Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)

      Гэта хоць i крыўдна, але разам з тым i суцяшае; таму Айцэн перапускае сябру ягонае выказваньне, затое скуголiць, просячы спагады, так умольна-жаласна, як гэта яно пакутлiва змушацца да коннай дарогi ў такой няпэўнасьцi, сорак зь лiшкам мiляў у дзень, i як яму палегчала б на сэрцы, нягледзячы на змрочныя прыгоды наперадзе, калi б ён ведаў дакладна, што напiсаў добры доктар Марцiнус.
      - Запалi сьвечку, - кажа Лёйхтэнтрагер, - i дай мне сюды тое пiсьмо.
      Айцэн доўга калупаецца з крэсiвам i трутам, пасьля запальвае сьвечку; трапяткое полымца толькi крыху асьвятляе пакой i адкрывае жудасную карцiну: юны магiстр i кульгавы гарбач, абодва ў начных лёлях, дзьве галавы схiлiлiся над паперынай, пры гэтым адзiн выцягнутай рукой выпiсвае колы над пячаткай, пакуль яна зь лёгкiм шчоўкам не адскоквае ўгору й пiсьмо быццам само зь сярэдзiны разгортваецца.
      - Вось, - кажа Лёйхтэнтрагер, - чытай.
      Айцэн, якому ад такога спосабу расьпячатваньня пiсьма робiцца несамавiта, тым ня меней чытае; аж такая прага да ведаў, калi заходзiцца пра ўласныя выгоды. Пазнае почырк, своеасаблiвыя кручкi й скароты, чарнiльныя пырскi, быццам па паперы прабеглiся два, калi ня больш, прусакi. Мiр i мiлата ў Хрысьце, пiсаў Лютэр, сумленны мой, дарагi браце.
      I далей сьледуе: "... схiлiце прыхiльне вуха Ваша да дастаўцы гэтага пiсьма, юнага магiстра Паўлюса фон Айцэна. Бо ён той, родам з Вашага горада Гамбурга, хто быў руплiвы тут у Вiтэнбэргу ў высокай школе й зь вялiкiм посьпехам прыкладаўся да спасьцiжэньня вучэньня Божага, ён ужо праэкзаменаваны, красамоўны й старанны й цьвёрда кiруецца Словам i сваiмi начальствамi..."
      Айцэн падымае вочы ад паперы й бачыць абыякавы выраз на твары свайго спадарожнiка, быццам той ужо даўно ведаў зьмест пiсьма. I таму далей чытае ў прыўзьнёслым тоне з дамесам гонару й какетлiвага пратэсту: "... i таму я магу, дарагi браце, пасяброўску рэкамендаваць Вам магiстра фон Айцэна, каб Вы скарысталiся iм паводле свайго разуменьня i магчымасьцi. Гэта нясумненна будзе сапраўдны, як сапраўдныя ёсьць наша Эвангельле й Хрыстос, дастойны слуга Божы. Заставайцеся цэлы час шчыра ў Хрысьце. Учынена ў Вiтэнбэргу, et cetera, et cetera. Ваш Марцiн Лютэр."
      - Ну, кажа Лёйхтэнтрагер, - супакоiўся нарэшце?
      Айцэн абцягвае апоўзлую сьпераду кашулю й адказвае: - Ты ж сам сказаў, што нiчога iншага ён i ня мог бы напiсаць, добры доктар Марцiнус.
      - Ня мог бы? - перапытвае Лёйхтэнтрагер, i раптам у ягонай руцэ зьяўляецца яшчэ адно пiсьмо, акурат як першае, з такой самай гладка адклеенай пячаткай, на якiм нават захаваўся адбiтак Лютэравай пячаткi. - На, чытай.
      Айцэну зрабiлася знобка. Той самы почырк, нават чарнiльныя плямы, але словы нейкiм д'ябалскiм чынам перакручаныя, i напiсана там, што ў галаве ў юнага магiстра Паўлюса фон Айцэна чорт ведае што, толькi ня слова Божае, што ён прыслужваецца й падлiзваецца, што яму ня можа быць давераны настаўнiцкi пульт альбо катэдра, ужо ня кажучы пра законную хрысьцiянскую абшчыну, бо ён толькi пнецца ўгору, прагне ўлады над людзьмi, замест каб у пакоры сэрца шчыра служыць. А ўнiзе зноў сыгнатурка, чысьцюткi паўтор першай: Марцiн Лютэр.
      Айцэн жахаецца. Яму здаецца, што ў двух пiсьмах як бы два бакi аднаго чалавека, i гэты чалавек ён сам - адзiн у ногi цалуе, другi за сэрца кусае. Але як што доктар Лютэр мог напiсаць толькi адно пiсьмо, дык якое ж зь iх сапраўднае, у якiм Лютэрава праўда? I якi, па праўдзе, ён сам, магiстр Паўлюс фон Айцэн?
