Сэрца на далонi (на белорусском языке)

      "Я ўзрывала нямецкiя эшалоны".
      Увогуле, яны пускалi паглядзець на вiсельнiкаў, для гэтага пакараных пакiнулi на шыбенiцах - каб устрашыць гараджан. Але я стаяў, мабыць, занадта доўга. Бо вартавы раптам пагразiў мне аўтаматам i закрычаў, каб я праходзiў. Чаго добрага, яшчэ стрэлiць. Што iм значыла забiць аднаго чалавека! А мне памiраць так недарэчна нельга! Таму я паслухмяна пайшоў, развiтаўшыся з Паўлам, з таварышамi, якiх я не ведаў пры жыццi, але смерць iх зраднiла нас.
      Вартавы палiцай ведаў мяне. Я сказаў яму, што хачу паступiць да iх на службу. Ён узрадаваўся:
      "Давай. Такiя хлопцы нам цяпер во як патрэбны!"
      "Начальнiк у сябе?"
      "Толькi што прайшоў".
      Але сакратарка-перакладчыца затрымала мяне. Гэтую асобу я таксама ведаў: Павел хадзiў з ёй нават разы два ў кiно, каб выведаць, чым яна дыхае. I заключыў: "Дрэнь поўная". Яна сказала, што ў спадара Лучынскага важная нарада i наўрад цi прыме ён мяне. Я адказаў, што ў мяне пiльная справа.
      "Якая?"
      "Хачу паступiць у палiцыю".
      Яна паглядзела на мяне зацiкаўлена i больш прыветлiва.
      "О,тады пачакайце".
      Здраднiкам падабалася, калi iх большала. Магчыма, кожнага з iх цешыла думка: "Не я адзiн".
      Сакратарка была стройная брунетка, гадоў дваццацi пяцi, але са стомленым ад бяссонных начэй тварам распуснiцы. Ды, мабыць, траплялi ёй у апошнi час мужчыны падношаныя, тыпу Лучынскага. Бо калi яна блiжэй агледзела мяне i падумала, што я буду служыць побач, у яе юрлiва заблiшчалi вочы. Яна пачала заляцацца. Мне зрабiлася агiдна. Я думаў пра помсту, iшоў на смерць, а тут трэба было "сушыць зубы", гаварыць чорт ведае пра што. Хацелася стукнуць яе з пiсталета, а потым тых, усiх, што за дзвярамi, абабiтымi жоўтым дэрмацiнам. Сакратарка сказала мне, хто там: "Заступца i следчы".
      Не, раней трэба iх. У мяне не хапала сiлы чакаць. Я падняўся i наблiзiўся да дзвярэй. Але яна загарадзiла дарогу. Аўчарка пiльна сцерагла свайго гаспадара.
      "О, ты нецярплiвы. Але начальнiк не любiць. Май на ўвазе".
      Яна наступала на мяне i адцiскала ад дзвярэй. На маё шчасце, халуi хутка выйшлi. Яны шапталi нешта адзiн аднаму на вуха i задаволена ўсмiхалiся. Лысы намеснiк начальнiка палiцыi Левашоў ушчыпнуў сакратарку за мяккае месца, кiўнуў на мяне:
      "Цi не хахаля ты такога знайшла, Мура? У гэтага ёсць брандспойт".
      Яны цынiчна зарагаталi.
      "Нахабнiкi", - сказала яна ўслед iм, як бы апраўдваючыся перада мной.
      I пайшла ў кабiнет, каб далажыць пра мяне. Выйшла не хутка цi, можа, мне так здалося - цягнулiся хвiлiны. Помню, што я раптам захваляваўся, пачуў, як грукае сэрца. Яшчэ мiг, адзiн мiг - i я адпомшчу за Паўла, за таварышаў. Дзверы адчынiлiся. Яна, Мура, сказала: "Прахадзi" i прапусцiла мяне. Я зачынiў за сабой дзверы асцярожна, быццам яны былi з танюсенькага шкла. Ступаў па дывановай дарожцы на пальчыках, пачцiва i цiха, каб не спужаць звера. Круцiў у руках шапку. Лучынскi глянуў насцярожана, трымаючы руку пад сталом, можа, на кнопцы званка цi на пiсталеце. Але пазнаў мяне (ён iнспектаваў пажарную i разоў колькi з'яўляўся на пажары) i заспакоiўся. Паклаў абедзве рукi на палiраваны стол двухметровай даўжынi, як бы абняў гэты сiмвал сваёй улады. Выпрастаўся ў высокiм крэсле. Сядзеў, як на троне. Яны ўсе iгралi, гэтыя мiзэрныя пустыя людзi, здраднiкi, уяўлялi сябе фюрэрамi i былi такiмi ж бяздарнымi акторамi, як i Гiтлер.
      Я спынiўся крокi за тры ад стала ў пачцiвай паставе. Я загадваў сабе: "Не выдаць... Нiводным рухам не выдаць сябе!" Хоць i марудзiць нельга было: мог зайсцi хто-небудзь з палiцаяў.
      "Дык, кажаш, хочаш перайсцi ў палiцыю? Чаму? Пажарная - тая ж палiцыя. I нам патрэбны там адданыя людзi".
