Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)

Цяжкiя сьвяцiльнi й кандэлябры таксама з срэбра й мастацкай выштукаванасьцю куды вышэй за тыя, што ў сьв. Якава й сьв. Пятра, i тоўстыя васковыя i лойныя сьвечкi ў iх лiюць мяккае сьвятло на чалавека й рэч, найперш на сьцены з дарагiмi шпалерамi з голымi нiмфамi на iх, калi тыя бавяцца з аднарогам, а на тых вунь - траянскi прынц Парыс, выбiрае, якая з трох багiняў самая прыгожая, i ўсе тры з голымi пышнымi грудзьмi, апетытна акруглымi клубамi, ну як ўсё роўна ў лэдзi Маргарэт, якая здымае зь сябе шпацырную палярынку й запрашае гасьцей за стол у сукенцы, якая i выстаўляе яе панаднасьцi, i дзiка пачашчае дыханьне магiстру Айцэну. Стол накрыты цудоўнымi блюдамi: дразды, гефiлтэ фiш i самая розная смажанiна, усё строга кашэрнае, як з усьмешкай тлумачыць сэр, далiкатна прыпраўленае, да ўсяго дарагiя бутэлькi зь венецыянскага шкла, празь якое iскрыста праблiсквае вiно. У адным эркеры сядзяць двох музыкаў, адзiн зь лютняй, другi зь вiялiнай, граюць пяшчотныя мэлёдыi, да таго ж каторы зь лютняй яшчэ й сьпявае, праўда не пра Бога, не пра нябесныя радасьцi, а пра каханьне й любоўную млосьць. Адна асалода застольнiчаць, асаблiва калi жыд, як гаспадар на чале стала, лэдзi каля магiстра, а Лёйхтэнтрагер сядзiць пры дзеве Барбары, гэтакiм чынам яшчэ цясьней ушчыльняючы повязi, якiя ўзьнiклi падчас шпацыру.
      Магiстру Паўлю аж так добрыцца на душы ад ежы й пiтва, а яшчэ ад таго выпраменьваньня, якое йдзе ад яго суседкi, якая выдатна падагравае i iскрыць свае сокi; пры гэтым Маргрыт, цi як яе - прынцэса Трапезундзкая альбо лэдзi падкладвае яму самыя лепшыя кавалкi, падлiвае зноў i зноў, i за кожным разам ён бачыць, як яна паводзiць пышнымi плячыма, што здаецца адкусiў бы кавалачак зь iх, а не з талеркi, i як яна так умела туга напiнае грудзi, што яны аж як бы самi просяцца з карсажа. Але й дзева Барбара штораз больш разахвочваецца да свайго суседа, якi салодзенькiмi губкамi нашэптвае ёй на вушка ўсякае-ўсялякае, як ён хоча яе, асаблiва за яе дзявоцкiя формы, i, божа, як бы ён зь ёю пабавiлiся, як анёлкi памiж сабою, а ён як хохлiк, а менавiта ж бо ззаду, альбо ж i зьверху бубкi, зьнiзу губкi - таксама сьлiчна!, пакуль абое, зьлiўшыся, ня пырхнулi б у адзiную шчаснасьць, якая даецца добрым людцам ужо тут, на зямлi, i што ён трымаецца толькi зь вернасьцi свайму сябру Айцэну, якi, як яна можа лёгка бачыць, ужо даседзеўся да таго, чаго Сьвяты Дух ужо выседзеў у Марыi. I якраз таму, што Барбара пра такiя забавы пакуль што ведала толькi па чутках, ня кажучы пра тое, каб начамi ў iх практыкавацца, кроў гарачымi хвалямi шумуе ёй у галоўцы, але тым часам i ў тым месцы, якiм ведзьмы садзяцца на памяло, высока ў паветры летучы на Блоксберг на шабас, i ў яе беднай галоўцы ўзьнiкаюць выявы голых цел, палка склiненых памiж сабою, i ў такой грахоўнасьцi, што яна ўжо ня можа й сваёй калейкай шэпцiкам лашчыць Лёйхтэнтрагеру вушка, што годзе, напрамiлы божа, ну, перастань жа, ад такiх слоў я ўся перавялася.
      Тым часам жыд зь нейкай адмысловай пляшкi налiвае гасьцям у чаркi салодкага, цяжкага вiна, пра якое кажа, што сам чорт гадаваў лазу й чавiў гронкi, але рэбэ Ёшуа, як хрысьцiяне называюць Iсуса, на сваёй апошняй тайнай вячэры з вучнямi пiў якраз гэтае вiно i, як вядома, дабраславiў яго, так што вiно сёньня робiць так, што таму, хто яго п'е, праўдзяцца ўсе яго жаданьнi. Пасьля кiвае музыкам, тыя выходзяць наперад, i каторы зь лютняй схiляецца перад лэдзi й перад дзевай Барбарай i заводзiць песеньку:
      Мне так, ня знаю як,
      ты ўся ў маiм нутру,
      Прыйдзi, аддайся мне,
      iнакш бо я памру.
      Iнакш памру.
      Як зорачка ўначэ,
      так я к табе лячу.
      Прыйдзi, дай сэрца мне
      i нештачкi яшчэ.
      I дай яшчэ.
      Гасподзь стварыў людзей,
      зь людзьмi цяпер бяда.