      Лёйхтэнтрагер трымае абодва вострымi пальцамi, лёгенька памахвае iмi перад недаверлiвымi вачыма Айцэна. Айцэн хапае правае, добрае, якое ён павiнен перадаць геру галоўнаму пастару Эпiнусу, калi толькi хоча падняцца вышэй па крутой духоўнай лесьвiцы; але яно ўвесь час выкоўзваецца з-памiж пальцаў, не даецца злавiць, сам ягоны сябар раптам здаецца як бы туманным прывiдам, i ён ускрыквае й прахоплiваецца ў ложку побач са спадарожнiкам, з расьпячатаным пiсьмом у руцэ, пячатка самым дзiўным i таямнiчым чынам цэлая, i ён ў апошнiм мiгатаньнi амаль дагарэлай сьвечкi паўтарае: "... i таму я магу, дарагi браце, пасяброўску рэкамендаваць Вам..." - А дзе другое? - пытаецца ён, штурхаючы Лёйхтэнтрагера пад бок.
      - Што другое? - кажа той.
      - Другое пiсьмо!
      Лёйхтэнтрагер трасе галавой; ня ведае ён нiякага другога пiсьма, ведае толькi пра тое, што яго сябар Айцэн трымае ў руцэ, i кажа яму, каб пагрэў пячатку над сьвечкай, хай разьмякне, каб можна было файненька запячатаць, каб усё было, як бы нiчога й ня было, i пасьля гэтага полымца тухне, i зноў робiцца цёмна вакол гэтых двух у пакоi дома саборнага прапаведнiка Мiхаэлiса. Але Айцэн ня можа заснуць. Яму здаецца, што празь сьцены чуецца сухi кашаль дзевы Агнэс, альбо, можа, Лiзбэт альбо Юты, а недзе нехта стогне, быццам на грудзях у яго сядзiць гном, паскрыпваюць бэлькi, быццам ва ўсiм Магдэбургу вырвалiся на волю духi, i ён, увесь у страху, думае, Божа мой, Божа мой, няўжо так будзе ўсё маё жыцьцё, а я ж бо тое сабе думаў, што пасьля экзамена й казанi ўсё пойдзе сваiм упарадкаваным ходам, як гэта прадвызначыў Бог сваёй вялiкай мiласьцю, але нiхто ня ведае, якая яна слабенькая зямля, на якой ён стаiць, а якраз жа пад ёю й вiруе той вечны агонь.
      А ранiцай, пасьля таго як Лёйхтэнтрагер жартаўлiва лёгенька ўшчыкнуў за шчочку юных дочак саборнага прапаведнiка, а Айцэн чынна падаў руку дзеве Агнэсе й, атрымаўшы яшчэ па кавалку хлеба й каўбасы ад фраў саборнай прапаведнiчыхi на перакуску, абодва зноў выправiлiся ў дарогу да Гэльмштэта, дзе герцаг Браўншвайгскi трымаў высокую школу i, трэба думаць, можна знайсьцi гасьцiнiцу з ладным сталом i пачосткай пад добрую духоўную гутарку пра бег падзей у сьвеце; але Айцэн сядзiць у сядле як мех вотруб'я, i ўсё яму балiць, сьпераду, ззаду i ўсярэдзiне. Лёйхтэнтрагеру, таму лепей; той паглядвае на яго збоку, патрухваючы на конiку, i кажа сабе, ах, якi ж слабы гэты людскi род, любая нягода пераварочвае яго дагары, i людзi лямантуюць i скуголяць да Бога, як той Ёў, ня верачы ў яго й нават ня маючы даверу да самiх сябе; так i жывуць паводле правiлаў i ўстанаўленьняў i лiчаць, што iх iм спаслаў Бог, i лiпнуць, трымаюцца за iх, i не заўважаюць, як яно ўсё добрым ладком i парадкам адно за адным коцiцца к чортавай матары, князi й духоўнiкi спачатку, пасьля пiсакi й купцы, а пад канец усе агулам i сполам.
      У Гэльмштэце якраз у той дзень кiрмаш, паназьбiралася людзей з усiх навакольляў гiбель i пропадзь, купляюць i прадаюць, а хто нi тое, нi другое, проста швэндаюцца разьзявамi. Карцiна стракатая, бо кожнае на нешта кудысьцi чагосьцi пнецца, i ганчары й краўцы, кандытары й каўбасьнiкi; гагакаюць гусi, сакараць i лапочуць куры, перш чым iм скручваюць галовы; i паўсюль i наскрозь адно жыды ў сваiх ярмолках, i той нахвальвае табе нейкае сваё старое рызьзё, выдаючы яго за ўбор герцагiнi, быка за цельную карову альбо старую недаздохлую кабылу за высакароднага баявога вогiра чыстай арабскай крывi.
      Перад гасьцiнiцай гаспадар выставiў некалькi ўслонаў. Юны Айцэн i ягоны сябар, прывязаўшы конi й напаiўшы iх з карыта, знаходзяць сабе месца, i Айцэн вальготна выцягваецца з куфлем пiва ў руцэ, зафундаванага яму Лёйхтэнтрагерам, i глядзiць, як той накройвае сваiм прыгожым ножыкам скрылiкi каўбасы з дадзенага фраў саборнай прапаведнiчыхай на дарогу кавалка, палавiну яму, палавiну сабе, i ўпершыню за гэты дзень адчувае, што жыцьцё мае-такi й свае дадатныя бакi, хай сабе й ня многiя, але мае. А яшчэ бачыць далей з правага боку, паблiзу кiрхi, згрудзiлiся людзi, цясьней дзе б то яшчэ дзе; там узьведзена нейкае драўлянае рыштаваньне, а за iм напятае размаляванае палатно з выяваю нашага ўкрыжаванага Госпада Iсуса, з рыжай барадою й чырвонай крывёю на лобе, а побач зь iм абодва шахраi з журботна зьвешанымi галовамi. Мабыць, будзе нейкае прадстаўленьне, думае ён, альбо, можа, там нехта сьпявае й паказвае карцiны, i Айцэн ня ведае, цi тое яму сьлед прыбiцца да кампанii людзей, што там стаяць i чакаюць, цi тое заставацца тут на зручным услоне, як яно й сьлед чалавеку, што ўжо амаль пастар i ў кiшэнi мае рэкамендацыю з-пад пяра самога доктара Марцiнуса; ягоны сябар таксама ня мае нiякiх намераў выпраўляцца на тое прадстаўленьне, магчыма, ён нават зусiм i не заўважыў, што тут павiнна разыграцца.
