўж лугу, узгоркавае. Магчыма, некалi, у дагiстарычны перыяд, у сто разоў больш магутная рака намыла гэтыя высокiя пясчаныя дзюны, на якiх пасля разумныя людзi пасадзiлi лес. На грэбнях узгоркаў раслi адны сосны, не дужа старыя, роўныя, высокiя, чыстыя - красунi, адна ў адну. Адвячоркавае сонца залацiла iх медныя ствалы. Лёгкi вецер гойдаў гнуткiя верхавiны, за якiя, здавалася, чаплялiся лёгкiя хмары, што плылi на ўсход - ад сонца насустрач ночы. На зямлi, укрытай сухой iглiцай, ляжалi дзiвосныя карункi святла i ценяў.
      А ў нiзiнах побач з соснамi раслi дубы, зрэдку - бярозы, яны згушчалi лес, i на зямлi ляжаў густы цень. Але пад дубамi часцей траплялiся грыбы. Можа, на нейкi час Яраш забыўся на здароўе сваёй напарнiцы i iшоў залiшне хутка.
      Ап'янелая ад хвойнага i грыбнога водару, ад сонца i шчасця, Зося раптам спынiлася, паставiла на зямлю торбачку i прытулiлася спiною да сасны.
      Антон Кузьмiч занепакоiўся: можа, ёй блага? Але яна заплюшчыла вочы i засмяялася, разводзячы вакол сябе рукамi:
      - Грыбоў! Колькi грыбоў!
      Гэты яе зусiм дзiцячы смех, уяўленнi i радасць, вiдаць, i сталi прычынай таго нечаканага ўчынку, якi зрабiў Яраш. Цi, можа, яго ўласная радасць i залiшняя дужасць?
      Яны стаялi перад самым крутым узгоркам. Сосны, агаляючы свае фантастычныя карэннi, здавалася, лезлi на самае неба. Можна было павярнуць назад, можна было абысцi па нiзiне. Але Ярашу хацелася прабрацца напрасцяк, узлезцi на гэтую лясную гару. Але ж не даваць такую нагрузку яе сэрцу!
      - Я ўзнясу вас туды, а назад мы пойдзем па лузе.
      Не паспела яна запярэчыць, як ён, укiнуўшы яе сумку ў свой вялiкi кош, лёгка, як колькi год назад малую Наташку, падхапiў яе на рукi.
      Яна войкнула, устрапянулася, але не вырвалася.
      Прыцiхла. З'явiлася пачуццё, якога яна не ведала, - яшчэ адна тайна жыцця, якая адкрывалася ёй. Нiколi не трымаў яе вось так мужчына, здаровую i шчаслiвую. Зрабiлася да неверагоднасцi хораша i страшна. Божа мой! Аказваецца, жанчыны, сёстры яе, маюць яшчэ i такое шчасце - блiзасць любага, дарагога мужчыны. А яна не мела гэтага i наўрад цi будзе мець. Навошта ён робiць гэта? Навошта абуджае ў яе гэтае пачуццё? Каб даць замест старых, фiзiчных, новыя, душэўныя, пакуты, магчыма, не менш цяжкiя?
      Яна думала пра гэта i, аднак, не рабiла спробы вырвацца. Яна раптам пачула яго сэрца i стаiлася, слухала яго ўсё часцейшыя i гучнейшыя ўдары. Ён узыходзiў лёгка i хутка. Яна адкiнула галаву i ўбачыла, што верхавiны сосен кружацца. I воблачка кружыць на адным месцы. Можа, гэта закружылася ў яе галава?
      Доктар Яраш ведаў усе таямнiцы чалавечага цела, ды i душы таксама. Яму здавалася, што для яго ўжо няма нiякiх тайн i загадак. Ён узяў Зосю, як санiтар бярэ хворую. Як лекар, ён клапацiўся пра яе сэрца, якое бачыў, трымаў на сваёй далонi. Яму было абсалютна ўсё адно - мужчына гэта цi жанчына. Але нечакана i ў яго з'явiлася загадкавае пачуццё, незнаёмае, невыразнае, дзiўнае. Нешта як бы ўсхвалявала яго. I сэрца забiлася не так, як, ён ведаў, павiнна было бiцца пры такiм пад'ёме, з такiм цяжарам. Выдатны спартсмен, ён вельмi добра ведаў сваё сэрца, дакладна ўмеў разлiчыць нагрузку яго. Што ж гэта яно выходзiць з-пад улады - пачынае грукаць не так, як яму належыць? "Старэю", падумаў ён i асцярожна апусцiў Зосю на зямлю.
      Каля дачы стаяла санiтарная машына. Яраш з трывогай падумаў: "Няўжо ў бальнiцы што здарылася?" Закрочыў шпарчэй. Але хутка ўбачыў, што на лавачцы сядзяць Шыковiч, Гаецкая i незнаёмая жанчына. Пачуў вясёлы смех Гаецкай i спахмурнеў: не хапала яшчэ яе тут! Зося адчула, як нечакана змянiўся яго настрой, зразумела, што яму не спадабалiся гэтыя нечаканыя госцi. Спытала:
      - Хто гэта?
      - Галоўны лекар трэцяй бальнiцы. У якой ты ляжала.
      Яна помнiла гэтую прыгожую поўную жанчыну, якая часам абыходзiла палаты i рабiла разнос сёстрам i санiтаркам. Настрой Яраша як бы перадаваўся ёй: Зося адчула сябе няёмка, быццам у нечым была вiнаватая.
      Яраш сказаў:
      - Дурная баба. I подлая.
      Гэта яшчэ больш збянтэжыла Зосю, быццам ёй даверылi тайну, ведаць якую зусiм не трэба, нават небяспечна. Угледзеўшы Яраша i Зосю, Тамара Аляксандраўна паднялася, пайшла насустрач, прыветлiва махаючы касынкай.
      - З уловам, Антон Кузьмiч, - праспявала яна. - Я не ведаю, як кажуць... Шыковiч! Як вiншуюць грыбавiкоў? Са зборам? З падборам? З уловам?
      Смяялiся яе сакавiтыя вусны, выпешчаныя шчокi - то з'яўлялiся, то знiкалi сiмпатычныя ямачкi на iх. А вочы... вочы, халодныя i злосныя, разглядалi Зосю. Ды так нахабна, бесцырымонна, што Зосi здалося - раздзяюць. I яна, зусiм разгубленая, спалоханая i абураная, не пазнаёмiўшыся, не прывiтаўшыся, амаль уподбег кiнулася да Машы, якая сядзела на ганку i перабiрала грыбы.
      - Глядзi, колькi я знайшла баравiкоў! А ты? О, з табой нi ў чым нельга зраўняцца!
      - Твая пацыентка? - спытала Гаецкая ў Яраша.
      Гэта можна спытаць па-чалавечаму, прафесiйна, як лекар у лекара. Яна хацела зрабiць выгляд, што пытае iменна так. Але Яраш бачыў, як яна працягвае глядзець у спiну Зосi, i адчуў, што пачынае закiпаць. Ён сам баяўся свайго гневу, бо ведаў, што "сарвацца" яму, ды яшчэ перад жанчынамi, нельга, непрыстойна.
      Гаецкая працягнула яму руку, падвяла да лавачкi, пазнаёмiла са сваёй сяброўкай. Гаварылi нейкiя пустыя словы. Смяялiся.
      - Гаспадары, запрашайце ў хату. Трэба ж абмыць вашы новыя вуглы, - сказала Тамара Аляксандраўна.
      Шыковiч сумеўся, паглядзеў на свайго хмурага сябра - можа, ён што прапануе? - i з жалем уздыхнуў:
      - Калi я працую, у мяне - "сухi закон". I каб быць далей ад спакусы...
      Гаецкая зразумела.
      - А мы ў лес ездзiм са сваiм вiном.
      - О, тады iншая размова! Калi ласка! Прашу, - галантна пакланiўся Кiрыла, паказваючы на сваю палавiну дачы.
      Яраш падумаў, што Зося не сядзе за адзiн стол з гэтай жанчынай. Ды i не жадае, каб яны сядзелi разам. Ды i ўвогуле: не хапала яму яшчэ пiць вiно з Гаецкай у лесе, на дачы! Ён сказаў, як адсек:
      - Мяне чакаюць дома.
      - У Антона Кузьмiча раўнiвая жонка, - як бы ў жарт, сказала Тамара Аляксандраўна, але знарок так, каб пачулi Зося i Маша.
      Нiчога не адказаўшы i не развiтаўшыся, Яраш рушыў да "Масквiча". Завёў, рыўком пад'ехаў пад самы ганак, узняўшы пыл, быццам стварыўшы дымавую заслону. Зося першая хуценька ўскочыла на задняе сядзенне.
      З ветлiвасцi Яраш махнуў доктаркам рукой, спытаў у Кiрылы:
      - Што перадаць тваiм?
      - Прывязi заўтра масла i хлеба.
      Гаецкая, закусiўшы губу, злосна прыжмурыўшыся, доўга глядзела ўслед сiняму "Масквiчу".
      Яе сяброўка спытала:
      - Ён заўсёды такi... нелюдзiмы?
      - Бывае горшы, - нядобразычлiва адказаў Шыковiч. Цяпер i ён узлаваўся на няпрошаных гасцей. Чорт iх прынёс! Каб не яны, яму, напэўна, удалося б угаварыць Антона пасядзець гадзiнку. Маша засмажыла б грыбы, i яны разам павячэралi б i хораша пагутарылi б. Ён прачытаў бы iм раздзел - расказ Зосi. Што-нiшто трэба ўдакладнiць. А сядзець з гэтымi чужымi бабамi - мала цiкавасцi i нiякай карысцi для яго працы.
      Тамара Аляксандраўна спачатку збянтэжылася, калi яе "ўсемагутная разведка" ўстанавiла, хто тая жанчна, якую яна сустрэла з Ярашам каля дачы. Але, разважыўшы, узрадавалася: гэта яшчэ лепш, бо, акрамя ўсяго iншага, на галаву чалавека, якi зрабiўся цяпер ёй ненавiсны, падае яшчэ адзiн цяжкi грэх парушэнне лекарскай этыкi.
      Больш за дваццаць год яна песцiла надзею, што ўрэшце ўсё-такi ачаруе гэтага ўпартага асiлка. Уласна кажучы, у апошнiя гады ёй не столькi хацелася ачараваць яго, закахаць, колькi проста пераможна ўзяць - нацiскам, прыступам. Гэта быў ужо своеасаблiвы спартыўны азарт. Цяпер усё рушылася, надзея знiкла назаўсёды. Жанчына шалела ад злосцi. Чакай, доктар Яраш, ты доўга будзеш помнiць мяне!
      Забыты былi справы, хворыя, грыбы. Сама галоўны лекар i ўсё яе даволi значнае акружэнне лёталi па горадзе ў пошуках звестак пра Зосю i Яраша. I вельмi хутка было выяснена ўсё: i тое, што яны, Яраш i дачка здраднiка Савiча, знаёмы яшчэ з часоў акупацыi, i тое, як Шыковiч i Яраш дамагалiся для гэтай жанчыны асобнай кватэры, як яны самi (вядомы хiрург i пiсьменнiк) куплялi для яе мэблю i нават якую суму кожны з iх зняў з ашчаднай кнiжкi, i, нарэшце, тое, што яны збiралiся на кватэры ў Зосi ўчацвярых. О, гэта ўжо не проста сувязь аднаго жанатага мужчыны з незамужняй жанчынай! Тут значна большае - групавое маральнае разлажэнне!
      I паляцела плётка з касмiчнай хуткасцю. Каб Яраш i Шыковiч былi людзi звычайныя, вядомыя толькi ў сваiх калектывах, безумоўна, што ўсё гэта не выклiкала б сенсацыi. Але абодвух у горадзе добра ведалi, а таму ўсе праяўлялi да такой навiны незвычайную цiкавасць: адны злараднiчалi, другiя, галоўным чынам замужнiя жанчыны, абуралiся, трэцiя ўпотай зайздросцiлi.
      26
      Галiна Адамаўна глянула на ручны гадзiннiк i ўзрадавалася - да канца рабочага дня заставалiся хвiлiны. Яна сапраўды не любiла сваёй работы. Ёй больш падабалiся хатнiя абавязкi - гатаваць смачныя абеды, кроiць i шыць, яна была добрая гаспадыня, ласкавая мацi i жонка. Думкi яе ляцелi дадому: што згатаваць сёння, каб страва аднолькава падабалася i Антону, i Вiцю, i Наташы, густы якiх даволi розныя.
      - Дзве гадзiны нiчога не ешце, - сказала яна пацыенту, якi паласкаў рот содавым растворам.
      У яе самой нiколi не балелi зубы, можа, таму яна ставiлася да сваiх пацыентаў з iронiяй, не верыла iх стогнам i пакутам; яна двойчы раджала i нi разу не войкнула, а тут другi так енчыць, што брыдка слухаць. I да крывавых пляўкоў яна не магла прывыкнуць за ўсе пятнаццаць год сваёй работы. Жыла ў чысцiнi, i ёй быў агiдны ўсялякi гной i бруд, фiзiчны i маральны, нават праяўленне звычайнай неакуратнасцi. Сястра глянула за дзверы, таксама не без радасцi паведамiла, што нiкога больш няма, i пачала працiраць iнструмент. Галiна Адамаўна падышла да ўмывальнiка, закасала рукавы халата, узброiлася шчоткай... У гэты момант шырока расчынiлiся дзверы i ўвайшла яна - Тамара Аляксандраўна.
      Сэрца ў Галiны адразу быццам адарвалася i ўпала ў нейкую гулкую пустэчу, ад чаго зрабiлася балюча ў жываце.
      З крана лiлася вада.
      Страшэнна непрыемныя струменьчыкi холаду папаўзлi па спiне, як толькi яна падумала, што гэтая пышная, прыгожая жанчына з нахабнымi вачамi, якiя яна многа год ненавiдзела, прынесла ёй гора. У Галiны Адамаўны жыло цвёрдае перакананне, што з добрым намерам Гаецкая нiколi не з'явiцца.
      Тамара Аляксандраўна, прывiтаўшыся, адразу па-гаспадарску забралася ў зубалячэбнае крэсла, уселася, як царыца на троне, такая ж ззяючая, як панiкелiраваныя дэталi апаратуры.
      Галiна Адамаўна ўпусцiла ў ракавiну шчотку, непаслухмянай рукой закруцiла кран. Падумала:
      "Калi ў яе зубы, чорт з ёй, неабавязкова для такой мыць рукi".
      Нiколi яшчэ i нi пра каго яна так не думала. Спытала холадна-афiцыйна, як у зусiм незнаёмай, i троху недарэчна:
      - У вас - зубы?
      - У мяне - зубы, - з падкрэсленай iронiяй, блiснуўшы залатымi каронкамi, адказала Гаецкая.
      Ногi налiлiся холадам, яны сталi непаслухмяныя, але Галiна Адамаўна прымусiла сябе наблiзiцца i ўзяць iнструмент.
      - Сястрычка, iдзi пагуляй, любая. Мне трэба нешта сказаць лекару, мядовым голасам праспявала Тамара Аляксандраўна.
      Сястра глянула на Галiну Адамаўну. Той хацелася крыкнуць: "Не трэба! Не выходзь!" Але замест гэтага яна чамусьцi, як вiнаватая, збянтэжана апусцiла вочы, i далiкатная сястра ўмiг знiкла.
      - Галя, дарагая мая, - адразу пачала Гаецкая, шчыра, ласкава, чым яшчэ больш насцярожыла Галiну Адамаўну, - я ведаю, ты ненавiдзела мяне. Але ты памылялася...
      "Чаму яна кажа мне "ты"? Мы нiколi не былi з ёй у сяброўскiх адносiнах".
      - ...Ты глыбока памыляешся. Нiколi я не пасягала на тваё шчасце. Нiколi не жадала табе кепскага. Твае i мае зайздроснiкi плявузгалi табе, хацелi сутыкнуць нас iлбамi. Павер мне, Галечка, я твой лепшы друг. Таму i прыйшла. Таму вырашыла сказаць. Не люблю пляткарыць... Але калi закранаецца наш жаночы гонар...
      Галiна Адамаўна ўзялася рукой за штангу бормашыны, да болю сцiснула яе. Чамусьцi з'явiлася жаданне ўдарыць Тамару Аляксандраўну. Вельмi блiзка былi яе вочы, яе твар.
      "Трэба адысцi. Трэба адысцi", - загадала яна сабе, аднак баялася скрануцца з месца.
      - ...Каб хто другi сказаў, не паверыла б. А то ж на свае вочы бачыла. На дачы вашай. I зразумела: частыя госцi яны там. Рыжая сястра. I яна... пацыентка яго... Можа, нiчога i няма памiж iмi. Але што падумаюць людзi? Гэта ж, ведаеш, хто? Дачка таго Савiча. Здраднiка.
      Тамара Аляксандраўна спадзявалася, што жонка Яраша, пачуўшы такое пра мужа, якому (Гаецкая гэта ведала) яна не верыла, кiнецца ў iстэрыку, закрычыць, наробiць шуму i яна, Тамара Аляксандраўна, пацешыць сваю душу такiм вiдовiшчам: гэта будзе помста i за тое, што Галiна некалi перахапiла Антона, i за яе шматгадовую нянавiсць.
      Але Галiна Адамаўна маўчала. Як скамянелая. Нiводная рыска не тузанулася на яе застылым твары.
      - Не верыш - спытай у людзей. Ды хiба ты не ведаеш, што ён жыў у iх, у Савiчаў, яшчэ ў акупацыю? А ты спытай у яго, як ён са сваiм неразлучным Шыковiчам дамагаўся ёй кватэру. Якую яны мэблю купiлi за свае грошы. Абсталявалi кватэрку - дай-дай. Усё як мае быць, на французскi манер. Не верыш?
      Уся трагедыя заключалася ў тым, што Галiна Адамаўна верыла. Верыла ўсяму, кожнаму слову. Ад гэтага ў яе муцiлася ў галаве. Быў момант, калi калыхнулася i адплыло крэсла i яна ўбачыла ажно тры Тамары, якiя зларадна скалiлiся. Яна ўвесь час бачыла гэты зларадны аскал, хоць выраз твару нечаканай госцi быў увесь час спачувальны цi абуральна-сур'ёзны.
      Нейкiм сёмым цi дзесятым пачуццём Галiна Адамаўна здагадалася, чаму прыйшла гэтая жанчына, i нiводным рухам не выдала свайго гора, болю, пакуты. Выдала толькi старую нянавiсць. Раптам працадзiла праз зубы:
      - Iдзi прэч!
      Гаецкая ўстрапянулася:
      - Дурная...
      - Прэч!
      Галiна Адамаўна з грукатам кiнула на паднос лапатку i ўзяла востры пiнцэт.
      З неўласцiвай яе паўнаце рухавасцю Тамара Аляксандраўна шмыгнула з крэсла, ледзь не павалiла бормашыну. Толькi ў дзвярах зларадна крыкнула:
      - Што? Дажыла?!
      * * *
      Антон Кузьмiч адчынiў дзверы ўласнай кватэры i па беспарадку ў калiдоры, па пахах цi, правiльней кажучы, па тым, што не было iх, кухонных пахаў, здагадаўся, што нешта здарылася. Не нешта, а ён пэўна ведаў што. Ён добра ведаў, што Гаецкая не змоўчыць. За гэтыя днi пасля iх сустрэчы ў лесе колькi разоў хацеў сам расказаць Галiне, каб папярэдзiць, i не здолеў - не хапiла мужнасцi. Не хапiла, бо ведаў: не паверыць, не зразумее цi зразумее зусiм iнакш, па-свойму, яшчэ горш, чым Гаецкая. Было брыдка i сорамна ад сваёй нерашучасцi, боязi. Але ён думаў пра дзяцей i ўпотай спадзяваўся: а можа, абыдзецца. Можа, Тамара зробiць нейкi другi ход? Мiж iншым, гэтая цiкаўнасць што ж усё-такi яна зробiць? - была адной з прычын яго маўчання. Ён нават не расказаў Шыковiчу. Урэшце ён мог бы заклiкаць на дапамогу сябра i разважлiвую, спакойную Валянцiну Андрэеўну, якая неаднойчы ўжо тушыла ўспышкi Галiнай хваравiтай рэўнасцi. Але ўсё гэта выйшла б так, што ён нiбы апраўдваецца. Завошта? Ды, нарэшце, цi варта надаваць гэтаму такое значэнне? Ён мае права падняцца вышэй усёй гэтай бытавой лухты, што атручвае жыццё i перашкаджае галоўнаму - працы!
      У палiто i капелюшы ён пайшоў у спальню. Галiна сядзела за швейнай машынай халодная, непрыступная. Выгляд яе спалохаў яго. Такой яна не была нiколi. I нiколi так не паводзiла сябе. Каб у яго паляцела машына цi трумо, гэта ўразiла б менш.
      Яна не шыла, але, вiдаць, спрабавала шыць: зацiснутая iголкай тканiна звiсла на падлогу.
      Антон спынiўся пасярод пакоя. Жонка не ўзняла вачэй.
      - Што здарылася, Галя?
      Твар яе непрыгожа перасмыкаўся.
      - Вы, Антон Кузьмiч, не ведаеце, што здарылася?! - сказала яна з сарказмам i жахлiвай адчужанасцю.
      - Галка. Усё гэта лухта!
      - Ах, лухта! - адкiнула яна тканiну ўбок, выхапiла аднекуль з-пад яе ашчадную кнiжку, падняла, патрасаючы. - I гэта лухта? Шчодра, доктар Яраш, аплачваеш палюбоўнiцу! Але не думай, што мне шкада тваiх грошай. На! - яна шыбнула кнiжку яму пад ногi.
      Пры ўсёй яе рэўнасцi жонка рэдка кантралявала яго расходы. Ён часта пазычаў буйныя сумы калегам, некаторыя з iх не вярталi гадамi. Галiна, даволi абыякавая да грошай, забывалася пра такiя пазыкi, а калi часам i патрабавала справаздачы, то заўсёды ў добрым настроi, абмяркоўваючы чарговую буйную пакупку. А цяпер праверыла ўсё. Ён, Яраш, нават не падумаў, што Гаецкая разведае i выкарыстае ўсё. Яго кiнула ў пот ад прадчування цяжкасцей на шляху да прымiрэння. Колькi прыйдзецца патрацiць энергii... Ён кiнуў палiто на ложак, зрабiў крок да жонкi. Яна ведала яго прыём: абняць, схапiць на рукi, цалаваць... I яна, слабая жанчына, сцiхала, даравала яму... Але цяпер не!
      - Я табе ўсё растлумачу, Галка. Выслухай толькi.
      - Не падыходзь! - Яна ўзброiлася нажнiцамi, але тут жа шыбнула iх на столiк. - Не трэба мне нiякiх тлумачэнняў! Усё! Усё! Усё! Цяпер я не буду нi крычаць, нi плакаць... Мы чужыя. Ты абсталяваў сабе новую кватэру - iдзi туды. Не пойдзеш ты - я нiводнага дня, нiводнай хвiлiны не буду тут. Усё! - Яна вымаўляла гэтыя "ўсё", быццам ставiла кропкi.
      Яраш зразумеў, што гэта больш, чым нервовая ўспышка, гэта цвярозы намер, i не ведаў, з якога боку падступiцца, каб разбурыць такое яе рашэнне. Ён спынiўся, паглядзеў на яе ласкава, з жалем, дакорлiва пакiваў галавой: дурнiца, дурнiца! Яна не вытрымала яго позiрку, закрыла твар рукамi, перасмыкнулася ўся. Зацiскаючы рыданнi, сказала праз далонi глуха, чужым далёкiм голасам:
      - Божа мой! Шаснаццаць год жыла з гэтым чалавекам! Аддала яму ўсё. А ён... Яму мала было гэтай тоўстай шлюхi, "залатой сястры", усiх баб, якiх ён меў... Яму трэба яшчэ зблытацца з пацыенткай. Якi жах! Якая ганьба! - Яна адкрыла твар i вельмi нядобра ўхмыльнулася. - Але што я хацела ад таго, хто мог забiць, зарэзаць з большай лёгкасцю, чым я вырываю зуб.
      Гэта было ўжо занадта. Нават з яго нервамi i разважлiвасцю вытрымаць такое нялёгка. I ён грымнуў на ўсю кватэру:
      - Вы хаця падумалi б, якая яна жанчына! Лекары задрыпаныя! - i вылаяўся груба, злосна, як не лаяўся яшчэ пры жонцы нiколi.
      Ён не ведаў, што дома Наташа. Яна сядзела ў кабiнеце, дзе заўсёды рыхтавала ўрокi, калi бацькi не было дома. Яна бачыла, у якiм стане вярнулася дадому мацi. Калi з'явiўся бацька i адразу накiраваўся ў спальню, дзяўчынка насцярожылася. Не, яна не стала падслухоўваць iх размову. З малых год бацька вучыў яе, што гэта нядобра. Але калi ён закрычаў, Наташа не вытрымала.
      Яна з'явiлася ў дзвярах спальнi ў чорным фартушку, з банцiкам у косах, стройная, высокая (у бацьку пайшла), з ласкавай усмешкай на твары.
      - Добры дзень, тата. Мы не бачылiся сёння, - падбегла, паднялася на пальчыках, чмокнула ў шчаку.
      - Твой тата падлюга! - не вытрымала Галiна Адамаўна, каб не шыбануць у мужа самы цяжкi камень. Яна не чакала, што камень можа паляцець у яе.
      Наташа адступiла ад бацькi, агледзела яго, потым - мацi. I зноў да бацькi. Абняла за шыю, закрычала:
      - Няпраўда! Няпраўда! Няпраўда! Ён добры, ён разумны. А ты... ты... неразумная... ты - раўнiвая. Ты атручваеш яму жыццё.
      - Наташа! Наташка! Хiба можна! Сцiхнi! - Антон Кузьмiч сварыўся на яе, але прыцiскаў да сябе. Гладзiў худзенькiя плечы i адчуваў, што сам захлынаецца слязамi.
      Дачка вырвалася, выбегла з пакоя.
      Галiна Адамаўна самлела, у яе здарыўся сардэчны прыступ.
      Валянцiна Андрэеўна атрымала ананiмнае пiсьмо. Немагчыма растлумачыць, чаму Гаецкая жанчынам, якiя сябравалi памiж сабой, паведамiла па-рознаму: адной - яўна, другой - ананiмна.
      Нельга сказаць, што Валянцiна Андрэеўна нiколi не раўнавала Кiрылу. Усё было ў жыццi. На тое яно i жыццё. Але яна нiколi не трацiла розуму i здольнасцi разважаць, аналiзаваць. Быў у яе вопыт i добрая жаночая мудрасць. Калi нiводзiн лекар не задумаўся, колькi патрэбна часу, каб пасля такой аперацыi чалавек вярнуўся да нармальнага, не, ненармальнага, вясёлага жыцця, то яна адразу ж падумала пра гэта i першаму, чаму не паверыла, - сувязi Яраша з Зосяй. Кiрыла i Маша?.. Прыпiсалi б яе мужу любую другую жанчыну, у Валянцiны Андрэеўны, магчыма, яшчэ ўзнiклi б нейкiя падазрэннi: не бывае дыму без агню. Але Маша... Яна бачыла дзяўчыну адзiн раз, ведала, што яна сустракалася з Тарасам i Славiкам. I раптам - Кiрыла. Не, не, не! Яна з агiдай, з нянавiсцю да ананiмшчыка адганяла гэтую брудную плётку. Яна палюбiла Машу, паверыла ў яе розум, у яе дзявочую сумленнасць i чысцiню, iнтуiтыўна, чуццём педагога, адчувала, што такая натура нiколi не зробiць подласцi. Валянцiна Андрэеўна любiла людзей i верыла iм.
      Увечары яна паказала пiсьмо Кiрылу. Пакуль ён чытаў, яна ўважлiва сачыла за выразам яго твару. Спачатку ён пачырванеў, потым пабляднеў, спацеў. Як бы вытлумачыла гэта тая ж Галiна Адамаўна! Валянцiна Андрэеўна ўбачыла iншае: здзiўленне i абуранасць. Дачытаўшы да канца, ён разгублена паглядзеў на жонку.
      - Чорт ведае што такое! Падумай толькi, якая душа павiнна быць у чалавека, каб з усiх гэтых фактараў зрабiць такiя высновы. Вырвалi мы ёй кватэру, куплялi мэблю, прывезлi яе з бальнiцы, былi яшчэ разы два. Ты чытала яе расказ... Але, прыязджалi яны з Антонам па грыбы... Ну i што? Гэта - яна, Гаецкая. Недарэмна Антон так не любiць гэту бабу.
      - Увогуле ты, Кiрыла, ласы на каўбасы. Гэта я ведаю. На кожную прывабную кабету зiркаеш як кот на сала.
      - Валя!
      - Але не бойся. Гэтаму пiсьму i я не веру. Не таму, што ў табе вельмi ўпэўнена. Не суцяшайся. Веру iм - Зосi, якую знаю па тваiх расказах, i Машы...
      Кiрыла з палёгкай уздыхнуў.
      - Ведаеш, пра што я падумаў? Чаму ў такiх разумных бацькоў, як мы з табой, не вельмi разумныя дзецi?
      - Што табе трэба ад тваiх дзяцей? - адразу спахмурнела i ўзлавалася Валянцiна Андрэеўна. - Розум прыходзiць з гадамi. У цябе яго i цяпер не надта, калi ты пра яго такой высокай думкi.
      Пра ўсё яна магла гаварыць разважлiва i спакойна. Але няхай нiхто не чапае яе дзяцей, нават iх родны бацька.
      Кiрыла зразумеў, што зрабiў не той паварот i не так, як трэба, злiслiвiў перад жонкай.
      - Ну, добра, добра. Не злуй. Чаму ты думаеш, што я так ужо дрэнна думаю пра сваiх дзяцей? Я проста хачу, каб яны былi лепшыя за нас.
      Валянцiна Андрэеўна чамусьцi цяжка ўздыхнула.
      - Ёсць, Кiрыла, норма чалавечых якасцей? Хiба дрэнны чалавек Галiна Адамаўна? Але ўяўляю, што з ёй робiцца, калi такое агiдненькае пiсьмо прыслалi i ёй.
      - Няўжо можна паверыць гэтаму?
      - Ты не ведаеш яе. Нам трэба зараз жа схадзiць да iх.
      На iх званок адчынiла Наташа. У дзяўчынкi быў такi выгляд, быццам яна толькi што вярнулася з пахавання кагосьцi блiзкага.
      - Тата дома?
      Яна кiўнула галавой.
      - А мама?
      - I мама.
      Антон Кузьмiч сядзеў у сваiм застаўленым кнiжнымi шафамi кабiнеце i бяздумна гартаў альбом Траццякоўскай галерэi.
      Галiна ляжала ў спальнi. Яна не хацела бачыць нi мужа, нi дачкi - гэтага "Ярашавага кодла", як яна пасля крычала ў iстэрыцы. Каля яе быў адзiн Вiця, далiкатны, цiхi, асцярожны ў сваiх пачуццях i меркаваннях. Можа, праз гэта Галiна Адамаўна больш любiла сына, чым рэзкую, нявытрыманую дачку. А Ярашу, наадварот, якраз гэтая рыса не падабалася ў сыне.
      Валянцiна Андрэеўна, умiг зразумеўшы становiшча, адразу пайшла да сяброўкi. Кiрыла, убачыўшы, у якiм настроi Яраш, паспрабаваў жартаваць, весела спытаў:
      - Што? Выдала?
      Антон Кузьмiч сцiснуў рукамi скронi, на твары яго была пакута.
      - Жах! Калi гэта будзе паўтарацца, калi так будзе далей - немагчыма жыць, працаваць...
      Шыковiч адкiнуў прэч свой гуллiва-жартаўлiвы тон. Пэўна, справа сур'ёзная, калi нават Яраш, якi да ўсiх нягод ставiўся з гумарам, так перажывае. Кiрыла ўпаў у крэсла насупраць сябра. Пстрыкнуў партсiгарам.
      - Ты мне растлумач. Чым ты вiнаваты перад ёй, што яна так не верыць?
      - Не хапае iнтэлiгентнасцi. Звычайнай культурнасцi. Усё няшчасце наша, што мы не выхавалi ў нашай iнтэлiгенцыi неабходнай iнтэлiгентнасцi. Адгэтуль дзiкая рэўнасць маёй жонкi, дзiкая подласць Гаецкай, усё што хочаш.
      Яны доўга гутарылi пра гэта. Можа, праз добрую гадзiну Валянцiна Андрэеўна паклiкала iх у спальню.
      - Ну вось што, хлопчыкi, - сказала яна двум сталым мужчынам, як малым. Сядайце i расказвайце. Толькi не круцiце хвастамi, а то надзяру вушы.
      Яны расказвалi, дапаўняючы адзiн аднаго, да позняй ночы.
      Здавалася, наступiла прымiрэнне.
      27
      Старшынёй сесii выбралi Гаецкую. З'яўленне яе за сталом прэзiдыума дэпутаты сустрэлi вясёлымi апладысментамi. Раней увесь час старшынёй выбiралi мужчыну, сакратаром - жанчыну. На мiнулай сесii нехта з дэпутатаў зрабiў заўвагу аб такiм парадку. I вось упершыню зрабiлi наадварот.
      Тамара Аляксандраўна са сцiплай усмешкай кiвала галавой у залу i крышку даўжэй, чым трэба, цiснула руку сакратару - зусiм юнаму электразваршчыку будаўнiчага трэста. Яна ўмела паказаць сябе людзям! Прыемным голасам абвясцiла парадак i рэгламент. Усё было распiсана, звыкла, i нiхто не чакаў, што могуць быць заўвагi па парадку. Ды раптам падняўся Яраш i сказаў, што яму для садаклада патрэбна не дваццаць хвiлiн, як прапануюць, а мiнiмум гадзiна - ёсць што сказаць пра медыцынскае абслугоўванне гараджан.
      Зала загудзела. Такiя з'явы здаралiся рэдка.
      Нехта кiнуў уголас:
      - Чаму раней не дамовiлiся?
      Гукан падхапiўся, каб адхiлiць просьбу Яраша: будзе грунтоўны даклад загадчыка аддзела i няма патрэбы гэтулькi часу даваць садакладчыку. Але яго апярэдзiла Гаецкая. З абваражальнай усмешкай сказала:
      - Я думаю, дамо доктару Ярашу гадзiну. Пытанне важнае, а ён наш лепшы спецыялiст. Хто "за" - прашу падняць рукi.
      Работнiкi гарсавета, лекары прагаласавалi з-за пэўнай цiкавасцi, усе другiя - з павагi да вядомага хiрурга.
      А сам Яраш раптам падумаў, што не трэба яму гадзiна. У садакладзе яго, якi напiсаны даўно, добрыя хвiлiн дваццаць адводзiлiся трэцяму клiнiчнаму аб'яднанню, якiм кiравала Гаецкая. Як будзе вытлумачана цяпер такая жорсткая крытыка яе дзейнасцi? Яшчэ да пачатку сесii па тым, як вiталiся з iм знаёмыя, ён зразумеў, што "царыца Тамара" не абмежавалася яго жонкай i жонкай Шыковiча. Кругi ад яе плёткi-каменя шырока разыходзяцца.