      Прыйдзi, пусьцi ў сябе,
      кашлатачка н-да... н-да...
      Мая бяда.
      Ад гэтых слоў, ад музыкi Барбара глыбока заглядвае ў вочы Лёйхтэнтрагеру, а магiстр у вочы лэдзi, i ўжо яны ведаюць, чаго хочуць, бо прычасьцiлiся ад дабраславёнага вiна. Сэр Агасфэр дае знак, i цёмная заслона на задняй сьцяне рассоўваецца, адна палавiна налева, другая палавiна, значыцца, направа, i вачам адкрываецца шырокая памяшкальня, такая ж шыкоўная, як i тая, дзе банкетавалi, але крыху меншая, пасярэдзiне якое шырокi ложак зь мяккiмi падушкамi й балдахiнам, так званым нябесным дахам над iм, расшытым золатам з кутасамi па краях.
      А цяпер, абвяшчае сэр, пара, пара павязаць маладую пару, па ўсiх законах гонару, натуральна: ён i лэдзi будуць за сьведак, а ягоны прыяцель Лёйхтэнтрагер, як прынята, цэлебруе шлюб паводле рытуалу, каб усё як сьлед, што й сам магiстр лепш ня ўчынiў бы.
      I з гэтымi словамi ён кажа маладзёну й ягонай Барбары стаць поруч ля падножжа ложка. Лёйхтэнтрагер раптам аказваецца ў духоўнай хабiце, увесь у чорным i зь белым каўнерыкам, трымаючы ў руках кнiгу, была яна Бiблiя цi не, Айцэн сказаць ня можа, бо ў яго круцiцца ў галаве, вочы лезуць з вачнiц, калi ён вось так стаiць перад ложкам поруч з суджанай яму нявестай i яму здаецца, што бачыць Маргрыт, голую, як на карцiне майстра Кранаха зь Вiтэнбэрга, з каштоўным калье на шыi й рознымi iншымi залатымi штукенцыямi на руцэ.
      А Лёйхтэнтрагер разгортвае кнiгу й кажа:
      - Слухайце, вы каханыя, чаму вучыць Сьвятое Пiсаньне пра боскае ўстанаўленьне шлюбу: Бог стварыў чалавека паводле свайго вобразу, i стварыў ён мужчыну й жанчыну, бо сказаў Бог, я хачу зрабiць мужчыне памочнiцу, каб ня быў ён адзiн. Але муж павiнен быць верны сваёй жонцы, як i жонка свайму мужу. Але жанчына ня мае ўлады над сваiм целам, а муж. Вы, жанчыны, павiнны, слухацца сваiх мужоў, як валадароў, бо муж ёсьць галава жонкi, як Хрыстос ёсьць галава эклезii вернiкаў. Але як абшчына вернiкаў падданая Хрысту, так i жонка падданая мужу свайму ва ўсiх справах ягоных.
      Магiстр ведае тэкст вельмi добра й яшчэ ведае, што Лёйхтэнтрагер прамаўляе слова ў слова, дакладна дэка ў дэку, i ўсё ж яму здаецца, што гучаць яны як чысты зьдзек i кпiны, асаблiва калi сэнс iх прыкласьцi не да сухарэбрай Барбары, а да голенькай Маргрыт, на якую жыд паклаў руку як яе гаспадар i валадар. I ўвесь сьцiнаецца, калi Лёйхтэнтрагер пытаецца ў яго:
      - Цi хочаш ты, Паўль фон Айцэн, сутную тут дзеву Барбару Штэдэр прыняць з рук божых за жонку сабе, кахаць яе й шанаваць яе й трымацца непарушна вернасьцi, пакуль сьмерць не разлучыць вас?
      - Хачу, - кажа ён, не таму, што сапраўды хоча, а таму, што адчувае, што ўсё яму ўжо вызначана наперад з таго дня ў "Лебедзях" у Лейпцыгу, i чуе, як яго сябар вось ужо гаворыць да дзевы й задае ёй пытаньнi, цi хоча яна ўзяць сутнага тут Паўля фон Айцэна за мужа, цi хоча слухацца яго й падпарадкоўвацца яму ва ўсiх справах, пакуль сьмерць не разлучыць iх, чуе яе згоду й бачыць, як Лёйхтэнтрагер падымае руку й дабраслаўляе новы саюз у iмя Бога Айца, Сына й Сьвятога Духа, быццам ён быў высьвечаны й рукапаложаны й быў на "ты" са Сьвятой Тройцай. Бачыць таксама, як Барбара адразу ж дае нырца ў ложак, раскiдае рукi, але не да яго, а да ягонага сябра Ганса. Але той нагiнаецца, расшнуроўвае абутак, а менавiта на кульгавай назе, кладзе гэты чаравiк на коўдру над жыватом дзевы й кажа: "Каб ты ведала, пад чыiм ботам ты будзеш жыць з гэтага часу й хто ёсьць твой гаспадар"; а Маргрыт, то-б-тое прынцэса Трапезундзкая, то-б-тое лэдзi звонка пляскае ў далонi й курчыцца ад сьмеху. А сэр пасьмiхаецца далiкатна й пытаецца ў магiстра, цi не хацеў бы ён зрабiць прыгатаваньнi й далучыцца да суджанай яму.