      Але вось каля кiрхi ўсё ацiхае. I нават рыначны шум ужо чуецца як бы праз тоўстае палатно.
      На драўляным рыштаваньнi стаiць жанчына, на ёй зялёныя шаравары, як на карцiнах з Турцыi, бачаных iм у кнiгах, i чырвоная вышываная камiзэля паўзьверх белай кашулi, а на галаве нейкi блакiтны турбан з блiскучаю зашчапкаю, з-пад якое ў паветра вылазiць белы касмач валасоў. Твар у яе густа расфарбаваны, хто там ведае, што ў яе пад шмiнкаю, можа маршчынiстая старакабетная скура. Толькi вочы, вялiкiя i блiскучыя, як пэрлы, маладыя, i гэтыя вочы ён пазнае, i тут жа ўсхоплiваецца з услона, бяжыць туды да сьцiжмы людзей вакол рыштаваньня, рассоўвае, расштурхоўвае iх убакi, не зважаючы на буркатню i лаянку, i ўжо стаiць перад жанчынай i тапырыцца на яе, як чалавек, што ўбачыў здань, i празь яе кашулю i шаравары бачыць формы грудзей i сьцёгнаў, i ў роце яму перасыхае, як ад пяску, i ён хоча закрычаць: Маргрыт! але анi гуку з горла.
      А жанчына падымае руку i, убачыўшы, што людзi ўраз захлябенiлi пашчы, заяўляе звонкiм, урачыстым голасам, што яна прынцэса Гэлена, малодшая й самая любiмая дачка Трапезундзкага князя, якi, як высокi герцаг, служыць пры двары магутнага султана; але што яна пакiнула бацьку й мацi й прыгожы гарэм у Канстанцiнопалi, дзе ёй толькi птушынага малака не хапала, дзе было ўсё, чаго толькi душа жадала, убраньне i ўборы й шаўковыя падушкi й чорныя рабы ў абслузе, каб вахлярамi абмахвалi, бо ў ноч перад яе васемнаццатым днём нараджэньня зьявiўся ёй Вечны Жыд Агасфэр, асуджаны нашым Госпадам Iсусам Хрыстом на вечнае блуканьне аж да суднага дня, i яна навярнулася ў правiльную веру ў нашага Госпада Iсуса Хрыста, у вечнасьць. I з таго часу ўсюды сьледуе за Вечным Жыдам Агасфэрам, якi ня можа памерцi i ўвесь час пастаянна ўзнаўляецца на шляхах сваiх, а яна яму як бы нябесная нявеста, каб сьведчыць людзям пра велiч Бога й пакуты нашага Госпада Iсуса Хрыста, якiя Вечны Жыд бачыў на свае жывыя вочы, i ён потым сам выступiць i пакажа ўсяму народу свае памечаныя крыжавымi стыгматамi ногi й простымi словамi раскажа, як наш Гасподзь Iсус гутарыў зь iм i як пракляў яго за вялiкую бессардэчнасьць, у якой ён, небарака й гаротнiк, вось ужо тысяча пяцьсот дваццаць два гады раскайваецца. А каго не кране шчырая гiсторыя-споведзь, той хай пасьля спакойна дыбае сваёй дарогай, Вечны Жыд усё iм даруе, i наш Гасподзь Iсус Хрыстос даруе таксамака; калi ж каму дойдзе да мозгу касьцей, як яно й павiнна даходзiць шчыравернаму хрысьцiянiну, той пасьля можа купiць iлюстраваны, выдатна надрукаваны скрутак з гiсторыяй пракляцьця Вечнага Жыда Агасфэра i ўкiне сваю лепцiнку ў кубак, якiм яна абнясе людзей, бо яна й гер Агасфэр хацелi б i ў iншых месцах далучыць людцаў да гэтай весткi.
      Айцэну як зарвала, так i стаiць усё яшчэ. Цi мог ён тады, пасьля той вечарыны ў доме ў магiстра Мэланхтона, сваёй затуманенай вiном галавой нават блiзка падумаць, што той настырны малады жыдок, якi трымаў Маргрыт на каленях i рабiў зь ёю i так i гэтак, мог мець хоць якое б там нi было дачыненьне да Вечнага Жыда, але ў сьвятле наступнага дня адагнаў яго ад сябе як чыстую прымару й насланьнё. А тут яшчэ й каб сама прынцэса Гэлена з Трапезунда, якая служыла ў яго сябра пакаёўкай, апратвала нанач пасьцель i выносiла начны посуд за iм, былым студыёзусам Айцэнам, i пры гэтым два мясiстыя паўмесяцы ззаду пад спаднiцай так панадна перашавельваюцца: вой, няўжо мы й праўда ўсе "сукупнасашчэпленыя", i хто ж тады той другi, што засеў у iм?