      "Хачу помсцiць за бацькоў, пан начальнiк",
      Кузьма Клешч - сын раскулачанага, у палiцыi былi мае анкеты.
      Лучынскi крыва ўсмiхнуўся:
      "Мы нiкому не помсцiм. Мы будуем новую Беларусь".
      Пры гэтых словах ён адсунуў нагайку, якая ляжала на стале, каля правай рукi.
      Я меўся застрэлiць яго ва ўпор, а таму глядзеў толькi на вузкi твар, на лоб у кароне прыгожых пасiвелых валасоў. Я цэлiўся, выбiраючы момант. I раптам нагайка... Тая, якой ён ударыў Паўла. Адной гэтай дэталi было даволi, каб маланкава змянiўся план. Я скочыў да стала. Я кiнуў цераз стол усю сiлу свайго цела. Каб ён не паспеў нацiснуць кнопку, ударыў кулаком у пераносiцу. Ударыў так, што пасля ў мяне было запаленне надкоснiцы ўказальнага пальца. Я схапiў нагайку, накiнуў скураную пляцёнку яму на шыю i што ёсць сiлы рвануў за канцы - за тоўсты, абглянцаваны, з раменьчыкам, i тонкi, з мяцёлкай калючых дроцiкаў. Хруснулi шыйныя храшчы. Спадар Лучынскi вывалiў ненатуральна доўгi язык. Вылезлi з арбiт вочы... Я падсунуў крэсла да сцяны, каб цела не ўпала i не нарабiла грукату. Было брыдка i пагана: нiколi яшчэ не выконваў прысуд такiм чынам. Звычайна страляў цi кiдаў гранату... Але ўсведамленне, што я выканаў справядлiвы прысуд, адплацiў за смерць таварышаў у дзень iх пакарання, дало новыя сiлы, новы iмпульс жыцця i барацьбы. Не, цяпер не хацелася памiраць! Я скочыў да дзвярэй: цi не iдзе хто? За шчыльнымi дзвярамi прыглушана стукала машынка. Цiха. Вярнуўся да стала i на нейкiм нямецкiм цыркуляры буйна напiсаў:
      "Гэта першы акт помсты за павешаных. Дрыжыце, каты! Смерць здраднiкам!"
      Выйшаўшы, зачынiў дзверы за сабой гэтак жа цiха i асцярожна, як i тады, калi заходзiў у кабiнет. Мура ўсмiхнулася мне:
      "Дамовiўся?"
      "Ага".
      "Да нас цi на ўчастак?"
      "Да вас. Да заўтра".
      "Да заўтра", - задаволена развiталася яна.
      Але ў доўгiм i пустым калiдоры з'явiлася жаданне пабегчы. Я ледзь стрымаў сябе. Дайшоў да лесвiцы, учапiўся рукой у поручнi i зноў-такi прымусiў сябе сысцi з другога паверха не спяшаючыся. Вартавы таксама спытаў:
      "Узяў?"
      "Але".
      "З цябе - куш. Пакуль што цыгарэту".
      Я памацаў пiсталет i гранату. Цыгарэт не было.
      "Аддаў Муры", - прыгадалася, што яна палiла, калi я выходзiў.
      "Ого, хутка ты знаёмiшся, - зарагатаў вартавы. - Але заўтра з пустымi кiшэнямi не прыходзiць, у нас свае законы".
      "Ведаю".
      А сам лавiў кожны гук - цi няма трывогi?
      Па вулiцы я пайшоў шпарка. Накiраваўся на Савецкую. Спадзяваўся, што на цэнтральнай будуць людзi i я схаваюся сярод iх i здолею перабрацца ў Залiнейны раён. А там - некалькi явак. Я паспеў выйсцi на Савецкую. Але ў той дзень яна была бязлюдная. Рэдкiя прахожыя, i то, вiдаць, большасць - агенты ў цывiльным.
      I тут мяне дагнала трывога. Гукi яе даляцелi не з палiцыi - з гестапа, ажно з Паркавай. Зараўлi сiрэны i маторы, загаўкалi аўчаркi. Вулiца ўмiг яшчэ больш апусцела. Нават агенты, вiдаць, кiнулiся да тэлефонаў, каб даведацца, што здарылася, атрымаць указаннi. Я не паскорыў хаду, каб не выдаць сябе. Але iмкнуўся хутчэй дасягнуць разбуранага бамбардзiроўкай квартала, каб схавацца ў руiнах. I раптам - бываюць жа стрэчы! - насустрач Лотке. У вопратцы рабочага. Я зрабiў выгляд, што не пазнаў яго, i прайшоў мiма. Але iнстынкт вопытнага агента i, безумоўна, падазронасць, якую ён меў да мяне ўвесь час, прымусiлi яго дзейнiчаць.
      "Стой! Руки вверх!" - У гэты раз ён крыкнуў на чысцейшай расейскай мове.