      Кажучы гэта, бярэ пад руку лэдзi й выходзiць, за iм Лёйхтэнтрагер; пасьля чаго заслона зачыняецца, i толькi салодкая музыка застаецца. I тут нападае на Айцэна вялiкi юр, i ён прыгадвае, што сказаў яму яго сябар Ганс, менавiта, што Бог стварыў усiх i ўсякiх жанчын з аднолькавай дзiркай i для аднолькавых патрэб i мэтаў; i не марудзячы далей, ён скiдае зь сябе парадную вопратку i ўпаўзае да Барбары пад коўдру; а тая ўжо растапырылася ў поўнай гатоўнасьцi й юрзае заднiцай, быццам змалку нiчога iншага не рабiла, уся жарсьць i пажада, i стогне й клiча: "Ходзь, каханы, ходзь да мяне", i Айцэну робiцца весела, калi чуе, якi ў яго прыгожанькi гарбок, якiя прыгожыя i густыя валаскi на грудзях, ну, i ўсё такое iншае. I заўважае раптам, што на ёй iнкуб, але й сам адчувае, што такi самы iнкуб i пад iм, нiбыта Барбара, i ведае, што гэта голая Маргрыт, на якой ён гарцуе поўным чвалам, а пасьля зноў павольна роўненькiм i леным трушком, а яна трымае яго й прымае, прымае, пакуль яму самому не пачынае здавацца, што ўсё ягонае жыцьцё перацякае зь яго ў яе й нiчога ад яго не застаецца, акрамя высахлай скуры.
      А тады спачын. Ён уздыхае й бярэ Барбарыну руку ў сваю, i абое засынаюць. Калi празь некалькi гадзiн прачынаюцца, на дварэ займаецца на ранiцу, i ляжаць яны на сьмярдзючым лежаку ў каморцы, поўнай усякай дрэнi й затканай павуцiньнем, у нейкай дзiкай трушчобiне на прадмесьцi, i нi ён, нi Барбара ня ведаюць, як сюды дасталiся, i замест iх прыгожых вясельных рызаў ляжыць куча дранага рызьзя, у якое яны хутаюцца; толькi адмысловага швiва бот Лёйхтэнтрагера адзiнока стаiць на коўдры, быццам забыты сябрам. А калi яны цiхенькiм крадком сыходзяць па лесьвiцы, выходзiць фраў гаспадыня i гарлае, патрабуючы грошай, восем грошаў гамбургскiх, а ў яго нi пфенiга нi ў кашулi, нi ў штанах, i Айцэн мусiць паслаць пасыльнага з запiскай да брата ў кантору па грошы й чакаць тут, тым часам як зброд у карчме рагоча й строiць зьдзекi ўсялякiя, што а скажы, як пачувалася, як начавалася, як зь дзеваю шпокалася, i колькi сiнякоў яму яна насадзiла сваймi касьцямi.
      РАЗЬДЗЕЛ СЯМНАЦЦАТЫ
      У якiм дасьледуецца, адкуль магло пайсьцi, што з чыстых рэвалюцыянэраў робяцца самыя зацятыя ахоўнiкi парадку, i адначасова расказваецца пра процiлегласьць памiж "не" i "так" i цяжкасьцi пры будаўнiцтве царства свабоды
      Мы лунаем.
      У глыбiнях прасторы, якая называецца шэол, што распасьцiраецца па-за межамi стваральнасьцi, бязь цемры, безь сьвятла, паўсюль, у бясконцым скрыўленьнi.
      Тут мы можам гаварыць, кажа Люцыпар, тут няма нi Бога й нiкога зь Яго твораў, будзь тое духоўных, будзь матэрыяльных; тут ёсьць толькi Нiчога, а Нiчога ня мае вушэй.
      Я не баюся, кажу я.
      Люцыпар крыва ўсьмiхаецца. Той, хто, як ты, хацеў бы зьмянiць сьвет, кажа ён, мае ўсе падставы баяцца свайго посьпеху ў гэтым.
      Нешта падобнае на павеў ветру кранае нас; але гэта ня вецер, а паток часьцiц, мiзэрных часьцiнак Нiчога, якiя зь Нiчога рухаюцца ў Нiчога.
      Я шукаў цябе, брат Агасфэр, кажа ён.
      Дзе астатнiя? кажу я. Дзе твае цёмныя сонмы, якiя былi скiнутыя зь неба над нябёсамi разам з табою i са мною за тое, што мы перад Богам адмовiлiся ганараваць чалавека, якога Ён стварыў паводле вобрзу свайго з грудачкi пылу й кропелькi-вадзiнкi й вятрынкi й жарынкi агню. Дзе яны?
      Тут мiнаецца ўсё, кажа ён.
      Я бачу, як ён дрыжыць ад вялiкага холаду, якi вакол нас, i я разумею, што ён шукаў мяне, бо яшчэ горш за Нiчога ёсьць думка пра яго, Нiчога, вечнае iснаваньне.
      Я гнаў цябе й твой чын, кажа ён. Ты ўстаў, выпрастаўся i адняў свой кулак i рабiўся ўсё больш i больш прыгнутым i паламаным. I тым ня меней ты спадзяешся.
      Бог ёсьць зьмяненьне, кажу я. Калi Ён стварыў сьвет, зь Нiчога, Ён зьмянiў Нiчога.