      Што рабiць?
      Майстар у сваёй справе, Яраш быў не надта вопытны ў выступленнях. Шкада, што няма побач Кiрылы, той добра ведае "псiхалогiю сходаў". Але хiтрун з'явiўся, пазубаскалiў з дзяўчатамi, якiя рэгiстравалi дэпутатаў, атрымаў блакнот i карандаш i знiк. У яго прынцып: "На ўсiх пасяджэннях не перасядзiш, усiх дакладаў не пераслухаеш". Праўда, на яго, Ярашаў, садаклад абяцаў прыйсцi.
      Пакуль загадчык аддзела аховы здароўя да нуднасцi аднатонна чытаў свой даклад, Яраш бязлiтасна перакрэслiваў, выпраўляў свой.
      Пасля даклада патрабавалi перапынку.
      Гукан i Тарасаў селi ў буфеце за адзiн столiк.
      - Што, Сямён Парфёнавiч, знiшчым па парасяцi? Бачыш, як залiты? - весела прапанаваў Тарасаў.
      - Не, я - кефiрчык.
      - Баiшся халестэрыну? Мая дачка кажа: халерастэрын. А я не баюся нiякай халеры.
      - У твае гады i я нiчога не баяўся.
      - Але? Нiчагусенькi? - як бы здзiвiўся Сяргей Сяргеевiч, пасылаючы ў рот ладны кавалак парасяцiны. - А я дык усё жыццё каго-небудзь цi чаго-небудзь баяўся. Малы - бацькi, у мяне суровы бацька, у армii - камандзiра. Калi ранiлi, ведаеш, як я баяўся, каб гэтыя эскулапы не адхапiлi нагi...
      Гукан, слухаючы, стукаў кулаком па дне бутэлькi, каб вылiць захаладзелы кефiр.
      - Бачыў, якiя анархiчныя замашкi ў Яраша? - раптам перапынiў ён сакратара i так трасянуў бутэльку, што кефiр плёхнуўся цераз край шклянкi на стол. Адразу падскочыла афiцыянтка, каб выцерцi.
      - Чаму анархiчныя? А калi яму сапраўды ёсць што сказаць?
      - Ох гэтыя мне свяцiлы! - Сямён Парфёнавiч разрэзаў лiмон, выцiснуў палавiну ў шклянку з кефiрам.
      - Моцна ты вiтамiнiзуешся, - усмiхнуўся Тарасаў.
      Старшыня гарсавета азiрнуўся, нахiлiўся над сталом, спытаў паўшэптам:
      - Чуў пра яго iнтымнае жыццё?
      Але, Тарасаў чуў. Нават яго жонка, работнiца бiблiятэкi, прынесла дадому гэтую навiну. Спачатку ён паверыў: што ж, усё можа быць, такому мужчыну, як Яраш, любая ў абдымкi кiнецца. Ён не любiў падобных гiсторый, асаблiва калi справа даходзiла да партыйнага разгляду, а таму ўзлаваўся на Яраша: яшчэ яго не хапала туды ж? Але калi пра гэта пачалi гаварыць многiя другiя, сакратар адчуў, што тут нешта не так, што нехта стараецца, каб плётка разышлася па горадзе. Хто i з якой мэтай - хацелася яму даведацца. Таму ён насцярожыўся, калi пра гэта загаварыў i Гукан.
      - Старая любоў з дачкой Савiча. Адкуль цягнецца, а? Цяпер ты можаш зразумець "прынцыповую" падаплёку артыкула Шыковiча.
      Тарасаў чытаў ужо другi варыянт артыкула, дапоўнены расказам Зосi, Шыковiч прыходзiў раiцца з iм. Усе факты, на яго думку, заслугоўвалi самай сур'ёзнай увагi, хоць для публiкацыi патрабавалiся дадатковыя даследаваннi. А тут, выяўляецца, вунь як паварочваюць, вунь да чаго зводзяць! Дагэтуль ён ставiўся да старшынi даволi прыязна, хоць бачыў i разумеў яго слабасцi i памылкi, частка з якiх iшла ад яго асабiстых чалавечых якасцей, другая - ад пэўнага часу, калi ён выхоўваўся як кiраўнiк. Ён дараваў Гукану шмат якiя слабасцi i памылкi: iдэальных людзей мала. Але ад гэтых Гуканавых слоў яго скаланула. Тарасаў раптам убачыў, адчуў, зразумеў: чалавек гэты варожы яму па духу, па складу думак, па адносiнах да людзей - па ўсiм. I нельга яму паблажлiва дараваць! Яго трэба бязлiтасна выкрываць!
      Сяргей Сяргеевiч сказаў спакойна, але з гнеўнай непрымiрымасцю:
      - Ух, з якой радасцю ты зрабiў бы iх правакатарамi i агентамi гестапа. Усiх. Нават Шыковiча, якi быў у армii.
      Гукан папярхнуўся кефiрам.
      А ў гэты момант Яраш у фае палаца раiўся з Кiрылам, якi выканаў сваё абяцанне - з'явiўся паслухаць садаклад сябра. Антон Кузьмiч выказаў сваю боязь, каб калегi не палiчылi яго крытыку Гаецкай за акт помсты. Ён не хацеў бы змешваць асабiстага з грамадскiм. Шыковiч, якi гадзiну гуляў па парку любаваўся залатой восенню i абдумаў цiкавы кампазiцыйны ход для наступнага раздзела сваёй кнiгi пра падполле, быў у бадзёрым i ўзнёслым настроi. Ён бачыў, што Яраш хвалюецца, i як бы радаваўся гэтаму: хоць раз угледзець сябра ў хваляваннi. Кiрыла слухаў яго з iранiчнай усмешкай. Перапынiў нечакана для Яраша, сказаў з вясёлай жорсткасцю:
      - Па-мойму, ты робiшся талстоўцам.
      Яраш здзiвiўся:
      - У якiм сэнсе?
      - У гэтым самым сэнсе. Ты мяне здзiўляеш, падпольшчык, дыверсант Яраш. Навука яўна псуе цябе.
      Ты - той прыклад, калi iнтэлiгентнасцi замнога, а гэта таксама шкодна. Ды калi яна дала табе аплявуху, пляснi яе пяць разоў. Пляснi так, каб iскры з вачэй пасыпалiся, нягледзячы на яе прыналежнасць...
      - Ты так думаеш?
      - Я так зрабiў бы. Тут няма чаго размяжоўваць асабiстае i грамадскае.
      Пошукi фактаў пра падполле выклiкалi ў Шыковiча гэты ваяўнiча-наступальны настрой. Памяркоўны, ленаваты i лiберальны раней, ён здзiўляўся цяпер сам сабе: адкуль бярэцца такая энергiя, такi iмпэт i рашучасць?
      Яраш не паспеў у другi раз перабудаваць свой даклад, а таму гаварыў, амаль не заглядваючы ў напiсанае. Але гэта прыдало выступленню пафасную жвавасць i злосць да тых бюракратычных непарадкаў, якiя мелi месца ў медыцынскiм абслугоўваннi. Нiхто з дэпутатаў не чытаў больш газеты, нiхто не кляваў носам. Разоў колькi яго перапынялi воплескамi.
      Тамара Аляксандраўна кляла тую хвiлiну, калi дала згоду заняць старшынскае месца. Сотнi вачэй свiдравалi яе. Яна бачыла ўсмешкi, розныя па сваiх адценнях, ад зларадных да спачувальных.
      Дасталося i выканкому гарсавета.
      Гукан не глядзеў на Яраша, ён увесь час, яўна i ўпотай, глядзеў на Тарасава: хацеў зразумець па яго рэакцыi, цi не ўзгадняўся садаклад з iм. Калi ўзгадняўся, тады ўсё ясна. Але было падобна, што многiя факты сакратар гаркома чуе ўпершыню. Гэта трохi супакойвала Сямёна Парфёнавiча.
      Расчырванелая, узрушаная Гаецкая ў наступны перапынак злавiла Яраша ў фае. Сказала яхiдна, але зноў-такi дэманструючы перад людзьмi сваю блiзасць з iм:
      - Ведаеш, Антон, прымаўку: смяецца той, хто смяецца апошнi.
      - Уявi сабе, Томачка, што ведаю, - засмяяўся Яраш.
      28
      Гукану гарком даручыў прысутнiчаць на станкабудаўнiчым заводзе. Мiтынг адбыўся ў апошнi дзень з'езда.
      Заводскi двор - мора замасленых кепак i палiнялых касынак. Трыбуна грузавiк з адкiнутымi бартамi - была абсталявана ў глыбiнi двара.
      Рашэннi дваццатага з'езда аб кульце Гукан прыняў параўнаўча спакойна. Была кароткая разгубленасць, але нi ў якiм разе не спалох. Магчыма, усе iншыя пачуццi перамагла тады сенсацыйная цiкаўнасць. За пяць год умацавалася перакананасць у тым, што культ сапраўды прынёс шкоду, i ён, Гукан, зусiм шчыра гаварыў пра гэта ў сваiх дакладах i выступленнях. I, здавалася яму, гэтак жа шчыра змагаўся за адраджэнне ленiнскiх норм кiраўнiцтва i жыцця. Рашэнне гэтага, дваццаць другога, з'езда ён таксама прыняў як заканамерную з'яву. Але калi на мiтынгу - першы ж пасля сакратара парткома - Тарас Ганчароў нечакана прапанаваў знесцi заводскi помнiк, Сямён Парфёнавiч неяк балюча скалануўся i... спалохаўся. Не так даўно ён адкрываў гэты помнiк.
      Ведаючы, што Ганчароў - прыёмны сын Яраша, ён адразу падумаў: "Адна хеўра. Анархiсты!"
      Яму варта было выступiць, ён не выступiў - не ведаў, што сказаць.
      Адпусцiўшы машыну, пайшоў пехатой па вулiцах, якiя забудоўвалiся пад яго кiраўнiцтвам. Ён падумаў пра гэта - што амаль увесь новы горад будаваўся пры яго ўдзеле, пад яго кiраўнiцтвам. Ён заўсёды адчуваў сябе гаспадаром горада. Гэта надавала яму ўпэўненасцi, сiлы. I раптам цяпер адчуў, што нiякi ён не гаспадар тут... Але ад гэтага адчування яму зрабiлася страшна. Упершыню ён не радаваўся рашэнням партыi, а ён жа заўсёды лiчыў сябе самым верным яе сынам. Што ж здарылася, Сямён Парфёнавiч? Што змянiлася? Вось ад гэтага яму сапраўды стала страшна, аж кiнула ў пот, хоць апошнi кастрычнiцкi дзень быў ужо амаль па-зiмоваму халодны. Ён падумаў пра Шыковiча i Яраша, падумаў неяк зусiм iнакш, чым думаў дагэтуль, - без сувязi з гiсторыяй, якую расказала Гаецкая, з учынкам Славiка, выступленнем Тараса. Ён пазайздросцiў iм. Лёгка iм жывецца, калi што i няясна, незразумела, то - пра другiх, а ў самiх iх, напэўна, усё ясна i ўсё проста. А вось ён, Сямён Гукан, у самiм сабе не можа разабрацца. Хто i што ён, маленькi чалавек, радавы работнiк? (Ён раптам пачаў думаць пра сябе як пра зусiм маленькага чалавечка.) "З якою радасцю ты зрабiў бы iх правакатарамi". Няпраўда, таварыш Тарасаў! Я нiкога не думаю рабiць правакатарамi! - хацелася крыкнуць яму на ўвесь горад.
      Дадому ён прыйшоў разбiты, з галаўным болем. Хацелася легчы ў ложак, выклiкаць лекара.
      Жонка яго, Вольга Раманаўна, старая i шчырая работнiца ашчаднай касы, раней газеты толькi праглядала i чытала галоўным чынам фельетоны цi тыя матэрыялы, якiя хто-небудзь перад гэтым параiў. А тут за вялiкiм сталом сядзела абкладзеная кiпамi газет.
      Гукан заглянуў цераз жончына плячо, вырваў вачамi абзац, другi. Захацелася яму шчыра, па-сямейнаму, без сведак, пагутарыць з жонкай. Яна, на яго думку, не надта разумная, аднак па-жаночы чулая. За трыццаць год добра вывучыла яго, неаднойчы ў цяжкую хвiлiну суцяшала, можа, i цяпер зразумее, як нялёгка яму.
      - Як табе, Оля, падабаецца ўсё гэта?
      - Што?
      - Ну, з культам...
      - А што? Правiльна! Не так трэба служыць народу, каб быць побач з Ленiным, - не ўзняўшы галавы, адказала жанчына.
      Сямёна Парфёнавiча чамусьцi ўзлаваў яе такi адказ i тое, што яна не адарвалася ад газеты.
      - Разумныя вы ўсе пасталi! Заднiм чыслом. Палiтыкi лiпавыя! Абед давай! Зачыталася!
      Здаралася, што раней ён гэтак крычаў на яе, у маладосцi. Але калi выраслi i раз'ехалiся дзецi, а ў iх пасiвелi галовы, Сямён многа год ужо такiм тонам з ёй не размаўляў.
      Вольга Раманаўна здзiвiлася. Пiльна паглядзела на мужа. Яна не разумела яго. Чаму ён у такой злосцi, калi ўвесь народ радуецца? Мякка спытала:
      - Што здарылася, бацька? Непрыемнасцi?
      Яму зрабiлася няёмка, ён памякчэў:
      - Нiякiх непрыемнасцей няма. Стамiўся. У сэрца коле.
      - Прымi валiдол. Паляжы, пакуль я згатую што-небудзь. Я сапраўды зачыталася.
      Ляжаць Сямён Парфёнавiч не здолеў. Лекара не выклiкаў. Пахадзiў па трох пакоях сваёй кватэры, пачытаў газеты, паглядзеў па тэлевiзары канец нейкага замежнага кiнафiльма - нiчога не зразумеў.
      Зноў вяртаўся ў думках да заводскага мiтынгу.
      Ён не дапускаў думкi, што не згодзен з рашэннем з'езда. Не, ён згодзен. Але ўсё-такi, здавалася яму, нешта рабiлася не так. Асабiста ён так не зрабiў бы.
      Вось хаця б з помнiкамi гэтымi... Прыгадалася, што помнiк на плошчы рабiўся ў першы год яго старшынства. Ён, гаспадар горада, прыклаў столькi энергii. Было ўрачыстае адкрыццё. Свята. Мiтынг. Ён казаў прамову, i прамова яго была адной з лепшых. Праўда, напiсаць яе дапамог Шыковiч. Ён, Гукан, пазваў, i той адразу ж з'явiўся, сеў за працу... Быў парадак. А цяпер? Той жа Шыковiч, сярэднi журналiст, паводзiць сябе бог ведае як. Усё хоча перавярнуць дагары нагамi.
      Моцна кальнула ў сэрца. Сямён Парфёнавiч прыцiснуў руку да грудзей, быццам жадаючы падтрымаць яго, сваё патрывожанае сэрца.
      29
      Шыковiч пiсаў дакументальную аповесць пра падполле. Але "белая пляма" група iнфекцыйнай бальнiцы - моцна перашкаджала завяршэнню работы. Уласна кажучы, не было нiякай "белай плямы". Пра гэтую групу ён ведаў цяпер больш, чым пра любую другую. Аднаго толькi не разумеў: навошта гестапа спатрэбiлася такая правакацыя з Савiчам? Гэтага не разумелi многiя. Выказвалi сумненнi. Яны злавалi Кiрылу: жыве яшчэ недавер да людзей! Хiба жывыя людзi - Сухадол, Зося - не самыя лепшыя дакументы? Праўда, нiхто, акрамя хiба Гукана i Рагойшы, так адкрыта не паказваў, што не верыць iх расказам. Аднак недзе памiж радкамi выказванняў самых аб'ектыўных i шчырых людзей Шыковiч чытаў: усё-такi Зося дачка, Сухадол - нейкая лекарка, да таго ж не такая ўжо актыўная падпольшчыца, старая жанчына, якая з-за склерозу i даўнасцi магла шмат што наблытаць.
      Урэшце i сам даследчык зразумеў, што не хапае яму той нiтачкi, знайшоўшы якую можна разблытаць увесь клубок. Тут трэба было або шукаць гэтых кончыкаў нiткi, або секчы гордзiеў вузел. Ён шукаў настойлiва, упарта. Ездзiў у цэнтральны партызанскi архiў. Доўга сядзеў там, выкарыстаўшы свой адпачынак. Шукаў падпольшчыкаў. Ах, каб яму далi магчымасць апублiкаваць артыкул! Тады людзi, безумоўна, прыйшлi б самi. Тарасаў абяцаў, але ўсё чамусьцi адцягваў.
      Шыковiч у адным памыляўся: яму здавалася, што ўсёй гэтай справай па-сапраўднаму займаецца адзiн ён. Ды яшчэ Яраш. I ўсё. Ён не думаў, што падполлем займаюцца многiя людзi, па розных лiнiях, у розных аспектах. Яго пошукi, магчыма, толькi з'явiлiся тым каталiзатарам, якi паскорыў рэакцыю. Неўзабаве ён зразумеў гэта.
      У лiстападзе ўжо, калi за акном лёталi "белыя мухi", пазванiў Сербаноўскi. Кiрыла даўно не бачыўся з капiтанам i ўжо амаль страцiў надзею, што той можа нечым памагчы яму. Сербаноўскi прасiў зайсцi да яго заўтра.
      - А сёння нельга? - з нецярплiвасцю спытаў Шыковiч.
      - Не, заўтра. У адзiнаццаць.
      Капiтан за гэты час зрабiўся маёрам. Вырас. Але здавалася, яшчэ больш схудзеў: глыбей запалi вочы i як бы пабольшалi вушы - адтапырылiся наперад, быццам чалавек насцярожана ўслухоўваўся ў падманную цiшыню. Вiтаючыся, Шыковiч адчуў мазалi на яго далонi, успомнiў пра хворую жонку i пашкадаваў гэтага засяроджанага i, вiдаць, упартага ў любой працы чалавека. Але Сербаноўскi нечакана выявiў даволi бадзёры настрой i добрую, амаль сяброўскую прыязнасць.
      - Што маем новае, Кiрыла Васiльевiч?
      - Па групе чыгуначнiкаў знайшоў гару новых дакументаў, па групе Савiча... - Шыковiч развёў рукамi. - Акрамя ўсяго iншага, гэтыя людзi здорава ўмелi маўчаць.
      - Але, - згадзiўся чэкiст. - Не дзеля ўласнай славы яны змагалiся. I не думалi, што нам з вамi прыйдзецца не спаць начамi, каб даследаваць iх дзейнасць.
      Не спыняючы размовы, маёр набраў нумар тэлефона, коратка загадаў:
      - Арыштаванага Дымара да мяне.
      Шыковiч устрапянуўся:
      - Што-небудзь новае?
      - Зараз пабачыце i пачуеце, - усмiхнуўся Сербаноўскi. Падняўся з-за стала, пацягнуўся, падышоў да акна i адчынiў фортачку. - Як ваш сябра Яраш жыве?
      Шыковiч насцярожыўся: цi не дайшла i сюды, у гэты старажытны будынак, плётка пра сувязь Антона о Зосяй? Адказаў жартам:
      - Рэжа людзей без лiтасцi.
      - Мне Вагiн расказваў: здорава ён выступiў на сесii. Малайчына!
      - Але. Прыйшлося каму-нiкаму пачухацца.
      Пастукалi ў дзверы.
      - Заходзьце! - гучна крыкнуў Сербаноўскi. Хутка ўзяў ад сцяны крэсла, паставiў на вугал стала, з таго боку, дзе сядзеў сам. Кiўнуў Шыковiчу: - Сюды, калi ласка...
      Кiрыла хутка перасеў.
      Ён чакаў убачыць у арыштаваным грамiлу з бандыцкай мордай, а ўбачыў раптам у дзвярах старога - сiвога, сухога, з пакорлiва-дабрадзейным выразам твару. Салдат з аўтаматам на грудзях пачаў дакладваць:
      - Таварыш маёр...
      Сербаноўскi спынiў яго знакам рукi:
      - Пасядзiце ў калiдоры.
      - Слухаюся, таварыш маёр! - Шчоўкнулi абцасы, бясшумна зачынiлiся дзверы.
      Стары, як бы раптам успомнiўшы, сарваў з галавы кепку:
      - Добры дзень, грамадзянiн следчы.
      - Добры дзень, - адказаў Сербаноўскi як быццам i ветлiва, але Шыковiч адразу адчуў знявагу i агiду ў яго голасе.
      Маёр стаяў каля акна, залажыўшы рукi за спiну. Шыковiч упершыню ўбачыў яго такiм - высокiм, стройным, паважным i нават гордым, магчыма, за сваю нялёгкую, але пакуль што вельмi патрэбную прафесiю. Ва ўсякiм разе, у гэты момант ён зусiм быў не падобны на таго сутулага, са змораным тварам капiтана, якога Шыковiч некалi сустракаў на вулiцы i чамусьцi неўзлюбiў завочна, пакуль не пазнаёмiўся, не пачаў разам працаваць.
      - Сядайце, - паказаў Сербаноўскi арыштаванаму на крэсла, што стаяла амаль пасярод пакоя.
      Стары цяжка ўздыхнуў i сеў. Маёр прайшоў мiма яго i зайшоў з другога боку стала на сваё месца.
      "Няўжо гэты дзядуля сур'ёзны злачынца? - думаў Шыковiч, разглядаючы арыштаванага. - Такi бяскрыўдны твар. Тонкiя кiсцi, пальцы рук, як у музыкi. Няўжо з iнтэлiгентаў? Не, ёсць у iм нешта лакейскае. Хутчэй афiцыянт якi-небудзь. Сумеў агледзець мяне так, каб не сустрэцца позiркамi. Ацанiў касцюм".
      Сапраўды, сiвы дзядуля прыкiнуў па адзенню: хто гэты другi - цывiльны цi пераапрануты чэкiст? Пазнаваць людзей па вопратцы ён умеў добра.
      - Грамадзянiн... - Сербаноўскi як бы забыўся прозвiшча i заглянуў у паперы, - Дымар-Сокалаў-Беразоўскi... Я ўсё забываю, якое з гэтых прозвiшчаў ваша сапраўднае?
      - Ну Дымар, Дымар, Ды-ы-ма-ар, - раздражнёна праскрыпеў стары.
      Сербаноўскi ўскiнуў галаву, сказаў:
      - Я прашу вас спакайней.
      - Ды я спакойны, грамадзянiн следчы. Я ўжо спакойны, - раптам скiс, згорбiўся арыштаваны, нахiлiўся, кранаючыся кепкай падлогi.
      - Чым вы займалiся да вайны, Дымар?
      - Рабiў закройшчыкам у атэлье,
      - У часе вайны?
      - Трымаў сваю майстэрню, кравецкую. Невялiчкую.
      - А яшчэ чым займалiся?
      - Эх, грамадзянiн начальнiк! - ляпнуў раптам стары кепкай па падлозе, выпрастаўся, упершыню не хаваючы вачэй, паглядзеў на Шыковiча. - Не абрыдла вам цягнуць адно i тое ж па дзесяць разоў?
      - Адказвайце на пытаннi!
      - Ну, выконваў некаторыя заданнi палiцыi, - глуха, у падлогу, адказаў Дымар.
      - Чые яшчэ заданнi выконвалi?
      - У СД не служыў! - пiсклява крыкнуў арыштаваны. - Чаго не было, таго не было! Я ўсё вам сказаў. Нагаворваць на сябе мяне не прымусiце!
      - Чакайце, чакайце. Не прыкiдвайцеся дурнем. Нам добра вядомы ўзаемаадносiны СД i палiцыi. I вам яны не горш вядомы. Якiя канкрэтна заданнi вы выконвалi?
      Прозвiшча выпала ў Шыковiча з галавы - эпiзадычная асоба, а яму трэба было ў працэсе запамiнаць сотнi розных прозвiшчаў, беларускiх, расейскiх, нямецкiх. Але калi ён пачуў аб прафесii гэтага чалавека, то адразу прыгадаў Ярашаў расказ. Не стрымаўся, звярнуўся да Сербаноўскага:
      - Прабачце, Анатоль Барысавiч. Як iмя, iмя па бацьку арыштаванага?
      - Адказвайце, Дымар!
      - У вас жа запiсана.
      - Пытаюць у вас.
      - Назар Авяр'янавiч.
      - Гэты тып шпiёнiў за Ярашам, - сказаў Шыковiч маёру.
      Дымар зноў выпрастаўся, з неўразуменнем паглядзеў на Шыковiча, якi задае пытаннi зусiм не прафесiйна. Значыцца, не чэкiст, не вышэйшы начальнiк. Хто ж? Сведка?
      - Вы ведаеце Яраша? - спытаў у яго Сербаноўскi.
      - Не, не, - хутка, не падумаўшы, адказаў здраднiк. - Такога прозвiшча не чуў.
      - Кузьма Клешч. Пажарнiк. Ведалi такога?
      Дымар на хвiлiну задумаўся, непрыгожа, па-старэчы, звесiўшы скiвiцу, ад чаго рот ператварыўся ў нейкую бясформенную шчылiну. Потым як быў узрадаваўся:
      - Ах, Клешч? Пажарнiк? Помню, помню. Прызнаюся, меў заданне прасачыць за iм. Меў, меў... Але. Грамадзянiн начальнiк! Прашу запiсаць гэта. Не выдаў. Не. Не выдаў, хоць раскусiў, што гэта за птушка. Аро-ол! - на высокай ноце, як бы з захапленнем выгукнуў стары шакал i раптам хiхiкнуў: - Гэта ж ён Лучынскага... фота яго пасля размножвалi. А я не выдаў. Добры чалавек. Спадабаўся мне. Значыцца, жыве Кузьма Клешч? Хе-хе, Клешч. Вось вам яшчэ факт. Запiшыце. Не выдаў я добрых людзей!
      - Гэта запiшам, - сказаў Сербаноўскi, сапраўды старанна занатоўваючы ўсю размову, яго проста-такi прафесiйна ўзрадавала, што Яраш ведае здраднiка i на працэсе будзе такi аўтарытэтны сведка.
      - Ад каго вы, Дымар, атрымалi заданне шпiёнiць за Кляшчом?
      - Усё ад таго ж Швагерава.
      - А Лотке вы ведалi? - спытаў Шыковiч.
      - Лотке? Немец? Першы раз чую.
      - У той час, калi вы шпiёнiлi за Ярашам, Лотке быў механiкам у пажарнай.
      - Я пажараў не тушыў, - нахабна i нечакана дзёрзка адказаў здраднiк.
      - Вы iх распальвалi, - кiнуў Сербаноўскi, запiсаўшы i гэты дыялог.
      Нечаканыя адкрыццi далi новы матэрыял, новых сведкаў.
      У Шыковiча цудоўная памяць. У падполле ён улез грунтоўна. Але ён, Сербаноўскi, ведае, што больш за ўсё зараз цiкавiць пiсьменнiка. Дзеля гэтага i паклiкаў яго сюды.
      Узяўшы з папкi пажоўклы аркуш з вучнёўскага сшытка, Сербаноўскi паказаў яго арыштаванаму.
      - Вы пiсалi?
      - Ну я. Я. Я! - зноў раздражнёна, перакасiўшы твар i прыцiснуўшы дзвюма рукамi кепку да грудзей, праскрыпеў Дымар.
      Маёр падсунуў аркуш да Шыковiча. Кiрыла ўбачыў тую ж запiску начальнiку следчага адзела палiцыi пра Савiча, якую ўжо аднойчы Сербаноўскi паказваў яму.
      - Ён?
      - Ён. Паўмесяца адмаўляўся. Не хацеў прызнаваць нiякiх экспертыз. Пакуль не выклiкалi з далёкiх краёў таго, каму адрасавана запiска.
      Здраднiк сядзеў, панурыўшы галаву, быццам i не слухаў, не чуў, пра што гавораць следчы i гэты, другi, незнаёмы.
      - Грамадзянiн Дымар, што вы можаце сказаць пра доктара Савiча?
      - Што я магу сказаць пра Сцяпана Андрэевiча Савiча? - Ён па-жаночы гаротна схiлiў сваю маленькую сiвую галаву набок, пакiваў ёй. - Я магу толькi сказаць, што гэта быў залаты чалавек. Я пятнаццаць гадоў шыў яму касцюмы i палiто. Прымяраў на даму. I заўсёды выходзiў з гэтага дома начаставаны вось так. Дымар правёў далоняй па шыi; дзiўна мянялiся iнтанацыi яго голасу: то ён скрыпеў, як старая асiна, то сыпаў, як гарохам, то цягнуў павольна, з амаль лiрычнай задумлiвасцю.
      - I вы гатак аддзякавалi яму? - не вытрымаў Кiрыла.
      Здраднiк закацiў вочы пад лоб, быццам намерваўся прачытаць пакаянную малiтву.
      - Усё зло ў свеце ад грошай. Хацеў выбiцца ў людзi... - Ён цяжка ўздыхнуў.
      - На смерцi другiх?
      Спачатку Кiрыла слухаў спакойна. Больш было прафесiйнай цiкаўнасцi да гэтай быццам выкапанай пачвары, да таго, як ён паводзiць сябе, i наогул да ўсяго працэсу допыту, чым абурэння, гневу. Але калi дайшло да Савiча, калi здраднiк з цынiчным прытворствам пахвалiў нябожчыка, у Кiрылы перавярнула ўсю душу. У яго не было выпрацаванага гадамi спакою Сербаноўскага. Яго прафесiя дазваляла яму даваць волю сваiм пачуццям. Ён адчуваў, як усё мацней i мацней грукае сэрца, аж пачало звiнець у вушах. Ён зняў са стала рукi свае, каб яны былi далей ад цяжкага чарнiльнага прыбора. Мабыць, маёр адчуў, што робiцца з iм, бо сурова сказаў арыштаванаму:
      - Давайце, грамадзянiн Дымар, без фiласофii. Што дало вам падставы напiсаць такую запiску?
      - Чуццё. Я ды каб не ведаў Савiча! Хе. Як аблупленага. Я нiколi не верыў, што ён шчыра служыць немцам. Ён заказаў у мяне касцюм. Я на прымерках пачаў "мацаць", чым жа ён дыша. Даверлiва расказаў яму пра зверствы гiтлераўцаў. А ён кажа: мы самi вiнаваты. I супраць партызан нешта сказаў. Хе, Савiч супраць партызан! Я падумаў тады: "Каго ты хочаш правесцi, доктар Савiч? Хе".
      - Ну i гнiда! - кiнуў Шыковiч з агiдай.
      Здраднiк уздрыгнуў, але тут жа натапырыўся, як певень, вiскнуў:
      - Прашу не абражаць! Я чалавек...
      - Якi ты чалавек! Ты горш вошы тыфуснай!..
      - Кiрыла Васiльевiч! - дакорлiва пакiваў галавой Сербаноўскi.
      - Калi да мяне будуць вось так, я не скажу больш нi слова. - I Дымар надзьмуўся, ужо з iнакшым выразам адвесiўшы скiвiцу.
      Шыковiч толькi цяпер убачыў, што ўсе зубы ў яго ўстаўныя. Ад гэтага зрабiлася так брыдка, што Кiрыла баяўся, каб не званiтавала.
      - Гэта вы засвоiлi, - сказаў Сербаноўскi, набiраючы нумар тэлефона. - Ало. Швагерава да мяне. - Паклаўшы слухаўку, паўтарыў: - Свае правы вы засвоiлi, i сказаў Шыковiчу: - Аднойчы, калi ён вывеў мяне з цярпення вось так, як вас, i я павысiў голас, ведаеце, што сказаў гэты "законнiк"? "Можа, ударыць хочаце? Ага, баiцеся! Не той час". Нiколi, нi ў якi час, я не стаў бы пэцкаць рукi аб вас, Дымар. Брыдка.
      Шыковiч спытаў ужо амаль спакойна?
      - Усё ж цiкава, што вас прымусiла прадаваць людзей фашыстам? Лепшых людзей.
      Дымар заплюшчыў адно вока, быццам крыўляўся, як блазен, i не адказваў.
      - Раскажыце, як вы сталi Беразоўскiм, - загадаў маёр.
      Здраднiк заплюшчыў другое вока i звесiў сiвую галаву на грудзi.
      Расказаў сам Сербаноўскi:
      - Вам гэта павiнна быць цiкава, Кiрыла Васiльевiч. Знiшчыўшы дакументы на Дымара, ён сiмуляваў прыступ эпiлепсii. Упаў на вулiцы ўвечары. У Куйбышаве гэта было. Так, Дымар? Натуральна, трапiў у бальнiцу. Апрытомнеў - цап-мац, пуста ў кiшэнях. Усё нiбыта вычысцiлi: дакументы, грошы, гадзiннiк. Прозвiшча? Беразоўскi, Сяргей Пятровiч. Па даведцы з бальнiцы атрымаў новы пашпарт. Хутка асталяваўся ў Вольску. Лепшым краўцом лiчыўся ў рабочых цэментавых заводаў.
      Дымар на мiг падняў галаву, i дзiўная ўсмешка скрывiла яго бяскроўныя вусны.
      У пакой, атрымаўшы дазвол, увайшоў каранасты барадач у ватоўцы, у высокiх юхтовых ботах. Постаць яго, хада, рукi выдавалi чалавека фiзiчнай працы. Можа, таму недарэчнымi i непатрэбнымi здавалiся акуляры на яго барадатым шырокiм твары.
      Шыковiч угледзеў, з якой нянавiсцю зiрнуў на дзябёлага барадача мiзэрненькi Дымар.
      Швагераў - былы следчы палiцыi - прывiтаўся i дысцыплiнавана пачакаў каля парога, пакуль Сербаноўскi не паказаў яму, куды сядаць.
      - Ну, чым вы займаецеся? - спытаў маёр.
      - Аглядаю горад. Якi горад вырас! Якi горад! - i ўздыхнуў на поўныя грудзi не то ад захаплення, не то шкадуючы, што горад збудаваны без яго.
      - Горад - песня, - згадзiўся Сербаноўскi.
      - Песня?! Гэта вы добра сказалi. - Швагераў, не здымаючы акуляраў, выцер чыстай хусцiнкай вочы.
      - Скажыце, Швагераў, што даносiў вам Дымар пра Кузьму Кляшча?
      Падследчы насцярожана павярнуў галаву да сведкi. Швагераў задумаўся.
      - Я вам напомню. Пра таго хлопца, якi пакараў Лучынскага.
      - Ах, пра Яраша?
      - Скажыце, адкуль вы ведаеце яго сапраўднае прозвiшча?
      - Пасля таго здарэння хутка ўстанавiлi, што нiякi ён не Клешч, а студэнт медтэхнiкума Яраш. Уся палiцыя была паднята на ногi, каб знайсцi яго.
      - Хочаце ведаць, у каго ён хаваўся? У доктара Савiча.
      Кашлатыя бровы Швагерава варухнулiся ад здзiўлення. А Дымар каўзануўся на крэсле i праскрыпеў:
      - Пра Кляшча я нiкому слова не сказаў.
      Швагераў пакiваў галавою:
      - Мне пра Яраша ён не гаварыў.
      - Швагераў, я не хачу вам лiшнi раз напамiнаць, што значыць для вас шчырасць i сумленнасць.
