Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)

      Альбо яго пазнейшае пытанне:
      "I што было б, калi б я адмовiўся? Цi не пераследаваўся б я Вамi i вышэйшым начальствам, цi не быў бы схоплены i разадраны, як авечка ваўкамi? Ad majorem Dei gloriam, кажаце Вы, але гэта хутчэй ad majorem gloriam дастойнага д-ра фон Айцэна, чым Бога, i за гэта павiнен я, бедны жыдок, апынуцца ў situationes, якiя для мяне нявыгадныя, iнакш гэта каштавала б мне галавы".
      I далей унiзе:
      "Але я хачу зрабiць гэта дзеля рабi, бо хто ж, як не я, зразумеў яго напраўду?"
      Пасля чаго ён дапiсвае:
      "Павiтайце Barbaram conjugem, я хачу здабыць для яе шэсць локцяў карычневага палатна, а таксама падвескi з Турцыi, а для маленькай Маргарэтэ чэпчык.
      Вашай дастойнасцi слуга i вандроўны Жыд Агасфер".
      Вось гэта, дарагi гер прафесар Байфус, што да тэзаў гера Ёгансэна i сапраўдных падзей падчас гамбургскага перыяду Агасфера.
      З чым, па-сяброўску вiтаючы Вас, застаюся
      Ваш
      Ёханаан Лёйхтэнтрагер
      Hеbrew University
      Jerusalem
      РАЗЬДЗЕЛ ДЗЕВЯТНАЦЦАТЫ
      У якiм дыспутуецца, цi сапраўды прыбiты да крыжа рэбэ Ёшуа быў мэсiя, а вучоны доктар фон Айцэн праз таксама вучонага жыда з Партугалii ўблытваецца ў нябесную арыфметыку, а Агасфэр абвяшчае, што кожны, хто створаны паводле вобразу Бога, мае ў сабе сiлу i ўладу быць збаўцам
      У сьвеце ёсьць рознага роду галасы, кажа апостал Павел, галасы ўнутры чалавека й з-за-па-за яго, i нiхто ня ведае, чые яны, анёльскiя цi дябальскiя, i сьвежавыструганы Doctor theologiae, вось вам, едзе па зялёных лугах у Альтону, трэсены-ператрэсены выбоiстай дарогай, а таксама ня ведае, цi голас, якi яго папярэджвае, што справа можа абярнуцца вой як крыва й коса, адкуль ён iдзе, згары цi зь нiжнiх сфэраў; усё ўжо так далёка зайшло, так разбуяла-закрасавала, каб ужо нешта мяняць альбо наогул вярнуць назад, госьцi запрошаны, сярод iх асобы з Гаторпскага двара, а зь iмi й герцагавыя вушы, i пасланцы сэната горада Гамбурга, i пастары адусюль, i вучоны жыд Эзэхiель Пэрэйра з Партугалii, зь якiм адбудзецца дыспут у сiнагозе; не, няма нiякага сумненьня, ён як рымскi палкаводзец Цэзар, думае ён, тут ягоны Рубiкон, тут ён павiнен яго перайсьцi, i нават калi толькi паўтузiна жыдоў афiцыйна пяройдуць у адзiнашчасьцедайную веру, гэта ўжо будзе вой якая перамога, i такiм сonvertiten, як ён абвясьцiў па ўсёй абшчыне, ён бы дазволiў сялiцца ў Гамбургу; апрача таго меўся яшчэ адзiн прыхаваны козыр, якi крые ўсё чыста.
      Пры гэтым, нягледзячы на ягоныя захады з гэтымi жыдамi, былi й пэўныя боязкi што да iх, i ня толькi праз Агасфэра, на што ён, пасьля ўсяго, што там у iх было памiж сабою, меў грунтоўныя падставы; гэта таму, думае ён, што яны дапусьцiлi, каб нашага Госпада Iсуса прыбiлi да крыжа, i за iхнюю варожасьць; яны ўсюды ўсiм чужыя i ўсiх раздражняюць, i ўжо адно тое добра й пахвальна, што высакамудры сэнат забараняе iм гнездавацца ў Гамбургу й круцiць свае шахермахерскiя гешэфты; датчане вунь - яны зусiм iншыя, яны, з Гаторпскiм герцагам на чале, як мурашкi, дояць сваю жыдоўскую тлю.