      Гэта быў капрыз, кажа ён, выпадак, якi здараецца адзiн раз i больш нiколi. Бо глядзi, калi Бог азiраў Сваё тварэньне на сёмы дзень, Ён адразу агучыў, як цудоўна добра Ён усё знаходзiць у рэальна iснуючай форме й што сьвет мае заставацца на ўсе часы, якiм ён яго й стварыў, зь Верхам i Нiзам, з арханёламi й анёламi, хэрувiмамi й сэрафiмамi й сонмамi духаў, падзеленых паводле чыноў i ступеняў, i вянок над усiм - Чалавек. Бог ёсьць як i ўсе, хто нешта калi зьмянялi; i разам з тым яны баяцца за свой твор i сваё становiшча й з чыстых рэвалюцыянэраў робяцца самымi строгiмi ахоўнiкамi створанага iмi парадку. Не, брат Агасфэр, Бог ёсьць Iснуючае, Бог ёсьць Закон.
      Калi б так было, кажу я, навошта тады Ён паслаў Свайго роджанага Сына, каб той праз свае пакуты браў на сябе вiну за грахi ўсiх i выбаўляў чалавека? Цi ж бо збавеньне ня ёсьць у сваёй аснове зьмяненьнем?
      Мы лунаем.
      I Люцыпар кладзе сваю руку на мяне, быццам нiчога нас не разьдзяляе, нiякае сваё бачаньне сьвету, нiякае ўяўленьне мэты, i кажа мне: ты таксама ведаў яго, рабi.
      I я падумаў пра рэбэ Ёшуа i як я знайшоў яго ў пустынi: рэдзенькая бародка ў пяску й пыле й распухлы ад голаду жывот, i як я павёў яго на вяршыню высокай гары й даў яму зiрнуць на абсягi тварэньня ягонага бацькi з усёй галечай i з усёй несправядлiвасьцю i сказаў яму, што ўсё гэта ён можа ўзяць пад сваю руку, бо прыйшоў час збудаваць сапаўднае царства Божае; але ён адказаў мне: Маё царства не ад гэтага сьвету.
      I што, кажа Люцыпар, ён здабыў, рабi? Цi менш грашылi пасьля таго, як ён даў сябе прыбiць на крыж, i зямля ня п'е больш крывi, як раней? Жыве воўк разам зь ягнём, i ўжо чалавек больш ня вораг чалавеку? Чаму ты ня пойдзеш да яго, што сядзiць у сьвятле, там у вышынях, праваруч бацькi, i ня спытаешся ў яго? Табе ён напэўна дасьць слова й адказ.
      Ён пракляў мяне, кажу я, бо я адмовiўся даць яму цень маiх дзьвярэй, калi ён быў у дарозе да месца ўкрыжаваньня з крыжам на сьпiне.
      I я бачу, як Люцыпар нецярплiва пацепвае брывом. Я ведаю, ведаю, кажа ён, але менавiта пра гэта ён i захоча гаварыць з табою, бо цi ж ня меў ты рацыi, праганяючы яго ад сваiх дзьвярэй як чалавека, якi цярпеў крайнюю нэндзу?
      I тым ня меней, кажу я, рабi любiў людзей i цярпеў за iх.
      Цярпеньнi, кажа Люцыпар, - не заслуга; ягня, якое аддаецца на корм, мацуе парадак ваўкоў. Але ты, брат Агасфэр, ня хочаш паслаць сябе ў гэты парадак i спадзяешся на Бога, што Ён табе дазволiць крыху павыдурнiвацца зь Ягоным тварэньнем, i пакiне табе шчылiнку, празь якую ты з чыстым сумленьнем можаш прапаўзьцi назад пад Яго Божую аслону й ня хочаш прызнаць, што гэты сьвет асуджаны на пагiбель ад пачатку праз парадак, якi Бог даў табе, i ўсё корпаньне ў iм марнае й толькi зацягвае скон. Хай жа ён iдзе ў пропадзь, гэты стары сьвет i дай нам з нашага духу будаваць царства свабоды, бяз гэтага маленькага Бога маленькага пустэльнага народу, якi толькi можа жыць, калi яму падпарадкоўваецца кожная iстота.
      Я толькi баюся, брат Люцыпар, кажу я, твая пагiбель сьвету можа аказацца канчатковай, а дзе ж узяць новага Бога для новага сьветатварэньня?
      Мы лунаем.
      У гэтай прасторы, якая ня мае пачатку й ня мае канца й нi Сьвятла нi Цемры, а фарбай i тонам, думкай i пачуцьцём усё жывое павiнна ўлiцца ў нешта й зрабiцца нiчым па волi Люцыпара.
      Маё Не табе не падабаецца, кажа Люцыпар. Не патрэбнае, як i Так, i з процiлегласьцi абодвух паўстае Чын.
      Дык ты пойдзеш да яго, кажа ён.
      А я падумаў пра рэбэ Ёшуа, як ён дазволiў мне пакласьцi яму на грудзi голаў на апошняй вячэры й як я прывёў яму параўнаньне з колам, якое ня можа зьмянiць сваю каляiну, а вось фурман, якi кiруе валамi, можа яе зьмянiць.
      Як жа мне гаварыць яму супроць Бацькi, кажу я, калi яны ёсьць адно, Бацька й Сын, зь Сьвятым Духам як трэцiм у зьвязцы?