      Я павярнуўся... Падняў рукi. Але з правай вылецела лiмонка. Я паспеў убачыць, як Лотке кiнуўся ў акно майстэрнi па рамонту гадзiннiкаў. Раней чым грымнуў выбух, дзынкнула вiтрыннае шкло. Я схаваўся ад узрыву ў нiшы замураваных дзвярэй. А потым кiнуўся ўнiз, звярнуў у першы праезд i пайшоў па задворках. Я iшоў назад, паўз двор управы, амаль паўз самую палiцыю, дзе стаяў гоман галасоў. Па шуму матораў, брэху сабак лёгка было здагадацца, што гестапаўцы абкружаюць кварталы па той бок Савецкай, кварталы руiн. I, аднак, я шкадаваў, што не перасек галоўную магiстраль. Там быў увесь горад, разбураны i цэлы. Там жылi нашы людзi, адтуль быў выхад у поле, у лес. А тут я быў зацiснуты ў невялiкiм раёне памiж цэнтральнай вулiцай, якую цяпер ужо не перайсцi, i ракой, за якую таксама не перабрацца. Уздоўж вулiцы - управа, палiцыя, правей - казармы зондэркаманды, над ракой - элеватар, прыстань са складамi, на беразе - вартавыя вышкi, агнявыя кропкi. I памiж гэтым - некалькi цiхiх вулiц, да якiх не дайшоў пажар i дзе заставалiся жыць нашы людзi. Нашы... А цi ўсе нашы? Гэта своеасаблiвы раён. Дарэвалюцыйнай забудовы. Сялiлiся тут пры цару галоўным чынам чыноўнiкi. Пасля рэвалюцыi шмат якiя дамы былi нацыяналiзаваны, сталi камунальнымi. Але больш за ўсё эвакуiравалася ў пачатку вайны менавiта з гэтых камунальных кватэр. Рабочыя, савецкiя служачыя. А хто застаўся... Не ўсе яны, вiдаць, нашы. Акрамя таго, я ведаў, што тут кватаруе многа немцаў - афiцэры, камерсанты. Праўда, была ў мяне перавага: я выдатна ведаў гэты раён, не толькi кожны завулак, але кожны дом i сад. Я жыў тут, калi вучыўся ў медвучылiшчы.
      У адзiн мiг я ўзважыў усе мiнусы i плюсы. Тут жа выявiў яшчэ адзiн мiнус: я быў ранены. Асколкам уласнай гранаты. Нiша не схавала мяне ўсяго, i асколак пацэлiў у нагу, вось сюды... Я нават намацаў яго. Штанiна набрыняла крывёю. Рана няцяжкая. Але па крывавым следзе лёгка iдуць аўчаркi. Таму я мусiў спусцiцца ў склеп разбуранай крамы, падраць споднюю кашулю i перавязаць нагу. Патрацiў некалькi хвiлiн. За гэты час пачалi абкружаць раён узрыву. Цяпер ужо не толькi шум матацыклаў, але i нямецкiя каманды даляталi да мяне. Мабыць, упэўненыя, што я нiкуды не дзенуся, немцы, здавалася, не вельмi ўжо спяшалiся.
      У невялiкiх руiнах таго раёна схавацца нельга, я добра разумеў. Трэба выходзiць. I я выйшаў у Пушкiнскi завулак, рушыў да ракi. Схаваць могуць толькi людзi, савецкiя людзi. Я зазiраў у вокны драўляных дамоў. Я ведаў гэтыя дамы, але не ведаў людзей. Жыдоўская сям'я, дзе я кватараваў, эвакуiравалася. Другiх знаёмых тут не было. Якiя знаёмыя ў студэнта!
      Прайшла мiма добра апранутая жанчына, агледзела мяне залiшне зацiкаўлена. Што прыцягнула яе ўвагу? Я намагаўся не кульгаць, закрываў рукой прабiтую палу пiнжака. З двара выбег афiцэр, на хаду зашпiляючы гузiкi. Я сцiснуў ручку пiсталета. Але немец не зачапiў мяне, глянуў абыякава i пабег у бок цэнтра. Мабыць, яго выклiкалi па трывозе.
      Я звярнуў у вузкi безыменны завулак, па якiм некалi хадзiў да ракi. Можа, i цяпер спусцiцца да ракi i паспрабаваць пераплыць яе? Але на тым беразе бязлесны луг. Кожны, хто з'яўляецца там, бярэцца на мушкi кулямётаў. Не, ратунак можа быць толькi ў адным з гэтых дамоў. Але ў якiм? Аўчаркi брахалi ўжо недзе каля ўправы. Калi натрапiлi на след, яны будуць тут цераз дзве-тры хвiлiны. Нельга марудзiць.
      Я азiрнуўся i... убачыў дом, у якi мяне пацягнула нейкае асаблiвае чуццё. У такiя моманты з'яўляецца iнтуiцыя, якая вядзе беспамылкова. Дом гэты стаяў не ў рад з iншымi дамамi, а ў глыбiнi добрага саду. Прыгожы асабняк. Аднойчы я быў у гэтым доме. Прыходзiў здаваць экзамен гаспадару яго доктару Савiчу.
      - Савiч? Той Савiч? - не вытрымаў i выказаў сваё здзiўленне Шыковiч.
      - Але. Той Савiч, пра якога Гукан з тваёй дапамогай пiша, як пра здраднiка. Той Савiч, якi супрацоўнiчаў з немцамi, узначальваў аддзел управы i якому фашысты арганiзавалi пышнае пахаванне.
      - Тысяча i адна ноч. I ты пайшоў у гэты дом?