      - Таварыш маёр! За сваю вiну я пятнаццаць год меў. Нядаўна пачаў жыць нанова. Адчуў сябе чалавекам. Вы чыталi мае характарыстыкi... Дык няўжо вы думаеце, што я буду цяпер выблытваць гэтага... павука?
      - Сам ты павук! - злосна агрызнуўся Дымар.
      - Быў, - спакойна згадзiўся Швагераў. - Але цяпер стаў чалавекам.
      - Вы ведалi, - Сербаноўскi глянуў у паперы, - Лотке? Механiк у пажарнай быў перад здарэннем з Лучынскiм.
      - Лотке? - Швагераў хмыкнуў. - Якiх толькi прозвiшчаў у яго не было. Гэта Ганс Крафт. Каланiст з Украiны. Шпiён.
      - Агент СД?
      - Безумоўна.
      - Дымар быў знаёмы з Крафтам?
      - Не, не быў! Не ведаю нiякага Крафта! - паспяшаўся адмовiцца стары правакатар.
      - А па-мойму, быў, - сказаў Швагераў. - Нешта мне прыпамiнаецца, што, калi ты шыў мне касцюм, Крафт таксама прыйшоў на прымерку. Тады ён быў у форме чыгуначнiка.
      - Мала каму я шыў! Усiх...
      - Ясна! - перапынiў Сербаноўскi. - А цяпер паўтарыце коратка свае паказаннi па справе Савiча.
      Швагераў зразумеў, што паўтарыць трэба для гэтага, другога, незнаёмага яму чалавека ў цывiльным, i павярнуўся да Шыковiча, пачаў расказваць яму:
      - Ну, Савiча мы лiчылi надзейным. Вядома, для "новага парадку". Многiя дзеячы выклiкалi падазрэнне. Ён - не. I раптам яго запiска, - кiўнуў на Дымара, потым на стол, - тая, што ў справе. Я ведаў яго манеру, - зноў кiўнуў на свайго былога сябра. - Там, дзе няпэўна, ён гаварыў вусна, дзе пэўна, заўсёды пiсаў, каб пакiнуць дакуменцiк, вiдаць.
      - Хлусiш! - праскрыпеў Дымар.
      - Навошта ж мне хлусiць? Я нават разгубiўся. Прызнаюся, было жаданне самому злавiць такога сама, як доктар Савiч. Падзяка, грошы, кар'ера, няхай яны спрахнуць... Мы ж там адзiн аднаму не верылi, адзiн аднаго хавалiся, каб перахiтраваць, вырвацца ўперад. Але пабаяўся я сам... Вялiкая адказнасць. Куды мне! Начальнiку сказаў. Той, помню, таксама разгубiўся. Калi, кажа, Савiч з iмi, з нашымi, значыцца, з партызанамi, нiкому, кажа, з нас не будзе веры ад СД. Уцячэ Савiч - труба будзе нам. Узяць яго без доказаў - таксама не лягчэй. Адным словам, ламаў галаву начальнiк. Мне нiчога не даручыў, хоць справай з медыкаментамi займаўся я. Але мы яшчэ раней дамовiлiся весцi яе, як звычайную крымiнальную. Гэта, ведаеце, куды прасцей: крымiнальнымi справамi менш цiкавiлiся. Хто з iх данёс у гестапа, - ён, - зноў кiвок у бок Дымара, - цi начальнiк палiцыi - гэтага я не ведаю.
      - Сам ты!.. Сам данёс! - раптам закрычаў Дымар. -А цяпер хочаш звалiць на мяне? Хочаш быць чысценькiм? Не выйдзе!
      - Не, я не чысценькi. Але я ў сорак чацвёртым прыйшоў з лесу. Вось я, судзiце. А ты дзе быў? Не я пачаў шпiёнiць за Савiчам. Я наогул нi за кiм не шпiёнiў. Я вёў справы як следчы.
      - Па сутнасцi, - заўважыў Сербаноўскi.
      Швагераў зноў павярнуўся да Шыковiча.
      - Натуральна, што Савiчам занялося само гестапа. Не паспелi мы агледзецца, як усё здарылася... Пасля я даведаўся, што ў дзень налёту i смерцi доктара гестапа стала вядома, што ў яго хаваецца прадстаўнiк партызанскага штаба. Ад каго, якiм чынам яны даведалiся пра гэта, нiхто мне не сказаў. Але, безумоўна, гэта паскорыла развязку. У палiцыi казалi, што Савiч адстрэльваўся. Сапраўды, былi забiты два гестапаўцы i тры цi чатыры ранены. Забiлi Савiча цi сам застрэлiўся - пра гэта маўчалi. Хто мог разявiць рот, калi афiцыйна было аб'яўлена, што доктара забiлi партызаны? Пасля нашаму начальнiку расказаў п'яны ад'ютант фельдкаменданта лейтэнант Крэйман, што ў часе аперацыi "Доктар" - яны назвалi гэта цэлай аперацыяй - машыны гестапа былi абстраляны з суседняга саду з аўтаматаў. Вiдаць, тады i былi забiты i ранены гестапаўцы. Мяркую, што гэта i навяло iх на думку аб'явiць, што Савiч забiты партызанамi. Вы пыталiся, навошта трэба была акупантам такая правакацыя? Я так думаю: баялiся прыкладу. Калi агласiць, што шасцiдзесяцiгадовы доктар, кiраўнiк аддзела гарадской управы, вёў актыўную барацьбу, як бы гэта ўзняло дух падпольшчыкаў i ўсiх патрыётаў. А так, наадварот, магло дэмаралiзаваць тых, хто быў звязаны з Савiчам. Па гэтай справе я ведаю яшчэ, што лекар iнфекцыйнай бальнiцы Акулава...
      - Вакулава, - паправiў Шыковiч.
      - Мне добра помнiцца, што начальнiк сказаў - Акулава. А можа, i не так... Столькi прамiнула год! Дык вось гэтая жанчына ў калiдоры гестапа, па дарозе на допыт цi з допыту, спрабавала вырваць у канваiра аўтамат. Вядома, была застрэлена на месцы. Мабыць, гэтага яна i хацела. Такi выпадак быў не адзiны. Скатаваныя людзi кiдалiся на аўтаматы.
      - Швагераў, чаму ў вашых паказаннях на працэсе пра Савiча нiчога не сказана?
      - Нi следчы, нi суддзi, пэўна, не надалi запiсцы ўвагi i не нацiскалi на гэты факт. А каму, грамадзянiн начальнiк, хацелася браць на сябе лiшнюю справу? Каб атрымаць "вышку"? Ваенны час. Ваенны трыбунал. Маё шчасце, што я сам з'явiўся.
      Шыковiч спытаў пра другiя групы, пра правалы - хто вiнаваты, хто выдаў? Дымар маўчаў. Швагераў адказваў ахвотна i, здавалася, шчыра, але не без хiтрасцi: стараючыся так падаць усё, каб нiдзе не ўблытаць сябе. А вядома, што "палiцыя агульнага парадку" крымiнальнымi злачынствамi займалася мiж iншым i ў большасцi выпадкаў забойцаў, рабаўнiкоў, зладзеяў рабiла правакатарамi, агентамi; галоўная дзейнасць палiцыi, у тым лiку i следчага аддзела, была скiравана на выкрыццё савецкiх патрыётаў, на дапамогу гестапа i СД. Таму былы следчы з надзвычайнай асцярожнасцю абыходзiў небяспечныя мясцiны. Але Шыковiч i Сербаноўскi ведалi значна больш, чым думалася Швагераву; мелi магчымасць супаставiць факты, параўнаць яго паказаннi з iншымi крынiцамi. Што-нiшто ён усё-такi праяснiў i ўдакладнiў. Раскрыў, напрыклад, структуру i метады шпiянажу, даўшы Кiрылу новы матэрыял для кнiгi. Калi нарэшце арыштаванага адвялi, а сведка пайшоў чакаць вырашэння свайго лёсу: застанецца ён толькi сведкам цi сядзе на лаву побач з агентам, Сербаноўскi сказаў:
      - Вось цяпер, я думаю, нiхто ўжо не затрымае ваш артыкул. Устаўляйце запiску, карыстайцеся пратаколам допыту - i друкуйце. Толькi назву прыйдзецца мяняць. Думаю, што больш не iснуе пытання, хто ж такi доктар Савiч?
      - Асабiста для мяне яго даўно не iснавала.
      - Але патрабавалiся доказы.
      - Дзякую вам.
      - Няма за што. Святы абавязак.
      - Як вам удалося выкапаць гэтага дыназаўра?
      - Няхай гэта застанецца нашай прафесiйнай тайнай.
      Яны хораша, з разуменнем усмiхнулiся адзiн аднаму, як два добрыя сябры, якiя агульнымi сiламi зрабiлi карысную справу.
      * * *
      - Хадзем да Зосi. Я люблю прыносiць людзям добрыя весткi.
      Яраш, надзвычай узбуджаны расказам пра Дымара, хадзiў па сваiм кабiнеце, прыгадваў паводзiны агента, калi той сачыў за iм, выкрываў фiласофiю здрады. Нечаканая прапанова Кiрылы захапiла яго знянацку.
      - Да Зосi? - Ён спынiўся каля акна i як бы раптам патух: уся яго магутная i прыгожая постаць у чорным свiтэры ў нейкi мiг зрабiлася каржакавата-нязграбнай. Ён згорбiўся, выгнуў шыю, быццам убачыў нешта незвычайнае ў белай ваце памiж рамамi.
      - Няўжо баiшся? - укалоў Кiрыла без злоснага намеру.
      Яраш крута павярнуўся да сябра. На твары яго з'явiлася пакутлiвая грымаса.
      - Я даў клятву... Галi.
      - Ух, людзi добрыя! Да чаго мы дажылi!
      - Я нiколi не парушаў сваiх клятваў. - Голас Антона Кузьмiча ўпаў да шэпту.
      Кiрыла ўзлаваўся. Падхапiўся, адскочыўшы ад крэсла, як гумавы мяч, пакацiўся да кнiжных палiц, што займалi ўсю сцяну. Загрымеў на поўны голас, забыўшыся, што ў суседнiм пакоi Наташа:
      - Ты прабач... Я паважаю клятвы... Паважаю Галiну... Але калi на кожны бабскi капрыз... Не будзе ж жыцця...
      Яраш знясiлена апусцiўся ў тое ж мяккае крэсла, дзе толькi што сядзеў Шыковiч, выцер далонямi твар.
      - Кiнь! Я сам ведаю. Але калi не хапае розуму i, я ўжо казаў табе, звычайнай iнтэлiгентнасцi... Што рабiць? Скажы, iнжынер душ?
      Пасля прымiрэння Галiна вырвала ў яго гэтую клятву - што ён нiколi больш не наведае Зосi. Ён пакляўся з бяздумнай лёгкасцю, абы замацаваць прымiрэнне, бо бачыў, як цяжка перажываюць разлад дзецi. Пасля зразумеў, што такая клятва абражае яго. Хiба ён у чым вiнаваты? Магчыма, у яго i не было б патрэбы i ахвоты заходзiць больш да Зосi. А цяпер яму рабiлася брыдка за ўласную слабасць i бязвольнасць i часта хацелася пайсцi да Зосi на злосць жонцы. Дзiўна, што жаданне такое мацнела з кожным днём. Ён змагаўся з iм. Ён сумленны чалавек i сапраўды нiколi не парушыў свае клятвы. Урэшце, справа не ў клятве. Ён проста вышэй за ўсё гэта i не дазволiць, каб подласць плеткароў i жончына неразумнасць давялi iх да разрыву, што было б трагедыяй i для iх абаiх i яшчэ большай - для Вiктара i Наташы.
      Так ён думаў. Але ад гэтай лагiчнай разважлiвасцi не рабiлася лягчэй. Ён мог усё дараваць, але нiчога не дараваў сабе - памылак, слабасцi, неразумных слоў, непатрэбных учынкаў. У той мiг ён пазайздросцiў Шыковiчу i ўзлаваўся за гэта на сябе i на яго.
      Кiрыла раптам спынiў разважаннi, якiя ён было пачаў, аб ролi мужа ў выхаваннi жонкi. Мабыць, ён адчуў, што сябру непрыемна i цяжка выслухоўваць гэта. А можа, упершыню адчуў непавагу да таго, кiм захапляўся, хаваючы сваё захапленне за кеплiва-жартаўлiвымi словамi. Яшчэ ўлетку на дачы ён неяк сказаў пра Яраша: "Такi вялiкi i такi маленькi перад жонкай". Гэта быў жарт. Аднак, магчыма, падсвядома хацелася, каб яго лепшы сябра i герой быў вялiкi ва ўсiм. Зашпiлiўшы верхнi гузiк на сарочцы i падцягнуўшы гальштук перад чорнымi тамамi энцыклапедыi, Шыковiч грубавата сказаў:
      - Чорт з табой! Пайду адзiн, - i рушыў да дзвярэй.
      У суседнiм пакоi зiрнуў цераз Наташына плячо ў кнiгу, якую дзяўчынка чытала, дакрануўся далоняй да яе белых шаўкавiстых валасоў. Яна глянула на яго i ўсмiхнулася вiнавата, як бы просячы за штосьцi прабачэння, можа, за тое, што падслухала iх размову, цi, можа, за бацькаву нерашучасць.
      Кiрыла апранаўся ў калiдоры. Калi выйшаў Антон, ён таксама пачаў моўчкi апранацца. Праз адчыненыя дзверы Наташа глядзела на бацьку з ухвалой i страхам, нiбы несла адказнасць за яго ўчынкi.
      На дварэ добра прымарозiла. У паветры кружылiся сняжынкi. Але асфальт вулiцы быў сухi i шэры ў цьмяным святле лiхтароў, пабялелi толькi лункi каля лiп i каштанаў.
      Шыковiч даўно ўжо прыкмецiў: у iх горадзе найбольшы рух на тых вулiцах, што iдуць паралельна цэнтральнай, а на тых, што перасякаюць яе, нават у нядзелю цiха i бязлюдна, хоць гэта бадай самыя прыгожыя вулiцы, нешырокiя, зялёныя, утульныя, асаблiва iх кароткiя ўчасткi ад Савецкай да ракi. Шыковiч любiў гэтыя вулiцы. Любiў гуляць па iх.
      Яны iшлi не спяшаючыся. Звычайная рабочая хада ў Яраша такая, што побач з iм трэба iсцi ўподбег, каб не адстаць. А тут ён iшоў надзiва павольна магчыма, усё яшчэ вагаўся. Яны як бы знарок забылiся, да каго i з якой прычыны iдуць.
      - Што, аднак, ты думаеш рабiць з дачай?
      - Паеду, раскладу пасярод кабiнета касцёр, пагрэю вочы... Асалода на ўсё жыццё.
      - Не вярзi лухты, Кiрыла.
      - А як iнакш ты яе знясеш за месяц? Куды?
      Тры днi назад яны атрымалi рашэнне аблвыканкома, у якiм iм прапаноўвалася ў месячны тэрмiн знесцi дачу. Матывы: зямельны ўчастак адведзены райвыканкомам незаконна. Яраша гэтая бюракратычная паперка здзiвiла, пакрыўдзiла i расстроiла, Кiрылу - абурыла.
      - Гуканаў ход канём! - адразу здагадаўся ён.
      - Але ж гэта не яго сфера.
      - Ты наiўны чалавек, доктар.
      - Навошта яму?
      - Даць нам лiшнi клопат, выбiць з нармальнай каляiны, адцягнуць увагу, абвiнавацiць у прыватна-ўласнiцкiх тэндэнцыях. Зусiм нядрэнна прыдумана. Заадно паказаць сваю прынцыповасць i непрымiрымасць да перажыткаў...
      - Але як маглi прыняць такое рашэнне, не пагаварыўшы нават з намi? Быццам мы з табой дармаеды нейкiя, - перажываў Яраш.
      Яны хадзiлi ў выканком. Iх ветлiва прымалi, выслухоўвалi, спачувальна пацiскалi плячамi. Здавалася, нiхто нiчога не ведае. Толькi намеснiк старшынi Мухля чамусьцi ўзлаваўся:
      - А што вы хацелi, таварыш Шыковiч? Будаваць асабнякi, калi людзi не маюць яшчэ звычайных кватэр? Вам волю дай - палову калгаснай зямлi захопiце...
      Кiрыла таксама ўзлаваўся.
      - Ясна. Значыцца, ты хапуга i спекулянт, доктар Яраш! - сказаў ён сябру, якi панура маўчаў, барабанячы па замку партфеля.
      Мухлю стала няёмка перад Ярашам.
      - Нiхто так не думае. Не кiдайцеся словамi, Шыковiч. Мы абавязаны былi паправiць райвыканком.
      - Iншым чынам гэта нельга зрабiць?
      - Падумаем. Пастановы часам адменьваюцца.
      Але пастанова не адмянiлася. У той дзень яны атрымалi напамiнак з раёна, на зямлi якога стаяла дача. Райвыканком скасаваў сваё, трохгадовай даўнасцi, рашэнне аб адводзе iм зямельнага ўчастка. Абжытая будынiна не мела права стаяць на зямлi.
      Ад злосных жартаў Кiрыла паступова перайшоў да менш злоснай сур'ёзнасцi i разважлiвасцi:
      - Днямi бюро гаркома займалася майстэрнямi для мастакоў. Абавязалi гарсавет знайсцi патрэбныя памяшканнi. А я сам, за сумленна запрацаваныя грошы збудаваў сабе майстэрню. Мне не дача патрэбна! Мне трэба цiшыня!
      Ён гаварыў гучна, размахваў рукамi. Прахожыя азiралiся на яго, як на п'янага. Захапiўшыся, ён не заўважыў, што той, каму ён усё гэта гаворыць, бадай не слухае яго. Яраш раптам страцiў цiкавасць да гэтай дачнай праблемы, i яму стала ўсё адно, што будзе з iх дачай. Няхай хоць сапраўды Кiрыла распальвае там касцёр.
      Калi падыходзiлi да дома, дзе жыла Зося, Антона Кузьмiча апанавала незразумелае хваляванне. Такога пачуцця ён не ведаў ужо даўно, магчыма, з гадоў юнацтва. Было радасна i боязна. Амаль страшна, аж халадзела пад сэрцам. Ён прыслухаўся да сябе, каб зразумець, што гэта. I не мог зразумець. Боязь жонкi? Але адкуль гэтая радасная нецярплiвасць? Як у юнака перад першым спатканнем. Дзiўна. Можа, яму няёмка перад Машай, якая, напэўна, будзе там? Не, няпраўда, што пачуцця такога ён не ведаў сто год. Яно ўжо неяк з'яўлялася i, здаецца, зусiм нядаўна. Калi? З якой прычыны? Нешта знаёмае, блiзкае i адначасова далёкае, забытае. Пэўна, адно - парушана душэўная раўнавага. Кiм? Цi чым?
      Многа год ён меў той спакой, упэўненасць, што нараджаюцца ад веры, ад пераканання ў карыснасцi сваёй дзейнасцi, ад пазнання людзей i з'яў ва ўсёй iх дыялектычнай складанасцi. Былi, безумоўна, хваляваннi: перад цяжкiмi аперацыямi, перад нараджэннем дзяцей, у часе iх хваробы, пасля сварак з жонкай, ад яе беспадстаўнай рэўнасцi. Але ўсё гэта было проста i ясна як божы дзень, яно ядналася адным акрэсленым паняццем - быццё. А гэтае хваляванне не падобна нi на адно з тых, ранейшых. Ён спытаў у Кiрылы:
      - Ты не баiшся, што наш вiзiт падмацуе плёткi?
      - А ты баiшся ўсё-такi?
      - Баюся, - прызнаўся Яраш, каб хоць чым-небудзь вытлумачыць свой душэўны стан. - Ты ведаеш Галiну.
      - Ты проста дрэнна выхаваў яе. Iдэалiст - вось ты хто. Хiрург-iдэалiст унiкальная рэдкасць. Мае сталiчныя калегi, якiя пiшуць слязлiвыя вершы, у сто разоў больш практычныя i зацвярдзелыя... Каб я напiсаў, што былы падпольшчык, славуты хiрург так зацiснуты жончыным абцасам...
      - Трапло ты. Абараняй свае тэндэнцыi. Але май на ўвазе, што я думаю аддаць сваю палавiну нашаму прафсаюзу пад летнi дзiцячы сад.
      Шыковiч сiгануў наперад, зазiрнуў знiзу ўгору сябру ў твар, каб пераканацца, сказаў той сур'ёзна цi жартам. Яраш глядзеў удалеч, некуды ў канец вулiцы, быццам хацеў нешта разглядзець у святле цьмяных лiхтароў.
      - У нас розныя прафсаюзы. Не памiрацца. У iх аднолькавыя характары. Шыковiчу спадабаўся ўласны жарт, i ён засмяяўся.
      Яраш таксама хмыкнуў.
      Iм адчынiла Маша.
      - Ах, вы?! - здзiвiлася яна. - Калi ласка! - Аднак не адступала ад дзвярэй, не прапускала iх, быццам хацела адцягнуць час i даць некаму схавацца цi замясцi нейкiя сляды.
      Шыковiч нахiлiўся i жартаўлiва нырнуў пад яе руку, якой яна ўсё яшчэ трымалася за адчыненую палавiну дзвярэй.
      "Няўжо плётка дайшла i да яе?" - амаль са страхам падумаў Яраш.
      Маша збянтэжана адступiла, i ён нерашуча ўвайшоў у калiдор. З пакоя выйшла Зося. Яраш не бачыў яе больш за месяц. За гэты час яна яшчэ больш памаладзела i папрыгажэла. У добра скроеным сiнiм плаццi, з двух'яруснай прычоскай-куклай, расчырванелая, яна мела амаль элегантны выгляд. Як лёгка жанчыны харашэюць!
      Зося выявiла шчырую радасць, збянтэжанасцi ў яе не было нi кроплi. Яна сказала надзвычай проста:
      - Якiя вы добрыя, што не забываеце нас. Хоць зрэдку заглядваеце на аганёк. Распранайцеся. У нас ёсць чай.
      Але праз адчыненыя дзверы Яраш убачыў у пакоi Тараса. Хлопец сядзеў за нiзкiм сталом, застаўленым чайным посудам, услухоўваўся ў галасы i крыху дзiўна ўсмiхаўся. Хоць Яраш ведаў, чаму ён тут, i ў душы ўхваляў яго выбар абы толькi сур'ёзна, але нечаканая сустрэча з сынам тут, у Зосi, збянтэжыла яго, магчыма, нават больш, чым Машу. Ён адчуў сябе як бы ў нечым вiнаватым. Што сказаць Тарасу, калi зойдзе ў пакой? Як будзе паводзiць сябе Тарас? Прыйдзецца прасiць яго, каб не прагаварыўся дома, а то зноў будзе скандал.
      Ад гэтай думкi зрабiлася да балючасцi непрыемна. Тое, што ён вымушаны рабiць з гэтага бязвiннага наведвання тайну, унiжала i абражала. А ўнiжэнне для яго, гордага i незалежнага, было самай страшнай карай.
      Яраш пашкадаваў, што прыйшоў сюды.
      30
      Грукат крана над галавой быў для Славiка цяпер як нечаканы гром для забабоннага грэшнiка. Ён уцiскаў галаву ў плечы, палахлiва азiраўся i, калi плыла цяжкая дэталь, адступаў, а то i зусiм хаваўся за высокiя станiны. Ён баяўся падняць вочы вышэй крука - да шкляной будкi, у якой сядзела кранаўшчыца, "дзятлiк" з востранькiм носiкам i вострым чубком, бо сваю чырвоную касыначку Нiнка заўсёды чамусьцi абпiнала "домiкам", ад чаго твар яе яшчэ больш завострываўся. Славiк баяўся сустрэчы з ёй.
      Кран панёс да ўпаковачнай гатовы станок. Яго ўрачыста суправаджалi кiраўнiкi цэха i амаль уся Тарасава брыгада. Акрамя Славiка. I Генрыха. Яны былi заняты другiм станком: прыладжвалi зманцiраваны электрыкамi праграмны вузел. Гэтую тонкую складаную i марудную работу заўсёды браў на сябе будучы iнжынер. А ў Славiка гэта была апошняя стадыя вучнёўства, наблiжаўся экзамен на разрад, i трэба было, хоць збольшага, ведаць зборку ўсiх вузлоў.
      Усунуўшы галовы ў люкi тумбы, яны падганялi счапленне электраматора з перадачай аўтаматычнага з'ёмшчыка дэталей.
      Разгружаны кран вяртаўся з лёгкiм гулам. Ён ляцеў па доўгiм пралёце цэха з хуткасцю цягнiка. Звiнелi шыбы i дрынчалi незамацаваныя дэталi i ключы на станку.
      I раптам усё сцiхла: кран спынiўся, замёр. Славiк упусцiў гайкi, якiя падаваў Генрыху. Спiной сваёй, што вытыркала з-пад станка, ён адчуў, што цяжкi крук павiс якраз над iм. Больш таго, ён адчуў позiрк Нiны, яна высунулася са сваёй шкляной будкi i глядзiць... глядзiць на яго.
      Славiк уцiснуўся глыбей пад станiну. Хацелася ўсяму залезцi ў вузкi люк, схавацца, ператварыцца ў электравузел, каб рухаць станок, а самому нiкога не бачыць, нiчога не адчуваць.
      Не раз за сваё нядоўгае жыццё ён чынiў шкоду. Здаралася, што колькi дзён жыў з бояззю кары. Але нiколi яшчэ ў яго не было такога страху. Агiднае i цяжкае пачуццё! Яно скавала ўсю яго iстоту. Яно - як невылечная хвароба, як рак, пра якi чалавек ведае i нiчога не можа зрабiць для свайго ўратавання, толькi слухае, чакае, калi, як ён праявiць сябе i нанясе апошнi ўдар.
      Станок уздрыгнуў, як жывая iстота, - кран паволi рушыў далей.
      Славiк стоена ўздыхнуў. Генрых сказаў:
      - Пасвяцi сюды.
      Славiк падняў вышэй "пераноску", ад яркага святла якой слязiлiся вочы.
      Генрых кiнуў на яго кароткi позiрк i рухамi штукара пачаў мацаваць маленькiя гаечкi. Недасведчанаму чалавеку, якi бачыць станок толькi звонку, можа здацца, што такая аграмадзiна складзена з адных вялiкiх i цяжкiх дэталей. Так упачатку здавалася i Славiку. А тут ёсць дэталькi не большыя за гадзiннiкавыя, асаблiва ў электраабсталяваннi. Мiж iншым, гэтая складанасць i прываблiвала няўрымслiвага хлопца. Каб усё было проста i аднастайна, як яму ўяўлялася па школьнаму знаёмству з заводамi, адно i тое з хвiлiны ў хвiлiну, з дня ў дзень, то, напэўна, даўно ўсё абрыдла б. А на зборцы заўсёды нешта новае.
      - Што ў цябе з Нiнай? - спытаў Генрых, працягнуўшы руку па гайкi i пракладкi.
      Рабро станiны здушыла Славiку грудзi. Пракладкi прылiплi да потнай далонi.
      - А-а... нiчога. Ходзiм у кiно...
      - Ты ж не любiш яе.
      - А хiба нельга так?
      - Як "так"?
      - Ну... разам працуем, разам гуляем.
      - Я сам, стары, раней глядзеў на дзяўчат несур'ёзна. Нiбы яны для адных танцулек створаны. З Нiнкай нельга так, май на ўвазе. Яна не такая, як тыя... У яе ўсё сур'ёзна. I планы яе сур'ёзныя i простыя: выйсцi замуж, нараджаць дзяцей... Некаторыя моднiкi фыркаюць: мяшчанства. Ёлупы! Схiлiце галовы! Гэта жыццё ў яго натуральным выглядзе. Самi вы мяшчане!
      "Чаму ён гаворыць гэта мне? Няўжо ведае? У вочы, у вочы б яму глянуць".
      Але "зайчыкi" ад яго прафесарскiх акуляраў сляпiлi. I Славiк - што той трусiк перад кобрай. Толькi вушкамi варушыў. Куды знiкла дасцiпнасць, кiдкасць: ты мне слова - я табе дзесяць. Ён, акулярысты чорт, здаецца, працуе, а зiркае, усё бачыць. Разбiць пераноску, цi што? Быццам незнарок.
      Нарэшце Славiк скiнуў чары. Выскалiўся:
      - Думаў, хоць адзiн чалавек як чалавек. А ты - як Ходас i Тарас. Маралiсты! - i завыў у вантробе станка: - Сумна жыць, Генрых!
      Ён неаднойчы хiлiў Варэнiка на свой бок вось такiмi жартамi. У яго i Косцi найлепшае пачуццё гумару.
      - Думаеш, калi сапсуеш камусь жыццё, табе стане весялей?
      - А каму я псую? Пайшлi вы ўсе...
      Хвiлiн праз колькi Тарас накiраваў яго ў склад па дэталi. Славiк напусцiў на сябе такую бестурботнасць i весялосць, каб нiкому i ў галаву не ўлезла, што ў яго штось нядобрае на душы.
      Ён iшоў памiж станкамi, як па лесе. Насвiстваў. I раптам з-за станка яна, Нiнка. Носiк - чырвоны, вочы - злыя.
      - Славiк!
      Ён спалохана азiрнуўся.
      - Такая цана тваiм словам? Дзе твае вочы бессаромныя? Цяпер табе нiчога не трэба? Ведай жа: або на сябе рукi налажу, або цябе станiнай прыдушу. Цяпер мне ўсё адно не жыць. - Яна ўсхлiпнула.
      А побач, за станком, - галасы. Здаецца, начальнiк цэха.
      Славiк схапiў яе за руку.
      - Чаго ты? Дурная, дурная... У мяне проста часу няма. Я на падрыхтоўчыя курсы ў полiтэхнiчны паступiў. Кожны вечар... Ну добра. Сёння, сёння...
      Iшоў знаёмы рабочы, i Славiк, узрадаваны, пакiнуў дзяўчыну i закрочыў побач з iм. Расказваў новы анекдот. Хацеў смяяцца. Выцiскаў з сябе смех, бо ўсё скаваў страх, новы, невядомы. О, жорсткае жыццё! Нiякай радасцi i гэтулькi пакут! Ён праклiнаў той час i мiг, калi яму прыйшла ў галаву гэтая дзiўная думка - пазабаўляцца з ёй, адпомсцiць за свой спалох у першы дзень.
      Месяц ён вадзiў яе ў кiно, у тэатр i гаварыў, гаварыў, гаварыў. Пра ўсё на свеце ён ведаў. Заходзiў проста ў iнтэрнат, пакiдаючы ў строгай каменданткi свой заводскi пропуск. Сяброўкам яе па пакоi падабаўся: вясёлы. Адны, праўда, папярэджвалi: "Ой, глядзi, Нiнка, загаворыць ён цябе". Другiя падбадзёрвалi: "Хапай, Нiнка, на ляту. Закруцi яму галаву. Чаго на свеце не бывае! Вунь Лiдка за iнжынера выскачыла. Цяпер вiтацца, зараза, не хоча".
      Яна ведала, што не вызначаецца прыгажосцю. Але дзявочае сэрца перамагло розум, нараджаючы адвечную наiўную iлюзiю. Хiба адны прыгожыя падабаюцца? Славiк пакарыў тым, што не саромеўся паказацца з ёй на людзi - у кiно, у тэатры, знаёмiў са сваiмi знаёмымi, прыгожа апранутымi хлопцамi i дзяўчатамi, i рабiў гэта, здавалася ёй, з гонарам. Для простай дзяўчыны, якая была яшчэ ў палоне вясковых уяўленняў, гэта з'яўлялася найвышэйшым доказам яго кахання. Магчыма, было i другое: цяга чалавека, якi жыў у беднасцi i нястачы, да прыгажэйшага, вышэйшага, лепшага.
      У тую нядзелю ён з'явiўся ў iнтэрнаце ранiцай i запрасiў яе на дзённы сеанс. А калi выйшлi з кiно, прапанаваў зайсцi да яго дадому. Нiнка на мiг сумелася, але не ўтрымалася ад спакусы паглядзець, як ён жыве. Увогуле, як жыве пiсьменнiк? Хiба гэта не цiкава? Адначасна мiльганула патаемная дзявочая думка, што хлопец хоча паказаць яе сваiм бацькам. Славiк не прызнаўся, што дома нiкога няма. Бацькi разам з Ярашамi паехалi на дачу садзiць нейкiя адмысловыя дэкаратыўныя кусты, па якiя "стары конь" ездзiў ажно на Ўкраiну. Iра з курсам у калгасе, паехалi выбiраць бульбу.
      Славiк адчынiў дзверы i сам "здзiвiўся", што ў кватэры нiводнай душы жывой. Ён паказаў ёй бiблiятэку, бацькавы кнiгi. Потым уключыў радыёлу i ўсё ставiў "нярасейскiя пласцiнкi". Пад гукi прыгожай i незразумелай музыкi выставiў на стол доўгую i тонкую пляшку, таксама не нашу. Вiно Нiнцы не спадабалася - кiсляцiна. Але яна ведала, што ўсе iнтэлiгенты п'юць чамусьцi кiслае, а не смачнае салодкае вiно, а таму асушыла два высокiя келiхi. I ёй стала хораша i весела. Яна сама прапанавала:
      - Давай патанцуем.
      Яна любiла танцаваць, а Славiк не. Ён хадзiў з ёй усюды, толькi на танцы ў заводскi Дом культуры не пайшоў нi разу.
      Яны закружылi ў кабiнеце вакол маленькага столiка, паўз шкляныя шафы, з якiх глядзелi на iх маўклiвыя i суровыя кнiгi.
      Славiк пацалаваў дзяўчыну. Нiнка шчаслiва засмяялася. Яна заўсёды так смяялася, калi ён цалаваў яе. Праходзячы мiма канапы, Славiк "спатыкнуўся" i... павалiў дзяўчыну на канапу. Пачаў цалаваць прагна вусны, шчокi, шыю.
      - Славiчак... Родненькi... не трэба, Славiчак... Пасля, пасля... даражэнькi... - шаптала яна, цалуючы з такой жа прагнасцю, балюча.
      Ён быў у тым узросце, калi снiў пра гэта. I думаў бясконца. I шукаў.
      Але адбылося зусiм не так, як у сне i ў думках... Калi праз хвiлiну наступiла працверазенне, ён замест задавальнення адчуў нешта зусiм супрацьлеглае - сорам само сабой, але яшчэ агiду, да гэтага, да сябе, да яе. Раптам убачыў, якая яна непрыгожая, Нiнка. I адразу чамусьцi ўспомнiў Машу, якую даўно не бачыў, але не забываў. Зашчымела сэрца. Нясцерпна захацелася, каб побач была Маша, каб яе рукi абдымалi, яе залатыя валасы датыкалiся яго шчок. I ўсё больш расла непрыязь да Нiны. Нават злосць... Чаму яна так лёгка аддалася? Можа, ён не першы?.. Як лашчыцца!..
      - Славiчак... даражэнькi... цяпер мы звязаны з табой назаўсёды.
      Яго нiбы агнём апякло.