      I я бачу Люцыпара, як ён курчыцца ад сьмеху. З трох рабi адно, з аднаго рабi тры, кажа ён; мне здаецца, ты хочаш схавацца за старой абракадабрай i гульнёй у лiчбы, якою царква, якая называецца iмем рабi, спрабуе выкарчаваць сваё грэка-жыдоўскае карэньне. Ты будзеш вымушаны рашыцца, брат Агасфэр. Альбо твой рэбэ Ёшуа ўзьнёсься ў неба, дзе цяпер сядзiць праваруч Бога; тады ён ёсьць Цэлае ў сабе й зь iм можна гаварыць, альбо ж ён зрабiўся Адным з Богам i Саматрацiнай са Сьвятым Духам, стаўшыся Новым. Што ж тады сталася з Адным Богам, якi быў, пакуль утварылася гэта траiсная камбiнацыя, i якi адкiнуў нас у шосты дзень тварэньня?
      А я падумаў пра рэбэ Ёшуа, як ён падышоў да мяне з крыжам на сьпiне й пазнаў мяне каля майго дома й спрабаваў гаварыць са мною i як я сказаў яму, што хачу наклiкаць за яго меч Бога, i ўсе яго ворагi i ўсё воiнства да сьмерцi ўбаялiся б яго бляску й счэзьлi б, i што ён павiнен быў бы павесьцi народ Iзраiля, згуртаваўшы яго вакол сябе, як яно й наканавана ў Пiсаньнi; але ён адказаў: цi ж не павiнен я выпiць чару, якую мне даў мой Бацька?
      Мы ўсё яшчэ лунаем.
      У халадэчы прасторы, у павевах ветру, якi ня ёсьць вецер, i я чую пошчак зубоў Люцыпара. Тут вельмi вусьцiшна, кажа ён, няўтульна для паўтарэньня дыспуту, у якiм сьвятыя айцы царквы перагрызьлiся мiж сабою моцнымi словамi. Што ёсьць сэнс па-твойму, брат Агасфэр?
      Я хачу ўсё ж пайсьцi туды, да рабi, кажу я, i пабачыць, што сапраўды сталася зь iм i што ён напраўду думае.
      I мы рассталiся, ён, трымаючыся свайго гешэфту, я - свайго.
      РАЗЬДЗЕЛ ВАСЯМНАЦЦАТЫ
      Зь якога высьвятляецца, што ж такi вынiкнуць можа з вывучэньня гiстарычных крынiц i як, не ўтачыўшы свайго гроша, можна здабыць доктарскi капялюш, духоўную славу i шэсьць локцяў карычневага палатна
      Геру
      праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру
      Hebrew Univerсity
      Jerusalem
      Israel
      17 красавiка 1980
      Вельмi паважаны гер калега!
      У Вашым апошнiм пiсьме да мяне, датаваным ад 2-га гэтага месяца, Вы спрабуеце прыпiсаць мне пачатак фiксацыi феномена Агасфера.
      Пра такую фiксацыю, нават яе пачатак, не можа быць наогул нiякай гаворкi. Сам я, нават будучы ў кiраўнiчай функцыi, толькi член калектыву, i мае праекты даследаванняў таксама падлягаюць зацвярджэнню i калектыўнаму кантролю. Агасфер цiкавiць мяне як тыповы прыклад рэлiгiйных прымхаў i адпаведна ўзнiкнення легендаў; праўда, на аснове новых пазнанняў я цяпер гатовы прызнаць яго iснаванне як рэальнасць, толькi не вечнае.
      Як прадстаўнiк дыялектычнага матэрыялiзму я заўсёды адмаўляўся прызнаваць наяўнасць звышнатуральныў iстотаў i з'яваў (параўн. маё пiсьмо ад 14 лютага); але я заявiў, што яшчэ ёсць нявытлумачаныя навуковыя праблемы, якiя, аднак, калi яны акажуцца дастаткова важнымi, несумненна сваiм часам будуць чалавекам вырашаны. Тым больш мяне радуе, паважаны гер прафесар Лёйхтэнтрагер, магчымасць паведамiць Вам сёння, што, прынамсi, праблема Агасфера можа разглядацца як вырашаная. Хоць гэта, праўда i не заслуга нашага iнстытута; але ў кожным разе наш супрацоўнiк д-р Вiльгельм Якш быў той, хто пры даследаваннi дыялектычнага моманту развiцця легенды пра Агасфера натыкнуўся на працу, у якой маецца аснова для вырашэння: апублiкаваны ў 1951 годзе ў томе ХLI часопiса Аб'яднання па вывучэннi гiсторыi Гамбурга артыкул Паўля Ёгансэна пад загалоўкам "Цi быў Вечны Жыд у Гамбургу?".
      У артыкуле Ёгансэн падае ўказанне на тое, што Агасфер iдэнтычны з "лiфляндскiм прарокам" Юргенам з Мэйсэна. "Фактычна, пiша Ёгансэн, паралелi ў апiсаннi гамбургскага Агасфера i лiфляндскага прарока i прапаведнiка настолькi вiдавочныя, што не можа быць нiякiх сумненняў у iдэнтычнасцi абодвух асобаў". Нават часавае супадзенне iх выступлення настолькi эклатантнае, што проста мiжвольна абедзьве асобы злiваюцца ў адзiн вобраз.