      Лёйхтэнтрагер, здаецца, усё яшчэ сядзiць на ўслончыку каля гасьцiнiцы, п'е сваё вiно й не здагадваецца пра буру ў грудзях магiстра Айцэна, якога так i падсьцёбвае ўскочыць на той памост i залезьцi прынцэсе Гэлене пад камiзэлю i ў шаравары, i не таму, што яму наўме нейкiя там вашыя брыдоты, не, з чыстай цiкаўнасьцi й прагi пазнаньня; але й так куды б ён дайшоў, бо ж людзi навакол толькi хочуць ведаць, як там тое было з праклiнаньнем Жыда, але, канечне, ня ён адзiн хацеў бы пашураваць у гэтым вышытым капшучку, толькi ж нiхто гэтага ня робiць.
      Прынцэса Гэлена тым часам павесiла на планку вялiкую таблiцу, на якой, таблiцы, быў вiдзён рыжабароды Iсус, апрануты ў прыгожа афарбаваную пурпуру, зь зялёным цярновым вянком на галаве, перад iм воiны паказваюць яму язык i крывяць пачварныя твары i ўсяляк зьдзекуюцца й насьмiхаюцца зь яго, а адзiн нават б'е кiем па галаве.
      I пры гэтым яна дэклямуе ўзьнёслым голасам i з правiльным нацiскам:
      Вы бачыце, як зброд служак
      сьмяецца з Госпада ўсяляк,
      шалёна зьдзекуецца, б'е
      i шкумутанiць, i плюе.
      Ён церпiць зьдзекi, глум i сьмех
      за нашыя правiны й грэх.
      Айцэн думае, што гэта зусiм ня той задзiрлiвы тон, у якiм Маргрыт цэлы час гаварыла зь iм, ня тая мова, якой яна карысталася; па ўсiм адчуваецца, што тая, хто так свабодна, не заiкаючыся, не запiнаючыся, прамаўляе прыгожы вершык, паводле вымаўкi й складу, паводле таго, як спрытна хлешча языком, яна хутчэй за ўсё знатная дама, хай сабе прынцэса з Трапезунда, хай скуль бы там нi была. Тым больш гэта хвалюе яго, ён азiраецца, шукаючы свайго сябрука Лёйхтэнтрагера, бо той лепш за каго другога патрапiць сказаць яму, якiя такiя акалiчнасьцi павязваюць яго з усiм гэтым; але таго зноў дух прастыў, а турчанка Гэлена тым часам выставiла новую таблiцу, пасярэдзiне якой зноў-такi Гасподзь Iсус, гэтым разам у белай сарочцы, i сакавiтыя пурпуровыя кроплi крывi адна за адной зьбягаюць па скажоным ад болю твары, мiж тым як ён, угнуўшыся пад цяжарам, нясе крыж пад мiлаўбольнымi позiркамi заплаканых жанчын, якiя заломваюць рукi каторыя перад грудзьмi, каторыя за галавой. Прынцэса Трапезундзкая, указваючы левай рукой на карцiну, правую малiтоўна ўзносячы ў неба, прасякаецца яшчэ больш палкай пабожнасьцю.
      Вось ён iдзе угору з крыжам,
      сухiя губы сьмягла лiжа,
      але далей iдзе Iсус,
      пакутны тарабанiць груз.
      Жанчыны плачуць. Iм Хрыстос:
      "Iду! Пакiньце вашых сьлёз!"
      Калi толькi Айцэн нешта ведае зь Бiблii, дык менавiта гэтую гiсторыю, якую сёньня ведаюць усе людзi; тым ня меней яны стаяць, як прыкаваныя, у клубах чаднага поту й цыбулi, яны амаль ня дыхаюць, у таго вунь старога сьлiна цячэ па барадзе, а ён i не зважае, другi, забыўшыся, iста чухае заднiцу; але прыгажуня Гэлена хуценька мяняе таблiцу, новая побач з пакутнiкам Iсусам паказвае чалавека ў залацiстажоўтым шаломе з чырвонымi нашчочнiкамi, якi марна спрабуе падаць Iсусу руку. I тут жа яна гаворыць дрыготкiм голасам:
      Вось афiцэр тут убаку
      пабрацку падае руку,
      але ня зрыць Iсус нiчога,
      бо толькi ж думае пра Бога.
      I афiцэру ўжо вядома,
      што чалавек той - ecce homo.