      - Але. Сiгануў цераз паркан, пераканаўшыся, што завулак пусты. Безумоўна, я рызыкаваў. Я ведаў, хто такi Савiч. Больш таго, я ведаў, што ў доме кватаруе лекар нямецкага шпiталя. Што ж... памiраць, дык з музыкай, чорт вазьмi! Я iшоў ужо ў той дзень раз на смерць. Яна дала адтэрмiноўку. I калi не было iншага выйсця, калi любы варыянт даваў яшчэ менш шанцаў... Але, акрамя ўсяго, была нейкая iнтуiцыя... Была вера ў гэтага чалавека. У Сцяпана Савiча. Я ведаў не Савiча-здраднiка, а Савiча-лекара, буйнейшага iнфекцыянiста, бясстрашнага чалавека, якi за сорак год лекарскай дзейнасцi патушыў дзесяткi эпiдэмiй. Яго паважалi ў горадзе. Няўжо такi чалавек мог прадацца?
      Звалiўшыся ў чужы сад, як з неба, я спалохаў мiлую iстоту. Яна кармiла трусiкаў. Клеткi з трусамi стаялi паўз паркан у два паверхi. Я пазнаў дзяўчыну. Дачка Савiча. Калi мы прыходзiлi да хворага доктара здаваць экзамен па iнфекцыйных хваробах, яна, падлетак, школьнiца, падавала нам чай. Доктар, знаёмячы нас з ёй, сказаў: "Гэта мая гаспадыня". Але iмя яе за тры гады я, безумоўна, забыўся.
      Яна войкнула, а потым сурова спытала:
      "Што вам трэба? Хто вы?"
      "Цiшэй! - шыкнуў я. - Я друг тых, каго сёння павесiлi".
      "Павесiлi? А каго павесiлi?"
      Я ўзлаваўся. Калi iдзе такая вайна, калi штохвiлiны гiнуць людзi, жывуць, аказваецца, вось i так: за высокiм парканам, у добрым садзе, кормяць трусiкаў... Жаруць трусяцiну... I не ведаюць, што робiцца навокал.
      "Людзей, якiя не сагнулi спiны. Чуеце? Аблава! Схавайце мяне!" Узлаваны, я не прасiў - загадваў.
      I яна зразумела. Схапiла мяне за руку i шпарка пабегла да дома. У калiдоры спынiлася, задыханая, узбуджаная.
      "Куды ж вас схаваць? Пад кухняй ёсць пограб. Хочаце туды?"
      Я паверыў у яе шчырасць i цалкам даверыўся ёй. Але на парозе кухнi яна спынiлася. Перадумала.
      "Не, у пограб дрэнна. На другiм паверсе пакоi нямецкага лекара пана Грота, ён кватаруе ў нас. Я зачыню вас у яго пакоях. Добра? "
      Я згадзiўся i на гэта. Яна збегала некуды, вярнулася з ключамi. Мы паднялiся ў мансарду, у добра абстаўленыя пакоi. Пакiдаючы мяне, яна ўсмiхнулася ласкава i разгублена.
      "Ключа ў мяне няма. Няхай шукаюць Грота. У тым пакоi за шафай дзверы на гарышча. А там у нас чорт нагу зламае".
      Я падзякаваў. Яна зачынiла дзверы на ключ. Але праз хвiлiну вярнулася i прашаптала ў замочную шчылiну:
      "Слухайце, вы... Як вас? Калi яны ўсё-такi ўварвуцца сюды, вы будзеце страляць?"
      "Буду!" - цвёрда i бязлiтасна адказаў я.
      "У шафе ў Грота стаiць аўтамат".
      О, дзяўчо гэтае было не з баязлiвых! Дарэмна я ўпачатку блага падумаў пра яе. З той хвiлiны я адчуў да яе павагу. Безумоўна, учынкi яе ў той мiг маглi быць не ад свядомага пераканання, а ад жадання рамантыкi, што ўласцiва такому ўзросту. Але было бясспрэчна - чалавек наш, сумленны. Iнтуiцыя не падвяла. I гэта радавала.
      У завулак яны ўскочылi ў той жа мiг, як я застаўся адзiн у шыкоўнай кватэры нямецкага афiцэра. Я ўбачыў iх праз акно. Гестапаўцаў з сабакамi i палiцаяў. Але я перабольшваў ролю аўчарак. Не такiя яны ўжо разумныя i не такi ўжо ў iх тонкi нюх, як пра гэта расказвалi легенды. Звычайныя сабакi. Усе тры чамусьцi кiнулiся ў адзiн двор. Безумоўна, следам за iмi туды ўскочыла ўся зграя гестапаўцаў i палiцаяў. Пачаўся вобыск. Пошукi ў тым доме занялi хвiлiн дзесяць. Потым з'явiлася тая модна апранутая жанчына, якую я сустрэў. Я пазнаў яе нават з такой адлегласцi. Яна паказала гестапаўцам на гэты безыменны завулак. У мяне ёкнула сэрца. Няўжо яна бачыла, як я пераскочыў цераз паркан?
      Гестапаўцы кiнулiся сюды. Я заглянуў у шафу. Сапраўды, там стаяў аўтамат. Я не адважыўся наблiжацца да акна, каб сачыць за iмi. Маглi ўбачыць. Але вось сабакi загаўкалi, заскуголiлi каля таго месца, дзе я пераскочыў паркан. Значыцца, напалi на след. Я дастаў аўтамат.