      Ёгансэн прыводзiць старадаўняе даступнае азнаямленню апiсанне Агасфера з 1602 года ў Родэ з выдрукаванай у Данцыгу народнай кнiжкi пра Вечнага Жыда, паводле якой Паўль фон Айцэн, у той час студэнт з Вiтэнбэрга, зiмой 1547 года ў Гамбургу "ў кiрсе падчас казанi ўбачыў чалавека, якi ўяўляў з сябе вельмi высокую асобу са звiслымi на плечы валасамi, якi стаяў насупраць катэдры босы; якi з такой увагай слухаў казань, што ў iм нельга было адчуць анiякага руху; толькi, калi было выслоўлена iмя Iсуса Хрыста, ён схiлiў галаву на грудзi i ўздыхнуў вельмi глыбока; i нiякай iншай вопраткi на iм не было ў тую суровую зiму, апрача пары штаноў з падранымi калашынамi, курты па каленi i паўзверх яе палiто да пятаў".
      Я цытую гэта паведамленне, якое Вам, гер калега, па ўсёй верагоднасцi, знаёмае, якое дае базiс для параўнання з сучаснымi паведамленнямi пра прарокаў Юргена альбо Ёрга з Мэйсэна. Так Ёган Рэнэр, пазнейшы хранiст горада Брэмена, якi жыў з 1556 па 1558 г. у Лiфляндыi, пiша: "I быў у гэты час адiн такi ў Рызе, на iмя Ёрген Мэйсэнскi, а хадзiў ён распранута i боса, не хацеў таксама есцi i пiцi, а да таго працаваў. Памянёны заклiкаў месцiчаў штодзённа да пакаяння. Але ён быў таксама дзевяць гадоў таму назад (г.зн. 1547!) тут у Рызе i заклiкаў людства да пакаяння, i, цi не пакараў яго Бог агнём, калi яго заклiкi нiчога не далi, прапаў".
      Пасля чаго ў Рызе сапраўды выбухнуў вялiкi агонь - пажар, у якiм згарэлi Домскi сабор i большая частка горада. Узiму 1557/1578 гг. Ёрг зноў знаходзiцца ў Лiфляндыi, пра што паведамляе рэвельскi пастар i хранiст Балтазар Русаў (Chronica der Provinz Lyfflandt, Bаrth, 1584), а менавiта: "Таго ж года ўзiму ў Лiфляндыю праз Польшчу i Прусiю прыбыў чалавек вельмi дзiўны, а хадiў ён зусiм боса, гола i раздзета, апранута толькi ў вярэту, меў доўгiя валасы нiжэй плячэй. Некаторыя мелi яго за вар'ята, некаторыя за фанатыка, а некаторыя маўлялi, што гэта цудоўная азнака Божая, i што нешта такое адбудзецца".
      Што адбылося, дык гэта нашэсце Iвана Жахлiвага на Лiфляндыю. Тыльман Бракель, лiфляндскi паэт у сваёй улётцы "Хрысцiянская гутарка пра жудаснае разбурэнне Лiфляндыi праз маскавiтаў", дарэчы, пiша:
      Апошнi знак даброцi Боскай:
      Павiнен муж-вар'ят прыйсцi,
      На плошчах люду абвясцiць
      Пакайцеся, пакуль не позна,
      Бо страшны будзе Божы суд,
      Бо ўмыецца крывёю люд,
      Яму ж не верылi, ды з войскам
      Прыйшоў маскаль на ўлонне наша,
      I - перапоўнiлася чаша.
      Ёгансэн цытуе крынiцы, паводле якiх прарок Ёрг быў забiты неадукаванай чэрняй пад Дэрптам, непадалёк ад рускай мяжы, сумняваецца ў крынiцах, але i ставiць пытанне: што, зрэшты, трэба было прапаведнiку пакаяння на рускай мяжы? I што меў на ўме хранiст Русаў, пiшучы, што Ёрг прапаў недзе памiж Рэвелем i Нарвай? Ёгансэн знаходзiць таксама пэўную iдэнтычнасць асобы Агасфера-Ёрга з Васiлём Блажэным (Васiлём Шчасным), юродам, якi шпурляў камянямi ў чорта i пагражаў Iвану Жахлiваму Божай карай, iмем якога названы сабор на Краснай (Прыгожай) плошчы ў Маскве. Апрача таго, заўважае Ёгансэн, юрод Васiль быў шавец, як i Агасфер.
      Але чаму - пра гэта i Вы, паважаны гер калега Лёйхтэнтрагер, даўно маглi б спытацца, - чаму прарок Юрген падчас свайго побыту ў Гамбургу назваўся Агасферам? Калi ў астатнiм ён падарожнiчаў пад сваiм уласным iмем!
      Ёгансэн дае гэтаму праўдападобнае тлумачэнне. Ён пераносiць сустрэчу Юргена з Айцэнам, якi паводле Ёгансэна "быў асобаю, чыя даставернасць не можа быць пастаўлена пад пытанне", у Мiкалаеўскую кiрху, дзе яшчэ ў 1547 годзе знаходзiлася вялiкая карцiна, на якой былi ўвасоблены персiдскi цар Агасфер са сваёй яўрэйскай каханкай Эстэрай; карцiна была ў 1555 годзе знiшчана, калi, паводле хронiкi горада Гамбурга, маланка ўдарыла "ў Нiклавуса кiрку разом з малёванем конiга Агасфэрума i Гэстэрай, пабiўшы i оклад на ковалкi". Юрген, "нерозумовы чловек", лiчыць Ёгансэн, быў так уражаны карцiнай, што прыняў цара за яўрэя Агасфера. "Калi гэта так, высноўвае ён, дык iмя Агасфер для Вечнага Жыда можа быць растлумачана толькi ў гэтай сувязi".