      Як заўсёды, калi Айцэн чуе два падрад лацiнскiя словы, а гэтым разам асаблiва, пры еcce homo яму мароз дзярэ па скуры, ён упэўнены, што прыгожая красамоўнiца заўважыла яго падчас сваёй мастацкай дэклямацыi; блiснула вока, невялiкая паўза, можа, усяго на адзiн перавод духу, але ён выразна адчуў пазнала; Маргрыт, якую ён ведае, i прынцэса Трапезундзкая сплываюцца ў ягоным мазгу ў адно; еcce homo, думае, з храпы гэтай чорта-жыдоўскай лярвы, аж галава неяк пайшла, а пасьля думае, ну, хто я такi, каб быць стражэйшым за самаго Госпада Iсуса Хрыста, якi, пасьля таго як грэшнiца ўмыла яму ногi сьлязьмi й пацалавала iх i абсушыла iх сваiмi валасамi й памазала алеем, сказаў пра яе: многiя грахi ёй даруюцца, бо яна многа любiла; толькi што Маргрыт ня мела нiякай схiльнасьцi да ўсiх пералiчаных параметраў i ног яму ня мыла, каб аблашчыць iх, але ж такi яшчэ далёка ня вечар. I вось там на памосьце ўжо вiсiць новая таблiца, i на ёй зьлева вiдаць нашага Госпада Iсуса зь ягоным цяжарам, як ён дрогка падгiнаецца ў каленях, а справа ад яго жыд у чорным каптане, вельмi, здаецца, падобны на таго, зь якiм Айцэн пазнаёмiўся ў той лёсавызначальны вечар, а за жыдам дом з каланадай, i памiж касымi калонамi выпiрае нейкая штанга, на якой прымацаваная таблiчка, дакладней, зялёны вянок i ўсярэдзiне яго прыгожы пурпуровы бот. Прынцэса Гэлена прыматкабожылася каля карцiны, i па ёй вiдаць, што яе гiсторыя наблiжаецца да таго пункту, дзе вузел, якi яна з такiм дбаньнем завязала, разьвязваецца й сьледуе магутны ўдар грому; грудзi ў яе ўздымаюцца й апускаюцца, касмач на турбане дыбiцца ўгору, i яна паглядае паверх людзкiх галоў, быццам там удалячынi бачыць ясную ўяву, i кажа:
      Габрэй Агасфэр адмыслова
      там правiў рамяство шаўцова,
      меў лаўку, дом свой i машну.
      Гасподзь падумаў: адпачну,
      хоць дух траха перавяду
      ў цяньку дзьвярэй, бо не дайду.
      I тут, натоўп ахае як з адных грудзей, - той ужо стаiць каля прынцэсы, у сваiм заношаным лапсярдаку й круглай ярмолцы на галаве, такой самай фарбы, што i ў Госпада Iсуса на таблiцы й на вялiкай карцiне, дзе ён вiсiць на крыжы. Стаiць вось, як з каноплi выскачыўшы, не, думае Айцэн, - як зь пекла выскачыўшы, Вечны Агасфэр, якi ня можа нi адпачыць, нi памерцi, а павiнен бадзяцца па сьвеце ўдоўж i ўпоперак, у холад i ў сьпёку, угору праз горы i ўнiз праз пустынi, праз зарасьлi цярноўнiку й чартапалоху, па скалах i кручах, праз таросы й валуны, праз рэкi й моры, бясконца, бясконца, i восека ён ужо тут, на рынку ў Гэльмштэце, гатовы да пытаньняў i адказаў пра тое, як яно было насамрэч зь iм i нашым Госпадам Iсусам i чаму ён так жудасна пракляты.
      - I тады кажа мне рабi, - гаворыць ён у цiшынi рыначнага пляца, - дазволь мне адпачыць, кажа ён, мне муляе ў плечы, гэта больш чым добрых трыста фунтаў, думаю я, i ўсё цьвёрдая драўнiна, з кантамi. Так, кажу я яму, муляе. А як ты сабе думаў, ня муляе нам ярмо, накладзенае на нас рымлянамi? Дазволь мне адпачыць, кажа ён, дарога тут угору камянiстая, а яны бiчавалi мяне. Так, кажу я яму, дарога камянiстая й крутая. А як ты сабе думаў, цi камянiстая, цi крутая дарога, якою iдзе народ Iзраiля? Дазволь мне адпачыць, прашу цябе, кажа ён, я павiнен сабрацца зь сiлаю, каб пайсьцi да майго бацькi на неба. I так кажу я яму, твайму бацьку на небе, хочаш...
      - Утнi язык! Ня хлусi!
      Айцэн жахаецца. Гэта ж ён сам крыкнуў, гэта ж ён сам i палохаецца, уцiскае галаву й хуценька азiраецца вакол сябе, цi не падыме хто кулака, каб учасаць яму ў пысак, з чаго чалавеку вялiкая шкода становiцца. Але людзi вакол яго, здаецца, гэтаксама спалохалiся, як i ён альбо як той жыд на памосьце, у якога слова пад грудзi падвярнула й засела ў горле, ледзь не ўдавiўся, - тыц-мыц, сказаць няма чаго, аж потам упацеў. I калi Айцэн бачыць, што нiхто яму не пярэчыць, нiхто не падымае на яго руку, больш за тое, усе вочы паставiлi на яго, вылупiлiся, як вырачкi якiя, быццам тут цудадзей ня жыд, а ён, i, набраўшыся адвагi, адчуваючы сябе ледзь ня блюзьнерам, ён кажа сабе, вось зараз пакажу таму жыду, набiрае паветра й крычыць на ўсе грудзi:
      - Усё гэта бздуры й балбатня, усё гэта чмур, падман i круцельства! Так улоўлiваюць дурную сьмердзь i выцягваюць з кiшэняў грошы, а ня геры студэнты й дактары й шаноўныя грамадзяне Гэльмштэта! Ён не Агасфэр i нiколi ня бачыў нашага Госпада Iсуса Хрыста, нават ценю яго валасiнкi ня бачыў! Ён жыд Ахаў, якога я сустракаў у Вiтэнбэргу, як ён тады там пачукваў на каленях фраў прынцэсу, а сам думае, што тут можа на дурнiцу купiць сумленных хрысьцiян.