      Чужыя, варожыя, думае ён, расьсеяныя па розных краiнах сьвету, госьцi за чужым сталом, няпрошаныя i нялюбыя. Зь Яго герцагскай мосьцi ласкавага дазволу ён шмат разоў бываў у Альтоне i iнспэктаваў сынагогу - сапраўдная збойнiцкая малiна, сьцены да чорнага пракапцелыя сажай ад сьвечак, якiя гараць пастаянна, скляпеньнi затканыя павуцiньнем, якое яны нiколi не зьмятаюць, бо, кажуць, Schem jiborach, безназоўны, дабраславёны ў ёй якраз i прабывае. Пабываў ён i на тым, што яны называюць набажэнствам, службай Богу, што можна толькi з прыкрасьцю назваць Богам, думае ён, бо яны ходзяць у свае хэдэры, калi каму хочацца й падабаецца, адзiн раней, другi пазьней, адзiн надзявае tallis, мантыю для малiтвы, другi тым часам зь сябе здымае й выходзiць, а большасьцю малiтваў запраўляе сhasen, запявала, якi на жаль i сьпяваць як сьлед ня ўмее, а толькi стаiць перад аron hakkodesh, сьвятой шафай, у якой ляжаць пэргамантныя скруткi законаў, i задраўшы галаву, заткнуўшы пальцамi вушы, надсаджваецца ў крыку, што ледзь горла вытрымлiвае, на габрэйскай мове, часам так хутка, што нiхто за iм не пасьпявае, часам рвана й расьцягнута, пры чым часам сам плача альбо рагоча, карацей, размахвае рукамi, як дурны вар'ят, як апантаны, пакуль нячысты дух не захапляе ў сябе астатнiх жыдоў, i яны не пачынаюць лямантаваць i яглiць у адзiн голас з сhasen, бляюць i мармычуць, кланяюцца на ўсе чатыры бакi сьвету альбо сморкаюцца й плююцца, альбо, торгаючыся ўсiм целам, бы ў лiхаманцы, падскокваюць, аж нармальнаму чалавеку здаецца, што ўсе яны тут казлы. I з гэтага народу, думае ён, павiнен быў выйсьцi наш Гасподзь Iсус?
      Калi неяк аднаго разу раней (вось як яно было!), прыбыўшы да сынагогi ў Альтоне, ён ўехаў у вузенькую вулiчку, дзе ягоны кучар ледзьве мог працiснуцца, а колы па самыя восi ўгразалi ў балоце, i калi зайшоў усярэдзiну, дык з палёгкай канстатаваў, што, прынамсi, хоць падлога была падмецена; а пакропленьнi рознымi пахошчамi надавалi кiсламу смуроду, што там звычайна стаiць, такi нейкi саладжавы прысмак; i яшчэ расстаўлены драўляныя ўслоны для паноў honoratiores; старэйшыны абшчыны й вучоны Эзэхiель Пэрэйра сустракаюць яго зь вялiкай пачцiвасьцю, нiбыта ён быў ня толькi супэрiнтэндэнт Гамбурга, а пасланец Бога, i запэўнiваюць яго, што ўсе жыды Альтоны, прынамсi, мужчынскага роду й да таго ж здольныя - iх папрасiлi застацца - да дыспутаваньня, усе тут i зь вялiкай увагай гатовыя слухаць. Але Айцэн раптам ня чуе iхнiх слоў; ягоныя вочы нечагась шукаюць у цёмных закутках будынка, куды ўжо ня можа пранiкнуць сьвятло сьвечак, ценю таго, хто яму цяпер быў бы вельмi патрэбен, так як гэта было на магiстарскiм экзамене ў Вiтэнбэргу, калi яго распытвалi пра анёлаў, i каго ён ня бачыў з таго самага дня ў доме сэра Агасфэра, калi была зачатая маленькая Маргарэта зь яе горбiкам i кульгавай ножкай; але таго тут анi сьледу, нi позiрку, нi пошапту, i Айцэн, зусiм упалы сэрцам, думае, што нiяк ён тут ня выблытаецца без дапамогi прыяцеля i што яму, пакуль ён ня зможа выклiкаць у сьведкi Агасфэра, нiчога ня сьвецiць у супроцьстаяньнi красамоўству й слованаварачэньню Эзэкiеля Пэрэйры, хiба што толькi застаюцца рuncta i argumenta, якiя ўжо выкарыстоўвалiся сьвятымi айцамi царквы ў зацiнках з жыдамi й якiя ён старанна й руплiва вывучыў.