      I раптам у садзе пачаўся дзiкi вэрхал: вой, брэх, пiск, крык. Я жахнуўся. Няўжо яны кiнулiся на маю ўратавальнiцу? Яна датыкалася да мяне, брала за руку. Забыўшыся на небяспеку, я наблiзiўся да акна. I ўбачыў: аўчаркi рвалi трусоў.
      Ты ведаеш, што зрабiла гэтае дзяўчо? Не кожны вопытны падпольшчык мог бы дадумацца. Яны выпусцiла трусоў. Больш таго, яна забiла аднаго i кiнула на сцежку каля таго месца, дзе я пералез паркан. Раз'юшаныя, галодныя сабакi, учуўшы пах крывi, ашалелi. Гестапаўцы не маглi iх стрымаць. Дзве аўчаркi пераскочылi паркан i, убачыўшы трусоў, пагналiся за iмi.
      А ў фортку грукалi гестапаўцы.
      Гаспадыня спалоханым голасам крычала з ганка:
      "Я баюся вашых сабак! Я баюся вашых сабак!"
      Вiдаць, нехта з гестапаўцаў пералез i адчынiў калiтку.
      Тады яна закрычала абурана: "Панове! Панове! Што вы робiце? Гэта трусы пана Грота! Хiрурга шпiталя пана Грота. Яго трусы. Божа мой! Што мне скажа пан Грот?"
      Сабак нарэшце ўгаманiлi. Цяпер яны толькi гырчалi, даядаючы трусяцiну.
      Яе спыталi ветлiва:
      "Скажыце, фрэйлейн, сюды нiхто не заходзiў?"
      Яна ўсхлiпнула:
      "Трусы пана Грота! Гэта дом доктара Савiча. I ў нас кватаруе пан Грот, хiрург шпiталя".
      Гестапавец цi, магчыма, палiцай паўтарыў пытанне па-расейску.
      "У нас заўсёды зачынена фортка. Тату пагражаюць, што яго заб'юць за тое, што ён служыць у немцаў. Я казала яму: навошта яму служыць? Ён мог прымаць хворых дома, як доктар Грайпiнер. У Грайпiнера хутка будзе свая клiнiка. А тату сапраўды могуць забiць. Няшчасныя трусiкi!.. Што скажа пан Грот?"
      Яна iграла наiўную дурную дзяўчынку. Але гестапаўцам не было калi слухаць яе балбатню. Старэйшы закамандаваў:
      "Пашукаць!"
      Яны зайшлi ў дом. Сабакi не пайшлi, бо iх цiкавiлi больш трусы, а не мой след. Ды i ад следу, як я пасля даведаўся, нiчога не засталося. Гэтая дзяўчынка зрабiла яшчэ адзiн надзiва хiтры ход: яна паспела працерцi ганак i падлогу ў калiдоры растворам фармалiну.
      З пакояў першага паверха далятаў да мяне гул галасоў, але слоў нельга было разабраць. Потым я пачуў iх крокi на лесвiцы. I яе голас:
      "Там жыве пан Грот. Але ён не пакiдае ключа. Ён не верыць, што я магу ўпiльнаваць дом. Вы можаце, безумоўна, паламаць дзверы. Вы падушылi яго трусiкаў. Але што скажа пан Грот? Ведаеце, давайце лепш я пазваню яму, няхай ён прывязе ключы. Ён хутка, у яго свая машына. Тады вы самi растлумачыце яму, што гэта вашы сабакi падушылi яго трусоў. Каб ён не думаў, што я не ўпiльнавала".
      "Ну i знайшоў сабе трашчотку гэты Грот", - сказаў адзiн гестапавец, нацiскаючы на ручку дзвярэй.
      Другi, недзе ўнiзе, засмяяўся:
      "А так яна нiчога. Маладзенькая. Ножкi стройныя".
      Вiдаць, глядзеў, нахабнiк, на яе ногi знiзу. Крокi пачалi спускацца, аддаляцца. I ўсё звiнеў яе галасок. Яна ўсё яшчэ нешта гаварыла пра свайго тату, пра пана Грота i пра трусоў. Я пачуў шум машыны. Потым падрабязны даклад аб пошуках нейкаму начальнiку. Магчыма, што гэта быў сам Бругер. Выслухаўшы, ён рэзюмаваў:
      "Iдыёты! Перавярнуць дагары ўвесь раён, але знайсцi гэтую сволач! Вось яго фатаграфiя".
      Працавалi яны аператыўна, нiчога не скажаш: менш як за гадзiну пасля здарэння была размножана мая фатаграфiя.
      Я чакаў: будуць яны "пераварочваць" дом Савiча цi не? Прызнаюся, у той мiг мне не хацелася страляць у iх нi з пiсталета, нi з аўтамата. Я разумеў, якую небяспеку наклiкаў бы ўзброеным супрацiўленнем на гэтую мiлую "трашчотку". Пры ўсёй суровасцi i бязлiтаснасцi таго дня мне да болю стала шкада яе. Ёй трэба жыць! Трэба жыць... каб прынесцi камусьцi многа радасцi.