      Падымаецца гнеўнае вурчаньне, i Айцэн ведае, супроць каго яно, супроць жыдоў, ня супроць яго, вурчаньне мацнее, робiцца ўсё больш пагрозьлiвым, i Айцэн чакае, што яму адкажа жыд, цi не зарве яму назусiм, i разважае сабе, як даказаць красунi Гэлене, што яна павiнна вышчамiцца з гэтага памоста й працiснуцца да яго, пад ягоную аслону, але не знаходзiць спосабу гэта зрабiць. I вось тут якраз каля яго азываецца ягоны сябар Лёйхтэнтрагер i так дзiўна глядзiць на яго i, скрывiўшы рот, сьмяецца й кажа:
      - Ну ж, уцiнай далей Паўль, брава, Бог табе сплацiць, калi яны кiнуцца-рынуцца на жыда й разьдзяруць яго разам з прынцэсай Трапезундзкай.
      Тым часам неба пацямнела, завалаклося чорнымi хмарамi, што насунулiся справа й зьлева, i толькi паласа сьвятла яшчэ заставалася пасярэдзiне, дзе якраз стаiць жыд, а за iм вялiкi партрэт рыжага ўкрыжаванца, як ён там вiсiць памiж шахраяў, а яшчэ далей ззаду высокая вежа кiрхi з вострым дахам i залатым пеўнiкам-флюгерам наверсе. Сяму-таму робiцца вусьцiшна, i ён думае, што вось зараз настане божая кара таму, хто тут, над душою стоячы, гаварыў падлыжна, жыду зь ягонай прынцэсай цi маладому чалавеку ў магiстарскай шапачцы зь першага раду.
      Але жыд, як прарок, уздымае рукi. Апошнi гул галасоў ацiхае. Вочы ў жыда, як два каменьчыкi, блiскуча-шэрыя i цьвёрдыя, i ён кажа:
      - I будзе калi-небудзь нехта ашуканы кiмсьцi, хто лепш абазнаны. А я кажу вам, сапраўды, я Вечны Жыд, завуся Агасфэрам, i пракляты нашым рабi, бо я прагнаў яго ад сваiх дзьвярэй, калi ён хацеў адпачыць у мяне ад цяжару крыжа, i калi гэта чыстая праўда, дык той залаты певень угары на вежы тры разы кукарэкне, перш чым усмалiць першая божая маланка.
      Айцэн ведае, што цяпер яму трэба на поўнае горла зарагатаць, каб усе чулi й каб паламалася вядзьмарства; певень на шпiцы вежы мог паказваць надвор'е, але каб на кукарэкi ўспасобiцца, - яшчэ ў нiводнага пеўня-флюгера ня было такога горла й сапраўднай дзюбы. Ён азiраецца на свайго сябра Лёйхтэнтрагера й шукае ў ягоных вачах i на твары запэўненьня, вядома, певень ёсьць певень, а бляха ёсьць бляха; але той падымае руку да вуха й кажа:
      - Слухай!
      I тады, спачатку цiха й нясьмела, як з маладога пеўнiка, якi яшчэ ня верыць у самаго сябе й спрабуе галасок, а пасьля ўжо гучней i гучней i ўжо ўпэўнена, i трэйцi раз залiвiста й далёкачутна: пеўнеў крык, ён разганяе ценi й сутнасьць цёмных шалаў.
      Усё як скамянела. Толкi ўкрыжаваны, здаецца, як бы варушыцца, але гэта ад ветру й непагадзi, што налятае парывамi й шавелiць карцiну, на якой ён намяляваны. Маланка, якая за гэтым перыць, яркая, шыпучая, разрывае здранцьвеньне; яна цаляе ў драўляныя рыштаваньнi й падпальвае iх, полымя шугае ўгору й палiць iх разам з выявай укрыжаванага й дэманстрацыйнымi таблiцамi й iншымi прычындаламi, а тым часам, з выцьцём i лямантам люд сьцебануў на ўсе бакi, толькi спаднiцы й полы лапаталi.
      Айцэн адчувае, як яго схапiлi за локаць i пацягнулi прэч.
      - Давай хутчэй адгэтуль, - чуе Лёйхтэнтрагераў голас, - бо людзям можа стрэлiць у галаву забiць цябе.
      РАЗЬДЗЕЛ ДВАНАЦЦАТЫ
      У якiм разьдзiраецца вялiкая заслона ў храме, i Агасфэр тлумачыць Iскарыёту, як чалавек, хоць ягоны лёс i вызначаны наперад, тым ня меней сам iм распараджаецца
      Праўды ня ведае нiхто, апрача мяне самога й рабi, але ён мёртвы ўсе гэтыя доўгiя гады, а мёртвыя маўчаць.