      "Звязаны... назаўсёды... Усё жыццё з ёй? З-за адной хвiлiны? Што яна вярзе? Чаго яна хоча?"
      I да ўсяго непрыемнага - яшчэ страх. Як удар. У галаву, у грудзi. Ажно пот выбiла.
      А ў гэты момант - званок. Яны падхапiлiся. Славiк спалохаўся, разгубiўся. Кiнуўся да радыёлы, выключыў. Настойлiва прагучалi кароткiя тры званкi. Iра! Так звонiць яна. А калi бацькi? Славiк уключыў радыёлу зноў. Крутнуў рэгулятар гучнасцi залiшне. Музыка запоўнiла кватэру.
      Здалося, што Нiнка знарок павольна наводзiць парадак у сваiм туалеце. I робiць гэта перад iм бессаромна. Славiк узненавiдзеў яе ў гэты мiг. Шыкнуў злосна:
      - Хутчэй! - i пабег да дзвярэй. Прыслухаўся. Доўгi званок. Але, Iра. Злуецца. Ён адчынiў. Сястра ляпнула яго па твары рукавiцай, з якой пасыпаўся пясок.
      - Соня! Не дазванiцца!
      У яго рыбацкай куртцы, у штанах, у акулярах яна падобна была на геолага. Кiнула шапку ў калiдоры на столiк i, нiбы ўчуўшы нюхам прысутнасць старонняга, заглянула ў кабiнет. Славiк убачыў, як Нiна, недарэчна (о, як недарэчна!) абшмаргнуўшы плацце, прывiталася, сарамлiва i лiслiва. Iра не адказала. Яна глядзела на незнаёмку амаль з жудасцю. Здавалася, не толькi вочы, але i акуляры яе расшырылiся. Потым кiнула позiрк на брата, позiрк бязлiтасны, знiшчальна-грэблiвы, крута павярнулася i пабегла ў свой пакой. Хаця б слова сказала.
      "Кобра!" - хацелася крыкнуць Славiку. Аднойчы, калi яны сварылiся, ён ляпнуў гэтую абразлiвую мянушку. Рэакцыя была нечаканая: на яго страшэнна ўзлавалася мацi, нiколi ён не бачыў мацi такой расхваляванай i злоснай. Таму ён баяўся гэтага слова. Не крыкнуў ён нiчога ўздагон сястры яшчэ i таму, што злосць на яе тут жа перайшла на Нiнку. Але, ва ўсiм вiнавата гэтая "дзятлiха". Не знайшла другога жэста, як абшмаргнуць плацце. Варона.
      Разгубленая, пакрыўджаная дзяўчына страцiла сваю ўпэўненасць i ад гэтага сцялася, змiзарнела. Апранала палiто i палахлiва азiралася. Але гэта яшчэ больш раздражняла Славiка. Фу, якая недарэка! Дзе былi яго вочы? Як ён мог звязацца з такой?
      Але за дзвярамi кватэры, на лесвiцы, Нiнка, як бы страсянуўшыся, як тая птушка, умiг набыла ранейшую ўпэўненасць.
      - Пыхлiвая якая сястра твая! Падумаеш, панi!
      - А што яна, цалавацца з табой павiнна была? - груба адказаў Славiк.
      - А чым я горшая за яе?
      У Славiка хапiла тактоўнасцi змаўчаць. Калi вёў Нiнку ў дом, тады ён не баяўся, што ўбачыць нехта з суседзяў. А цяпер баяўся. Узрадаваўся, што на лесвiцы нiкога не сустрэлi. Але на вулiцы было многа народу, i яму пачало здавацца, што многiя, асаблiва жанчыны, глядзяць на iх з разуменнем i насмешкай. Дагэтуль ён дэманстратыўна знаёмiў сваiх стыляжных сяброў з рабочай дзяўчынай i пляваў на iх кпiны. Цяпер жа халадзеў ад думкi, што можа сустрэць каго-небудзь з гэтых сяброў. Вынаходлiвы i не дужа далiкатны, ён не мог прыдумаць, як пазбавiцца ад яе, застацца аднаму. А яна, як нiколi, стала гаманкая. Расказвае пра сваiх дзяўчат, што Верка збiраецца замуж. Яго спалохала гэтае слова - "замуж". Дайшлi да Палаца спорту, i ён узрадаваўся нечаканай думцы:
      - Я ў басейн. На трэнiроўку.
      ...Безумоўна, паводзiў ён сябе пасля як апошнi дурань. Не здолеўшы перамагчы сваю антыпатыю, не пайшоў больш у iнтэрнат, не запрасiў Нiнку нi разу ў кiно, пазбягаў сустрэчы адзiн на адзiн у цэху. Яна, аднак, праз колькi дзён падпiльнавала яго, заплакала:
      - Я табе аддала ўсё. А ты... Зняславiў, насмяяўся... З дзiцем хочаш пакiнуць?
      "З дзiцем", - во адкуль гэты страх.
      "Няўжо яна можа зацяжараць?!" - нi на хвiлiну не пакiдала яго думка з таго дня. Ён купiў тоўстую кнiгу "Акушэрства", прачытаў у пустым асеннiм парку ўсё пра цяжарнасць i закiнуў кнiгу ў кусты. Не, нiчога яшчэ яна не ведае. Але зацяжараць можа, калi не ад яго, то ад каго другога, ахвотнiкi знойдуцца. А звалiць на яго. Чым больш ён думаў пра гэта, тым больш пераконваў сябе, што Нiна абавязкова гэтак зробiць, i ўсё больш пачынаў ненавiдзець дзяўчыну за гэтую яе ўяўную каварнасць. Яе пагроза прыдушыць яго станiнай спалохала Славiка значна менш. Але ўстрывожыла Генрыхава пытанне. Што, калi яна расказала сяброўкам, а яны Косцю, якi жыве ў iнтэрнаце побач i часты госць у дзяўчат? Тады, напэўна, ужо ведае ўся брыгада. Даведаецца ўвесь цэх, завод. Чаго добрага, пачнуць разбiраць на сходзе.
      Не, няма чалавеку волi на зямлi. Тысячу ўмоўнасцей звязваюць рукi i ногi, тысячу страхаў падпiльноўваюць на кожным кроку. Ён, Славiк, доўгi час лiчыў, што пазбавiўся ад такiх "перажыткаў i забабонаў", як сумленне, сорам, каханне, пакланенне аўтарытэтам i г.д. Нi д'ябла не атрымалася. Ён не толькi такi, як усе, ён горшы - сентыментальны слюнцяй. А вiнаваты бацькi, гэта яны так выхавалi. I ў такiм абкружэннi перарабiцца, выходзiць, проста-такi немагчыма. На турыстаў крыкнуў - у каталажку, вузкiя штаны надзеў - у сатырыкон, дзяўчыну пацалаваў - прымусяць жанiцца. Жах!
      Дзень той, аднак, скончыўся спакойна: станiна яго не прыдушыла, у камiтэт камсамола не выклiкалi.
      Але Славiк не ўзрадаваўся гудку. Ён паабяцаў Нiнцы сустрэцца ўвечары. А страчацца зусiм не хацелася. I не страчацца боязна.
      З цэха i заводскiх варот яны выйшлi разам з Тарасам. Брыгадзiр часта затрымлiваўся, часам i зусiм заставаўся начаваць у iнтэрнаце. А тут раптам спяшаўся дадому, да Ярашаў. Хоць як сказаць - спяшаўся, калi прапанаваў пайсцi пехатой? Тым больш не спяшаўся Славiк. Дома ў яго былi складаныя адносiны з Iрай. Яны, на здзiўленне мацi, зусiм перасталi сварыцца памiж сабой. Сястра глядзела на яго з грэблiвай пагардай. А ён баяўся адказаць нават злосным позiркам. Ён проста пазбягаў яе. Не чапаў. Абы цiха было.
      Тарас доўга iшоў моўчкi. У яго быў свой клопат: адносiны ў сям'i Ярашаў у яго сям'i. З малых год ён ведаў рэўнасць Галiны Адамаўны i цяпер, калi ўсё разумеў, шкадаваў бацьку. Першая паведамiла яму Наташа, што мацi зноў да кагосьцi прыраўнавала. Дзяўчынка была ў роспачы: мацi ўпершыню груба абразiла яе. Пасля iх нечаканай сустрэчы на кватэры ў Зосi Антон Кузьмiч упершыню расказаў сыну пра свае адносiны з жонкай, расказаў усю праўду... Тарасу зрабiлася балюча: як можна ўскладнiць простыя i ясныя рэчы, забрудзiць чысцейшыя чалавечыя адносiны! Хочучы шчыра дапамагчы iм, ён паспрабаваў пагутарыць з Галiнай Адамаўнай. Але тая груба перапынiла яго: "Я цябе прашу не ўмешвацца ў нашы справы". Ён, Тарас, не прыхiльнiк таго, каб лезцi ў чужую душу. Але ж нельга i абыякавым заставацца, калi двое добрых i блiзкiх людзей, пражыўшы разам многа год, раптам не разумеюць адно аднаго. Як многа яшчэ гэтага неразумення!
      - Катка сёлета, вiдаць, не дачакаешся. Бр-р, - скурчыўся Славiк i наставiў каўнер свайго лёгкага кароткага палiто.
      Снег, што выпаў тыдзень назад, раставаў. Было сыра, слiзка i холадна. Тарас у скураной куртцы на футры, у галёшах крочыў размашыста, упэўнена. Славiк з галёшаў смяяўся - старамодна! - i ў даўганосых чаравiках коўзаў па талым снезе, пераскакваў лужыны, лаяў недарэчную зiму. Гаварыў ён прыкладна гэтак жа, як iшоў: скакаў з прадмета на прадмет, з пагоды на кiнаафiшу, адтуль на валёнкi i бахiлы сустрэчнага селянiна... У сувязi з чым усплыла раптам гэтая думка, ён i сам не здолеў бы растлумачыць. Ляпнуў нечакана не толькi для Тараса, а вельмi можа быць, што i для самога сябе:
      - У цябе моцна ўтрэскалася адна дурнiца.
      Баючыся злоснага жарту, Тарас змаўчаў, толькi глянуў на Славiка як бы з недаверам.
      - Не верыш? Не цiкавiшся хто? Мая сястра. Iра.
      - Яна ўпаўнаважыла цябе сказаць пра гэта?
      - Ну што ты! - засмяяўся Славiк. - Яна авечка. Я прачытаў у яе дзённiку.
      - Прыгожа, няма чаго сказаць!
      - А ты не прачытаў бы дзённiка сястры, каб ён трапiў табе на вочы? Не люблю прытвораў! А я чытаў з цiкавасцю. Як яна цябе там узносiць! Культ Ганчарова.
      Тарас паверыў, што на гэты раз Славiк кажа праўду. Ён сам неаднойчы прыкмячаў, як Iра глядзiць на яго, як стараецца застацца разам. I, можа, каб не з'явiлася Маша, нейкiя пачуццi варухнулiся б i ў яго душы. Але з якой мэтай Славiк сказаў яму пра каханне сястры цяпер? Ён успомнiў: Маша гаварыла яму, што Славiк званiў ёй двойчы цi тройчы, зноў дамагаўся спаткання. Яна не пайшла, безумоўна. А цi праўда, што не хадзiла? А можа, зноў пачала гарэзлiвую гульню? Не, не. Не хацелася думаць пра Машу дрэнна.
      Не адказваючы па сутнасцi, Тарас спытаў:
      - Ты скажы мне, што ў цябе з Нiнкай?
      Славiк паслiзнуўся, вылаяў гарадскiя ўлады i дворнiкаў, што не чысцяць тратуараў. Гэта памагло яму схаваць сваю збянтэжанасць.
      - Што ў цябе з Машай, то ў мяне з ёй. Ходзiм у кiно. Сёння пойдзем. Чаму гэта цябе зацiкавiла?
      - Хлопцы не вераць, што ў цябе гэта сур'ёзна. Глядзi. Пакрыўдзiш дзяўчыну...
      - О, вялiкiя маралiсты! Вам хацелася, каб я тут жа жанiўся, схадзiўшы два разы ў кiно. Аднак самi вы не вельмi спяшаецеся з гэтым актам... Фiлосаф гэты акулярысты тры гады Зою мацае, а сам брэша. - Славiк нечакана моцна ўзлаваўся, мацюкнуўся гучна, не зважаючы, што iшлi яны па даволi люднай вулiцы. - Абрыдлi вы мне як горкая рэдзька! Усе! Адзiн Косця чалавек...
      Тарас даўно ўжо не звяртаў увагi на любую яго балбатню, але гэтыя словы пакрыўдзiлi. Столькi яны важдалiся з iм, столькi даравалi ўсяго, а ён вунь якой думкi пра брыгаду.
      "Пэўна, сакратар парткома меў рацыю, не будзе з яго толку, прыйдзецца развiтацца". - Тарас уздыхнуў, аднак, з жалем, яму амаль па-бацькоўску зрабiлася шкада гэтага шалапута.
      31
      Маша здзiвiлася, калi выявiла, што бiлетаў у Тараса толькi два.
      - Як? Ты не ўзяў на Зосю?
      Тарас моцна збянтэжыўся. I Зося таксама.
      - Ну што ты! Я зусiм не хачу перашкаджаць вам.
      - Чым ты, скажы, калi ласка, можаш перашкодзiць нам?
      Маша гаварыла з калiдора, куды выскачыла пераадзець плацце. Але пры ўсёй шчырасцi адносiн да Зосi яна не абуралася. У голасе яе гучала адно вясёлае здзiўленне: эх ты, кавалер! Хiба так можна рабiць?
      Зося сядзела на канапе ў звыклай позе, падкурчыўшы ногi, пакрыўшы iх цёплай хусткай. У кватэры было нават душна, але ў яе ўсё яшчэ жыло нервовае адчуванне, што ногi стынуць; так у калекi жыве боль ампутаванай нагi.
      Да прыходу Тараса яны нешта кроiлi, i на канапе былi раскiданы зялёныя i чырвоныя, адмыслова выкраеныя шматкi. Як кветкi. Яна збiрала iх i звязвала ў пучкi.
      Маша ўскочыла ў пакой з распушчанымi валасамi. Пачала прычэсвацца перад люстрам. Яны залюбавалiся яе залатымi валасамi. Зося глянула на Тараса з усмешкай сястры, старэйшай. Словамi ён, напэўна, нiчога не растлумачыў бы, але вачамi, позiркам здолеў папрасiць у Зосi прабачэння, сказаць: не думайце пра мяне дрэнна, проста мне хочацца... трэба пабыць з ёй удваiх.
      Зося зразумела. Але тут жа адчула, што недзе ў самым далёкiм тайнiчку яе загоенага сэрца варухнулася зайздрасць, цiхая i добрая. I гэтае пачуццё яна забыла, бо не ведала яго шмат год. А таму спалохана прагнала яе прэч, няхай сабе i добрую зайздрасць. Хiба мае яна права iм зайздросцiць? Яны маладыя, шчаслiвыя, у iх зусiм iншае жыццё...
      Зося любiла Машыных сяброў. Усiх. Любiла, каб яны часцей заходзiлi. Яны як бы звязвалi яе з вялiкiм светам, з новым жыццём, у якое яна ўваходзiла асцярожна i нават з некаторым недаверам. Яны былi розныя, але ўсе шчырыя i добрыя. А лепш за ўсё гаiла яе душэўныя раны дабрата людская. Яна руйнавала рэшткi недаверу яе да людзей i жыцця.
      Тарас заняў у яе сэрцы, у думках асобае месца. Яшчэ ў ссылцы яна часам думала, што, магчыма, каб ёй тады ўдалося знайсцi i прытулiць таго хлопчыка, лёс яе быў бы зусiм iнакшы. Яна зноў падумала пра гэта перад аперацыяй, ёй вельмi хацелася пабачыць Тараса, але яна не адважылася прасiць Антона Кузьмiча, толькi расказала, як шукала яго сына.
      Калi Маша паабяцала запрасiць яго, яна моцна хвалявалася, чакаючы iх. Калi ён прыйшоў, была трохi расчаравана: чамусьцi ён уяўляўся ёй зусiм iншым, магчыма, больш падобным на Яраша. Але пазней Зосi здалося, што ў яе i ў Тараса падобныя характары. Цi не таму, што i лёс iх шмат у чым падобны? Яна палюбiла яго, як брата. Але, каб яна тады знайшла яго, яны б сталi братам i сястрой на ўсё жыццё. Аднак, нягледзячы на гэтую любоў, у апошнi час з'явiлася нейкая iншая трывога, незразумелая, неасэнсаваная. Яна выяўлялася асаблiва выразна заўсёды, калi яны, ён i Маша, вось гэтак збiралiся iсцi гуляць, у кiно, у тэатр. Не, гэта не было рэўнасцю нi да яго, нi да яе. Зайздрасць да iх маладосцi? Можа.
      Падфарбоўваючы губы (яна, як i ўсё iншае, рабiла гэта ўмела i з пачуццём меры), Маша сыпала ў люстра iскры смеху.
      - Тугадум ты, Тарас. I ўвогуле - мядзведзь. Я здзiўляюся... Рос ты ў горадзе, у такой iнтэлiгентнай сям'i. Каб ты пабачыў, дзе расла я! - Але сказала яна гэта не са скаргай, а з гонарам i радасцю: расла ў бядзе, а вырасла вось якая, любуйцеся!
      Зося пажартавала:
      - Але. Цяжка паверыць, што ты не панскага роду. Каб я не бачыла твае мацi...
      I тут жа зразумела, што сказала недарэчы. Машын твар у люстры адразу змянiўся, дзяўчына цяжка ўздыхнула:
      - Мая мацi! - I, як бы спалохаўшыся нечага, кiнула фарбу, падхапiлася, сказала Тарасу: - Пайшлi, мой верны рыцар. - Падбегла да Зосi, абняла, пацалавала ў шчаку: - Прабач. I не сумуй без нас.
      У фае Тарас неспадзявана для сябе ўбачыў Славiка... з Нiнай.
      Славiк спачатку аслупянеў. Ён знарок пайшоў не ў цэнтральны, а ў гэты новы, у Залiнейным раёне, кiнатэатр, дзе бадай выключалася сустрэча са знаёмымi. I раптам на табе. Ды з кiм! Ён гатовы быў збегчы куды хочаш, калi Тарас i Маша рушылi да iх. Але схавацца немагчыма, людзей было яшчэ нямнога. Ды i зусiм iншае пачуццё спынiла - зачараванасць Машай. Ён даўно не бачыў яе. I калi, пасля сувязi з Нiнай, вобраз яе зноў завалодаў яго марамi, то ён часам, каб супакоiць сябе, думаў, што яму толькi ўяўляецца, што яна такая незвычайная, прыгожая, а ў сапраўднасцi ўсё хараство яе - выдумка яго ўзбуджанай фантазii. Аж не. Не! У новым адзеннi, недарагiм, але элегантным светла-шэрым варсiстым палiто i ў кашлатай высокай зiмовай шапцы, з-пад якой выбiвалiся яе залатыя валасы, яна здалася яму яшчэ больш прыгожай, чым у тую першую сустрэчу на дачы, чым нават уяўлялася ў бяссонныя ночы. Ён проста аслеп ад ззяння яе вачэй, аглух ад яе голасу, непараўнальнага нi з якiм другiм, задыхнуўся ад непаўторнага, адной ёй уласцiвага водару. Ён пачуў гэты прыцягальны водар яе цела, валасоў, вопраткi яшчэ здалёк. Яна смяялася. Яна казала нешта Тарасу. Ён не чуў. Аглушыла i асляпiла яшчэ адно - хваля рэўнасцi да свайго брыгадзiра.
      Не ён, а Тарас пазнаёмiў дзяўчат. Маша не аглядала Нiну з той крыху зняважлiвай цiкаўнасцю, з якой аглядалi некаторыя Славiкавы сябры. Не, яна, выхаваная жыццём i бальнiцай, нiколi не раздзяляла людзей на нейкiя катэгорыi, а тым больш не меркавала пра iх па вопратцы, па знешнасцi. Але i яна глянула на Славiка са здзiўленнем. Яе здзiвiла не Нiна. Яе здзiвiў Славiк. I ён убачыў гэта i зразумеў. З тае хвiлiны ён бачыў усё - кожны яе рух, кожную iскру ў вачах, ледзь прыкметную ўсмешку i пералiвы ценяў на твары. I ўсё разумеў з незвычайнай, неверагоднай, проста-такi мефiстофельскай пранiклiвасцю.
      Яму хацелася закрычаць ад роспачы, укусiць самога сябе, калi ўбачыў iх побач, параўнаў. Просценькi, зямны, мiзэрненькi "дзятлiк" з пачырванелым носам - i Маша!
      Калi хвiлiны ўтрапення мiнулi i Славiк вярнуў сваю самаўпэўненасць i дасцiпнасць, ён кiнуўся як у вiр, як матыль на агонь. Запрасiў усiх у буфет. Частаваў з купецкiм размахам. Талерку эскiмо. Ешце, хоць пуза расперажыце. Паўкiло "Мiшак".
      Як? У гэтым буфеце яшчэ знайшлося шампанскае? Ура гаргандлю! Давайце шампанскае!
      Пратэставаў Тарас. Сарамлiва адмаўлялася Нiнка. Ён прымушаў iх сiлком есцi i пiць. Ён быў падкрэслена ўважлiвы да ўсiх. Але ў сапраўднасцi нiкога для яго не iснавала, акрамя Машы. Уся шчодрасць, усе жарты, усе словы, смех - для яе адной, толькi для яе.
      Тарас нахмурана маўчаў. Хутка пачала разумець i Нiна, што да чаго. Прыгледзелася, прыслухалася - i стала вiдушчая. Дурная, дурная! Як яна магла падумаць, што Славiк пакахаў яе? Спадзявалася, верыла, марыла. Хiба так кахаюць! I хiба такая, як яна, простая кранаўшчыца, патрэбна яму? Яму вось якая краля трэба! Модная, нафарбаваная! Абражаная, пакрыўджаная, Нiнка, якую спачатку Славiкавы жарты смяшылi, сцiшылася, замкнулася, адступiла за круглым столiкам ад Славiка да Тараса. Пашкадавала брыгадзiра: перажывае. Сябе не шкадавала. Сябе карала: так табе i трэба, авечка! Кiўнуў табе пальцам, i ты пабегла следам. Як на экране кiно, хутка змянялiся пачуццi, выбухалi адно за адным то боль, то бязгучны горкi смех, то роспач, ад якой хацелася па-бабску завыць на ўвесь буфет, на ўвесь кiнатэатр. Не, яна трымалася. Яна нiводным рухам не выдасць сябе. А вось яны... яны страцiлi ўсялякi сорам.
      - Праўда. Мне штоноч сняцца марсiянкi. Яны падобныя на цябе.
      - Я ўжо чула пра гэта. Ты не арыгiнальны.
      - А што ў гэтым свеце арыгiнальнае? Мой бохан неяк сказаў адзiную разумную iсцiну: усё новае - даўно забытае старое.
      - Ты выдумаў сам.
      - Каб я мог такое выдумляць, то не завiнчваў бы гайкi пад наглядам маэстра Ганчарова. Я слаўлю цябе, Тарас! Вып'ем. За што? За рыжых. Згода?
      - За рыжых я вып'ю. Яны - няшчасныя.
      - Ты няшчасная? Паглядзi на буфетчыцу. Вунь дзе няшчасная.
      - Яна не рыжая. Нафарбаваная.
      - Твае бацькi прадбачылi моду.
      - Не вярзi, Славiк. Ты - п'яны.
      - Ад тваiх вачэй.
      - Ад маiх вачэй цверазеюць.
      - Як хто.
      - Ты цверазеў. Я гэта бачыла.
      - А цяпер - нямею...
      "Няўжо яны сустракалiся? - Тарас з натугай пракаўтнуў шампанскае, недарма яно завецца сухое. - Няўжо яна можа хлусiць?"
      "Чаго яна смяецца? - паморшчылася Нiна. - Нiчога смешнага няма. Колькi часу яны знаёмыя, што так размаўляюць? Ён пра ўсё расказваў. Толькi пра гэтую рыжую нi слова. Прытворшчыкi!"
      Тарас не вытрымаў:
      - Ты хоць бы цiшэй гаварыў. Людзi слухаюць.
      - Слухаюць, бо цiкава. Чытаў бы я лекцыю пра спаборнiцтва - нiхто i вуха не натапырыў бы. Ты, Маша, слухала б?
      - Я ўсё слухаю.
      - Тарасаў уплыў. Раней ты была больш пераборлiвая.
      - Да чаго?
      - Да лекцый. I да людзей.
      "Каб як у нас, у вёсцы, Тарасу трэба даўно даць яму па мордзе". У чарговую ўспышку злосцi Нiнка пашкадавала, што ўсё гэта адбываецца не ў iх вёсцы, дзе размова вялася прасцей, а дзейнiчалi хлопцы з большай рашучасцю. "Тарас перадавы, яму нельга". Яна ўздыхнула.
      А Славiк, круцячы ў руках пустую шклянку, ужо чытаў нейкiя вершы.
      Я ругаю все напропалую,
      А друзьям-товарищам грублю.
      И меня такого не целует
      Женщина, которую люблю.
      Нiнка запомнiла iх i падумала, што Славiк сачынiў сам. Зноў-такi - як бы для iх, а ў сапраўднасцi для Машы, каб сказаць яшчэ раз, што любiць яе. Яна праверыла:
      - Гэта ты сам напiсаў?
      - Мой сябра.
      - У цябе ёсць сябры маскоўскiя паэты? - з iронiяй спытаў Тарас.
      - У мяне ўсё ёсць. I нiчога няма.
      Жанчына, якую ён любiць, не цалуе яго, i нiчога ў яго няма - гэта на нейкi мiг суцешыла Нiнку, вярнула надзею.
      Пазванiлi. Клiкалi ў залу.
      Яны падымалiся па крутой лесвiцы першыя - Славiк i Маша. Зноў яны забылiся на ўсё, нават на тое, хто з кiм прыйшоў i павiнен сядзець. Не, на парозе залы яна, рыжая, успомнiла-такi пра гэта.
      Але як Славiк цягнуўся за ёй позiркам! I калi сеў на месца, то ўвесь час глядзеў у той бок, дзе селi яна i Тарас. I калi патухла святло i пачалася карцiна, Нiнцы здавалася, што ён глядзiць не на экран, а ўсё туды ж...
      Бяда гераiнi расчулiла дзяўчыну. Больш яна не думала пра тое, каб утрымаць Славiка, прымусiць яго жанiцца. Дзякуй Богу, што хоць усё добра абышлося, не здарылася таго, чаго яна падсвядома хацела - каб паставiць хлопца перад фактам - i баялася, баялася, не менш, чым i Славiк. Цяпер яна прымала гэта як кару за сваю даверлiвасць i дурноту. "Так табе i трэба! Так табе i трэба!" бязлiтасна ўпiкала яна сябе i... плакала, смаркалася, выцiрала хусцiнкай вочы. На яе нават азiрнулiся з пярэдняга рада.
      Славiк дзiвiўся, што яе так расчулiла трагедыя гераiнi. Яму смешна стала, бо яго асабiста ўся кiнагiсторыя не ўсхвалявала нi на грам, не кранула нiводнай стрункi душы. Банальная драма. Ён нават адчуваў некаторую няёмкасць перад суседзямi, што яго дзяўчына такая "дзярэўня".
      Маша i Тарас сядзелi блiжэй да выхада i, калi сеанс скончыўся, выйшлi першыя. Як ён iрваўся, Славiк, каб дагнаць iх. Лез на людзей, расштурхоўваў. Абражаная Нiна засталася ззаду, хацела схавацца ў натоўпе. Ён спахапiўся, пачакаў яе каля дзвярэй. Але яўна быў незадаволены, што Маша з Тарасам знiклi. Можа, таму доўга iшоў моўчкi, панура наставiўшы каўнер. Нiнка таксама маўчала. Вулiцы, па якiх яны iшлi, хутка апусцелi. Горад засынаў. Але недалёка быў вакзал, i там бесперапынна стомлена пыхкалi i зрэдку злосна крычалi паравозы.
      На пешаходным мосце цераз чыгунку, вузкiм i высокiм, Нiнка спынiлася i глядзела, як унiзе iшоў доўгi таварны састаў. Маленькiя вагоны з чырвонымi дахамi, доўгiя пульманы з белымi люкамi, пляцоўкi з трактарамi, з лесам. Цягнiк прайшоў. Мiма зялёных i чырвоных нерухомых агнёў стрэлак i святлафораў плыў-хiстаўся, аддаляючыся, чырвоны стоп-сiгнал. Нiнка праводзiла яго сумным позiркам, быццам у тым цягнiку ў запламбаваным пульмане цi, можа, на адкрытай пляцоўцы павезлi яе шчасце. Але, павезлi. Хто? Куды? Славiк стаяў побач, навалiўшыся грудзьмi на парэнчы, i... пляваў унiз, з дзiцячай свавольнасцю цэлячыся ў сiгнальны слупок стрэлкi.
      Не адводзячы вачэй з далёкiх агнёў, Нiна сказала цiха, з болем:
      - Цяпер я ўсё разумею. Бачыла. Не дурная. Ты любiш яе, гэтую рыжую. Не хлусi мне больш. Ты любiш яе!
      У Славiка быццам стопудовы камень сарваўся з душы, паляцеў унiз, пад мост, бразнуўся аб сталёвыя рэйкi i разляцеўся на парашок. Нiчога не засталося. Зрабiлася лёгка-лёгка. I смешна: яна думае, што ён будзе адмаўляцца, хлусiць. Ды не ж! Яна сама рассекла складаны для яго вузел. Вызвалiла ад страху, ад абавязку - ад усяго, што яго мучыла.
      Ён спачатку прашаптаў:
      - Я люблю яе, гэтую рыжую.
      Потым паўтарыў голасна:
      - Я люблю яе!
      Потым закрычаў на ўсю прастору станцыi:
      - Я лю-ю-блю я-е-е! Чу-у-еш?
      Крык яго падхапiў блiзкi паравоз.
      Нiнка зацiснула рукамi вушы i кiнулася прэч, як ад ашалелага. Пабегла. Пад яе нагамi загудзела, заляскатала жалезная ферма моста. Ёй здавалася, што ён усё яшчэ крычыць ёй услед гэтыя словы, са здзекам i радасцю. Не, ён не крычаў. Ён iшоў павольна, праводзiў рукой па мокрай парэнчы i, шчаслiва ўсмiхаючыся, шаптаў:
      - Я люблю яе. Я люблю яе.
      Зося яшчэ не спала. Чытала. Па прыездзе з бальнiцы яна глытала кнiгi з незвычайнай прагнасцю. I сама дзiвiлася: яна чытала i раней, але тады, хворай, кнiгi не давалi той радасцi i асалоды, што даюць цяпер. Тады яна проста чытала ад смутку, каб скарацiць час. А цяпер, чытаючы, жыла, весела i хораша.
      Маша скiнула ў калiдорчыку палiто, увайшла ў пакой, правяла гарачымi далонямi па халодным твары i гучна засмяялася.
      Зося адарвалася ад кнiгi, са здзiўленнем паглядзела на сяброўку:
      - Чаму ты?
      - Там, у рамане, - кiўнула яна на кнiжку, - гэта, напэўна, называецца: ён папрасiў яе рукi.
      - Хто?
      - Тарас маёй.
      Зося адчула, як ёкнула сэрца. Цяпер яна зразумела, чаму ў яе была трывога i насцярожанасць да Тараса. Яна баялася менавiта гэтага - што ён забярэ Машу. Яна баялася адзiноцтва. Дзiўна. Усяго некалькi месяцаў назад яна пазбягала людзей. А цяпер яе палохала думка, што яна можа застацца адна.
      - Ты... згадзiлася?
      - Ён чамусьцi спяшаецца. Заўтра ж, кажа, хадзем у загс. О не! Дай мне падумаць. Я кажу яму: дай мне падумаць да Новага года. Расчараваўся. Чаму яму загарэлася? - Яна скiнула чаравiкi, ускочыла на канапу, схавала акалелыя ногi пад коўдру... - Ты ведаеш, я праўда хачу падумаць. Тарас, напэўна, будзе найлепшы муж. Але ён вельмi правiльны. А я з ветрыкам. Ты ведаеш, мяне лiчаць сур'ёзнай, а я зусiм несур'ёзная. Вось я зараз падумала. Каб пасватаўся такi шалапут, як Славiк Шыковiч... Хоць якi з яго муж, дзiця горкае, i не з ветрыкам, а з завiрухай у галаве! Але я, напэўна, адразу згадзiлася б. Замуж дык замуж. Як у палонку. Адразу. З галавой. Бух - i ўсё. А з Тарасам гэта вельмi сур'ёзна. Я павiнна прыслухацца: цi ёсць у мяне тое каханне, якое патрэбна яму. Ты разумееш?
      У знак сцвярджэння, што яна гэта добра разумее, Зося заплюшчыла вочы.
      32
      Шыковiч спадзяваўся, што пасля надрукавання артыкула ён не адаб'ецца ад тэлефонных званкоў, ад наведвальнiкаў. Званкi былi, але не тыя, якiх ён чакаў. Званiлi сябры. "Здорава, стары, напiсаў. Вiншую". Кiрыла злаваўся: хiба соль у тым, як напiсана! Званiлi чытачы. Большасць пыталася пра Зосю. Дзе яна цяпер, як адчувае сябе? Прасiлi перадаць ёй добрыя пажаданнi. Другiя пыталiся пра тое, пра што Шыковiч сам хацеў даведацца. Дзе яны, таварышы па барацьбе Савiча, Вакулавай, Васi? Жывыя сведкi? Няўжо ў горадзе нiкога не засталося? Няўмольны час! Скасiў людзей, разагнаў па свеце.
      "Каб удалося ўцiснуць хоць невялiчкi артыкульчык у цэнтральную газету, можа, тады хто i адгукнуўся б", - думаў Кiрыла, седзячы ў кабiнеце рэдактара i сто першы раз пераглядаючы тыя тры нумары газеты, дзе быў змешчаны яго нарыс-артыкул аб падполлi.
      Наконт артыкула званiлi рэдактару, таму Шыковiч i сядзеў гэтыя днi ў яго кабiнеце. Дарэчы, Жывiцкi грыпаваў i ў рэдакцыю не з'яўляўся. Падпiсваў газету дома. Шчыра кажучы, Кiрыла сам не разумеў, чаго ён чакае. Усё ўжо ясна. Садзiся, дапiсвай сваю аповесць, стаў апошнюю кропку i ляцi ў сталiцу, каб уладзiць яе ў часопiс. Але ў тым i бяда, што ў апошнi час, пасля, здавалася б, поўнага выяснення, у яго раптам як бы знiкла натхненне. Парадокс. I вельмi можа быць, што ён чакаў нечага такога, што зноў запалiла б яго.
      Вось чаму, калi адчынiлiся дзверы рэдактарскага кабiнета i на парозе з'явiўся незнаёмы, Кiрыла адразу падумаў:
      "Вось. Гэта ён".
      Па нейкiх асаблiвых прыкметах, якiя нават цяжка растлумачыць, Шыковiч умеў беспамылкова пазнаваць пенсiянераў. Пра гэтага адразу падумаў: "Пенсiянер".