      Тым часам (было так) пачынаюць ўжо патроху зьбiрацца гер-геры з Гаторпскага двара й гер-геры з сэната, i ўсе яны вытанчана ўбраныя i iхнiя брычкi багата ўпрыгожаныя гербамi й абiўкаю, i ўсё гэта тлумiцца, цiсьнецца ў вузкiх брудных вулiчках, так што можна падумаць, быццам тут нешта большае, чым князеў дзень, калi герцагi й курфюрсты зьбiраюцца параiцца наконт розных боскiх спраў, чым проста дыспут зь цьвердалобымi жыдамi, i ягоныя гамбургскiя confratres, пастары зь Вестфалii Фрызiус i Бёткер, якiя падпiсалi цудоўны лiст на Вiтэнбэргскi факультэт, таксама ўжо прыбылi й горача чакаюць дзейства; гэта ня iхняя рыба тое, што тут смажыцца, i ня iхняя слава, якая пастаўлена на карту, а рэпутацыя iх новага калегi гера superintendent, на чыiм троне кожны зь iх трохi ўжо бачыў сябе, пакуль нечакана для начальства не рашылася ўсё iнакш. А вось ужо надыходзiць i жыдоўскае людзтва, цёмны натоўп, вострыя капелюшы на галовах, цесныя засаленыя лапсердакi на целе, зьбiраюцца, цiхенька памiж сабою перашэптваюцца, гяргечуць нешта пасвойму, як гэта калiсьцi рабiлi iх прабацькi каля брамы ў Ерусалiме, калi наш Збаўца ўязджаў у горад на сваiм асьляняцi. Мне, думае Айцэн, гэтыя ня будуць сьпяваць hosannah, але ня ўчыняць i crucifige; гэта можа прыйсьцi з зусiм iншага боку, ад зайздросьнiкаў i тых, хто хацеў бы зьняславiць i перакруцiць сiлу слова багашчаснага доктара Лютэра й ператварыць хрысьцiянскую школу ў латарэйны дом, дзе можна чворыць i круцелiць, як каму прыпадзе й заўгодзiцца.
      I вось цяпер ён бачыць, што ўсе спаквалютку займаюць месцы, жыды й хрысьцiяне, i чуе, як жыдоўскi старэйшына пачынае гаварыць, стоячы на alemar, драўлянай катэдры пасярэдзiне залы, i гаворыць даволi далiкатна й з паклонамi вiтае гасьцей з Гаторпа й з Гамбурга, а таксама мудраца з далёкай Партугалii, iхняга паважанага настаўнiка й майстра дона Эзэхiеля Пэрэйру, але асаблiва гера супэрiнтэндэнта вялiкага суседняга горада Гамбурга, гера доктара Паўлюса фон Айцэна, па чыёй прапанове й прадуманым клопаце яны сёньня тут, жыды Альтоны й вернападданыя слугi Яго мосьцi Адольфуса, герцага Шлезьвiга й Гаторпа, атрымалi магчымасьць прысутнiчаць на вучоным дыспуце пра тое, цi прыбiты да крыжа Iсус Хрыстос быў адзiным i сапраўдным сынам Бога, хай сьвяцiцца iмя яго, i meschiach i цi, усьвядомiўшы гэты факт, жыды не зрабiлi б лепей, калi б навярнулiся ў хрысьцiянскую веру, прынялi таiнства хрышчэньня i тым самым палепшылi б сваё жалю вартае iснаваньне й нават у вялiкiм i багатым горадзе Гамбургу маглi б прыняць грамадзянства. Але, дадаў ён, нiхто ня будзе прымушаны да хрышчэньня, калi ў гэтым disputatio пераможа дастойны гер доктар фон Айцэн.