      Нам пашанцавала: у дом яны больш не вярнулiся. Бругер верыў доктару Савiчу. "Пераварочвалi" суседнiя дамы.
      Праз некаторы час яна зайшла да мяне. Цiхенька адчынiла дзверы, моўчкi прайшла да канапы, зморана села, выцерла далоняй лоб. Але вочы яе блiшчалi радасна i ўзбуджана.
      "Ух, здаецца, мiнула. Як я баялася! Ох, каб вы ведалi, як я баялася. Цяпер я ведаю, што такое "душа ў пятках". Яна скiнула басаножку i памацала сваю пятку; гэта было наiўна i смешна, i яна сама засмяялася: "А хораша я вадзiла iх за нос. Вы чулi? З мяне магла б выйсцi актрыса. Да вайны я хадзiла ў драмстудыю пры клубе чыгуначнiкаў".
      I яна ўздыхнула, успомнiўшы той дарагi даваенны час.
      Я спытаў, як яе iмя.
      "Софа... Мама звала - Соня, а тата i цётка - Зося. Мама мая на дваццаць гадоў маладзей за тату, i яе забралi ў армiю, мама - хiрург. У нашу армiю, - з гонарам падкрэслiла дзяўчына i тут жа ўздыхнула. - А тата працуе ў немцаў. Парадокс. Праўда? Цёця Марына памерла два месяцы назад. Пасварылася з татам, а ў яе хворае сэрца. Тата вельмi перажывае цяпер. А што гэта я, тата, тата... А вы, можа, не ведаеце, хто мой тата... Гэта - доктар Савiч. Вы гараджанiн? У горадзе яго многiя ведаюць".
      Я адказаў, што ведаю Сцяпана Андрэевiча, ён вучыў мяне.
      Гэта яе проста ашаламiла. Яна падскочыла, наблiзiлася i пiльна ўгледзелася ў мой твар.
      "Божа мой! Цяпер я, здаецца, успамiнаю. Вы прыходзiлi да таты здаваць экзамены, калi яго аперыравалi з прычыны тромбафлебiту".
      I раптам стала задумлiва-сур'ёзнай. Спытала:
      "Скажыце, вы ведалi, што тата працуе ў немцаў?"
      "Ведаў".
      "Ведалi i прыйшлi ў наш дом?"
      "Ведаў i прыйшоў, бо ўпэўнены, што доктар Савiч не прадасць мяне".
      Яна доўга глядзела мне ў вочы, а потым нахiлiлася i... пацалавала ў шчаку. Пацалавала не па-дзявочы, сарамлiва цi гарэзлiва, а па-даросламу, сур'ёзна, з удзячнасцю.
      Мая першая падпольная клiчка была "Вiктар", i я чамусьцi сказаў яе, а не сапраўднае iмя, хоць пасля зразумеў, што гэта недарэчна, непатрэбна i няшчыра перад Зосяй.
      "Дзякую вам, Вiктар. Цяпер вы мне брат. I я вас схаваю, як брата. Так схаваю, што фрыцы за сто год не знойдуць. Хадземце. А то праз гадзiну прыйдзе Грот. Ён дакладны".
      Тады я спытаў:
      "Думаю, у доме, дзе жывуць два лекары, знойдзецца скальпель i пiнцэт?"
      "Скальпель? Навошта вам скальпель?"
      "У бядры маiм сядзiць асколак гранаты".
      Вельмi магчыма, што толькi ў той мiг яна адчула ўсю сур'ёзнасць барацьбы, свайго мiмавольнага ўступлення ў гэтую барацьбу, небяспекi, якая цяпер пагражала ёй, бацьку. Трусы, фармалiн, балбатня з гестапаўцамi - усё гэта, вiдаць, рабiлася ў парыве, у захапленнi незвычайнасцю, усё гэта была амаль гульня ў хованкi маладога здаровага хлопца. А тут яна зразумела. I разгубiлася, спалохалася, замiтусiлася.
      "Што ж рабiць? Хадземце ў бацькаў кабiнет, там усё ёсць. Не, не... Нельга. Могуць прыйсцi. Давайце сюды... на гару. Аўтамат паставiм на месца... Вось так... Крывi не накапала?" - агледзела падлогу. Потым адчынiла невялiчкiя сцянныя дзверы, i мы апынулiся ў каморы, завешанай вопраткай. Дзесяткi палiто, касцюмаў, плаццяў. Нешта зашыта ў прасцiны, мабыць, футры. Пахла нафталiнам.
      "Багата жыве доктар Савiч. Шкада дабра, таму i да немцаў падаўся", падумаў я нядобразычлiва.
      Мы падлезлi пад вопратку i яшчэ праз меншыя дзверкi выйшлi на гарышча вузкi тунель памiж сцяной мансарды i дахам. Аднекуль здалёк цадзiлася святло, i было вiдаць, што тут сапраўды "чорт зламае нагу". Старыя крэслы, карцiны, дываны, верстакi, рыбацкiя сеткi, мяшкi, посуд - усё гэта было нагрувашчана абы-як. Мы ледзь прабралiся. Нават паўзлi праз нейкую шчылiну. Гэта быў праход пад выступам акна. Такiм чынам мы перабралiся на другi бок, за глухую сцяну мансарды, дзе было больш прасторна i светла.