      Чалавек не запытаў, цi можна ўвайсцi. Але працiснуўся ў дзверы не тое што нясмела, а неяк нязграбна, быццам дзверы былi цесныя. Не, ён не быў тоўсты. Нармальны для сваiх гадоў, трохi ацяжалелы. А з твару нават худы. Твар яго быў абветраны да задубення скуры, як у рыбака, пасечаны глыбокiмi i непрыгожымi маршчынамi (бываюць маршчыны прыгожыя). Хоць з-пад каракулевай шапкi-стаўбуна вылазiлi зусiм сiвыя на скронях валасы, бровы яго былi чорныя, як падфарбаваныя. Можа, ад гэтага вочы здавалiся залiшне зоркiмi i калючымi. Ён у сваю чаргу агледзеў Шыковiча. Але калi Кiрыла сустрэў яго з добразычлiвай цiкаўнасцю, нават з радаснай надзеяй, то ў яго позiрку злавiў нешта падобнае на знявагу цi насмешку: "Сядзiш, пiсака, у кабiнеце? Бач, як абставiўся!"
      Можа, ён так i не падумаў, але Кiрылу чамусьцi ўпершыню стала няёмка ад таго, што ён забраўся ў рэдактарскi кабiнет.
      Чалавек, не вiтаючыся, спытаў:
      - Вы Шыковiч?
      - Я. Сядайце, калi ласка.
      Шыковiч працаваў не за рабочым сталом рэдактара, а за доўгiм - для пасяджэнняў, на краi якога ляжаў стос падшывак газет. Чалавек сеў насупраць. Шапкi не зняў. Расшпiлiў палiто з добрага драпу, але моцна пабiтае моллю недзе доўга ляжала.
      Гледзячы Кiрылу проста ў вочы (цяжка было вытрымаць такi позiрк!), незнаёмы спытаў з крывой усмешкай:
      - Што ж гэта ты, друг сiтны, сказаўшы "а", не сказаў "бэ". Не хапiла духу? Цi замялi?
      У Шыковiча замерла сэрца ад прадчування нечага незвычайнага.
      - Што вы маеце на ўвазе?
      - Што, што... Сам ты добра ведаеш што. Чаму не раскрыў, хто такi Сажань? Спалохаўся? Ну, канешне, куды табе! Думаў паласкатаць нервы чытачоў, нагнаць таямнiчасцi. Ды выйшла прамашка. - Ён хмыкнуў, прыстукнуў кулаком па стале, нiбы паставiў пячатку, голас яго зрабiўся скрыпуча-злосным. - Цяпер я скажу "бэ"!
      Здалося, што чалавек гэты пырснуў жоўцю. Шыковiч не любiў такiх: маўчаць, чакаюць выпадку, калi хто пачне першы, тады i яны вырываюцца i б'юць з-за вугла.
      - Што ж вы першы не сказалi гэтага "а"? - ужо без ветлiвасцi, са злосцю спытаў Кiрыла.
      - Не меў такога факта. Казаў другiя. Не даказаў. Далi па мордзе. Ён жа, твой Сажань...
      Кiрыла падняўся:
      - Слухайце, я не ведаю, хто такi Сажань.
      - Не ведаеш? - з яўным здзекам перапытаў чалавек. - Не ведаеш, што гэта паважаны Сямён Парфёныч Гукан?..
      - Гукан?!
      "Гукан! Гукан!" - загудзела, загукала, зашумела ў Шыковiча ў галаве, быццам запрацавала там магутная электронна-вылiчальная машына: яна ў адзiн мiг выцягнула з глыбiнь памяцi ўсе факты, якiя ён сабраў, па-новаму выстраiла iх зусiм у iншым парадку. Недзе на пабочных маленькiх клавiшах нехта выстукваў:
      - Мы калi яшчэ ў рабфаку разам вучылiся, то далi яму гэтую мянушку... У партызанах, калi хадзiлi на сувязь у горад, ён хацеў аднойчы выпiсаць пашпарт на Сажаня... Не хто другi, я адгаварыў яго. З тваiм ростам, кажу, выклiча падазронасць... Ён мне аддзякаваў пасля за ўсё...
      - Як ваша прозвiшча?
      - Ведаеш ты маё прозвiшча. Пiсаў... распiсваў з яго слоў... - Чалавек зноў як бы паставiў пячатку.
      Шыковiч напружваў памяць, але ўспомнiць не мог: у кнiзе дзесяткi прозвiшчаў людзей, якiх ён нiколi не бачыў у вочы.
      Па сутнасцi справы, яму трэба было ўзрадавацца, выказаць гэтаму чалавеку сваю думку пра Гукана, факт з яго пiсьмом у органы дзяржбяспекi наконт Зосi Савiч, запрасiць у сведкi, у памочнiкi па выяўленню поўнай iсцiны. Але нешта стрымлiвала. Што? Злосць гэтага чалавека, яго жаданне па-свойму расквiтацца з Гуканам. Для яго цяпер галоўнае не iсцiна, а помста. А Шыковiч ненавiдзеў людзей помслiвых. Таму сведка, якога ён падсвядома чакаў, стаў яму непрыемны. Кiрылу не хацелася заключаць з такiм чалавекам якi б нi было саюз.
      - Але, падрэзаў ты корань свайму дружбаку. - Наведвальнiку яўна прыносiла задавальненне пакатаваць, як ён, пэўна, лiчыў, неасцярожнага журналiста, нават голас яго палагаднеў.
      - Што вы хочаце рабiць?
      Ён адразу натапырыўся i таксама падняўся.
      - А гэта мая справа, што я буду рабiць. Карцiць даведацца? А? Не, цяпер вам з Гуканам не абяззброiць мяне!
      - Што датычыць мяне, то я асабiста нiкога не абяззбройваў. I не збiраўся гэта рабiць. Усё, што я раблю, я раблю дзеля таго, каб сказаць праўду пра людзей, якiя змагалiся... Сумленна...
      - Калi сказаць шчыра, то я i прыйшоў, каб сказаць вам за гэта дзякуй.
      - Не для вас я гэта рабiў!
      - Што-нiшто зрабiў i для мяне. Даробяць другiя. Усяго добрага.
      Кiрыла не стаў яго затрымлiваць: "Чорт з табой. Прозвiшча я тваё ўспомню. А не ўспомню - сам адгукнешся, вiдаць па ўсiм. З мяне даволi таго, што ты паведамiў. Гукан! Няўжо Гукан?"
      Ён колькi хвiлiн усхвалявана хадзiў па прасторным кабiнеце, пацiраючы лысiну, шчокi. Не ад радасцi. Не, якая там, да д'ябла, можа быць радасць, калi пухне галава! Як, чаму чалавек, якi шчыра ваяваў супраць ворага i, нягледзячы на ўсе свае недахопы i слабасцi, напэўна, мае шчырую веру ў нашы гуманныя iдэi, мог зрабiць вось так? Зося ж хадзiла каля яго, як каля хворага. Хавалi, ратавалi. Бацька ахвяраваў жыццём. Каму ж ён верыў, калi пасля ўсяго гэтага не паверыў у сумленнасць такiх людзей? Усеагульная падазронасць? Цi подласць?
      Кiрыла выскачыў у калiдор, узбег па крутой лесвiцы на гарышча. Там, у падстрэшшы, хавалiся рэдакцыйныя архiвы i была абсталявана фоталабараторыя. Загрукаў у дзверы лабараторыi. Адгукнуўся флегматычны голас:
      - Хто там?
      - Я, Шыковiч. Адчынi. Тэрмiновая справа.
      - Пачакай.
      Нарэшце вядомы на ўвесь горад фотакарэспандэнт Пеця Чарнавус, душа-хлопец, флегматык у працы i вiхор у гульнi, адчынiў дзверы сваёй "святой келлi".
      - Пеця! Дружа! Выручай! Перавярнi ўвесь свой архiў. Знайдзi здымкi, на якiх ёсць Гукан. Усе. Ад сорак пятага да нашых дзён.
      - Навошта яны табе?
      - Трэба. Вось так трэба!
      - Ён што, юбiляр?
      - Юбiляр, лiха на яго!
      - Працуеш без асечак. А што буду я мець за гэта? Кватэру ён мне заменiць?
      - Кватэру не гарантую. А дзве бутэлькi каньяку з мяне. Сёння ж, увечары.
      - Хлусiш.
      - Я цябе падвёў калi?
      - Згода. Праз гадзiну будзеш мець усё, што трэба. Падаць у альбоме цi ў папцы?
      - У папцы.
      Зося, адчынiўшы дзверы i ўбачыўшы Шыковiча, спалохалася. Нiколi ён яшчэ не прыходзiў адзiн i ў такi час - пасярод дня. I выгляду ў яго такога дзелавiта-нецярплiвага нiколi не было. Дзiўна, але яна чамусьцi з чыста жаночай трывогай падумала пра Антона Кузьмiча: можа, з iм што? З-за тактоўнасцi не спытала, што здарылася. Ветлiва запрасiла:
      - Калi ласка, Кiрыла Васiльевiч. Распранайцеся. Вы зусiм забылiся на мяне. Антон Кузьмiч учора заглядваў. А вы... Я i не помню ўжо, калi вы былi апошнi раз.
      "Антон заходзiць адзiн? Без мяне? - у думках здзiвiўся Кiрыла. - Ну i ну! Даведаецца Галя - бедная твая галава будзе, Антоша. Не хопiць у мяне, мiратворца, iмпэту памiрыць вас".
      - Дзякую, Зося Сцяпанаўна. Я на хвiлiначку. Можа, i распранацца не буду. Ну, добра, добра... Але нi чаю, нi кавы не трэба. Я ж на працы. I да вас я па справе.
      Ён скiнуў у калiдоры кароткую футравую куртку i з шалiкам на шыi i ў кашлатай андатравай шапцы ўвайшоў у надзвычай утульны пакойчык, у якiм усё было прыбрана руплiвымi рукамi i ўсё ззяла ад снежнага святла, што лiлося праз шырокае акно. Таполi ў квеценi iнею глядзелi ў гэтае акно. А за таполямi вiднелася заснежаная рака з чорнымi кропкамi - "падлёднiкамi", што выседжвалi над палонкамi гадзiнамi.
      Падаў лёгкi-лёгкi сняжок.
      Апанаваны вiхурнымi думкамi, Кiрыла, калi iшоў сюды, не бачыў хараства зiмовага дня. А тут, у гэтым дзявочым пакоi, раптам убачыў. I спынiўся, сцiх каля дзвярай, узiраючыся ў акно. На нейкi мiг, на адну хвiлiначку, настала тая расслабленасць, тая лiрычная дабрата, калi раптам хочацца забыцца на ўсе справы, злiцца з прыродай, акунуцца ў яе. Але не такая ў яго справа, каб можна было забыць на яе!
      Не сядаючы, ён развязаў шнуркi папкi, у якую Чарнавус палажыў дзесяткi два фатаграфiй розных гадоў.
      - Зося Сцяпанаўна, я хачу паказаць вам некалькi фатаграфiй. Можа, вы пазнаеце каго-небудзь. Гэта мае значэнне для маёй работы.
      Ён дастаў самы раннi здымак, сорак шостага года, калектыўны - мiтынг у дзень пахавання партызан i падпольшчыкаў у адной брацкай магiле ў гарадскiм скверы. Гукан выступае з невысокай трыбуны. Цi то здымак выцвiў ад часу, цi ў той дзень не хапала святла, але быў ён цьмяны, невыразны, твары другiх людзей расплылiся. Але прамоўца выйшаў лепш за ўсiх.
      Зося ўзяла здымак, паднесла блiзка да вачэй, хоць блiзарукасцi ў яе Кiрыла раней не прыкмячаў. Яна таксама стаяла каля канапы, блiжэй да акна, уся асветленая ззяннем снегу.
      I Шыковiч убачыў, як раптам змянiўся яе твар: у адзiн мiг нейкiя рыскi, зморшчынкi быццам памянялiся месцамi цi быццам ценявы зайчык праскочыў па твары знiзу ўгору. Шчака яе, што была павернута да яго, вiдавочна пабялела. Безумоўна, яна пазнала.
      Шыковiч чакаў.
      Зося доўга разглядала здымак, але на твары яе больш нiчога не адбiвалася. Нарэшце яна адарвалася ад здымка, перавяла позiрк на Шыковiча i пакiвала галавой: не, нiкога я тут не пазнаю.
      Кiрыла ледзь не закрычаў ад расчаравання. Выхапiў другi здымак.
      - А тут?
      Яна зiрнула, не ўзяўшы здымка ў рукi, i зноў адмоўна пакачала галавой.
      - Ты не пазнаеш гэтага чалавека? - забыўшыся, на "ты" крыкнуў Шыковiч, працягваючы трэцi здымак - вялiкi фотапартрэт Гукана.
      Зося ўся сцялася i спалохана адступiла ад яго.
      - А калi я памылюся? - цiха-цiха спытала яна. - Прайшло столькi год!
      - Гэта - Сажань? - перайшоў Шыковiч да iмклiвага наступу.
      Не адказваючы проста, яна спытала:
      - Хто ён, гэты чалавек?
      - Старшыня гарсавета Гукан.
      Дзiўная ўсмешка скрывiла яе твар: яна чула гэтае прозвiшча сотнi разоў, i тады, калi працавала ў атэлье, i ў бальнiцы, i яшчэ часцей цяпер ад iх Кiрылы Васiльевiча i Антона Кузьмiча, калi яны часам заходзiлi да яе i вялi размову пра Шыковiчаву работу, мiнулую i цяперашнюю. Дык вунь каго яны з бацькам ратавалi! Не, нiякiх асаблiвых пачуццяў у яе не ўзнiкла, акрамя аднаго: раптам захацелася нiколi-нiколi не чуць, не ўспамiнаць гэтых iмён Сажань-Гукан. Забыць iх у адзiн мiг i назаўсёды.
      Нясмела, няўпэўнена, як малая, яна спытала:
      - А можа, не трэба, Кiрыла Васiльевiч?
      - Што не трэба? Чаго вы баiцеся? Яго?
      - Я не за сябе. За вас.
      - За мяне? Го-о! - ён галёкнуў. - Не той час,
      Соф'я Сцяпанаўна, каб баяцца! Ён сам увесь час дрыжаў. I цяпер дрыжыць... А мы станем гнiлымi лiбераламi, пляснiвымi гуманiстамi, калi не будзем выводзiць такiх на чыстую ваду... Калi ты выдаеш сябе за героя, то будзь ва ўсiм героем. А ён баяўся за сваю кар'еру!.. За яе затаптаў у гразь...
      Зося пакутлiва зморшчылася, як ад болю.
      - Ну добра, добра. Не думайце i не хвалюйцеся. Нiчога асаблiвага не здарыцца. Мы надзiва добрыя. Самае большае - яго пашлюць на пенсiю.
      "Куды цябе пашлюць, гэта я не ведаю. Але пагаварыць з табой я пагавару. Зараз жа. Пагавару так, як з табой не гаварыў яшчэ, бадай, нiхто!" - не думаў, а гнеўна шаптаў Шыковiч, на хаду апранаючы сваю куртку i збягаючы з другога паверха.
      Ён зноў запалiўся i прагнуў дзейнасцi. Iшоў, думаў, як уварвецца ў кабiнет Гукана i якiя словы скажа. А калi там наведвальнiкi? Скажа i пры iх! Няхай ведаюць. Скандал? Няхай выклiча мiлiцыю i выведуць яго.
      Але, нягледзячы на такое гарэнне i завiруху ў думках, пасля таго як убачыў таполi i раку, да яго вярнулася звычайная аптымiстычная здольнасць любавацца навакольным: зiмой, дрэвамi, жанчынамi, дзецьмi".
      Падаюць сняжынкi, сухiя i... цёплыя. З крутога адхону з'язджаюць у роў на лыжах хлапчукi. Кiдаюцца, чарцяняты, як у бездань. Шыковiча на мiг аж страх апанаваў. Але тут жа стала радасна ад iх смеласцi. Як хораша было б, каб вырасла пакаленне людзей, якое нiчога не баялася б! Але ўспомнiў сына. Славiк бадай нiчога не баiцца, аднак гэта не зрабiла яго лепшым.
      Наадварот. Ёсць iншыя нормы, якiх чалавек павiнен прытрымлiвацца, каб стаць чалавекам. Усё знаходзiцца ва ўзаемасувязi i ўзаемазалежнасцi.
      Шыковiчу не хацелася паглыбляцца ў фiласофскiя разважаннi, i ён пачаў узiрацца ў твары людзей, ён здаўна любiў гэтую гульню: адгадваць прафесiю чалавека i чым ён заклапочаны ў той момант. Некалi ён пажартаваў, што нiдзе няма столькi прыгожых жанчын, як у iх горадзе. Яраш i Валя смяялiся, а Галiна Адамаўна згадзiлася. Можа, таму, што сама прыгожая, цi, можа, каб яшчэ раз нагадаць мужу, як многа спакусы на яго шляху, а таму няхай асцерагаецца.
      Цяпер, узiраючыся ў твары жанчын, Кiрыла Васiльевiч пераконваўся, што яго жарт адпавядае сапраўднасцi. Кажуць, жанчыны - што кветкi, расцвiтаюць вясной. Не, яны цвiлi i ў снежнi, на парозе Новага года. Расчырванелыя, рухавыя, хораша заклапочаныя, яны, здавалася, запаланiлi ўвесь горад. На цэнтральнай вулiцы, каля ГУМа, не прабiцца.
      "У гэтым горадзе змяшалася кроў нацый, якiя маюць найлепшых красунь, беларускай, расейскай, украiнскай, польскай". - Шыковiч амаль узрадаваўся нечакана ўзнiкшаму тлумачэнню. Жарт ператварыўся ў выснову.
      Хутка ён злавiў сябе на тым, што перастаў думаць пра Гукана. Утаймавалася абурэнне. Аслабла жаданне ўварвацца ў яго кабiнет i кiнуць яму ў твар словы-каменнi. Навошта? Цi не можа гэта даць Гукану лiшнiя козыры?.. Людзi накiнуцца на сенсацыйную дробязь i застануцца безуважлiвымi да галоўнага. Не, справу трэба даводзiць да канца з ранейшым спакоем i разважлiвасцю. Яшчэ праз хвiлiну Кiрыла адчуў, што, акрамя ўсяго таго, што падказвае розум, яму проста не хочацца сустракацца з гэтым чалавекам, бачыць яго. Брыдка. А тым больш што ён, Шыковiч, не зларадны, не "крыважэрны". Яму нават усё адно, што будзе з Гуканам як работнiкам: дадуць яму вымову, выганяць, пашлюць на пенсiю. Галоўнае, што маральна ён прыкончаны, выкрыты. Цяпер ужо нiшто - нi хiтрыкi, нi заслугi, ваенныя i мiрныя, - не паможа яму выкруцiцца, захаваць позу героя. Праўда, як бы глыбока яе нi закопвалi, у якiя б вiры нi тапiлi, у якiх бы архiвах нi хавалi, яна ўсё адно ўсплыве, вырвецца на волю i з'явiцца людзям у сваiм першародным харастве.
      "Вось так, Сямён Гукан!"
      Не дайшоўшы квартала да гарвыканкома, Шыковiч хвiлiну пастаяў на рагу вулiц, паназiраў за людзьмi i рушыў у другi бок - да гаркома партыi.
      33
      Галiна Адамаўна адразу ж здагадалася, што муж парушыў клятву, якую даў ёй, што ён зноў наведваўся да той. I зноў стаiў, зноў не прызнаўся. Чаму?
      Парушэнне клятвы яшчэ больш абурыла i абразiла яе. Але яна змаўчала, хоць усё кiпела i гарэла ў ёй. Яна баялася сваркi, разрыву i прымусiла сябе маўчаць. Дзеля дзяцей. Выкрык Наташы, варожасць дачкi спалохалi яе. Яшчэ больш усхвалявала замкнутасць i адчужанасць Вiцi, яе любiмца. Дзеля спакою дзяцей i спакою яго, Антона, яна гатова на любыя пакуты, душэўныя i нават фiзiчныя.
      Знешне ў доме ўсё нiбыта было добра.
      Разам снедалi, разам спяшалiся на работу. Абедалi не заўсёды разам - Антон часам затрымлiваўся ў клiнiцы, на кансультацыях. Але кожны раз, больш акуратна, чым раней, званiў i паведамляў, дзе ён. Разам вячэралi, усёй сям'ёй глядзелi тэлевiзар цi, пакiнуўшы дзяцей дома, хадзiлi ў кiно, у госцi. Але Галiне Адамаўне здавалася, што муж зусiм не той, што раней, - не такi ласкавы. Ад гэтага яна пакутавала яшчэ больш, рэўнасць душыла яе, як хвароба. Але яна трывала i ў душы нават пачала ганарыцца сваiм падзвiжнiцкiм цярпеннем. Паступова ўваходзiла ў ролю пакутнiцы - дзiкую, пачварную ролю, якая калечыць душу. Я пакутую ў iмя Бога, у iмя iдэi, у iмя блiзкага свайго... i пачынаецца чортведама што, чалавек ператвараецца ў фанатыка i перастае разумець самыя простыя, надзiва лагiчныя i звычайныя рэчы. Галiна Адамаўна трохi не дайшла да гэтага... Выбух адбыўся нечакана.
      Аднойчы ўвечары, калi пiлi чай, Антон Кузьмiч сказаў спакойна, разважлiва:
      - Ведаеш, Галка, абрыдла мне займацца гэтай дачай. Зноў патрабуюць знесцi. А куды зносiць? Каб угаварыць Кiрылу, я з лёгкай душой перадаў бы яе нашаму прафсаюзу пад пiянерскi лагер. Я гаварыў ужо ў абкоме. Яны маглi б нават выплацiць некаторую суму. Праўда, меншую, чым мы затрацiлi. Але якое гэта мае значэнне? Мы ўтраiх працуем. Валя гатова згадзiцца, Кiрыла ўпёрся...
      Вiця i Наташа першыя ўбачылi, як пабялела мацi, прыкусiла губу, i сцялiся, насцярожылiся.
      - Бо ў Кiрылы сям'я, дзецi... I ён думае пра iх, - пачала яна цiха, але тут жа сарвалася на крык: - А ў цябе няма сям'i, няма дзяцей! Табе нiчога не трэба!.. Ты ўсё гатовы раздаць! Каб выставiць сябе!..
      - Мама! - паспрабавала спынiць яе Наташка.
      - Маўчы, няшчасная! - цыкнула яна на дачку i выскачыла з-за стала, ужо расчырванелая, раз'юшаная. Кiнула мужу: - Не думай, што я дурная! Я ўсё ведаю! Толькi з-за iх, - яна паказала пальцам на дзяцей, - я маўчу i цярплю!..
      Вiця, панурыўшыся, пайшоў да дзвярэй. Наташа стаяла ў ваяўнiчай позе, гатовая зноў абаранiць бацьку.
      Антон Кузьмiч, не адказваючы жонцы, спынiў сына:
      - Збiрайцеся, дзецi, на каток. Сёння i я пайду разамну свае старыя косцi.
      Яны любiлi хадзiць з iм на каток. На яго, такога асiлка, усе звярталi ўвагу i любавалiся яго лёгкасцю i спрытам. Яны ганарылiся сваiм бацькам - ён усё ўмее i ўсё робiць дасканала.
      Дзецi кiнулiся апранацца. А Галiна Адамаўна падышла да мужа з перакошаным тварам i, задыхаючыся, прашаптала:
      - Ты хочаш забраць у мяне дзяцей? Цяпер я разумею... Але дзяцей я табе не дам! Не дам! Не дам! Чуеш ты, кат?
      Раней у хвiлiны такiх успышак ён хапаў яе за рукi, прыцягваў да сябе, цалаваў i... супакойваў... Цяпер ён не мог гэтага зрабiць. Панурыўшыся, як Вiця, ён выйшаў у калiдор шукаць канькi.
      Галiна Адамаўна запэўнiла сябе, што муж шукае зручнага выпадку для канчатковага разрыву. Таму i дзяцей перацягвае на свой бок. Гэта зрабiла яе яшчэ больш падазронай, але i асцярожнай: не даць прычыны.
      Пры сваёй рэўнасцi яна, аднак, нiколi не шпiёнiла за мужам, як робяць гэта другiя жонкi. Залiшне лiчыла сябе чыстай i гордай, каб унiжацца да тайнага падглядвання i распытвання.
      А тут не вытрымала. Днi праз тры пасля гэтай непрыемнай размовы ўвечары пазванiў Кiрыла. Антон адказваў яму не на поўны голас ды ўвогуле мала гаварыў слоў, адны выклiчнiкi: ыгы, так, не. Быў у iх шматгадовы звычай: сазванiцца ўвечары, сустрэцца на вулiцы i пагуляць. Часам яны выходзiлi з жонкамi, але часцей адны. Раней Галiна нават заахвочвала такiя прагулкi. Але цяпер... Яна здагадалася, што мужчыны дамовiлiся пайсцi туды. Цяпер яна не верыла не толькi мужу, але i Кiрылу... О, гэты вальнадумец здольны на ўсё! Толькi робiць хiтрэй. Навучыўся сплятаць сюжэты. Дурнiца Валя! Хоць што Валi! Яна проста стала абыякавай да Кiрылы. Сваiм восьмым класам занята больш, чым мужам i ўласнымi дзецьмi. У Валi пры любых акалiчнасцях нiчога не парушыцца, дзецi дарослыя... А ёй трэба ўсё ведаць, каб змагацца - не дзеля сябе! - дзеля гэтых неразумных яшчэ малых, якiх ён, бацька, настройвае супраць яе, мацi.
      Яна не спытала, куды ён iдзе. Але як толькi Антон Кузьмiч зачынiў за сабою дзверы, яна хутка накiнула хустку, футра, выскачыла следам, пайшла назiркам.
      Яна не памылiлася. Сапраўды, у той вечар яны дамовiлiся наведаць Зосю. Кiрылу хацелася парадаваць жанчыну: вызвалялася месца, у бiблiятэцы рэдакцыi. Зося сама прасiла iх памагчы ёй знайсцi работу. "Толькi не ў атэлье", - цяжкае ўражанне засталося ў яе ад гэтага атэлье.
      Яраш i Шыковiч доўга думалi, куды яе ўладзiць. Нарэшце Кiрылу прыйшла гэтая iдэя: самая спакойная работа, па яе здароўю. Калi супрацоўнiкi будуць ведаць, што перажыла iх новая бiблiятэкарка, можна быць упэўненым, што нiхто нiколi i нiчым не расхвалюе яе - людзi добрыя. Але месца было занята. У бiблiятэцы сядзела малапiсьменная старая жанчына Фаня Сямёнаўна. Яе трымалi таму, што яна была найстарэйшая работнiца рэдакцыi, працавала амаль з дня заснавання газеты - недзе на другiм годзе рэвалюцыi. Ёй даўно пара ўжо на пенсiю, але яна ўпарта не хацела пакiдаць работы. "Рэдакцыйная матка", "шэф", "Еўфрасiння Полацкая" - называлi яе за вочы. Мужчыны адносiлiся з абыякавай iронiяй, жанчыны ж проста не любiлi: як большасць старых, Фаня Сямёнаўна была бурклiвая, прыдзiрлiвая, умешвалася не ў свае справы, у прыватнае жыццё, прынцыповасць яе часта пераходзiла ў пляткарства. Таму iдэю Шыковiча угаварыць яе пайсцi на пенсiю - усе горача падтрымалi. Угаворы цягнулiся месяцы са два. Кожны, як умеў, распiсваў ёй выгады пенсiянерскага жыцця. Урэшце старую "даканалi".
      "Бачу, я вам абрыдла, - сказала яна на прафсаюзным сходзе, - чорт з вамi! Але пагляджу, як вы напрацуеце без мяне! Памрэ хто, як пахаваеце!" Сапраўды, у арганiзацыi пахавання, калi здаралася такое няшчасце, Фаня Сямёнаўна была незамянiмым чалавекам. Бiблiятэкарка падала заяву. У рэдакцыi дамовiлiся, што ў навагоднi вечар яе ўрачыста праводзяць на пенсiю. Рэдактар i мясцком расшчодрылiся на каштоўныя падарункi.
      Кiрыла расказваў пра камiчныя выпадкi, якiя ўзнiкалi ў часе гэтай "пенсiённай кампанii". Гучна смяяўся сам. Смяшыў Яраша.
      Галiна Адамаўна, якая iшла за iмi на пэўнай адлегласцi, не чула, пра што яны гавораць, але чула iх смех, i ён кроiў яе сэрца: iм весела, можа, здзекуюцца з жонак.
      Калi яны пайшлi ў дом, яна засталася на вулiцы, бязлюднай, ускраiннай, над самай ракой. I раптам ёй зрабiлася страшна, сорамна, брыдка. Нiколi яна не адчувала сябе такой прынiжанай, растоптанай. Навошта яна прыйшла сюды? Хiба яна можа прымусiць любiць сябе, калi няма ў яго сэрцы гэтага пачуцця? Ды i цi было яно калi?
      "Не кахае, сумна яму са мной, сказаў бы шчыра". Слёзы застылi на шчоках, i Галiна Адамаўна выцерла iх калючымi рукавiчкамi. Усе зайздросцiлi яе шчасцю: такi муж! Смешна. Вось яно, яе шчасце. Хацелася гучна i злосна засмяяцца. Але перамагала не злосць, перамагаў жаль, да сябе, да дзяцей, нават да яго, мужа: калi-небудзь схамянецца, ды будзе позна!
      Але, будзе позна...
      Ён кажа, што ў яе няма элементарнай iнтэлiгентнасцi. Можа быць. Але ў яе ёсць жаночая гордасць! Больш нiчым не ўнiзiць яна сябе - нi падглядваннем, нi iстэрыкай, нi дакорамi, нi просьбамi. Мужна вытрымае ўсё!
      "Але дзяцей не аддам! Не!"
      Скалелая, разбiтая, яна раптам кiнулася ад дома. Хутчэй прэч адгэтуль, каб нiхто не ўбачыў яе тут.
      Але бегчы ёй стала цяжка. Яна задыхалася. Як прыступ астмы; нiчога такога нiколi не было.
      Галiна Адамаўна прытулiлася да нейкага паркана, аграбла з карнiзiка снег, набiла iм, пякуча-халодным, рот.
      "Цяпер ужо ўсё адно..."
      Тарас i Вiця сядзелi на кухнi, адзiн супраць аднаго i нацiралi пастай лыжы з такой стараннасцю i сур'ёзнасцю, быццам чысцiлi зброю перад атакай.
      Наташка стаяла, прытулiўшыся плячамi да вушака дзвярэй, i з такой жа сур'ёзнасцю сачыла за iх работай. Доўга сачыла.
      - Ты чаму маўчыш, Натка? - спытаў Тарас.
      - У яе голас ламаецца, - адгукнуўся Вiця.
      - А ў цябе мазгi...
      - Ну, ну, ну, зноў пасварыцеся.
      Не, сварыцца iм не хацелася. Апошнi час яны жылi надзiва дружна. I цяпер Вiцю хацелася папрасiць у Наташы прабачэння, калi гэты жарт, нявiнны, як яму здавалася, пакрыўдзiў яе. Хлопец сам здзiўляўся: нiколi раней ён не адчуваў да сястры такой пяшчоты i ўвагi.
      Наташа раптам асцярожна, без стуку, шчыльна зачынiла дзверы.
      - Тарас! Ты разумны. Памiры iх.
      - Каго?
      - Маму i тату.
      - На-а-тка! - з дакорам працягнуў Вiця, нiбы яна адкрывала вялiкую тайну некаму чужому.
      - А я не магу так больш. Не магу!.. - Голас дзяўчынкi задрыжаў.
      Заняты сваiмi справамi i пачуццямi, ён асаблiва не задумваўся над тым, як перажываюць малыя разлад бацькоў. Нечаканая Наташына просьба кранула яго. Ён падняўся з табурэта, паставiў лыжы ў куток, памiж дзвярамi на балкон i халадзiльнiкам "ЗIЛ". Наблiзiўся да сястры. Яна глядзела яму ў твар з надзеяй, малiла вачамi, поўнымi слёз.
      - Так нельга жыць!..
      - На-а-тка! - зноў перапынiў яе брат. Яна не агрызнулася, яна сказала яму мякка, як старэйшая:
      - Ты бесхарактарны, Вiця. У каго ты такi ўдаўся? А я не магу...
      - Я iх памiру, - упэўнена сказаў Тарас i сам паверыў, што здолее зрабiць гэта, хоць добра помнiў, чым скончылася першая спроба пагаварыць з мацi.
      Галiна Адамаўна была дома. У спальнi. Тарас пастукаў. Яна, пэўна, ляжала i, пэўна, плакала. Калi Тарас, атрымаўшы дазвол, увайшоў, яна стаяла перад люстрам i працiрала кулакамi вочы, як бы толькi што прачнулася. Яна ўбачыла яго праз люстра i насцярожылася, баючыся павярнуцца. А ён не бачыў яе твару i трохi разгублена спынiўся каля ложка. Ён баяўся, што яна зноў даволi груба папросiць яго не сунуць нос туды, куды не трэба.
      - Галiна Адамаўна, я ўсё-такi хачу пагаварыць з вамi. Сур'ёзна... Паслухайце.
      Яна павярнулася, вочы яе былi чырвоныя.
      - Тарас! З таго часу, калi я адчула, што ты не дзiця ўжо, я не ўмешвалася ў твае справы. - Яна сказала тое ж, што i першы раз, але зусiм iнакш, без злосцi, раздражнення, спакутаваным голасам i нават усмiхнулася так, нiбы прасiла прабачыць ёй. Ён зразумеў, што цяпер ёй хочацца, каб нехта ўмяшаўся.
      - Я люблю вас, мама. - Слова гэтае вырвалася неяк само, ад жалю да яе. Галiна Адамаўна ўзняла на яго вочы, i яны вiльготна заблiшчалi. - I бацьку люблю. Вы для мяне самыя дарагiя людзi.
      - Не трэба, Тарас, - цяжка ўздыхнула яна. - Твае адносiны да нас - адно, нашы адно да аднаго - другое.
      - Вашы - нейкая дзiкая недарэчнасць. Вы паверылi паклёпу. Бацька расказваў... Паверце мне, мама. Я ж вам не вораг. Штодзень я бываю там... Я люблю Машу. Пасля Новага года мы пажэнiмся.
      - Сур'ёзна? - У вачах яе блiснула iскрынка цiкаўнасцi.
      - Хiба Соф'я Сцяпанаўна такая жанчына! Падумайце, колькi яна перажыла!
      Галiна Адамаўна закрыла твар рукамi, заматала галавой:
      - Не яна... Ты шмат чаго не ведаеш, Тарас. Ты галоўнага не ведаеш. Але, яна многа перажыла... Але хiба гэта дае ёй права?.. Хоць не яна... ён... Чаму ён хаваецца, падманвае? Навошта? Што я, такая дурная, подлая? Скажы, была я калi-небудзь прагная, скупая? У iх была дружба ў падполлi. Яму хацелася памагчы ёй. Калi ласка. Няўжо я не зразумела б, каб усё па-чалавечы? Цяпер ён папракае, што я не разумела яго, што ўвесь час думала пра яго бог ведае як... А што ён думаў пра мяне, калi пачаў хавацца? З грашамi... - Яна ўся перасмыкнулася. - За каго ён мяне лiчыў? Гэта не абраза? - выкрыкнула яна. Ён адчувае, калi абражаюць яго. А калi ён!.. Я перажыла ўсё, я перажыла б i гэта, каб па-чалавечы. Я ўжо была змiрылася. А ён не пераставаў хлусiць, хавацца. Ты не ведаеш галоўнага. Ён здраджваў увесь час! Усё наша жыццё. Падманваў, хлусiў!..