      Мае калегi ў iнстытуце i я схiльныя iсцi за Ёгансэнавай тэзай, бо яна дае, паводле нашага стаўлення да праблемы, ключавы доказ таго, што Агасфер, якога спаткаў у Гамбургу пазнейшы суперiнтэндэнт Шлезвiга Паўль фон Айцэн, быў чалавек смяротны, як Вы i я, i менавiта таму не вечны яўрэй.
      Мы ўсе тут напружана чакаем, што Вы, паважаны калега Лёйхтэнтрагер, цяпер скажаце, пасля таго як Ёгансэнава парада па-новаму асвятлiла ўсю праблему Агасфера i прапануе цалкам натуральнае яе вырашэнне.
      З асаблiва высокай павагай i калежанскiм прывiтаннем
      Ваш адданы
      (праф. д-р Dr. h. c.)
      Зiгфрыд Байфус
      Iнстытут навуковага атэiзму
      Берлiн, сталiца ГДР
      Геру
      праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу
      Iнстытут
      навуковага атэiзму
      Бэрэнштрасэ 39а
      108 Берлiн
      German Democratic Republik
      2 траўня 1980
      Дарагi, паважаны калега Байфус!
      Ваша такое падрабязнае са шматлiкiмi цытатамi i спасылкамi на крынiцы пасланне ад 17 красавiка дало мне масу задавальнення, i я паспяшаўся паказаць яго свайму прыяцелю з Дарогi Смутку, дзе ён над сваёй абутковай лаўкай трымае вельмi дагледжаную халасцяцкую кватэрку. Гер Агасфер сказаў мне, што ён вельмi добра памятае пра памянёную ў Ёгансэнавым артыкуле сустрэчу з Айцэнам, памятае i другiя, менш радасныя спатканнi з iм; як што пазнейшы суперiнтэндэнт Шлезвiга наогул не быў вельмi прыемны чалавек, абмежаваны, захоплены сам сабою, сквапны i iнтрыган. Увогуле артыкул Паўля Ёгансэна ў часопiсе Аб'яднання па вывучэннi гiсторыi Гамбурга мне вядомы; калi ў нашай карэспандэнцыi ён дагэтуль з майго боку не знайшоў упамiнання, дык гэта толькi ад маёй татальнай легкадумнай няўважлiвасцi.
      Усё ў Ёгансэна толькi дапушчэнне, не абапертае нi на якi доказны матэрыял, якi можна было б ахарактарызаваць як навуковы. Тое нямногае, што мы ведаем пра прарока Ёрга, хутчэй гаворыць супраць яго iдэнтычнасцi з Агасферам. Ёрг прапаведуе пакаянне i пагражае няшчасцямi; Агасфер такога не робiць, ён светапераробшчык зусiм iншага кшталту. Далей, няма нiякiх сучасных альбо iншых указанняў на тое, нiбыта Ёрг калi-небудзь сцвярджаў, што ведаў Iсуса альбо што ўвогуле быў iм пракляты, як гэта мела месца з Агасферам; а iдэя назваць яго Агасферам з уражання ад карцiны з персiдскiм царом у Мiкалаеўскай кiрсе ў Гамбургу ды яшчэ i яўрэем хутчэй паходзiць з поўных фантазiямi мазгоў Ёгансэна, чым з мозгу беднага прарока. Адвага, з якою Ёгансэн указвае i на трэцюю iдэнтычнасць, з юродам Васiлём Блажэным, сапраўды подзiву вартая; у iм няма нават ценю прыкметаў такое iдэнтычнасцi, калi, канечне, не мець за такую агульную шавецкую прафесiю рускага святога юрода i яўрэйскага цудатворца. Маскоўскi жабрак-манах як правобраз Агасфера - пры ўсiм прызнаннi вялiкiх дасягненняў рускага народа гэта ўяўляецца неверагодным.
      Адзiна вартаснае ў Ёгансэнавых пiсаннях - гэта канстатацыя таго, што Агасфер спыняўся ў Гамбургу. Гамбургскiя эпiзоды з жыцця Агасфера пацвярджаюцца не толькi выказваннямi яго самога мне, але i адпаведнай лiтаратурай. Пры гэтым я адрасуюся не так на розныя, пачынаючы з 1602 г. у розных варыянтах публiкаваныя народныя кнiгi, як на сведчаннi Айцэна, зафiксаваныя ў апублiкаваных у 1744 г. Cimbria Literata Ёганэса Молера з Фленсбурга i памянёныя ў Hamburgischen Ehren-Tempel 1770 г. гамбургскага гарадскога архiварыуса Нiкалаўса Вiлькенса, а асаблiва ж на дакумент, якi я нядаўна атрымаў з добрай ласкi гера Герварта фон Шадэ, кiраўнiка Нордэльбскай царкоўнай бiблiятэкi, пасля таго як падчас пераезду бiблiятэкi ў новае памяшканне гэта сталася магчымым, i аўтэнтычнасць гэтага дакумента мне здаецца гарантаванай. Дакумент, уласнаручна напiсаны Агасферам лiст, паведамляе шмат цiкавага пра Гамбургскi перыяд i пра адносiны з Айцэнам. Аднак найперш трэба Вам, дарагi калега, коратка патлумачыць, да якой жыццёвай фазы Айцэна аднесцi гэта пiсьмо.