      А дзень быў як нiколi прыгожы; зямля, яшчэ вiльготная ад зiмовага дажджу, пахла ўзаранай ральлёю, лiлеi стаялi ва ўсёй сваёй раскошы, i неба яшчэ не паблякла ад летняй сьпёкi, а цёмным блакiтам скляпенiлася над горадам i храмам. Дзень для жыцьця, а не для сьмерцi; але гэта быў дзень, пярэдадзень сабата, i што павiнна было быць зроблена, павiнна рабiцца сёньня, бо ў дзень сёмы Бог спачываў, i нi адна рука ў Iзраiлi ў гэты дзень не павiнна нават варухнуцца.
      Таму такi сьпех. Таму такая бегатня памiж домам Каяфы й домам Iрада й домам Пiлата й раптоўнае народнае апытаньне, хто павiнен жыць, а хто павiнен быць пакараны сьмерцю, гвэрыльера Варава, цi гэты звар'яцелы цар юдэйскi; таму й сьпешныя канфэрэнцыi вучоных законьнiкаў, на iх iшлося пра кампэтэнтнасьць, хто агалосiць прысуд, хто выканае яго, пра нацыянальнае й рэлiгiйнае значэньне, тут сьвятарства, тут тэтрарх, тут акупацыйныя ўлады й да таго ж тая ўпарцiстая зацятасьць рэбэ Ёшуа, бадай нават, татальнае неразуменьне працэсаў у сьвеце, ён бачыў толькi сваё паклiканьне на месца праваруч Бога, i разам з тым сэрца яго было поўнае прадчуваньня й страху. I таму такое цкаваньне, такая падгонка на гару, што давала вельмi мала шанцаў натоўпу пацешыцца зь вiдовiшча. Нейкi дзiвак, якi сам сябе абвясьцiў царом i цяпер мусiць несьцi на сабе свой крыж, якая выдатная нагода для ўсякага роду кпiнаў, тут гумар народа можа выбухнуць беспакарана й стацца прадметам гамонак на многiх вясёлых застольлях, але не, ледзь паяўляецца гэты чалавек, задыханы, спацелы, падганяны кiямi эскорту, вось ужо ён амаль прашкандыбаў, i толькi там, дзе ў яго падгiнаюцца каленi як у перанагружанага асла, можна выкрыкнуць пакеплiвае "асанна!" альбо "слава цару!" альбо: "як ты хочаш выбавiць нас, ты, сын Божы, калi сам сабе памагчы ня можаш!"
      I пашкадаваў я цябе, рэбэ Ёшуа, нягледзячы на тваё вялiкае вар'яцтва, i сэрца ў мяне сьцiснулася ў грудзях, калi я ўбачыў, як ты йдзеш да мяне з крыжам на плячах.
      I ўбачыў я твой позiрк, калi ты пазнаў мяне каля майго дома, i як дрыжалi твае вузкiя губы, а ты спрабаваў загаварыць, але ўспасобiўся толькi на хрыплы шэпт.
      I я падышоў да цябе й сказаў: Як ты бачыш, я з табою ў тваю цяжкую гадзiну.
      Ён кiўнуў i прамовiў: Ты сказаў, што я змагу адпачыць у цябе.
      А я нахiлiўся да яго, бо ён стаяў, нiзка прыгнуты цяжкiм крыжам, i я сказаў: У мяне пад вопраткай ёсьць меч Божы, i я хачу агалiць яго за цябе, i ўсе твае перасьмешнiкi й твае ворагi i ўсе жаўнеры да сьмерцi перапалохаюцца й паразьбягаюцца ад бляску яго.
      Ён маўчаў.
      А ты, рэбэ Ёшуа, сказаў я далей, скiнеш зь сябе крыж i выпрастаешся, i згуртуеш народ Iзраiля вакол сябе й павядзеш яго, як напiсана, бо твая барацьба, о княжа, i твая перамога, о цару!
      Але ён патрос увенчанай цернем галавой i адказаў мне: Пакiнь свой меч у похвах. Цi ж не павiнен я выпiць келiх, якi наканаваў мне мой Бацька? А я хацеў адпачыць у ценю тваiх дзьвярэй, бо я да сьмерцi стамiўся.
      Тады забрала мяне злосьць на гэтую ўпартасьць, i я адштурхнуў яго ад сябе й крыкнуў: Прэч, дурань! Думаеш, таму там угары вялiкi клопат, што яны пратнуць цьвiкамi твае рукi й ногi i пакiнуць так на маруднае памiраньне на крыжы? Ён жа стварыў чалавекаў такiмi, якiя яны ёсьць, а ты хочаш перайначыць iх сваёй жалю вартай сьмерцю?
      I я бачу яшчэ, быццам тое было сёньня, твар рабi, якi ён бледны пад кроплямi крывi, i чую, як ён кажа: Сын чалавечы йдзе, як напiсана ў прарока, а ты застанешся i чакацьмеш мяне, пакуль я вярнуся.
      Пасьля гэтага ён пайшоў далей i зьнiк за паваротам, дзе дарога павяла ўгору на Галгофу, i за iм увесь люд, i люд шумеў i скакаў, быццам аплацiў пацеху яму сапраўдны цар. А пасьля была вялiкая цiша, i сьвятло лiлося на лiсьце майго вiнаграду, якi вiўся па слупах ганка, i ценi лiстоў дрыжалi на каменьнi двара, i я сядзеў i думаў пра рабi, якi цяпер памiраў на крыжы, i пра яго словы, якiя ён сказаў мне, i пра марнасьць усiх намогаў.