      - Няпраўда! - не стрымаўся i рашуча запярэчыў Тарас.
      Яна адняла рукi ад твару, сухiмi гарачымi вачамi паглядзела на яго, сумна пакiвала галавой:
      - Але хто мне паверыць? Мне не верыць нават Валя Шыковiч, жанчына. Ён мудры, вялiкi, добры. Ён усiх заваражыў. Цябе, Наташу... знаёмых. О-о, доктар Яраш! Свяцiла! А што яго жонка? Бяздарны зубны лекар, мяшчанка. Каму цяпер клопат да таго, што сваю маладосць, сваё здароўе я аддала яму, табе, дзецям?..
      Галiна Адамаўна сказала гэта злосна, i Тарас сумеўся: яна кiдала горкi папрок i яму. Можа, сама яна таксама зразумела гэта, бо раптам зноў змянiла тон:
      - Цяпер вы лiчыце, што я стала псiхапатка. Можа, i праўда я псiхапатка. Дык я нiкому не хачу атручваць жыццё! Нiкому! Няхай яму яго талент, яго слава!.. Толькi дзецi... Дзецi мае! - крыкнула яна i ўпала тварам на падушку, прыглушана зарыдала.
      Тарас зусiм разгубiўся. Ён не ведаў, якiм чынам супакоiць яе. Стукаў у дзверы, упэўнены ў непахiснай логiцы сваiх доказаў. А сказаў усяго два словы i ўсе доказы, больш няма чаго i дадаць. Ён пераступаў з нагi на нагу i цiха, няўпэўнена прасiў:
      - Не трэба, мама... Супакойцеся, Галiна Адамаўна!
      Яна выцерла навалачкай твар i гэтак жа нечакана, як упала, паднялася. Сказала без слёз, без iстэрыкi, цвяроза i жорстка, як аб справе, даўно вырашанай:
      - Калi ты паважаеш мяне, памажы аформiць развод. Самой мне цяжка i... непрыемна...
      Усяго чакаў Тарас - i слёз, i скарг, i праклёнаў, але такога заключэння не толькi не чакаў, але нiколi нават не падумаў. Спачатку, ашаломлены, замаргаў вейкамi, з надзвычайнай пiльнасцю ўглядаючыся ў заплаканы твар жанчыны, якая гадавала яго. Ён сапраўды любiў яе, як мацi. Але ў той мiг яна здалася чужой i варожай. З'явiлася злосць на яе, i ён амаль закрычаў:
      - Гэта вы самi надумалi? А ў Наташы вы спыталi? А ў Вiцi?
      Яны, Наташа i Вiця, разумелi, што падслухоўваць чужыя размовы нядобра. Спальня - найблiжэйшы пакой ад кухнi, i яны мiмаволi пачулi першыя словы мацi. Каб больш нiчога не чуць, яны, не згаворваючыся, паднялiся i перайшлi ў бацькаў кабiнет - самы iзаляваны пакой. Селi там, адно - на канапе, другое - у крэсле, i моўчкi сядзелi. Не чыталi, не размаўлялi, нават не маглi чамусьцi паглядзець адно аднаму ў вочы, быццам саромелiся. Проста чакалi, як у прыёмнай бальнiцы цi суда. Доўга чакалi. Можа, праўда саромелiся за мацi? Цi шкадавалi яе?
      Калi нарэшце Тарас вярнуўся, яны паглядзелi на яго з надзеяй, з запытаннем. Наташа нават саскочыла з канапы i памкнулася насустрач. Тарас усмiхнуўся iм знясiлена, але паабяцаў з ранейшай упэўненасцю:
      - Я iх памiру.
      34
      - ...Не, скажы, верыў ты, што Савiч наш чалавек? Хоць як можна было не верыць!..
      - Ты не ўяўляеш усёй складанасцi барацьбы.
      - Дапусцiм, што акрамя цябе ёсць людзi, якiя таксама ўяўляюць гэтую складанасць. Вярнуўшыся ў брыгаду, ты сказаў, у каго хаваўся ў горадзе?
      - Не.
      - Чаму?
      - Тваё пытанне наiўнае. Ты думаеш, што гэтым прызнаннем я мог бы рэабiлiтаваць Савiча? Хто б мне паверыў? Я дзесяць дзён прабыў у горадзе i трапiў у час, калi нiчога нельга было зрабiць, калi iшлi арышты, правальвалiся яўкi. Пасля гэтага я прыйшоў бы i паведамiў: мяне хаваў Савiч, якога забiлi падпольшчыкi, а немцы з пашанай пахавалi. А можа, цябе хавала СД, спытаў бы, вiдаць, кожны партызан. Дакажы, што ты не лысы. Ты забываеш, якi быў час.
      - Карацей кажучы, ты пабаяўся.
      - Ну пабаяўся, пабаяўся! Калi табе так хочацца, каб я сказаў гэта слова. Я эвакуiраваў горад - не баяўся. Адступаў да Масквы - не баяўся. Мяне паслалi назад у тыл - я не баяўся, не бегаў па камiсiях, як другiя. Нi разу не скакаў з парашутам - скочыў у ноч, у балота, пад бокам у нямецкага гарнiзона. Вадзiў людзей на аперацыi - не баяўся. Пайшоў у горад на сувязь, каб наладзiць разбiтае падполле, - не баяўся. Ну не выйшла, як хацелася, не атрымалася...
      - Не крычы. I не бразгай сваiмi медалямi. Тое, што рабiў ты, рабiлi тысячы, мiльёны... Мы выконвалi свой абавязак.
      - Але, я пабаяўся. А другiя не баялiся?! Усе, хто перажыў трыццаць сёмы! Адна справа памерцi ад кулi ворага. А памерцi ад рук сваiх таварышаў, аднадумцаў, адчуваючы, што ты нi ў чым не вiнаваты... Ты ўяўляеш? Ты думаў калi-небудзь пра гэта?
      - Думаў. I цяпер зноў падумаў, як адчувала сябе Соф'я Савiч, калi пасля фашысцкага канцлагера трапiла ў Сiбiр.
      Паўза. Гучна, з лёгкiм меладычным звонам адбiваў секунды вялiкi медны маятнiк стаячага гадзiннiка. Астматычна дыхаў адзiн з двух, што прысутнiчалi ў кабiнеце.
      - Я думаў i бачыў многа разоў, як iшлi на смерць, каб ратаваць таварыша. I я гэта разумеў. А вось такi данос на людзей, якiя ратавалi цябе, - гэтага я зразумець не магу.
      - Ну, змаладушнiчаў! Я ж не хаваю. Я напiсаў пра гэта ў тлумачальнай запiсцы. Прызнаюся табе. Так, пабаяўся, што прыйдзецца займацца старой гiсторыяй, даказваць... Нiчога ж не змянiлася ў сорак пятым, ты ведаеш.
      - Мы перамаглi фашызм, i нiчога не змянiлася?! Для цябе нiчога не змянiлася?
      - Цяпер лёгка разважаць.
      - Ну добра, тады ты пабаяўся. Дрыжаў за сваю скуру...
      - Я прашу...
      - Чаго там "прашу"! Не iграй святую невiноўнасць. Дрыжаў, як апошнi баязлiвец. Страцiць партызанскую славу, кар'еру - вось чаго ты баяўся. Але прайшло дзевяць год, як яго няма, няма Берыi. Амаль шэсць год пасля дваццатага з'езда. Партыя сказала такую праўду! На ўвесь свет. Чаму ж ты не сказаў праўды пра сябе, пра другiх? Дзеля чаго, у iмя якой iдэi ты хаваў яе?
      - Гэта што, допыт?
      - Я не прасiў цябе. Ты прыйшоў сам, каб "раскрыць душу", параiцца.
      - Я не думаў, што ты так настроены. Мы з табой разам разбiралi справы некаторых з тых, хто пiсаў даносы ў трыццаць сёмым. Мы былi аб'ектыўнымi.
      - Мы разбiралi кожны канкрэтны выпадак. Хоць не скажу, што не праяўлялi часам лiбералiзму. Мiж iншым, некаторых з iх браў пад абарону ты. З пазiцый высокага гуманiзму. А Шыковiча хацеў выключыць за ўчынак сына.
      - Падбiраеш факты?
      - Не. Проста прыгадваю. Факта даволi аднаго. Якiя яшчэ патрэбны факты?
      Зноў паўза. Чыркнула запалка. Патыхнула серай, пасля прыемна пахучым тытунём. Нервовыя цяжкiя крокi.
      "Дзын-дзон, дзын-дзон", - дзiўны стук маятнiка ў гадзiннiка, здаецца, ён чапляецца за два розныя металы, якiя ад удару па-рознаму гучаць.
      - Якое будзе рашэнне абкома? Як ты думаеш?
      - Не ведаю. Як сябра бюро я магу сказаць толькi за сябе. Не хочацца мне пасля гэтага падаць табе руку. Тым больш - разам працаваць.
      - Так нават?
      - Уявi, што так. Дарэчы, ты запрашаў на Новы год у госцi. Не чакай, не прыйду.
      - Ясна.
      - Але, я люблю яснасць з пачатку да канца.
      - Ну што ж, дзякую за шчырасць. Бывайце.
      - Бывайце.
      Тыя ж цяжкiя крокi, гулкiя на паркеце, мяккiя, з шоргатам, на дывановай дарожцы. Скрыпнулi дзверы. Ляпнулi другiя, з таго боку.
      "Бывайце"? - Гукан не помнiў, што сам першы сказаў так, але, спускаючыся па шырокай гаркомаўскай лесвiцы, успомнiў, што так адказаў Тарасаў - на "вы". Гэта яго чамусьцi ўразiла больш, чым уся размова. Ён спынiўся, падставiў успацелую лысiну пад струмень халоднага паветра, што цёк з адкрытай фортачкi.
      Безумоўна, усё ўжо вырашана. Каму-каму, а яму вядома, як вырашаюцца такiя справы. На каго цi на што ён мог мець надзею?! Павiнен быў здагадацца яшчэ пазаўчора, калi пазванiў Шыковiчу i папрасiў сустрэцца. Як той, нахабнiк, адказаў!
      "Калi ласка, Сямён Парфёнавiч! Заходзьце заўтра пасля дванаццацi ў рэдакцыю. Уваход свабодны. Сакратарак у мяне няма".
      Здзекаваўся, пiсака няшчасны!
      "Ох, распусцiлi вас. Спахопiцеся!" - Ён выходзiў i пагражаў тым, хто заставаўся: маўляў, я пагляджу яшчэ, куды завядуць вас такiя метады кiраўнiцтва.
      На першым паверсе яму зрабiлася цяжка дыхаць, нiбы ён спускаўся не ўнiз, а падымаўся высока ўгору. Ён спынiўся каля мiлiцыянера, патрымаўся за сэрца. Сказаў, як бы апраўдваючыся:
      - Гады.
      Маладзенькi мiлiцыянер стукнуў абцасамi i бадзёра пацвердзiў:
      - Так точна, таварыш Гукан!
      Сямён Парфёнавiч выйшаў на вулiцу. Як нiколi, яна была людная. Няспынная рака людзей, бадзёрых, расчырванелых ад марозу. I кожны трэцi з мiнакоў нёс елку. Горад пахнуў лесам. Да Новага года заставалiся два днi.
      Гукану заўсёды падабалася такая перадсвяточная мiтусня, вясёлая ўрачыстасць. Гэтыя турботы, напэўна, больш прыносяць людзям радасцi, чым само свята. Ён, гаспадар, любiў у такiя днi аб'ехаць горад, паглядзець на афармленне, на ўстаноўку елак на плошчах, у скверах, часам заглядваў у крамы: як iдзе гандаль? Але яму нiколi не хапала часу, ён заўсёды спяшаўся. Хутка хадзiў, а больш ездзiў на машыне. А тут раптам адчуў, што яму няма куды спяшацца. Гэта яго спачатку спалохала, а потым дзiўна супакоiла. Ён залажыў рукi за спiну, згорбiўся больш звычайнага i рушыў па ачышчаным ад снегу тратуары. Але ачышчаны ўчастак хутка скончыўся, i якраз там, дзе асаблiва было мнагалюдна, на падыходзе да ГУМа, пешаходы коўзалi па слiзкiм тратуары. Сямён Парфёнавiч вылаяў у думках трэст ачысткi. Вось зараз ён прачысцiць iм мазгi! I пайшоў сваёй звычайнай рабочай хадой. Але тут жа схамянуўся. Навошта? Хвалявацца з-за нейкага тратуара? Цяпер ён павiнен прывучыць сябе не хвалявацца i хадзiць толькi вось так - не спяшаючыся. Каб хада была адпачынкам.
      Убачыўшы людзей з пакупкамi, ён успомнiў, як жонка сказала днi два назад нiбыта жартам, а магчыма, i з крыўдай:
      "Даўно ты, Сеня, падарункаў мне нiякiх не рабiў. Падараваў бы што-небудзь да Новага года".
      Сямёну Парфёнавiчу раптам захацелася быць добрым, i ён пайшоў ва ўнiвермаг.
      Людзей - не прабiцца. Ён успомнiў, што паслаў ужо два пiсьмы ў Дзяржплан рэспублiкi з просьбай асiгнаваць сродкi на будаўнiцтва другой унiверсальнай крамы ў раёне новай забудовы. Горад расце.
      "Пабачу, як вы пабудуеце без мяне, - зноў падумаў ён пра тых, хто заставаўся, але праз хвiлiну мусiў прызнаць: - Пабудуюць. Цяпер лёгка". Усё, што будзе рабiцца без яго, уяўлялася яму надзвычай лёгкiм.
      Рост яго дазваляў заглядваць на палiцы праз галовы людзей. Што купiць? Чаго ў яе не хапае? Што ёй хочацца? Ён доўга хадзiў з аддзела ў аддзел. Вiдаць, нехта з работнiкаў пазнаў яго, перадаў дырэктару. Той выскачыў малады, рухавы, у модным касцюме. Гукан добра яго ведаў, зацвярджаў на выканкоме, але толькi цяпер прыкмецiў, што ўнiвермагам загадвае такi малады чалавек. Гэта яму чамусьцi не спадабалася.
      Дырэктар скардзiўся:
      - Мала тавараў, Сямён Парфёнавiч. Канец года. Фонды выбраны. Не ўмеем планаваць.
      - Парайце, што купiць у падарунак жонцы.
      - Сямён Парфёнавiч! - з дакорам зазначыў дырэктар. - Пазванiлi б. Што вам самiм хадзiць?
      "Падхалiм", - падумаў Гукан i строга адказаў:
      - Я гэтага не люблю.
      Аднак не адмовiўся пайсцi ў кабiнет дырэктара.
      - Што б вы хацелi? - спытала таваравед, жанчына, ад погляду i ўсмешкi якой, здавалася, рабiлася святлей у змрочным кабiнеце.
      "Штат падабраў, сабачы сын! Адна ў адну", - усё больш i больш раздражняўся Гукан супраць маладога дырэктара. Але жанчыне гэтай адказаў з добрай усмешкай:
      - Далiбог, не ведаю. На ваш густ.
      - Колькi год вашай жонцы? Ён уздыхнуў:
      - Пенсiённы век.
      У чароўных вачах тавараведкi скокнулi чорцiкi:
      - Ёсць цудоўныя шалi. Ёсць венгерскiя кофтачкi.
      Гукану хацелася спытаць: "А на прылаўках яны ў вас ёсць?" Але не спытаў, цяпер яму ўсё адно.
      - Давайце шаль. Давайце кофтачку.
      - Вось гэта муж! - аднагалосна ўхвалiлi ўсе тры жанчыны, якiя прысутнiчалi ў кабiнеце, хоць на самiх iх былi найлепшыя iмпартныя кофтачкi, такiя, якiх яго жонка бадай што нiколi не насiла. Пра гэта ён не падумаў. Пацешыўся пахвалой: што б там нi здарылася, а ён такi добры чалавек быў i ёсць.
      На плошчы каля пажарнай, дзе народу праходзiла нямнога, з Гуканам прывiтаўся хлопец у спартыўным касцюме. Ён стаяў з лыжамi ў руках i размаўляў з дзяўчынай, апранутай у прыгожае нейлонавае футра. Твар хлопца добра знаёмы, але прыгадаць, дзе i калi сустракаўся з iм, Сямён Парфёнавiч нiяк не мог. I раптам праз дзесятак крокаў хлопец гэты, без лыж, дагнаў яго, пайшоў побач.
      - Не пазнаяце, таварыш старшыня? Кухараў, архiтэктар. З наступаючым Новым годам.
      - Дзякую. Вас таксама.
      - Мне захацелася сказаць вам, што праект, якi я прапанаваў для забудовы Выселак, на конкурсе ў Ленiнградзе атрымаў першую прэмiю.
      - Вiншую вас.
      - Але мне хацелася сказаць, што вы кансерватар. Так хвалiць, а пасля столькi валаводзiць i... адхiлiць...
      - Тут ужо не мая вiна. Вашы калегi...
      - Не валiце з хворай галавы...
      Гукан спынiўся, уражаны нахабнасцю i дзёрзкасцю маладога архiтэктара.
      - Малады чалавек! Не забывайце!..
      - Я нiчога не забываю. Але жадаю, каб у новым годзе ў вас было больш увагi да людзей i да праектаў. Выселкi забудоўваюцца дрэнна, - хлопец адсалютаваў левай рукой i пайшоў назад, да дзяўчыны, якая трымала яго лыжы i чакала.
      Нават размова з Тарасавым, размова пра самае галоўнае - пра яго далейшы лёс - не ўзрушыла так, як гэты, здавалася б, выпадковы эпiзод. Хiба не званiлi яму раней, не пагражалi, не пiсалi ананiмных пiсьмаў з самымi страшнымi пажаданнямi? Ён не звяртаў на iх увагi. Часам толькi паказваў у гаркоме, у абкоме i як бы выхваляўся: "Зразумейце ўсю складанасць маёй работы, нiкому з вас не прыйшло нiводнага такога пiсьма".
      Але выхадка гэтага творцы ў такi дзень!..
      "З Новым годам павiншаваў... Паганец! Малакасос! Распусцiлi вас. Ох, распусцiлi!"
      Да апошняга моманту ён спадзяваўся, што тую вiну (ён не лiчыў яе такой цяжкай, як лiчыць чыстаплюй Тарасаў) можна будзе ў нейкай меры ўраўнаважыць сваiмi заслугамi, ваеннымi, пасляваеннымi. I раптам гэты тып, недапечаны архiтэктар, замахваецца на апошнiя заслугi - у адбудове горада. "Выселкi забудоўваюцца дрэнна". "Саплякi! Папрацуйце вы столькi, колькi папрацаваў Гукан".
      Сямён Парфёнавiч глянуў на тое месца плошчы, дзе нядаўна яшчэ ўзвышаўся манумент, i цяжка ўздыхнуў.
      Можна было iсцi дадому - рабочы дзень канчаўся. Але яму чамусьцi зрабiлася страшна iсцi ў пустую кватэру цi, можа, наадварот, стала страшна не наведацца пасля такiх размоў у свой службовы кабiнет, у якiм ён ужо многа год адчуваў сябе спакойна i ўпэўнена.
      Рабочы дзень быў кароткi - напярэдаднi выхаднога. Але да канца яго заставалася яшчэ добрыя паўгадзiны. Аднак работнiкi разыходзiлiся. Праўда, убачыўшы старшыню, многiя збянтэжылiся, вярнулiся. Гукан умеў трымаць дысцыплiну, i яго баялiся. Ён не помнiў, каб калi-небудзь вось так разыходзiлiся. Гэта яго таксама спалохала. "Няўжо пранюхалi? Трэба сабраць усiх, даць адчуць, што я яшчэ старшыня. Ну i павiншаваць з наступаючым". I тут жа падумаў, што выйдзе так, як павiншавалi яго на плошчы. Але не праз гэта ён не стаў збiраць супрацоўнiкаў. Яго ашаламiла, што няма сакратаркi. I пустата ў прыёмнай - нiводнай жывой душы. "Гэты пiсака мог раззванiць па горадзе раней, чым прынята рашэнне", - падумаў ён пра Шыковiча з такой злосцю, што ажно балюча затахкала сэрца.
      Ён асцярожна распрануўся, сеў у сваё зручнае крэсла, адкiнуўся на спiнку, выцягнуў ногi. Толькi цяпер адчуў, як моцна змарыўся, зусiм разбiты, усё цела ные. Адпачынак прынёс заспакаенне. Ён доўга сядзеў, нерухома i бяздумна. Нiкога не хацелася выклiкаць, нiкога не хацелася бачыць. Толькi калi ў калiдоры загудзелi крокi i галасы - супрацоўнiкi выходзiлi ўсе адразу, ён як бы схамянуўся, глянуў на гадзiннiк - было роўна тры - i падумаў зноў са злосцю:
      "Адной хвiлiны лiшняй не хочуць папрацаваць. А я працаваў. Начамi". I яму захацелася, на злосць усiм, працаваць да позняга вечара. Але што рабiць?
      Пазванiў свайму старому сябру Мухлю.
      - Пятро Макаравiч! З наступаючым... Прабач, брат, але навагоднi баль наш адмяняецца. Занядужала мая палавiна. Дзякую. Перадам. Тваiм таксама.
      Трэба яшчэ двум чалавекам званiць - адмяняць запрашэнне. А жонка нiчога не ведае i, безумоўна, заклапочана, як найлепшым чынам прыняць гасцей. Пазванiць ёй? Але што сказаць, як растлумачыць? Яму зрабiлася шкада жонкi. I падарункi, якiя купiў, здалiся мiзэрнымi i непатрэбнымi. Хiба мала ў яе анучак гэтых? Цяпер, як нiколi раней, ён зразумеў, што яна - той адзiны чалавек, якi нiколi не пакiне яго, што б нi здарылася, з якiм яму давядзецца дажываць свае пенсiённыя гады. Ён адчуў удзячнасць жонцы, i захацелася зрабiць ёй нешта больш прыемнае, чым гэтыя падарункi.
      Заказаў Менск. Далi хутка, хвiлiн праз дзесяць. Адказала дачка.
      - Ала?! Здарова была. Як вы там? Добра? Ведаеш што... Зрабi ты маме навагоднi падарунак. Якi? Бяры нашчадка, сядай у цягнiк - i да нас пад Новы год. Што? У Вовiка панос? - Зразумеўшы, што дачка не прыедзе, што ёй даражэй за ўсё на свеце гэты лабасты Вовiк, Сямён Парфёнавiч узлаваўся: - Панос, панос... - i гаркнуў на ўвесь кабiнет: - У мяне таксама панос! - i сярдзiта кiнуў слухаўку.
      Размова з дачкой як бы даканала Сямёна Парфёнавiча. Ён пабялеў, доўга трымаўся за сэрца. Потым рухамi хворага адчынiў шуфляду стала, дастаў цюбiк з валiдолам, укiнуў таблетку ў рот.
      Увайшоў Кушнер.
      Гукан не любiў свайго намеснiка, але ў гэты раз узрадаваўся, што ён прыйшоў: хоць з кiм-небудзь пагаварыць, забыцца на ўсё. Можна нават заняцца справамi - апошняй справай года, якi мiнае.
      - З наступаючым, Сямён Парфёнавiч.
      - Цябе таксама, Iван Фёдаравiч.
      Кушнер сваёй адзiнай левай рукой моцна, да болю, сцiснуў правую руку старшынi, зблiзку зазiрнуўшы ў твар.
      - Нешта ў цябе, Сямён Парфёнавiч, несвяточны выгляд.
      Гукан паскардзiўся:
      - Сэрца зноў. Бачыш, валiдол смакчу.
      - Але, iнвалiды мы з табой.
      - Ну, ты яшчэ iнвалiд баявы. А я, брат, усё. - I даверлiва прызнаўся: Хачу прасiцца на пенсiю.
      - Ды што вы! - шчыра здзiвiўся Кушнер.
      - Як думаеш, персанальную дадуць?
      - Безумоўна. Каму ж тады даваць.
      - Ты ведаеш усе мае заслугi?
      - А хто iх не ведае! Ты сам iх распiсаў...
      Гукана ўсяго перасмыкнула.
      - Здзекуешся? - пабялелымi дрыжачымi вуснамi прашаптаў ён.
      Кушнер сумеўся:
      - Сямён Парфёнавiч! Далiбог, нiчога дрэннага не падумаў. Меў на ўвазе тваю кнiгу. А выйшла бог ведае што... Дурны ў мяне язык! Вы ж ведаеце. Прабачце.
      Гукан супакоена падумаў:
      "Гэты яшчэ не ведае, - але тут жа падумаў пра другое: - А даведаецца, злараднiчаць не будзе. Проста скажа, як i той: "Не хачу падаць табе рукi". I ён адчуў нечаканы прылiў нянавiсцi да iх - да Тарасава, да Шыковiча, да Кушнера, да Яраша, да гэтага маладога архiтэктара - за тое, што яны такiя, у нечым галоўным не такiя, як ён.
      35
      Пасля сустрэчы ў кiно Славiк пачаў дзейнiчаць даволi рашуча. Спачатку званiў у бальнiцу. Маша або не падыходзiла да тэлефона, або падыходзiла i ў адказ на яго прапановы сустрэцца смяялася.
      Тады ён вырашыў схадзiць да яе на новую кватэру. Двойчы падыходзiў да дома, падоўгу блукаў вакол. Але ўвайсцi - не хапала рашучасцi. Каб Маша жыла адна. А то з ёй - нейкая Зося Савiч, пра якую бацька напiсаў у газеце як пра гераiню падполля, значыцца, не маладая ўжо. Столькi часу ён выпрацоўваў у сабе незалежнасць, бессаромнасць, абвяшчаў вайну ўсiм умоўнасцям, якiя ўстанавiлi людзi, а прыйшло да паверкi, i ён, выходзiць, як усе, як вучань восьмага класа, якi ўпершыню прыйшоў на спатканне. Смешна! Ён здзекаваўся з сябе, каб раззлавацца i, сапраўды плюнуўшы на ўсе ўмоўнасцi, пайсцi ў гэты дом i сказаць пры ўсiх, што ён кахае гэтае рыжае дзiва. Але нiчога не выходзiла. Рашучасцi хапала да дзвярэй...
      Нарэшце ў трэцi раз ён з ходу ўскочыў на другi паверх, з ходу нацiснуў на званок. Адчынiлi адразу, быццам чакалi каля дзвярэй. Адчынiла Зося. Агледзела яго, стыльна апранутага, трохi падазрона.
      Ён спытаў:
      - Маша дома?
      Тады яна, вiдаць, здагадаўшыся, прыветлiва ўсмiхнулася:
      - Няма. Ды вы заходзьце, калi ласка. Пачакайце, я думаю, яна хутка вернецца.
      Але яго чамусьцi збянтэжыла гэтая маленькая жанчына ў халаце, яе ўсмешка, яе цiкаўнасць, з якой яна разглядала яго. I Славiк не здолеў адразу ж пераступiць парог. А ў наступны момант адбылося недарэчнае. Яна спытала:
      - Вы - сын Кiрылы Васiльевiча?
      - Не. Не ведаю я нi Кiрыла, нi Мяфодзiя.
      - О, тады i я вас не ведаю. I не магу пусцiць у кватэру, - сказала яна без усмешкi, самым сур'ёзным чынам, i зачынiла дзверы.
      Славiк застаўся на пляцоўцы адзiн, як дурань, якога прагналi з вяселля. Ён гатовы быў адкусiць свой балбатлiвы язык. Якi д'ябал штурхнуў яго адмовiцца, што ён сын Кiрылы Васiльевiча? Чаму? Прыйшлося зноў збегчы ўнiз i зноў блукаць каля дома. Але Маша, якая павiнна была "хутка прыйсцi", як на злосць, не з'яўлялася. А ён, Славiк, быў не вельмi цярплiвы. Звык, каб жаданнi яго здзяйснялiся неадкладна.
      Зноў званкi ў бальнiцу. Зноў смех у адказ. "Славiк! Не дуры галаву!" - "Я памру". - "Абяцаю быць на тваiм пахаваннi".
      У наступную суботу яму амаль пашанцавала. Ён убачыў Машу на катку. Не адну, з Тарасам. Шчаслiвы сапернiк вучыў яе катацца. Яна толькi-толькi навучылася стаяць на каньках i, як дзiця, рабiла першыя крокi. Ён, Славiк, прыйшоў без канькоў - заглянуў проста так, ад суму. Вось выпадак! Што рабiць? Бегчы дадому па канькi? Але пакуль туды ды назад... Убачыў аднаго са сваiх школьных сяброў - да яго:
      - Дай канькi!
      Той паказаў кукiш:
      - Свае май.
      Славiк схапiў яго загрудкi:
      - Дай канькi, а то выб'ю душу!
      - Ты што, звар'яцеў? Мiлiцыянера паклiчу.
      - Дай канькi. Можаш ты зразумець, янычар? Трэба адной марсiянцы сказаць два словы.
      - То так бы адразу i казаў, - здаўся сябра, зацiкаўлены, хто ж яна, гэтая "марсiянка"?
      Бацiнкi аказалiся малыя. Славiк усё-такi нацягнуў iх. Цiснулi да вострага болю. Напляваць. Каб там былi набiты нават цвiкi, ён усё адно не адступiў бы. Кiнуў на снежны бар'ер палiто, шапку, не клапоцячыся, хто будзе вартаваць iх. Чорт з iм, з палiто! Мацi купiць новае! Як вецер, вырваўся на ледзяное поле. Спрытна лавiруючы, пайшоў супраць плынi канькабежцаў, каб хутчэй дабрацца да чырвонай шапкi i блакiтнага свiтэра, з якiх ён не спускаў вачэй, пакуль надзяваў канькi. Падляцеў ззаду, схапiў Машу за руку. Яна войкнула, але, убачыўшы, што гэта Славiк, засмяялася.
      - Вiтаю вялiкiх спартсменаў эпохi! Хочаш, за паўгадзiны я зраблю з цябе рэкардсменку?
      - А цi не замнога самаўпэўненасцi? - Расчырванелая, яна ўся свяцiлася, ззяла, сыпала з вачэй такiя ж вясёлыя iскры, як блёсткi на снезе ад святла лiхтароў.
      Тарас, пэўна, не надта ўзрадаваны, што з'явiўся гэты шалапут, сказаў, аднак, з клопатам:
      - Што ты так лёгка? Прастудзiшся.
      - Брыгадзiр! Ты дрэнна ведаеш свае кадры!
      Маша зазвiнела смехам.
      Падтрыманая за абедзве рукi двума даволi спрактыкаванымi канькабежцамi, яна пайшла больш упэўнена, хутка, смела.
      Шоргат соцень канькоў, галасы i смех, дзесяцiградусны мароз, ззянне iнею, iскрыстае святло лiхтароў, пах елкi - елка ўжо стаяла пасярод катка, але не была яшчэ ўпрыгожана i асветлена, - усё гэта п'янiла, напаўняла ўзнёслымi жаданнямi, весялосцю.
      - Мiсiс марсiянка! Корпус наперад! Вось так. Глядзi на мае ногi! Не глядзi на яго! Ён жа ходзiць, як лось на лёдзе. - Пад нiбыта бяскрыўднымi жартамi хаваўся намер, можа, нават i несвядомы, асмяяць, прынiзiць свайго сапернiка. Пройдзем удваiх, i я пакажу табе вышэйшы клас фiгурнага катання. Не бойся, я буду цябе трымаць вось так.
      Славiк паспрабаваў абняць дзяўчыну за талiю, але яна адхiлiлася i вырвала сваю руку. Славiк ламаў галаву, якiм чынам адшыць Тараса i хоць на кароткi час застацца з ёй з вока на вока. Тады ў гэтым карагодзе ён, напэўна, здолеў бы сказаць ёй пра свае пачуццi. А сказаць трэба сур'ёзна i горача, каб яна паверыла, каб зноў не палiчыла гэта за легкадумны жарт, на яго звычайную безадказную балбатню. Недарэчна ўсё выходзiць! Можа, упершыню ў жыццi яму захацелася пагаварыць з дзяўчынай з усёй сур'ёзнасцю, i няма як. Магчыма, што ўрэшце ён усё-такi нешта прыдумаў бы. Але калi ўжо не шанцуе, то не шанцуе да канца. Усё складвалася так, каб перашкаджаць яму. Немаведама адкуль з'явiўся Яраш з усiм сваiм вывадкам - з Наташай, Вiцем. Яны адразу падхапiлi Машу. Побач з iмi пайшоў i Тарас. Уся сям'я сабралася! I ён, Славiк, аказаўся як бы лiшнi. Колькi хвiлiн ён круцiўся вакол гэтага сямейнага ансамбля, выпiсваючы самыя адмысловыя фiгуры. Яму хацелася паказаць свой спрыт, уменне. Але раптам сам Антон Кузьмiч вырваўся наперад i зрабiў два-тры такiя вiражы вакол Славiка, што хлопец, пры ўсёй сваёй несамакрытычнасцi, зразумеў: здзiвiць свет яму няма чым. А тут яшчэ падляцеў дурань сябра з яго, Славiкавым, палiто i шапкай i закрычаў, парасё, на ўвесь каток:
      - Аддай мае канькi!
      Размовы не адбылося. I ўвесь наступны тыдзень Славiк быў заняты тым, што пiсаў Машы пiсьмы. Увогуле ён не любiў пiсаць. А тут штодня сачыняў даўжэзныя пасланнi. Пiсьмы не падабалiся яму: яны былi сентыментальныя, як Iрынiн дзённiк. А ён ненавiдзеў залiшнюю чуллiвасць. Хацелася сказаць пра сваё каханне проста, але гэтак шчыра, каб яна адразу паверыла. Цяпер ён добра разумеў, што толькi вера ў сур'ёзнасць яго прызнання можа нарадзiць у Машы гэтакiя ж пачуццi. Толькi такiм чынам можна перамагчы сапернiка, а не дуэллю, бойкай, сваркай, знявагай, крыўляннем цi якiм iншым глупствам. Але такiя шчырыя пiсьмы не выходзiлi. Выявiлася, што напiсаць так, каб табе паверылi, гэта зусiм нялёгка.
      * * *
      Сакратар камiтэта Валодзя Клецень перабiраў у шуфлядзе стала паперы i доўга не пачынаў гаворкi. Тарас зразумеў, што размова мае быць далiкатная i Валодзя, хлопец добры i мяккi, хоча, каб пачала яе Вера Куцькiна, лабарантка, сябра камiтэта. Гэтая нязграбная, высокая, у чорных акулярах дзяўчына сядзела каля стала i вельмi ўважлiва чытала нейкую чарговую доўгую пастанову вышэйшага камсамольскага органа.