      Тут на старым матрацы Зося зрабiла мне прытулак. Праз другi ход, праз люк у столi над кухняй, яна прынесла прасцiну, падушку, коўдру, iнструменты, бiнты, вату, ёд.
      I я зрабiў сабе аперацыю - дастаў асколак. З яе дапамогай. Перад гэтым мы паспрачалiся. Я лiчыў сябе ўжо закончаным медыкам. Медтэхнiкум, як тады называлi, курс iнстытута... Ва ўсякiм разе, даўно ўжо пазбавiўся фальшывай сарамлiвасцi, калi што тычылася хваробы. Але, ведаеш, перад гэтай дзяўчынкай мне стала сорамна агаляць сябе. Я папрасiў яе адысцi. Яна запярэчыла.
      "Я нiколi не хацела быць лекарам. Але я дачка лекараў", - сказала яна рашуча.
      I такi добра памагла мне. Ва ўсякiм разе, крывi не баялася i павязку зрабiла прафесiйна.
      А потым прыйшоў Грот. Мы пачулi, як ляпнулi за сцяной дзверы. Зося нырнула ў люк. Цяжкiя крокi. Iх галасы, яго i яе. Словы глухлi ў сцяне. Пра што яны гаварылi? Я ненавiдзеў немца двайной нянавiсцю: i за тое, што ён афiцэр гiтлераўскай армii, i за тое, што адарваў Зосю i не дае ёй з'явiцца сюды. Аднаму мне было цяжка. Вечарэла. Узняўся вецер. Стары бляшаны дах грымеў на тысячу ладоў. А мне здавалася, што над горадам iдзе стралянiна, што крычаць жанчыны, дзецi. Уявiлiся павешаныя, так, як нi разу яшчэ за гэты доўгi i страшны дзень. Вецер гойдае iх целы. Счарнелыя твары. Счарнелы твар Паўла. Той жывы, ясны твар, па якiм заўсёды гуляла ўсмешка, то гарэзлiвая, вясёлая, то хiтрая, то сумная. Ён стаяў перада мной жывы i прасiў: "Антоша, калi са мной што здарыцца, не забудзь Тарасiка". Я не знайшоў Тарасiка. I мне хацелася раўцi ад крыўды i болю.
      Пачуўся глухi барытон Савiча. Недзе ўнiзе. Туды ж спусцiўся немец. Галасы сцiхлi. Напэўна, селi вячэраць. У светлай сталовай, за круглы стол, накрыты белым абрусам. Упершыню я ўспомнiў, што цэлыя суткi нiчога не еў. Але есцi не хацелася. Гудзела ў галаве. Хто такi Савiч? Зося горача падзякавала, калi я сказаў, што ўпэўнены, што доктар Савiч не прадасць мяне. Але яна не сказала: прыйдзе тата i зробiць вам аперацыю, не павяла ў бацькаў кабiнет. Чаму? Цi скажа яна яму пра мяне?
      Тысячы думак адразу. Яны палiлi мозг. Я адчуваў, што пачынаецца гарачка. Калi страчу прытомнасць, пачну трызнiць - выдам сябе, выдам яе... I я напружваў усе сiлы...
      Сцямнела. А вецер не сцiхаў. Асеннi. Халодны. Злы. I я такi правалiўся ў жудасную яму. Там, клубком сплёўшыся, качалiся ваўкадавы. Гледзячы на iх, iржалi эсэсаўцы, i морды ў iх таксама сабачыя. Раптам Лучынскi страшэннай доўгай рукой, як у Вiя, паказаў на мяне: "Вось ён!" Я ўцякаў. А яны гналiся за мной. З надзвычайнай лёгкасцю я скакаў цераз парканы, цераз дамы нават. А яны не адставалi. У мяне калацiлася сэрца. Вось-вось дагоняць.
      Апрытомнеў я ад дотыку да твару халоднай мяккай далонi i шэпту над вухам:
      "Родненькi мой! Што з табой? Гарачка? На, выпi вось гэта. I з'еш".
      У поўнай цемры дзяўчына сунула мне цёплую пляшку. Памагла падняць галаву. Я выпiў салодкую вадкасць, ад якой пахла парэчкамi i вермутам. Яна падбадзёрвала:
      "Пi, пi. Ты стагнаў. Не трэба стагнаць. Нельга. Каб я магла застацца тут з табой! Я пiльнавала б цябе. З'еш вось гэта".
      У руцэ маёй апынуўся кавалак мяса, вiдаць, трусяцiны.
      "Яны селi гуляць у шахматы, бацька i Грот. Абодва нечым усхваляваны, нешта хаваюць ад мяне. А я - ад iх. Каб мне застацца з табой, Вiктар. Я пiльнавала б цябе".
      Пiтво i ежа падмацавалi. Я зразумеў, чаго яна баiцца. Прыйшлося заспакоiць яе, што я не буду больш стагнаць i крычаць:
      "Гэта ў сне. Больш спаць не буду".
      Яна бясшумна знiкла. Але пакiнула мне сiлу i заспакоенасць. Цяпер я адчуваў яе прысутнасць, яе клопат. I мне не было страшна ў цемры, пад дахам, якi гудзеў i ляскатаў. Каб толькi не залiшнi быў яе клопат, а то якраз яна, а не я, можа правалiць нас. Цяпер ужо я думаў не пра сябе - пра нас.