      I тады прыйшоў Юда Iскарыёт i стаў перад мною з машною ў руцэ й сказаў мне: Ты той, хто клаў галаву сваю на грудзi рабi на трапезе, калi ён прычашчаў нас ад свайго цела й крывi.
      А ты той, сказаў я, хто вiнаваты мне адзiн срэбранiк з трыццацi, якiя атрымаў за здраду.
      Здрада, сказаў Юда, жорсткае слова, я толькi рабiў паводле таго, што быць павiнна й паводле ўласнага жаданьня рабi, бо цi ж не сказаў ён нам, што ён павiнен пралiць сваю кроў за многiх на дараваньне iхнiх грахоў, а пасьля мне, каб я рабiў, што зрабiць маю, хутчэй? Дык я толькi зрабiў, што было вызначана й паводле волi ягонай; а вось ты прагнаў яго ад сваiх дзьвярэй, калi ён толькi хацеў крышку адпачыць ад свайго цяжару, таму напраўду прадаў яго ты, а ня я.
      Гэта вельмi зручна так думаць, адказаў я, калi лiчыш, што робiш так, як яму вызначана толькi таму, што ён прылада й забаўка ў руцэ Навышняга. Але ўжо твой продак Адам быў пакараны высылкай i мусiў iсьцi працаваць толькi за тое, што зьеў яблык, хоць яму й было прадвызначана зьесьцi яго, бо iнакш навошта Бог павесiў той яблык перад ягоным носам i стварыў зьмяю й жанчыну Еву? Гэта такая гульня, якую Бог вядзе з людзьмi, каб яны вырашалi, што ёсьць дабро й зло, i прытым не маглi зрабiць гэтага йнакш, як прадпiсана, так што ты, хоць i нарадзiўся на здраду, робiшся здраднiкам па сваёй волi й таму ня можаш рабiць iнакш, як толькi пайсьцi да дрэва, што там вышэй за маiм домам, i павесiцца на iм.
      А я ёсьць дух ад духа Бога; я чыню абсалютна й без пачцiвасьцi, таму й ня маю патрэбы ў нiкiм, хто пралiваў бы сваю кроў за грахi, якiя я ўчынiць ня дам сабе рады. А цяпер дай мне срэбранiк, якi ты мне вiнен.
      I тады спалохаўся Юда Iскарыёт i таропка даў мне срэбраны дынар, якi я патрабаваў, i пабег. Але праз хвiлю, калi ўжо пайшло на шостую гадзiну, ён вярнуўся й сказаў, што астатнiя дваццаць дзевяць ён занёс у храм i кiнуў сьвятарам; але тыя не захацелi iх браць, бо гэта былi грошы за кроў. Пасьля гэтага ён павярнуўся й пайшоў да дрэва, якое расьце там вышэй за маiм домам, i ўзяў вяроўку, якою водзяць аслоў, i павесiўся.
      А я ўбачыў, як пацямнела неба, i з гор пацягнула халодным ветрам. I прыбеглi людзi, яны крычалi, што вялiкая заслона ў храме разадралася напалам, быццам расьсеклася вялiкай рукою, i ўвесь горад у страху перад Божай карай.
      А я ведаў, што рэбэ Ёшуа памёр, i я схiлiў сваю галаву й плакаў па iм.
      РАЗЬДЗЕЛ ТРЫНАЦЦАТЫ
      У якiм ставiцца богазьневажальнае пытаньне, цi сапраўды чалавек ёсьць богападобны, альбо ж Бог больш чалавекападобны, i вядзецца гаворка пра супярэчнасьцi, якiя пагражаюць парадку
      Я ведаю, што ведаю.
      Я пазнаю голас Бога. Ён у гуле вады, у бушаваньнi полымя, у завываньнi буры, i ён магутнейшы за гэта; але нават i ў шалясьценьнi цярноўнiку ён ёсьць, подых, ледзь улоўны. Ён можа гнаць вас да краю сусьвету, прычым на ўжо даўно патухлых зорках i на такiх, што толькi зараджаюцца, i ён можа быць у табе як чарвяк, што сьвiдруе цябе, i як лёгкае брунжаньне ў вуху.
      I ўзвысiўся голас Бога й сказаў: Я адвёў руку Сваю ад цябе, Агасфэр, i скiнуў цябе з вышыняў у шосты дзень а трэцяй гадзiне, i гэта зарабiў Я, бо Мой парадак табе ня быў парадкам i Мой закон у тваiх вачах - зьдзек; дык вось, як што ты асуджаны блукаць па глыбiнях, замест таго каб кволiцца й цешыцца на нябёсах i славiць Маю цудоўнасьць, ты ўсё яшчэ iмкнешся перавярнуць верх пад спод, нiз паставiць угары, i сумняваешся ў маiм тварэньнi.
      А я абяртаю аблiчча сваё ўгору ў пазахмар'е, адкуль прыйшоў голас, i кажу: Я найперш сумняваюся ў чалавеку, пра якога сказана, што яго стварыў Ты паводле твайго вобразу, паводле вобразу Божага, i сумняваюся ў Сыне чалавечым, пра якога кажуць, што ён пасланы Табою за грахi iншых, i на чые грудзi я клаў сваю галаву падчас апошняй вячэры.