      Вера ў камiтэце - спецыялiст па маральна-бытавых пытаннях. Усе на заводзе ведалi яе гнеўную непрымiрымасць да ўсялякiх амаральных учынкаў. Тарас таксама цанiў яе прынцыповасць: нiкому не змоўчыць, калi трэба, - нi дырэктару, нi парторгу. Таму ўсе пакрыўджаныя, асаблiва дзяўчаты, iшлi да яе. Але што датычыць яе высокiх маральных прынцыпаў, то Тарасу здавалася, што Куцькiна не заўсёды бывае шчырая, што гнеў яе да парушальнiкаў гэтых прынцыпаў - не ад глыбокага пераканання, душэўнай чысцiнi i дабраты, а хутчэй - ад злосцi на людзей за тое, што самую яе прырода пакрыўдзiла. Таму Тарас трохi недалюблiваў гэтую дзяўчыну. Не падабалася яму, што яна залiшне ўважлiва прыглядаецца да яго брыгады, быццам паставiла сабе за мэту: абавязкова знайсцi крамолу. Генрых сказаў ёй аднойчы:
      - Ты, Вера, можаш глядзець на нас як хочаш. Але не забывай, калi ласка, што мы не ангелы, мы - людзi. Маладыя хлопцы.
      Сакратар не дачакаўся, пакуль Куцькiна праявiць iнiцыятыву. Сказаў:
      - Давай, Вера, ты... выкладвай...
      Яна з неахвотай адарвалася ад пастановы, блiснула акулярамi, крутнула галавой.
      - Ох, лiберал! - I павярнулася да Тараса: - Даклад кароткi. Я патрабую, каб гэтага твайго пiжона Шыковiча выцягнулi на камiтэт.
      - Завошта?
      - Ён пакрыўдзiў дзяўчыну Нiну Байкач.
      - Як пакрыўдзiў?
      Вера сурова глянула на брыгадзiра з-пад акуляраў.
      - Не прыкiдвайся, Ганчароў, дурнем. Ты добра ведаеш, як можа пакрыўдзiць такi.
      Тарас пачырванеў. Ён заўсёды адчуваў сябе няёмка, калi гаварылi пра такiя рэчы маладыя людзi, ды яшчэ дзяўчаты.
      - Яна паскардзiлася табе?
      - Не. Праз дурны дзявочы гонар яна нiкому нiчога не расказвае. Але сяброўкi чуюць, як яна начамi раве ў падушку.
      - А чаму, Вера, па-твойму, гэта дурны гонар? - нечакана спытаў Валодзя Клецень.
      Куцькiна доўга разглядала сакратара праз свае вялiкiя акуляры, як бы здзiўленая, што ён мог задаць такое пытанне. Потым, як суровая настаўнiца, пакiвала яму пальцам.
      - Клецень! Табе не да твару такая пазiцыя. У цябе спытаюць... Гарком спытае... Чаму такi чалавек носiць званне сябра брыгады камунiстычнай працы? Я дагэтуль не ведаю, як ён апынуўся ў брыгадзе...
      - Мы самi яго ўзялi.
      - Ведаю, што самi. А завошта? За якiя заслугi?
      - Баюся, што ты, Вера, гэтага не зразумееш, - уздыхнуў Тарас, як бы шкадуючы, што яна не можа зразумець такой простай рэчы. А Вера прыняла гэта як абразу. Абурана закрычала:
      - Ты чуў, Валодзя? Адны яны ўсё разумеюць! Што гэта такое, як не зазнайства? Хiба я не казала, што нам трэба глядзець ды глядзець за гэтай брыгадай?!
      Тарасу хацелася пасварыцца, але ён змаўчаў. Iншае ўзрушыла. Ён быў супраць, каб адносiны Славiка з Нiнай выносiлi на камiтэт. Хто ведае, што ў iх было. Калi дзяўчына не скардзiцца, а толькi плача па начах i сохне, то, на думку Тараса, справа гэтая не для такога разбору. Тут трэба нешта другое. Неяк iнакш. Больш далiкатна.
      Акрамя ўсяго Тарас баяўся, як бы Славiк не падумаў, што ўсё гэта ўзняў ён, брыгадзiр, з-за Машы. Безумоўна, падумае.
      Славiкавы настойлiвыя заляцаннi да Машы прынеслi Тарасу нямала цяжкiх перажыванняў. Асаблiва трывожыла, што Маша ўсё яшчэ не адказвае, цi згодна яна выйсцi за яго замуж. Але каб выгнаць Славiка з брыгады, - такой i думкi нiколi не было. А вось жа могуць стварыцца абставiны, што зробяць iх ворагамi. I тады ўжо напэўна ў адной брыгадзе iм не працаваць. Валодзю Клеценю можна было б пра ўсё гэта расказаць. Але Куцькiнай - не. Перакруцiць усё дагары нагамi, даводзячы свае высокiя прынцыпы. Тарас сказаў:
      - Дайце спачатку нам самiм пагутарыць з iм. У брыгадзе.
      Вера падазрона прыжмурылася.
      - Хочаце выпрацаваць тактыку, як абараняць свайго любiмчыка? Ой, глядзi, Ганчароў, зацягне ён цябе ў балота!
      Славiк i Генрых прыйшлi апошнiя: даўжэй другiх мылiся ў душы; любiлi паплёскацца. Генрых ведаў, з якой мэтай збiраецца брыгада. Ён, як i Ходас, адразу паверыў, што Славiк мог зрабiць подласць, i ўзлаваўся на гэтага "безадказнага шчанюка". Яны разам працавалi - на зборцы аўтаматычнага дэталез'ёмшчыка. Славiк, як нiколi, быў уважлiвы i старанны. "Асiсцiраваў" без адзiнай памылкi. Гэтае яго ўменне яшчэ больш злавала "прафесара". Няўжо ўсе iх спадзяваннi i намаганнi дарэмныя? Няўжо не будзе чалавека? Генрых дзiўна гасiў сваё абурэнне i выдаваў свой настрой: увесь час, ад абеду да канца змены, бурчаў словы адной i той жа песнi:
      Миленький ты мой, возьми меня с собой
      И в той стране далекой зови меня женой.
      Славiку песня спачатку падабалася, потым пачала раздражняць.
      - Бабская песня, - сказаў ён.
      - Бабская, - згадзiўся Генрых.
      Славiк зразумеў, што сабралiся гаварыць пра яго адразу ж, як толькi ўвайшоў у пакой iнтэрната. З якой прычыны?
      Паважнай хадой "кiруючага таварыша" - Славiк навучыўся перадражнiваць гэтую паходачку - крочыў па пакоi Iван Ходас, глыбока засунуўшы рукi ў кiшэнi штаноў. Косця завалiўся на свой ложак, прытулiўшыся патылiцай да сцяны - да фатаграфiй кiнаактрыс, i, чырвоненькi, узбуджаны, зiркаў сваiмi цыганскiмi вачамi на Iвана. Вiдно было, што яны пасварылiся. Тарас i Лапацiн сядзелi за сталом. Лапацiн з дзiцячай цiкавасцю разглядаў маленькую штучную елачку, круцiў у руках, асцярожна дакранаўся да кожнай мiнiяцюрнай цацачкi.
      - Скажы, калi ласка! Косця! Колькi каштуе?
      - Сто рублёў.
      - Манiш. Толькi што гаварыў - трыццаць. Але i трыццаць - дорага. - Пасля таго як Вера нарадзiла сына, Васiль стаў надзiва ашчадны.
      "Знарок цягнуць", - падумаў Славiк. Яго неаднойчы прабiралi ў школе, на студыi, у брыгадзе. Але нiколi ён не адчуваў сябе так кепска. Ён ненавiдзеў сябе за гэтую незразумелую боязь. Загадваў сабе быць дзёрзкiм i смелым. Але калi казаць шчыра, то таксама ўпершыню ўсумнiўся, што здолее быць такiм.
      Генрых падышоў да этажэркi, узяў нейкую кнiжку, разгарнуў i зноў цiха заспяваў:
      Миленький ты мой, возьми меня с собой
      И в той стране далекой зови меня чужой...
      Славiк узарваўся:
      - Не вый! - Але спахапiўся i сказаў да ўсiх з усмешкай, быццам бы жартам: - Што вы паселi, важныя, як суддзi? Судзiце.
      - I а-су-дзiм, - пагрозлiва, з нацiскам, праз зубы працадзiўшы склады, адказаў Ходас. Спынiўся перад Славiкам, выцягнуў з кiшэнi сцiснуты кулак. Брыгаду ганьбiць не дамо!
      - Хлопцы, няўжо трэба псаваць настрой перад Новым годам? - зморшчыўся Косця, просячы вачамi ўсiх, каб яны былi больш далiкатныя, не сварылiся. Адкуль столькi чуласцi i дабраты ў гэтага хлопца!
      - Ён, можа, жыццё чалавеку сапсаваў, а не настрой! - крыкнуў Ходас. - А ты - добранькi!.. Хрыстосiк!..
      У Славiка захаладала ўсяродку. Пад нагамi, здавалася, калыхнулася падлога.
      Вось яно, прыйшло... Няўжо Нiнка зацяжарала i пра ўсё расказала? О жах! На лбе выступiў пот. Здрадны пот. Выцерцi? Не. Славiк паварушыў пальцамi i адчуў, што яны злiплiся, быццам iх вымазалi смалой.
      - Чакай, - спынiў Тарас Ходаса, якi пачаў быў ужо гаварыць гнеўную прамову, i спакойна спытаў у Славiка: - Скажы нам шчыра, што ў цябе з Нiнкай. Дзяўчына плача начамi...
      "Значыцца, не скардзiлася, а толькi плача, - узрадаваўся Славiк. - Тады адмаўляць. Усё адмаўляць! Не здавацца! Наступаць!" Ён даўно ўжо пераканаўся, што лепшая форма абароны - наступленне. I закрычаў:
      - Ты ўжо пытаўся ў мяне пра гэта. I я табе адказаў. I табе адказаў! тыркнуў Славiк пальцам у Генрыха. - Шчыра. Чаму вы не верыце мне? Крычыце пра веру ў чалавека, а самi... Лезеце ў душу, дзе трэба i не трэба...
      - Не, дзе трэба! Дзе не трэба - не лезем, - адказаў Тарас i папрасiў ветлiва: - Не гарачыся, калi ласка.
      А Генрых з узнятай кнiгай ступiў да Славiка i сказаў са сваёй звычайнай разважлiвасцю:
      - Па маралi мяшчанскай мы, вiдаць, сапраўды не маем права лезцi ў душу, як ты кажаш, калi справа датычыць тваiх адносiн з дзяўчынай. А па маралi нашай, я думаю, мы маем гэтае права. Абавязаны, Косця! - павярнуўся "прафесар" да Косцi i... сунуў яму ў рукi кнiгу, невядома навошта.
      - А ён плюе на нашу мараль! - нiяк не мог супакоiцца Ходас. - У яго свая, брадвейская... Выхоўваем... Даўно пара гнаць!
      - А я веру Славiку! Хiба ён падвёў нас у чым? Дрэнным таварышам быў?
      Славiк хмыкнуў:
      - Ты наiўны, Косця. Хiба не бачыш, што камусьцi хочацца мяне выжыць? - Ён нахiлiўся над сталом, да Тараса, заглянуў зблiзку яму ў твар, у вочы, аскалiўся, як ваўчаня. - Што? Знайшоў прычыну, брыгадзiр? Хочаш адпомсцiць? Дык ведай. Я люблю Машу!
      Усе адразу сцiхлi. Тарас апусцiў вочы, лоб яго пабялеў, а шыя налiлася крывёю.
      "Я так i ведаў", - падумаў ён, але схамянуўся, смела глянуў на Славiка i сказаў спакойна i цвёрда:
      - I я люблю Машу. Але помсцiць табе... - ён пакiваў галавой, - няма за што. I не думай, што нам прыемна разбiраць такiя справы. Вырашым так... Брыгадзiр рэзка падняўся, агледзеў сяброў; рэдка ў яго быў такi рашучы выгляд, звычайна ён любiў параiцца, разважыць. - Вырашым так... Калi ты сумленны перад Нiнай, перад намi, - прыходзь заўтра ў брыгаду i - працуй. Мы слова больш не скажам. У камiтэце я ўладжу. Калi ж ты зрабiў подласць i не маеш мужнасцi прызнацца, - не прыходзь. - Ён вымавiў гэтае "не прыходзь" амаль шэптам, але выразна i цвёрда. - Так будзе лепш для цябе. Праўду не схаваеш. Выганiм з ганьбай!
      36
      Славiк не спаў усю ноч. Пасля доўгага роздуму вырашыў - пойдзе на завод. А можа здарыцца, што абыдзецца. Але калi мацi ранiцой пачала будзiць яго, сказаў, што ў яго выхадны.
      Доўга валяўся ў ложку. Не хацелася нiкога бачыць, нiкому глядзець у вочы. Здавалася, глянуць на яго i ўсе адразу здагадаюцца.
      Падняўся - i адразу схапiўся з сястрой. Знарок, на злосць ёй, абвясцiў, што чытаў яе дзённiк.
      - Сентыментальная лухта.
      Рэакцыя Iры была зусiм нечаканая. Яна паглядзела на брата зняважлiва i на поўны голас, пры мацi, сказала:
      - Падонак ты! Што ты разумееш? Так, я люблю яго!
      - Але ж ён цябе, дурнiцу, не любiць.
      - Ну i няхай. I няхай. А я люблю! Люблю так, як ты, цынiк няшчасны, не палюбiш нiколi. I мне хораша!.. I ты не чапай!.. Не лезь сваiмi бруднымi лапамi! - Ёй было так "хораша", што слёзы палiлiся ў яе з вачэй.
      Славiку стала сорамна. Дурань! Надумаў здзекавацца... З каго? I з чаго? Сам такi.
      Нiколi ён яшчэ не прасiў у сястры прабачэння. А тут збянтэжана папрасiў:
      - Я не хацеў цябе пакрыўдзiць. Даруй.
      Гэта да слёз кранула Валянцiну Андрэеўну. Прызнанне дачкi, трагедыя яе першага кахання, нечаканая чуласць сына - як усё гэта адгукнулася ў мацярынскiм сэрцы! Адначасна - i болем i радасцю. Папракнула сябе: мала займаецца дзецьмi.
      Прыкмецiўшы, як за апошнi час Славiк пасталеў, пасур'ёзнеў, Валянцiна Андрэеўна радавалася i сачыла, каб хто незнарок не абразiў яго напамiнкам пра мiнулае цi яшчэ чым-небудзь, што магло б зрабiць душэўную траўму.
      Жадаючы замацаваць мiр памiж дзецьмi, улагодзiць, яна дала кожнаму з iх прыемнае даручэнне.
      - Я не веру, што бацька прывязе елку з ляснiцтва. Ён тыдзень абяцае i не можа выбрацца. Ды, кажуць, леснiкi i мiлiцыя затрымлiваюць усiх елачных браканьераў. Славiк, разбiся, а знайдзi добрую елку. Што гэта за такая абыякавасць да Новага года? Зрабiце прыемнае мне, калi не хочаце рабiць сабе. Iра, сходзiш у краму, купiш цацкi. Каб да вечара ў нас стаяла елка. Будуць госцi.
      Славiк узрадаваўся, што ёсць прычына пабадзяцца па горадзе, нечым заняцца. Абы забыцца на ўчарашняе. Каб можна было забыцца! А што, уласна кажучы, здарылася? Нiчога. Яго ж не выгналi з завода. Ён можа працаваць. Не, чорта з два! Як ён можа вярнуцца, калi не пайшоў сёння?
      Ён хацеў прымусiць сябе на ўсё махнуць рукой з цынiчнай абыякавасцю чалавека, вольнага ад усiх умоўнасцей. Такiм яму хацелася некалi быць. Але цяпер гэта не атрымоўвалася. Адбылося нешта незразумелае для яго. Каб раней яму сказалi, што здарыцца так, што яму будзе цяжка расстацца з брыгадай, то ён, напэўна, засмяяўся б. А цяпер, калi ён так прыжыўся там, нават з Ходасам, здаецца, паладзiў, набыў прафесiю i палюбiў яе!.. Крыўдна, шкада. I ён не саромеецца гэтых "банальных пачуццяў". Застацца на заводзе? Але тады трэба iсцi ў другi цэх, зноў вучнем, зноў пачынаць усё спачатку, могуць нават паставiць рознарабочым. Разгружаць вугаль цi вывозiць з цэха стружку разам з тымi дзяўчатамi, што толькi ўчора прыйшлi на завод з вёскi.
      Праўда, цяпер ён не думаў са знявагай пра гэтых дзяўчат. Нi да каго - якую б чорную работу нi рабiў чалавек! - ён не ставiўся цяпер з вышынi сваёй выключнасцi. Якая там, да д'ябла, выключнасць! Таксама знайшоўся звышчалавек! Ён скептычна ўсмiхаўся з ранейшых думак пра свае таленты, незвычайнасць, са сваёй гульнi ў расчараванасць, незадаволенасць. Не, цяпер яму хочацца аднаго быць звычайным, звычайным слесарам-зборшчыкам, такiм, як Косця, як хiтрун i насмешнiк Варэнiк, як Лапацiн, як Тарас, як нават Ходас. Як усе яны разам i кожны паасобку - з усiм тым добрым, што ў iх ёсць, i з усiмi чалавечымi слабасцямi. I мець звычайнае шчасце - Машына каханне. Больш нiчога не трэба. Але, пэўна, ён горшы за ўсiх: Маша з iм не хоча нават сустрэцца, i з брыгады яго выгналi...
      Славiк спынiўся пасярод шырокай i пустой плошчы. У далёкiм канцы яе, каля паркавай агароджы, прадавалi елкi. Углыбiўшыся ў развагi, ён зусiм быў забыўся, чаго iшоў сюды. Убачыў елкi - успомнiў i адчуў, што нiшто яго не цiкавiць: нi елка, нi Новы год.
      А можа, пайсцi да хлопцаў? I сумленна расказаць iм пра ўсё. I з Нiнкай пагаварыць - папрасiць: даруй. Ён адчуў раптам павагу да дзяўчыны, якая "па начах раве ў падушку", але нiкому - нi слова. Але ж - сорамна, ганебна. Як скажаш: даруй, што не кахаю цябе. Не, ён сапраўды такi пашляк i не мае права быць у такой брыгадзе. Каб можна было зайсцi да Машы i да гэтай жанчыны з добрымi сумнымi вачамi... Чамусьцi здалося, што толькi яны маглi б зразумець яго. Вельмi захацелася зайсцi да iх. Але ён разумеў, што цяпер у яго тым больш не хопiць рашучасцi.
      - Што ты прывезла ламачча нейкага, а не елак? - закрычаў ён на маладую чырванашчокую жанчыну, якая ў кажуху, у валёнках сядзела на грудцы крыжавiн i смачна ела свежую булку. - Думаеш, гарадскiя - дурнi, любую дрэнь праглынуць? Цi, можа, iм грошай няма куды дзяваць?
      - А ты б пазней паспаў, можа б, табе сама Снягурачка прынесла елку, хораша ўсмiхнулася яна. - Елкi як елкi. Хто гэта будзе добры ельнiк рубiць? У цябе елка два днi пастаяла, ды i на сметнiк. А з добрай ялiнкi якое дрэва вырасце!
      Яе мудрая разважлiвасць, спакой i здаровы апетыт неяк дзiўна супакоiлi Славiка, нават развесялiлi, настроiлi па-святочнаму. Ён хутка выбраў елку, разлiчыўся. Жанчына зычлiва параiла:
      - Галiнак захапi. Падвяжаш, будзе елачка што лялечка.
      Славiк нёс сваё свята, дарагое яшчэ з маленства, i стараўся адагнаць прэч усе сумныя думкi. Пакiнуць усе турботы старому году! О, каб можна было ўвайсцi ў новы год зусiм новым, без усяго мiнулага! Нехта ўчапiўся ззаду за елку, пацягнуў. Нехта жартаваў. Ён намерыўся панатужыцца, пацягнуць на сябе, а пасля рэзка адпусцiць - няхай грымнецца нейкi дурань. Але ззаду пырскнуў дзявочы смех. Славiк хутка павярнуўся. Перад iм стаяла Маша. Трымала маленькую пушыстую елачку i ўсмiхалася. Чырвоная, як жар, рукавiчка гарэла памiж цёмнай зелянiны. Iскрылася iнеем хлапчуковая шапка.
      - З наступаючым, Славiк.
      Ён так узрадаваўся, што забыўся нават павiншаваць яе ў адказ. Стаяў, глядзеў i блазнавата ўсмiхаўся.
      Потым яны iшлi побач. Неслi елкi, вялiкую i рэдкую - Славiкаву, маленькую i густую - Машыну. Як у лесе. Славiк сапраўды iшоў, як у лесе, - нiкога вакол не бачыў, нiчога не чуў, акрамя яе голасу. Гаварылi пра пустое, дробязнае. Але ён увесь час думаў, што хутка ёй трэба павярнуць... Яна са смехам развiтаецца i... пойдзе. А ён зноў застанецца са сваiмi пакутамi. Калi яшчэ здарыцца такi выпадак?
      Славiк спынiўся, глыбока ўдыхнуў марознае паветра, як бы рыхтуючыся нырнуць.
      Маша са смяшынкай у вачах глядзела на яго, напэўна, здагадваючыся, пра што ён хоча сказаць. Ён сказаў амаль шэптам:
      - Я люблю цябе, Маша. Я вельмi...
      I змоўк - спалохаўся, што яна засмяецца. Яна не засмяялася. Наадварот, зрабiлася раптам вельмi сур'ёзнай. Ласкава дакранулася вогненнай рукавiчкай да адварота яго палiто.
      - Выкiнь з галавы, Славiк. Я выходжу замуж, - i ўздыхнула.
      Словы яе - як удар молата, таго, шматтоннага, што ў механiчным цэху. Неяк назiраючы за яго работай, Славiк падумаў, што было б, каб пад молат трапiў чалавек. Ён "трапiў пад молат"... "Яна выходзiць замуж за Тараса. Але, за яго, безумоўна. За каго ж яшчэ?"
      - Ты дзiця, Славiк. А я - старая. Мне дваццаць тры. Тарас - цудоўны чалавек.
      Усё. Цяпер - усё. Няма Машы, няма брыгады. Нiчога няма. Што ж рабiць?
      Кiнуўшы елку, як непатрэбную рэч, Славiк доўга без мэты i без думак, з пустой галавой блукаў па горадзе. Спачатку не бачыў людзей. Пасля iх узбуджаныя i шчаслiвыя твары пачалi раздражняць яго. Што iх радуе? Новы год? Елкi? Смешна. Куды б пайсцi, дзе б схавацца, каб нiчога не бачыць, не чуць звычайных, банальных слоў?
      Каля пад'езда рэдакцыi стаяў бацькаў "Масквiч". Славiк як бы спатыкнуўся на яго. Доўга стаяў, разглядаў, як дзiва нейкае. Потым з'явiлася думка. Вось яно - выйсце! Паехаць - куды вочы глядзяць. За горад! У снежны прастор! Ляцець, каб вецер свiстаў! З'ехаць на край свету. Няхай шукаюць!
      Бацька яшчэ вясной забаранiў яму ездзiць на машыне i адабраў аматарскiя правы. Але запасныя ключы Славiк усё яшчэ насiў з сабой, на ланцужку ў маленькай кiшэнi штаноў. Ён насiў iх з восьмага класа, калi навучыўся вадзiць машыну, i дужа любiў пакруцiць ключыкамi перад сябрамi, перад дзяўчатамi усё, маўляў, мы маем i ўсё ўмеем!
      Шыковiч-старэйшы спахапiўся, што няма машыны, хвiлiн праз дваццаць. У рэдакцыi ўзняўся вэрхал. Гэта ж нечуванае нахабства! Украсцi машьшу ад дзвярэй рэдакцыi сярод белага дня, ды яшчэ пад самы Новы год!.. Жах! З абурэннем званiлi ў мiлiцыю з некалькiх тэлефонаў - у абласное, у гарадское кiраўнiцтва: якога д'ябла вы там робiце, калi зладзеi дзейнiчаюць вось так?! Гонар мiлiцыi быў закрануты, i яна праявiла незвычайную аператыўнасць.
      Па горадзе Славiк ехаў павольна: усюды мiлiцыя, асаблiва пры выездзе, правяраюць кожную машыну, якая вяртаецца ў горад, адбiраюць елкi. Ён праехаў кантрольны пункт, кiруючыся ўсiх правiлаў, спакойны i ўпэўнены, з папяросай у зубах. Як добры знаёмы, адсалютаваў мiлiцыянеру. Але як толькi вырваўся за горад, даў такi газ, што стрэлка спiдометра хутка перапаўзла лiчбу 100 i пачала канвульсiўна скакаць, падбiраючыся часам ажно да 120. Стары "Масквiч", здавалася, не датыкаўся сваiмi аблыселымi шынамi слiзкай дарогi.
      Славiк ехаў пасярод шашы, у лоб сустрэчным машынам. I спрактыкаваныя шафёры ў апошнi мiг кiдалi свае ГАЗы i МАЗы ўбок, узнiмаючы снежны пыл. Мацюкалiся, пагражалi ўслед вар'яту кулакамi.
      Шалёная хуткасць канчаткова ап'янiла хлопца. I чым далей - тым горш. Падскаквала, дрынчала машына, кiдалiся пад яе голыя вербы, i шумела ў галаве, мiльгала i дваiлася ў вачах.
      У пасёлку хiмiчнага завода аўтаiнспектар хацеў спынiць яго за перавышэнне хуткасцi. Славiк праляцеў мiма. Але пiльны вартавы дарожкага парадку ўсё-такi паспеў запомнiць нумар. Таму вельмi хутка мiлiцэйскае кiраўнiцтва, на радасць сабе, дакладна ведала, у якiм кiрунку гоняць украдзеную машыну. На дзвесце кiламетраў па магiстралi былi падняты на ногi ўсе аддзяленнi мiлiцыi.
      Хто затрымае небяспечнага злодзея?
      Кiламетраў за трыццаць ад горада Славiк убачыў наперадзе на дарозе сярод пустога поля матацыкл. Двое ў чорных кажухах стаялi пасярод шашы. Ён зразумеў, што чакаюць яго. I тут жа ўявiў амаль дакладна, што адбылося там, у горадзе. Гэта надало яму панурую весялосць. Не аднаму яму пакутаваць. Няхай i самазадаволены "стары конь" паперажывае за сваю "рухомую ўласнасць". У апошнi час ён занадта вясёлы.
      - Iду на таран! - закрычаў ён i, наддаўшы газу, памчаў на мiлiцыянераў.
      Натуральна, што яны не вытрымалi - адскочылi ўбок. Праз люстэрка Славiк убачыў, як адзiн выхапiў пiсталет.
      "Страляюць? Вось гэта здорава! Зусiм як у кiно". Хутка ён убачыў, што мiлiцыянеры ўскочылi на матацыкл. Гоняцца. I хлопца апанавала новае пачуццё азарт гоншчыка-ўцекача. Ён засвiстаў, загалёкаў, як той каўбой на канi:
      - Ану, злавiце!
      Убачыўшы, што матацыкл адстае, ён знарок прытармазiў газам, даў iм пад'ехаць блiжэй. Зноў убачыў цераз люстэрка, як той, што сядзеў у калысцы, дастаў пiсталет. Тады зноў iрвануў уперад так, што з-пад колаў паляцеў ледзяны пыл.
      Мiлiцыянераў чакалi дома жонкi, дзецi i навагоднiя сталы: яны адсталi, упэўненыя, што наперадзе ёсць другiя.
      Кiламетраў праз пятнаццаць - дваццаць уцекача чакала другая засада, больш хiтрая i моцная.
      Насустрач iшоў ГАЗ-69. Славiк спачатку нiчога не падумаў: цi мала было сустрэчных машын! Ды раптам метраў за дзвесце "газiк" нiбы занясло - ён стаў пасярод дарогi.
      - А-а! - Славiк завыў, як дзiкун. - Вы так?! А мне як?! Мне як?!
      Але волi хапiла не перакiнуць нагi з педалi газу на педаль тормаза. Упяўся да болю ў баранку. Заплюшчыў вочы. Не вытрымалi нервы ў мiлiцыянера, якi сядзеў за рулём: iрвануў машыну да кювета, i Славiк праскочыў i гэтую засаду. Глянуў у люстэрка, убачыў, як "газiк" вылазiць са снегу, паварочваецца, i амаль радасна галёкнуў:
      - А што, укусiлi?
      Начальнiк раённай мiлiцыi, чалавек добры i спакойны, заключыў:
      - П'яны. Не ганi, Пятро. Нiкуды не дзенецца. А то яшчэ разаб'ецца, дурань. - Начальнiк шкадаваў п'яных, нават зладзеяў. Але Пятра заела: нейкi шчанюк так напалохаў, увагнаў у сорам. I ён нацiснуў на газ.
      Славiк раптам адчуў, што "Масквiч" як бы знясiлiўся. Не, стрэлка па-ранейшаму дрыжала направа ад 100. Але ўсё-такi нешта не так. А тут яшчэ ён выскачыў да рэчкi. Круты-круты спуск, а на тым беразе яшчэ вышэйшая гара. I Славiка раптам апанаваў страх. Здалося, што машына, набыўшы iнерцыю, не здолее праскочыць вузкi мост, што ў яго не хопiць сiлы ўтрымаць руль i ён зляцiць у рэчку, праломiць лёд...
      Не паспеў ён падумаць пра гэта, як нага сама рэфлекторна пераскочыла на тормаз. I ў той жа мiг Славiк адчуў, што машына, нiбы раз'юшаны звер, выйшла з-пад яго ўлады. Iрванула ўлева. Ён крутнуў руль управа. Тады машына з шалёнай хуткасцю закруцiлася на месцы, адарвалася ад зямлi i па спiралi ўзнялася ў паветра. Адзiн вiток, другi, трэцi... Пры кожным вiтку стрымгалоў ляцелi падстрыжанымi вяршалiнамi ўнiз старыя вербы.
      37
      Зося, пачуўшы званок, таропка адчынiла дзверы, убачыла Антона Кузьмiча аднаго i спалохалася.
      Яна чакала яго колькi дзён i... баялася. Ён таксама трохi сумеўся i нейкi мiг стаяў за дзвярамi, на асветленай пляцоўцы, расчырванелы, велiчны, у багатай "баярцы", шалiкавы каўнер з нейкага адмысловага футра заiнеў наперадзе i, здавалася, ззяў пад святлом. Доктар трымаў некалькi пакункаў. Марозам i снегам, водарам елкi, святочным пахам пакупак i яшчэ нечым прыемным, здаровым павеяла ад яго на Зосю. Яна ўдыхнула ўсё гэта, i ў яе закружылася галава. Яна адступiла ад дзвярэй. Ён увайшоў, зачынiў дзверы. У калiдорчыку не было ўключана святло, i яны апынулiся ў паўзмроку.
      Зося мацала па сцяне, шукала выключальнiк i нiяк не магла знайсцi. Антон Кузьмiч цераз яе галаву працягнуў руку i адразу ўключыў святло, але пры гэтым упусцiў адзiн з пакункаў. Нешта шкляное разбiлася. Зося хутка нахiлiлася, каб падняць пакунак. Ён таксама ў гэты мiг нахiлiўся, i яны стукнулiся галовамi, добра, што шапка яго такая мяккая.
      Антон Кузьмiч засмяяўся:
      - Гэта на шчасце.
      Яна не зразумела, што на шчасце, цi тое, што нешта разбiлася, цi тое, што яны стукнулiся, але таксама засмяялася.
      Ён сказаў тут жа ў калiдорчыку, трошкi ўрачыста, трошкi афiцыйна:
      - Вiншую вас, Соф'я Сцяпанаўна, з наступаючым Новым годам. Жадаю... Ну, жадаю ўсяго самага найлепшага. Рад быў бы сустрэць Новы год з вамi. Але не магу. Буду ў гасцях. Вось зайшоў... павiншаваць... I маленькi падаруначак прымiце...
      Ён працягнуў адзiн з пакуначкаў. Яна збянтэжылася:
      - Што вы! - але ўзяла i прытулiла да грудзей, як нешта самае дарагое.
      - Я сёння паўдня, як Дзед Мароз, разношу падарункi. Люблю прынесцi хоць маленькую радасць.
      - Маленькую?!
      Ёй варта было прапанаваць яму распрануцца, запрасiць у пакой. Але яна на ўсё забылася. Стаяла перад iм, скрыжаваўшы на прыцiснутым да грудзей падарунку рукi, але баялася падняць галаву, каб глянуць у яго вочы.
      Антону Кузьмiчу таксама зрабiлася няёмка.
      - Ну, прабачце, - сказаў ён. - Яшчэ раз вiншую. Шчасця вам i здароўя... Мой першы клопат...
      Тады яна расставiла рукi, трымаючы ў адной за матузок падарунак, як сляпая, ступiла да яго i раптам... прыпала тварам да халоднага палiто, да пахучай поўсцi каўняра.
      Ён зусiм разгубiўся, не ведаючы, што рабiць.
      - Што з вамi?
      Яна адказала не адразу. Праз нейкi момант падняла галаву, глянула нарэшце яму ў вочы, без сарамлiвасцi, без збянтэжанасцi, проста, шчыра, ясна, як глядзяць вельмi блiзкiя людзi.
      - Са мной? Нiчога. - I гэтак жа проста папрасiла, упершыню на "ты": Нахiлiся, я пацалую цябе, - i паднялася на пальчыках.
      Нечаканая гэтая просьба чамусьцi не здзiвiла Антона Кузьмiча, i ён без вагання нахiлiўся i сам пацалаваў яе ў вусны, нязграбна абняўшы - перашкаджалi пакункi. Ёй захацелася ў адказ павiншаваць яго так, няхай будзе так. Што тут асаблiвага?
      А яна гэтак жа нечакана i раптоўна - жанчыну нiколi нельга зразумець! выслiзнула з яго рук, павярнулася i, нiчога не сказаўшы, пайшла ў пакой.
      Антон Кузьмiч неўразуменна пацiснуў плячамi i цiхенька, нiбы ў кватэры спала дзiця, выйшаў.
      38
      Яны сядзелi ў кабiнеце ў Яраша. Кiрыла - у старым скураным крэсле, схiлiўшыся, закрыўшы твар рукамi; Валянцiна Андрэеўна - на краi жорсткай канапы, на якой аглядалi хворых. Не, яна не сядзела. Яна прысядала на хвiлiнку, на момант i тут жа падхоплiвалася, нецярплiва камечачы мокрую хусцiнку, ломячы пальцы рук. Падыходзiла да стала, нервова перастаўляла на iм канцылярскую аўтаручку ў выглядзе касмiчнай ракеты. Баязлiва дакраналася да чорнай скрынкi танометра. Адны i тыя ж рухi кожны раз. Потым кiдалася да прыадчыненых дзвярэй i напружана ўслухоўвалася ў насцярожаную начную цiшыню бальнiцы. Хоць увогуле цiшынi не было. Угары, над iмi, хадзiлi, гаманiлi, ляпалi: хворыя страчалi Новы год.
      Кiрыла сядзеў нерухома. Можа, упершыню ў жыццi ён гэтак доўга сядзеў у такой нерухомасцi. Зрэдку адсоўваў далоню i сачыў за жонкай.