      Мне сапраўды стала лепш. Ва ўсякiм разе, прытомнасць больш не трацiў.
      Недзе апоўначы пайшоў дождж. Тысячы малаткоў загрукалi па блясе. Потым па маёй галаве. Аглушылi. I я правалiўся ў пустую яму, дзе не было нi сабак, нi гестапаўцаў.
      Прачнуўся, калi развiднела. Адчуванне ранiшняе - здаровае. Нават нага не вельмi балела. Больш балеў палец на руцэ, i я доўга не мог успомнiць - ад чаго. У думках - цiшыня. I на двары цiха. Ляпнула фортка. Галасы. Нехта пайшоў. Хутка з'явiлася Зося. Прынесла сняданак - кашу, малако, яблыкi. Смачна i многа. Была яна засяроджаная, сур'ёзная, не такая гаварлiвая, як учора. Паведамiла з болем i смуткам:
      "Яны павесiлi адзiнаццаць чалавек. На плошчы. Якое зверства! А нашы задушылi начальнiка палiцыi", - i таксама з болем.
      "Сабаку - сабачая смерць", - не вытрымаў я.
      Яна глянула на мяне i... здагадалася:
      "Ах! Гэта - вы?!"
      Цяжка зразумець, чаго больш было ў яе воклiчы: здзiўлення, захаплення, iнтэлiгенцкай грэблiвасцi цi страху? Я спалохаўся, што цяпер гэтае аранжарэйнае дзiця будзе баяцца мяне. Страшна стане ёй заставацца адзiн на адзiн з чалавекам, якi можа вось так проста задушыць другога.
      "Я выканаў прыгавор народа. Гэтаму гаду даўно быў вынесены прысуд. У мяне не было другой зброi..."
      Гэта было як апраўданне, i самому мне стала непрыемна. Чаму я апраўдваюся? Не, яна зразумела. Уздыхнула цяжка i сказала:
      "Я хачу ненавiдзець iх, як вы. Хачу i не магу. Грот добры чалавек. Культурны, ветлiвы".
      Яна меркавала аб фашыстах па адным нямецкiм лекары.
      "Для таго каб ненавiдзець iх так, трэба ўбачыць тое, што бачыў я!" - i горача пачаў расказваць ёй пра расстрэл ваеннапалонных у кар'ерах цагельнага завода, пра катаваннi нашых людзей у сутарэннях гестапа, пра жудасцi жыдоўскага гета, пра зверскае забойства дзевяцiгадовага хлопчыка, майго суседа, вiна якога заключалася ў тым, што, гуляючы на вулiцы, ён напiсаў на снезе слова "Гiтлер"... I пра барацьбу, якую вялi армiя, народ, партызаны. Пра падполле ў горадзе. Пра Паўла. Як крычаў ён да людзей апошнiя словы перад карай. Не, яна жыла не так ужо iзалявана. Многiя факты даходзiлi да яе. Але паводзiны бацькi, якога яна любiла i з маленства верыла кожнаму слову яго i ўчынку... А потым гэты Грот. Ён хiтра капаў на дзявочы розум. Быццам асуджаў жорсткасцi ўлад. Але тут жа апраўдваў iх тым, што нiбыта з нашага боку вайна вядзецца антыгуманна, у парушэнне ўсiх канвенцый. Факты фанатычнага забойства нямецкiх салдат i чыноўнiкаў вымушаюць улады да такой жорсткасцi. Вайна ёсць вайна. А вось каб наш народ скарыўся, яны, немцы, рабiлi б толькi адно: неслi б сваю высокую культуру. Ён многа i часта казаў ёй пра вялiкую культурную мiсiю нямецкай нацыi.
      Паслухаўшы Зосю, я зразумеў, што не такi ўжо ён бяскрыўдны, хiрург Грот. Шмат у чым ён страшнейшы за тых, што страляюць i вешаюць. Рознiца хiба ў тым, што ён проста разумнейшы за iх. Юная чыстая душа рвалася да змагання, а яе хiтра скоўвалi ланцугамi хлуслiвых слоў i перакананняў. Ператваралi ў чысценькую культурную кухарку. Хацелi, каб у будучым яна ведала толькi тры "К": кiрхен, кюхе, кiндэр. Яны даручылi ёй усю гаспадарку, каб у яе не заставалася часу на што другое. У доме мог быць дзяншчык, работнiца. Не, яна гаспадарыла адна. Грот i бацька памагалi ёй. Ну, Грота я разумеў. За год пабачыў усялякiх фашыстаў. Але Савiч... той Савiч, якi ўсё жыццё смела змагаўся з эпiдэмiямi... Навошта яму завязваць вочы ўласнай дачцэ? Добра, што яна вось такая выйшла з савецкага жыцця, са школы. Без бунту, без шуму, аднак iрвала ўсе iх путы.
      "Якая была б падпольшчыца!" - падумаў я, калi яна мiж iншым расказала пра трусоў i фармалiн.
      Мы з ёй гутарылi гадзiны дзве. Потым яна спахапiлася: "Ой, трэба ж абед гатаваць!" Савiч i Грот з'яўлялiся на абед роўна ў гадзiну дня. З нямецкай дакладнасцю.