      Асабiстыя прычыны, гаворка iдзе пра злосныя чуткi пра аблудныя непатрэбствы ў зняслаўленых начлежках, i непрыхiльнасць галоўнага пастара Эпiнуса да яго, прымусiлi магiстра фон Айцэна разам з яго юнай жонкай перабрацца ў Ростак, дзе ён разлiчваў быць карысным ва ўнiверсiтэце; аднак падчас славутай успышкi антыпатый мекленбуржцаў да спрытных розумам ганзейцаў яму не ўдалося дабрацца туды пеша, i неўзабаве ён вярнуўся назад у родны горад; першае дзiця, дзяўчынка на iмя Маргарэтэ ў калысцы. Гэтае дзiця, нягледзячы на гарбок i кульгавую ножку, было любiмцам мацi i павiнна было пазней стацца сумнай славутасцю: Маргарэтэ Айцэн разам са сваiм мужам, герцагскiм пiсарам Вольфгангам Калундам забiла бургамiстра Апэнрадэ Эсмарха, iхняга зяця, i была ў 1610 годзе пакараная смерцю. Але гэты невялiчкi крымiнальны раман можа цiкавiць нас толькi збольшага; важней тое, што Айцэн праз аб'яднаны ўплыў сваёй сям'i i ўплыў сваёй жонкi здабыў нарэшце духоўнае месца лектара сэкундарыўса пры саборы, г.зн. памочнiка прапаведнiка; неўзабаве аднак дзякуючы сваёй хрысцiянскай руплiвасцi i сваёй абсалютнай вернасцi лiтары Лютэра ён здабыў такую славу ў Гамбургу, што пасля смерцi Эпiнуса быў абраны тадыташнiм схiльным да тэалагiчных эксперыментаў сенатам у наступнiкi першага ў якасцi галоўнга прапаведнiка i суперiнтэндэнты. Праўда, на жаль, акадэмiчнай легiтымацыi, якую Айцэн прывёз з Вiтэнбэрга, было недастаткова; ён вымушаны быў туды вярнуцца, каб здабыць сабе доктарскi капялюш, як што ён быў абсалютна ўпэўнены, што вытрымае любы экзамен, яго выправiлi з паперай Тэалагiчнаму факультэту ў Вiтэнбэргу, у якой выбiтныя i знакамiтыя гамбургскiя пастары "хадайнiчаюць стацца паслужнымi свайму калегу i суперiнтэндэнту ў набыццi доктарскай годнасцi" i ў якой мiж iншага гаворыцца, што факультэт праз наданне такой годнасцi не толькi "privatim M.Paulum, sed etiam totam nostram Ecclesiam & civitatem", г.зн. не толькi магiстра Паўлюса "ўшаноўваюць за вялiкую рупнасць, але i забавязваюць усю гамбургскую эклезiю i грамадства да глыбокай удзячнасцi". Такой моцнай прэсii, падмацаванай старымi сувязямi Айцэна з Мэланхтонам, вiтэнбэргскi факультэт не маг супроцьстаяць, i ў вынiку вучоныя мужы, нягледзячы на яўныя плыткасцi i таўталогii ў 58 пунктах Айцэнавай вуснай дысертацыi, сталiся "паслужнымi" ў справе набыцця доктарскага тытула i тым самым умажлiвiлi яму яго наступны крок.
      Цяпер у сувязi з гэтым наступным крокам, "дыспутацыяй з яўрэямi", стаiць пiсьмо Агасфера да яго ад 14 кастрычнiка 1556 года, ксеракопiю якога я прыкладаю. Паколькi Айцэн атрымаў доктарства толькi ў траўнi гаданага года, ён мусiў спешна адразу пасля свайго вяртання ў Гамбург брацца за планаванне i падрыхтоўку сваёй акцыi. Рукапiс Айцэна нялёгка расшыфроўваецца, але я мяркую, Вы ўжо здолееце ўчытацца. Я хацеў бы толькi звярнуць Вашу ўвагу на некаторыя мясцiны, якiя мне здаюцца асаблiва значнымi, скажам, адразу прыгожы пачатак:
      "Дастойны доктар, добры гер суперiнтэндэнт,
      я бедны жыдок, якi вандраваў гэтыя шмат гадоў з аднаго месца ў другое i многа ўсялякага, часцей дрэннага, панагледзеўся, павiнен па Вашай Годнасцi прапанове ў вялiкiм публiчным disputatio скласцi сведчанне de passione Christi, якi пракляў мяне i асудзiў in eternitatem, i павiнен сказаць абшчыне яўрэяў у Альтоне ex ore testis i пацвердзiць, што рабi быў сапраўдным сынам Бога Jahwe, хай свяцiцца iмя яго, а таксама Meschiach, якога чакаў народ Iзраiля, i павiнен я гэта зрабiць дзеля пабожнага каяння, якое я ў сабе выявiў, i ad majorem Dei gloriam".