      Вось яна зноў тройчы пераставiла ручку-ракету, як бы хочучы адвярнуць убок яе пагрозлiва нацэленую вастрыню. Нарэшце здагадалася: выняла ручку з крылатага каўпака на зялёнай падстаўцы - i "ракета" разбурана, абясшкоджана. Прайшла да парога. Прыслухалася.
      - Я не магу. Я пайду туды.
      Кiрыла адняў ад твару рукi, папрасiў:
      - Не трэба, Валя. Iдзе аперацыя.
      - Але, але, - адразу пакорлiва згадзiлася жанчына, прысела на канапу, зацiснула хусцiнкай распухшы ад слёз нос.
      Нейкi момант было чуваць, як цiкаў Кiрылаў ручны гадзiннiк. А потым зноў гучна затупалi ўгары. Нехта, вiдаць, скакаў па лесвiцы на мылiцах. Валянцiна Андрэеўна прыглушана ўсхлiпнула:
      - Калi ён памрэ, я таксама не выжыву.
      - Ну навошта такiя думкi? Усё будзе добра.
      - Добра! О Божа! Мне абрыд твой аптымiзм. Усё ў цябе добра. Гэты твой аптымiзм пераходзiць ужо ў абыякавасць. Да ўсяго. Да мяне. Да дзяцей. Усё ў нас будзе добра - навошта ж ламаць галаву? Хапае другiх праблем...
      Яна кiнула гэта са злосным дакорам.
      Кiрыла зноў папрасiў:
      - Не трэба, Валя. Пра гэта пасля. Не хапае нам яшчэ пачаць сварыцца... Цяпер...
      Яна разумела i ў душы ўхваляла мужава маўчанне ў такi момант, калi сын на аперацыйным стале. Але, лепш усё-такi маўчаць. Чалавек робiцца прымхлiвы, калi ведае, што блiзкi яго на краi жыцця. Не трэба думаць пра яе - смерць. Але Валянцiне Андрэеўне лезлi ў галаву самыя жахлiвыя думкi, таму ёй цяжка было сядзець у нерухомасцi i тым больш маўчаць. Яна зноў усхапiлася. Зноў падышла да стала. Механiчна працягнула руку, але нi да чаго ўжо не дакраналася (пэўна, яе несвядома трывожыла "ракета").
      - Не, гэтага я не магу зразумець! Абвяшчаць сябе знаўцам чалавечых душ... Пiсаць разумныя кнiгi, разумныя артыкулы i... не разумець, не ведаць уласных дзяцей... чым яны жывуць...
      Жонка за гэтыя колькi гадзiн, як прыйшло трагiчнае паведамленне, каторы раз дакарае яго, то мякка, з жаночай слязлiвай чуллiвасцю, то цвяроза-злосна. Кiрыла ўрэшце не вытрымаў i першы раз кiнуў ёй глуха, нязлосна:
      - Вучыць чужых дзяцей...
      Валянцiна Андрэеўна змоўкла, да нечага прыслухалася. Паўтарыла яго словы, здавалася, неўсвядомлена:
      - Вучыць чужых дзяцей... - i, мабыць, асэнсаваўшы, загаварыла з горыччу, з болем: - Але, вучыць чужых... У тым i бяда. Хiба я апраўдваю сябе? Я хачу разабрацца. Чаму... чаму так выходзiць? Чаму ты... мы так мала ведалi... так мала цiкавiлiся жыццём сына? Справы, праблемы, пошукi, знаходкi... Некалi ты быў проста бацька. Сябраваў з сынам. Ездзiлi з iм на рыбалку, хадзiлi на лыжах... А потым... ты ўмеў толькi накрычаць на яго i нават ударыць. Як пасля ён мог даверыцца табе, калi ты не верыў яму? А ён такi чуллiвы. Ты лiчыў яго шалапутам... А ён вось як... Калi ўжо пакахаў... У кiшэнi ў Славiка знайшлi неадасланае пiсьмо Машы. Не, не, не кажы мне, што гэта няшчасны выпадак.
      - За iм гналiся.
      - Божа мой! Якая недарэчнасць! Бацька падняў на ногi ўсю мiлiцыю, каб злавiць сына, якi...
      - Не трэба, Валя...
      - А што трэба? Што нам з табой трэба цяпер? Кiрыла? Калi С-л-ла-вiк...
      - Валя!..
      Яна змоўкла i нейкi час стаяла ў нерухомасцi.
      Зноў настала такая цiшыня, што чуваць было цiканне ручнога гадзiннiка.
      Ды раптам цiшыню гэтую разарваў рэзкi званок. Званiў тэлефон на стале. Яны абое трохi спалохана глядзелi на белы апарат. Нарэшце Валянцiна Андрэеўна схапiла слухаўку.
      Званiла Iра. Яе звайшлi на iнстытуцкiм бале, каб паведамiць пра няшчасце з братам. Пазнала мацi, заплакала: што са Славiкам?
      Кiрыла здзiвiўся, як разважлiва i амаль спакойна адказвала жонка:
      - Нiчога, Iрачка. Не плач, - i паўтарыла яго словы: - Усё будзе добра. Перакулiўся на машыне. Пералом рукi. Антон Кузьмiч аперыруе. Не пускаюць? Дай трубачку вахцёру. - Яна доўга i цярплiва ўгаворвала вартаўнiка, каб дазволiў прайсцi дачцэ. Але той быў няўмольны, нi просьбы, нi доказы не памагалi. Пачакай там, Iрок. Антон Кузьмiч дазволiць, - супакойвала яна дачку, калi тая зноў узяла слухаўку. - Што? Не думай пра гэта. Я ведаю, што ты любiш яго.
      Валянцiна Андрэеўна паклала слухаўку i, зусiм знясiленая, прысела на канапу.
      - Якiя жорсткiя людзi. Гэты стары - што чурбан. "Не магу", i ўсё.
      - Ён выконвае свае абавязкi.
      Пасля даволi працяглай паўзы Валянцiна Андрэеўна сказала:
      - У нас добрыя дзецi, Кiрыла. Iра так перажывае, што яны пасварылiся. "Ты ведаеш, кажа, мама, як я люблю яго..."
      Валянцiна Андрэеўна заплакала, па-дзiцячы ўсхлiпваючы.
      - Не трэба, Валя. Ты ж сама сказала: усё будзе добра.
      - Маўчы, калi ласка! Зноў твой дурны аптымiзм!
      Яны доўга пасля гэтага сядзелi ў маўчаннi. Думалi пра адно. Але, магчыма, па-рознаму. Мацi магла задаць тысячу пытанняў сабе, мужу, усяму свету, але ў такiм стане ёй было не да пошукаў адказаў на iх, на гэтыя трывожныя пытаннi. Ёй уяўляўся Славiк маленькiм, добрым, ласкавым, чулым, i яна вiнавацiла сябе, што так рана палiчыла яго дарослым, i думала, як зоймецца дзецьмi ў будучым, калi няшчасце мiне сям'ю.
      Кiрыла, наадварот, спрабаваў даць адказы на гэтыя "чаму?", жончыны i свае ўласныя. Ён думаў шырока i самакрытычна, што ў яго, таксама як i ў тых, каго ён выкрывае, часам жыве абыякавасць да чалавека, нават блiзкага. Валя мае рацыю: здараецца, i, на жаль, нярэдка, што за карыснымi i патрэбнымi справамi, якiмi займаешся, за гуманнымi i высакароднымi мэтамi часам хаваюцца звычайнае сябелюбства, эгаiзм, iндывiдуалiзм. Вiдаць, найлепшае жыццёвае правiла: будзь добры да другiх i бязлiтасны да сябе. А мы яшчэ часцей бываем лепшымi ў адносiнах да сябе, чым да другiх...
      Крокi ў калiдоры хуткiя, лёгкiя, але з цяжкiм поступам, аж, здалося, дрыжалi сцены i брынчалi шыбы. Яраш!
      Шыковiчы адразу абодва падхапiлiся. Чакалi, як найвышэйшага суддзю, - са страхам i надзеяй.
      Антон Кузьмiч у дзвярах звыклым рухам рукi ссунуў на падбародак павязку. Выгляд яго, суровы i велiчны ў асляпляльна белым каўпаку i ў жаўтаватым халаце, спалохаў Валянцiну Андрэеўну. Яна застыла з нямым пытаннем на твары, у вачах.
      - Нiчога. Арганiзм малады, здаровы. Аперыравалi своечасова. Адужае.
      Мацi ўзрадаваў яго бадзёры голас, яго лекарская ўпэўненасць, але адначасова непрыемна i ўразiла: лепшы друг сям'i, Яраш гаворыць пра Славiка як пра звычайнага хворага.
      - Мяне непакоiлi раны на галаве. Але яны дробязь. Рассек, вiдаць, казырком. А так зламаны ўсяго тры рабрыны...
      - Усяго! - жахнулася Валянцiна Андрэеўна.
      - ...Пералом рукi... Шок. Траўматычны. Гэта нам не вельмi падабаецца, але нiчога, цяпер мы ўзброены лекавымi ракетамi. Пусцiм у ход усе сродкi. - Яраш плюхнуўся, аж застагналi спружыны, у тое крэсла, дзе толькi што сядзеў Кiрыла, закiнуў нагу на нагу, дастаў з-пад халата гадзiннiк, глянуў: - О-о! З Новым годам, сябры мае!
      - З Новым... - горка ўсмiхнулася Валянцiна Андрэеўна.
      - Не вешай носа, Валя. Прыйшоў Новы год - прыйдуць новыя радасцi. Трэба нам з табой, Кiрыла, хоць спiрту па мензурцы цяпнуць за Новы год.
      - Трэба, - панура згадзiўся Шыковiч. Валянцiна Андрэеўна, не будучы нiколi ханжой, аднак, амаль узненавiдзела iх у гэты мiг, мужа i доктара, якi ўратаваў яе сына i якога яна ўвогуле богатварыла, - за тое, што ў такi момант, калi Славiк, можа, на валаску ад смерцi, яны збiраюцца пiць спiрт. Кашчунства!
      - Туды можна, Антон Кузьмiч?
      - Нельга. Зашываюць. Перавязваюць. Навошта мацi глядзець на гэта. Хутка яго прывязуць у палату.
      - Ты няўмольны.
      - Я няўмольны. Папяроска ёсць, Кiрыла?
      Ведаючы, што Яраш закурвае толькi ў выключных выпадках, Валянцiна Андрэеўна раптам зразумела, якой нялёгкай была для яго аперацыя, i ўмiг даравала яму i спiрт, i абыякава грубы тон.
      У калiдоры зашоргалi крокi людзей i шыны хiрургiчнай каляскi. Мацi насцярожана прыслухалася, а калi зразумела, што гэта, кiнулася да дзвярэй. Людзi ў белым правезлi каляску мiма яе. Яна не ўбачыла Славiка - адны бiнты. Жахнулася, але не закрычала, не заплакала. Моўчкi, вельмi асцярожна ступаючы, пайшла следам. У дзвярах пасляаперацыйнай палаты яе руку сцiснула чыясьцi вельмi далiкатная, мяккая i халодная рука. Валянцiна Андрэеўна павярнула галаву. Знаёмыя залатыя вочы глядзелi на яе з ласкавым спачуваннем, з тым разумным жаночым спачуваннем, якое не паглыбляе болю, не кранае ран, а прыносiць заспакаенне i надзею: побач добрыя людзi, яны адгоняць бяду.
      39
      Апошняя думка была: "Толькi б не загарэлася. I не заклiнiла дзверцаў".
      Праўда, у мiлiцэйскай машыне Славiк апрытомнеў i хвiлiн колькi мацюкаў мiлiцыю. Нават спрабаваў выскачыць з машыны, што моцна ўзлавала добрага начальнiка. А потым настала другая фаза шоку: паўнейшая абыякавасць да ўсяго на свеце. Лекар раённай бальнiцы беспамылкова ўстанавiла дыягназ i сур'ёзна ўсхвалявалася за жыццё пацыента, хоць мiлiцыя i сказала ёй, што гэта вядомы злодзей-рэцыдывiст i ўмее хiтра прытварацца: паўгадзiны назад крычаў i рваўся з машыны, а цяпер, бачыш, ляжыць быццам нежывы.
      Нежывым позiркам ён сустрэў мацi, якая прыляцела на санiтарным самалёце. Гэта яе вельмi напалохала. Такiмi ж вачамi ён глядзеў на Яраша, калi яго прывезлi ў бальнiцу, не пазнаваў яго. Але Машу, здаецца, пазнаў: спрабаваў усмiхацца ёй i нешта гаварыць...
      Мацi спалохалася яшчэ больш, калi пасярод дня - першага дня новага года Славiк раптам пачаў трызнiць i кiдацца на ложку. А Яраш зразумеў: найбольш небяспечнае - шок - пераможана. Толькi ён адзiн уяўляў поўную карцiну таго, што тварылася ў разбiтым целе i ў мазгу хворага. Ён пайшоў адпачываць, здалося Валянцiне Андрэеўне, у самы небяспечны момант.
      Хлопец гарэў - у машыне. Кiдаўся, каб адчынiць дзверцы, iх заклiнiла. Як жа выбрацца з гэтай палаючай мышалоўкi? Разбiць шкло? Ветравое шкло! Але што з рукой? Ён не можа падняць яе - як бервяно. Няўжо ў яго не хопiць сiлы разбiць шкло? IIаклiкаць на дапамогу? Каго? Мiлiцыю. Не, ён не паклiча нiкога! Але полымя блiжэй, яно палiць, гудзiць у вушах.
      - Ма-ма!
      - Сына! Сыначка! Я тут, з табой. Супакойся.
      I раптам цiшыня. Няма спякоты, не гудзiць полымя. Снежная бель перад вачамi. Ага, яго выкiнула з машыны! Дык гэта ж добра! Наглытацца снегу i ўстаць на ногi - i бывайце здаровы. Вада сама льецца ў рот. Ах, рэчка! Рэчка, якую яму не ўдалося праскочыць. Але ж ён лепшы плывец.
      Так паўтаралася разы тры. А потым ён убачыў вочы мацi, яе твар, родны, ласкавы. Радасць у яе вачах, што лiлася праз слёзы, дабрата ва ўсмешцы затапiлi яго гарачай хваляй невядомай дагэтуль пяшчоты да мацi, удзячнасцi ёй. Гэта яна, мацi, ратавала яго. Яна першая з'явiлася, калi ён апынуўся ў бядзе. А можа, яму гэта толькi здаецца? Можа, яму хочацца, каб мацi была тут, побач? Ён спрабуе падняць руку, каб дакрануцца да яе. Засмяглыя вусны яго варушацца:
      - Ма-ма!
      Ён, забiнтаваны, не чуе, але па руху яе вуснаў здагадваецца, што мацi кажа:
      - Дурненькi мой! Хiба можна так?
      Не, гэта не трызненне. Мацi сапраўды каля яго. Славiк адразу ўсё прыгадвае, нават санiтарны самалёт, Яраша i Машу. Здагадваецца, што далей была аперацыя. I вось ён зноў жывы. Усведамленне гэтай немалаважнай акалiчнасцi напаўняе яго такой радасцю, што, каб былi сiлы, ён, пэўна, загалёкаў бы, закрычаў на ўсю бальнiцу, на ўвесь свет.
      Валянцiна Андрэеўна была надзвычай удзячна Машы, што яна засталася ў бальнiцы ў першы, святочны, дзень новага года i не толькi памагала дзяжурнаму лекару i сёстрам, але бадай што кiравала iмi, трымаючы сувязь з Ярашам. Нiхто яе, аперацыйную сястру, не прымушаў сядзець тут. Не выходзячы двое сутак з палаты, яны перагаварылi пра ўсё на свеце. I Маша ўсё расказала ёй. "Чаму iм так не пашанцавала ў каханнi, маiм дзецям?" - з горыччу думала мацi.
      Кожная мацi ў любых абставiнах думае пра будучае сваiх дзяцей, верыць у iх шчасце. Валянцiна Андрэеўна падумала, што яна з радасцю назвала б гэтую "залатую дзяўчыну" сваёй дачкой.
      На другую ноч Маша прымусiла знясiленую жанчыну прылегчы ў Ярашавым кабiнеце. Сама засталася ў палаце. Славiк застагнаў ад болю i прачнуўся. Убачыў ноч (гарэў адзiн сiнi начнiчок) - затрывожыўся са сну. Маша запалiла настольную лямпу, схiлiлася над iм. Ён здзiвiўся i ўзрадаваўся.
      - Даць пiць?
      Прагна пiў з яе рук. Потым пацягнуўся вуснамi, каб пацалаваць яе руку. Яна пагразiла пальцам:
      - Не варушыся, будзе балець.
      Балела прыступамi, часам нясцерпна моцна, галава i рука. Боль знiмалi сёстры ўколамi. Яму здавалася, што ён сам перамагае яго. Такая ўпэўненасць надавала сiлы. Перамогшы чарговы прыступ, ад якога ўсё цела залiў непрыемны лiпучы пот, спачатку гарачы, потым халодны, Славiк вачамi паклiкаў, каб Маша наблiзiлася.
      Спытаў:
      - Ты выйшла эамуж?
      - Не.
      - Не iдзi ад мяне.
      - Я не пайду. Спi.
      Другога студзеня, пасля работы, прыйшлi хлопцы - уся брыгада. Iх не пусцiлi. Маша выйшла да iх у вестыбюль. I ўбачыла тую дзяўчыну, якую некалi сустрэла са Славiкам у кiно. Нiчога дзiўнага - разам працуюць. Але чаму яна ўспыхнула i адышла ўбок? Хлопцы сустрэлi Машу прыветлiва-ўзрадаваным гоманам. Генрых пажартаваў:
      - Добра ўсюды мець сваiх людзей.
      - Як там наш аўтааматар?
      Яны не ведалi таго, што ведала яна.
      - Перадай, мы чакаем яго на завод, у брыгаду. Пра размову, якая была, няхай забудзе. Нiчога не было. Абавязкова перадай.
      А гэтага не ведала яна. Але зразумела, пра што яны кажуць.
      - Вы хацелi выгнаць яго з брыгады? Завошта?
      Яна ўбачыла, як сумеўся Тарас, быццам адчуваў нейкую вiну. Увогуле ён быў маўклiвы, непрыкметны сярод сяброў, больш, чым хто другi, засмучаны. Маша пашкадавала яго. А пасля - сябе. Адчула смутак, нiбы ёй трэба было развiтацца з нечым вельмi дарагiм i паехаць у невядомае.
      40
      Яраш i Маша разам выйшлi з бальнiцы. Скончыўся рабочы дзень, даволi напружаны - былi аперацыi, якiя заўсёды стамлялi. Славiк адчуваў сябе добра, нават мацi нарэшце даверыла яго дзяжурным сёстрам i санiтаркам.
      Да аўтобуснай супынкi iшлi моўчкi. Свяцiла марознае сонца, якое, здавалася, прамянiла не цяпло, а холад. Снег пад нагамi ў прахожых звiнеў на сотнi ладоў.
      Маша расчырванелася, узбадзёрылася. Ёй зрабiлася весела. Яна сказала:
      - Сёння я буду страчаць Новы год. Ох i пагуляю! Як там мая Зося? Учора я забягала на гадзiнку, дык яна нейкая кiслая была. Засумавала.
      Антон Кузьмiч зразумеў яе словы як запрашэнне разам сустрэць Новы год i нiчога не адказаў. Ён абяцаў ранiцай Вiцю i Наташы пайсцi з iмi на лыжах за горад. Але пад вечар памацнеў мароз. Наўрад цi варта ў такi мароз выводзiць дзяцей у поле. Мацi, напэўна, будзе супраць.
      У апошнiя днi нечакана Галiна Адамаўна прыкметна змянiлася. Атмасфера ў доме ачышчалася. Знiкала напружанасць. Праўда, жонка iшла на прымiрэнне асцярожна, паступова. Раней ён заўсёды стараўся любымi сродкамi прымiрыцца як можна хутчэй. Цяпер жа нiчым не паспяшаў падзей, але нiчым i не запавольваў iх. Няхай усё iдзе сваёй чаргой. Можа, так нават лепей у iх гадах: менш гарачых прызнанняў у любвi - менш будзе трагедый, рэўнасцi i сварак. Ён проста змарыўся ад усяго гэтага. Колькi энергii i нерваў прыходзiцца трацiць на глупства? Калi гэта людзi стануць такiмi, каб разумелi адзiн аднаго ва ўсiм, у палiтыцы, навуцы, мастацтве, у сям'i, побыце? А можа, i не трэба такое iдэальнае ўзаемаразуменне? Сумна будзе. Барацьба супрацьлегласцей - закон жыцця i руху. Любоў i нянавiсць, любоў i рэўнасць, цяпло i холад...
      Многа i другiх думак роiлася ў галаве, пакуль Антон Кузьмiч, ужо адзiн, iшоў ад аўтобуса да свайго дома па цiхай вулiцы, дзе снег не ачышчаўся з пачатку зiмы.
      Жонка сустрэла з большай прыветлiвасцю, чым праводзiла ранiцай.
      - Вось добра, што ты так рана сёння. А я як ведала, у мяне ўжо гатовы абед.
      Яшчэ адзiн крок. Ну што ж, так лепей: спакой для яго працы ў клiнiцы i дома, над дысертацыяй, - самае дарагое. Трэба i яму зрабiць нейкi крок насустрач.
      Ён распрануўся i, памыўшы ў ваннай рукi, заглянуў на кухню, весела i смешна пацягнуў носам паветра.
      - Адгадаць?
      Гэта яго даўнi жартаўлiвы занятак - па пахах адгадаць, што гатуецца на абед. Жонка шчаслiва засмяялася:
      - Не адгадаеш.
      I раптам тэлефонны званок. Ён рушыў у калiдор, дзе стаяў тэлефон, узяў слухаўку.
      Пачуўся яго ўстрывожаны голас:
      - Што здарылася? Што з ёй? Кiньце жарты! Не да жартаў? Добра. Еду.
      Галiна Адамаўна з няяснай трывогай у душы, з бояззю выйшла з кухнi. Муж спешлiва апрануў палiто. Яна спытала асцярожна:
      - У аддзяленнi што-небудзь?
      - Не. Званiла Маша. Просiць зараз жа прыехаць. Вiдаць, нешта з Савiч. - Ён зашпiльваў гузiкi, рукi яго дрыжалi.
      "Як ён хвалюецца", - пабляднела Галiна i памкнулася да яго.
      - Можна, я з табой?
      - Навошта? - спытаў ён з суровым здзiўленнем. Яна адступiла, сцялася, быццам Антон Кузьмiч замахнуўся на яе.
      Дзверы за iм са стукам зачынiлiся, калыхнуўшы паветра. А яна працягвала стаяць як анямелая.
      Ён вярнуўся неспадзявана для яе хутка, можа, праз гадзiну, якая, аднак, з'явiлася бадай што самай пакутлiвай у яе жыццi.
      Галiна пачула яго цяжкiя крокi на лесвiцы. Вельмi цяжкiя. Так ён iдзе, калi бывае страшэнна змораны. Гэта яе спалохала яшчэ больш, яна чакала яго там жа, у калiдоры, быццам i не саступала з месца. Ён не пазванiў. Ён адчыняў дзверы сваiм ключом, адчыняў доўга, шкрабаючы, быццам не мог прасунуць ключ у шчылiну. Яна не кiнулася, каб адчынiць хутчэй. Ёй страшна было зрушыць з месца.
      Антон увайшоў нарэшце, глянуў на жонку i пачаў павольна распранацца. Зняў сваю баярку. Паклаў яе акуратна на палiчку вешалкi. Паволi расшпiлiў гузiкi, раскручваў чырвоны шалiк. I ўсё гэта моўчкi. Галiна баялася спытаць: што там? Што здарылася? Зразумець, здагадацца яна не магла. Каб Савiч было кепска, ён не вярнуўся б так хутка, пакуль бы завёз у клiнiку, уладзiў, памог... Каб памерла, не так ён паводзiў бы сябе, не, не так. Ён неяк дзiўна, сапраўды зморана заспакоены.
      Распрануўся, заглянуў у люстра, правёў далонямi па твары, прыгладзiў валасы. Пайшоў у пакой. Праходзячы мiма, ударыў пальцам па клавiшы пiянiна, бас глуха загудзеў. Пастаяў каля акна. Павярнуўся, убачыў, што Галiна стаiць на парозе i глядзiць на яго, спалоханая, з нямым запытаннем, i адразу стаў звычайным, толькi ўсмiхнуўся так, быццам за нешта неўзлюбiў у першую чаргу самога сябе. Ён сказаў проста, спакойна, без злосцi, без эфектаў:
      - Ты можаш радавацца. Твая дурная рэўнаць выгнала чалавека ў свет... Хворага. Пасля такой аперацыi!..
      - Каго?
      - Каго! Соф'ю Савiч.
      - Я выгнала?! Куды?
      - Каб я ведаў куды. У тым i бяда, што не ведае нi Маша, нiхто... Пакуль мы ратавалi маладога Шыковiча, яна з'ехала. Куды? У яе нiкога няма з блiзкiх. На дварэ - вунь якая лютая зiма...
      "Проста так, без прычыны, не знiкаюць", - хацела была жорстка кiнуць Галiна Адамаўна, бо ў яе ўзнiкла падазронасць: цi не хiтрасць гэта? Але яна стрымалася. Занадта ўжо незвычайным - нiколi такiм не быў! - здаваўся муж. Спытала прыцiшаным голасам, мякка, асцярожна:
      - Адкуль табе вядома, што яна з'ехала з-за маёй рэўнасцi?
      Антон Кузьмiч моўчкi дастаў з кiшэнi пiнжака сiнi канверт, палажыў на стол.
      Спакой здрадзiў жанчыне: яна амаль скочыла да стала, схапiла таямнiчы канверт, дрыжачымi рукамi выхапiла з яго, як з агню, пiсьмо. Спачатку акiнула ўвесь тэкст адным лiхаманкавым позiркам, потым, забыўшыся, што муж сочыць за ёй, прачытала скорагаворкай напаўголасу:
      "Антон Кузьмiч! Як мне звярнуцца да Вас? Дарагi мой таварыш, дарагi чалавек, друг i брат! Вы вярнулi мне жыццё. Якое дзякуй трэба сказаць за адно гэта! Але Вы вярнулi не толькi жыццё. Вы вярнулi мне веру ў людзей, у iх дабрату. У мяне няма слоў, каб выказаць усё тое, што я адчуваю да Вас. Ды i не варта гэта рабiць. Я магла б сказаць, што люблю Вас, а гэта не ўсе могуць зразумець правiльна. Дзякуй Вам за ўсё, за ўсё - вось словы, што выходзяць з глыбiнi майго сэрца, якое Вы трымалi на далонi. Дзякуй Вам, дарагi Антон Кузьмiч!
      Нядаўна я даведалася, што з-за мяне ў Вас непрыемнасцi ў сям'i. Божа мой! Каб з-за мяне Вы перажывалi, трацiлi спакой i цвёрдасць рукi, якая ратуе людзей. Ды лепш я памру! Не, не бойцеся. Я не памру. Цяпер я не памру. Цяпер мне вельмi хочацца жыць, калi я паверыла, убачыла, што навокал многа добрых, сардэчных людзей i свет такi прыгожы. Не турбуйцеся. Не шукайце мяне. Я буду далёка. Можа, пазней я прышлю вестачку. Супакойце Машу. Каб Вы ведалi, як мне цяжка пакiдаць усiх вас.
      Перадайце прывет Кiрылу Васiльевiчу...
      Дзякуй яму за тое, што ён зрабiў для мяне i асаблiва для памяцi бацькi майго.
      Бывайце, добры чалавек. Дазвольце ў думках абняць i пацалаваць Вас.
      С.Савiч".
      Галiна Адамаўна глытала словы. Яна задыхалася. Спачатку захлынулася шчасцем. Потым у сэрца ўдарыла хваля ўдзячнасцi жанчыне, якую, дарэчы, так i не пабачыла. Цяпер яна разумела Зосю i... палюбiла ў адзiн мiг, як сястру. Безумоўна, тая кахала яе мужа i адчувала, што гэта можа прывесцi да няшчасця... А яна сама зведала няшчасце на поўную меру, таму i зрабiла так высакародна. Але, гэта высакароднасць! Сапраўдная. Без фальшу, без позы. Самаахвярная. Так магла зрабiць толькi жанчына, якая кахае гэтак жа моцна, як i яна, Галiна Адамаўна. Але цяпер у яе няма нi рэўнасцi, нi злосцi. Цяпер яна ўдзячна той, другой, i па-жаночы шкадуе яе.
      "Сапраўды, куды яна магла паехаць у такi час?" -Галiна Адамаўна глянула на акно, на шыбах якога мароз выткаў дзiвосныя ўзоры. Адчула холад. Яна не ўбачыла, як Антон сеў каля стала. Пачула яго словы:
      - Сорам! Якi сорам! - Ён цёр далоняй свой лоб.
      Цяпер Галiна Адамаўна i мужа цудоўна разумела i таксама пашкадавала. Падышла нячутна, цiха палажыла рукi на дужыя плечы. Памаўчала. Ён таксама нiбы стаiўся, нiбы чакаў, што ж будзе далей.
      - Табе цяжка?
      - Мне сорамна.
      - Ты кахаў яе?
      Ён перасмыкнуў плячамi, нiбы хацеў скiнуць яе рукi.
      - Зноў ты са сваiм глупствам. Ды зразумей ты нарэшце, што гэта недарэчна... - Словы такiя, што iх трэба было крычаць, а ён казаў цiха, стомленым абыякавым голасам. У яго бракавала сiлы абурыцца. Ды i навошта?
      Яна прыцiснулася шчакой да яго галавы, удыхнула знаёмы родны пах валасоў, i твар яе заззяў ад шчасця.
      - Каб ты ведаў, як я люблю цябе, ты не называў бы гэтага глупствам, ты разумеў бы...
      - Я ведаю, як ты любiш мяне. Але пара ўжо, каб твая любоў рабiлася разумная.
      - Любоў нiколi не бывае разумнай, - адказала яна старой кнiжнай iсцiнай. А яму гэтая сцёртая iсцiна чамусьцi здалася амаль адкрыццём. Ён падумаў:
      "А праўда, ёсць яна ў каго, разумная любоў?"
      Антону Кузьмiчу не зрабiлася непрыемна ад таго, што жонка лашчыцца. Наадварот, яму раптам чамусьцi захацелася ласкi. Ён узяў яе руку i прыцiснуў да сваёй шчакi. Галiна Адамаўна ледзь стрымалася, каб не зарыдаць. Вось яна, яе перамога, яе шчасце. Ад такога раптоўнага шчасця бывае, што разрываецца сэрца. Яна баялася паварухнуцца, нiбы яно магло выпырхнуць, шчасце, цi выплеснуцца з сэрца. А яна даражыла кожнай кропляй яго.
      Яны доўга маўчалi.
      Кажуць, мозг выпраменьвае электрычныя iмпульсы.
      Каб яна мела здольнасць лавiць iх, то ўбачыла б, што яго мозг у той мiг быў радыётэлескопам, якi шукаў згубленую зорку.
      Дзе яна?
      Куды знiкла?
      Галiна Адамаўна спытала нарэшце:
      - Будзем абедаць?
      - Будзем абедаць.
      Яна адарвалася ад яго, адчынiла шуфляду серванта, выхапiла бялюткi абрус, узмахнуўшы, заслала iм стол. Антон Кузьмiч адышоў да акна. Жонка кiнулася на кухню, умiг вярнулася з талеркамi, прыборамi. Паставiла на стол i з пяшчотай у голасе сказала:
      - Мы не сустракалi Новы год.
      Антон Кузьмiч адказаў абыякава:
      - Не сустракалi...
      Ён не заўважыў, як яна знiкала i з'яўлялася зноў. Некалi ён любаваўся яе спрытнасцю ў дамашняй рабоце: усё гарэла пад яе рукамi. Цяпер ён думаў пра iншае, не задумваючыся, адказваў ёй.
      - У нас не крануты ўвесь навагоднi запас вiна. Што ты будзеш пiць?
      - Усё адно.
      - Шампанскае?
      - Не. Лепш каньяк.
      - Можа, паклiкаць Кiрылу?
      - Як хочаш.
      - Не. Я хачу быць з табой. Каб нiхто не перашкаджаў. Дзецi пайшлi на каток. Яны не паверылi, што ты так рана прыйдзеш.
      - На ноч бярэцца мароз.
      - Але... Пятнаццаць ужо.
      - У полi, напэўна, больш.
      - Натка лёгка адзяецца. Баюся, прастудзiцца.
      - Наташа не прастудзiцца.
      - Прашу вас, доктар, да стала.
      Ён здзiвiўся, што за такi кароткi час - некалькi хвiлiн - яна так хораша i прыгожа сервiравала стол. У гэтай жанчыны свой талент: яна добрая мацi i гаспадыня.
      Антон Кузьмiч сеў за стол. Жонка села насупраць. Пiльна, з замiлаваннем i пяшчотай глядзела на яго. Гэтае замiлаванне неяк дзiўна збянтэжыла яго. Зрабiлася няёмка глядзець ёй у вочы. Ён заняўся бутэлькамi. Доўга адкаркоўваў бутэльку з каньяком. Яшчэ даўжэй, з асцярожнасцю - не залiць бы абрус! шампанскае.
      Галiна любавалася яго вялiкiмi i прыгожымi рукамi, павольнымi рухамi.
      Ён налiў шампанскае ў высокiя келiхi. Стралялi пахучымi пырскамi бурбалачкi, лопаючыся.
      - За нашых дзяцей! - першая прапанавала тост Галiна Адамаўна, па-мацярынску шчыра.
      - За нашых дзяцей.
      Наташа цiха адчынiла дзверы (у кожнага з iх свой ключ, бо выходзiлi з дому i прыходзiлi яны ў розны час), цiха палажыла канькi, ведаючы, што мацi не любiць, калi стукаюць, а ў апошнi час мацi вельмi нервовая. I раптам паверх занавескi на шкляных дзвярах дзяўчынка ўбачыла, што мацi i бацька сядзяць за сталом i... чокаюцца келiхамi. Памiрылiся!
      Ёй гэта найлепшы навагоднi падарунак. Таму не магла яна стрымаць сваёй дзiцячай непасрэднасцi. Ускочыла ў пакой, калi яны толькi прыгубiлi келiхi, здзiвiўшы iх - адкуль узялася? - падбегла да бацькi, абняла, моцна пацалавала.
      - Я люблю цябе, тата! Ты добры, ты разумны! - Потым, як вавёрка, пераскочыла да мацi, пацалавала яе. - I цябе люблю, мама! - I закружыла па пакоi, як на катку, грацыёзная ў сваiх блакiтных штонiках, чырвоным свiтэры i такой жа чырвонай шапачцы. - Я люблю вас! Я ўсiх люблю! Усiх добрых людзей!
      Яраш засмяяўся, шчыра ўзрадаваны, што з'явiлася дачка. Прапанаваў жонцы:
      - Вып'ем за добрых дзяцей. I за добрых людзей!
      Але, п'ючы, ён зноў падумаў пра Зосю. Дзе яна? Куды магла паехаць у такi час?
      1960-1963 гг.