      Жыды, заўважае Айцэн, паварочваюць галовы адзiн да аднаго й зноў перашэптваюцца; але адзiн, з доўгiм вострым носам i дзiкай сiвай барадой, падымае руку й пытаецца, ужо цi не павiнны яны на прыклад goyim, жэрцi ад цела пакаранага сьмерцю i пiць ад яго крывi ў кiрсе, калi ў Пiсаньнi ясна сказана, што пракляты той, хто павешаны на дрэве?
      Тут сэрца доктара Паўлюса перапаўняецца сьвяшчэнным гневам, i ўсё яго ваганьне й прыкiдкi а цi ня правiльней было б цяпер i цi не своечасовей давесьцi да добрага канца ўсё, што ён прадпрыняў, разьвеяны й разьмецены ўшчэнт, i ён падымаецца й зычна ўзьвяшчае, што тут нам дадзена зразумець, якiх жудасных памераў набыла зацятасьць жыдоў; а Хрыстос жа ў сваёй вялiкай дабрынi памёр i за грахi жыдоў, калi толькi яны гэта прызнаюць, i таму кожны хрысьцiянiн павiнен малiцца й за выратаваньне iх праклятых душ, каб, калi прыйдзе час Страшнага суду, маглi быць сабраныя Хрыстом i яны.
      - Але чаму, - прамаўляе ён з высока паднятай галавой, як прарок, - жыды ня хочуць паверыць, што iх мэсiя прыйшоў у асобе Iсуса Хрыста, калi ж яны бачаць i на сваёй скуры адчуваюць, што iхнi храм разбураны й яны расьсеяны па ўсiх краiнах, каб жыць у галечы й нэндзы сярод чужых i быць бiтымi сваiмi ворагамi? Таму Бог карае зацятых i асьлеплых жыдоў з поўным правам нават i сёньняшнiм часам, таму што яны не хацелi прыняць свайго Збаўцу, а па патрабаваньнi Пiлата, згадзiлiся, каб яго прыбiлi да крыжа, i паколькi Пiлат умыў рукi й сказаў, невiнаваты я ў крывi праведнiка гэтага, тады, адказваючы яму, жыды сказалi, Мацьвей 27: "Кроў ягоная на нас i на дзецях нашых".
      Айцэн заўважае, як ён захапiўся i што насуперак усiм сваiм планам i намерам ужо ўцягнуўся ў disputatio i моцна ў iм заграз; але нават i вучоны Эзэхiель Пэрэйра прызнаў гэта i ўжо пагладжвае хвалiстую бараду й пытаецца, зьвяртаючыся да ганаровых i iншых высокiх гасьцей, цi не дазволiлi б яму гер доктар i дастойныя геры задаць адно прамежкавае пытаньне, а менавiта, спасылаючыся на якiя аўтарытэты й на якi Запавет, Стары цi Новы цi на абодва адразу, ягоны апанэнт хацеў бы тут дыспутаваць? Бо калi ўжо зайшлося пра наварот жыдоў i нi пра што iншае, дык нельга ад iх патрабаваць проста за так, каб яны a priori прызнавалi эвангельлi альбо пiсьмы апосталаў; такога можна было б патрабаваць толькi пасьля перагавораў; а да таго мы мусiм прапанаваць апанэнтам тэксты зь пяцiкнiжжа Майсея i словы сваiх уласных прарокаў, а таксама са сьвятых псальмаў i выслоўяў, i з гэтага павiнна высьветлiцца, у чым жа й праз што жыды аж так моцна саграшылi.
      Пры такога роду прамовах Айцэну робiцца пуста ў страўнiку, пот выступае на губах, тым болей, што ён яшчэ й павiнен глядзець, як некаторыя з начальстваў разважлiва кiваюць галавою, быццам ухваляючы тое, што сказаў Пэрэйра; даюцца на ўнушэньне, дурныя, што жыд можа ведаць толькi сваё ўласнае вучэньне, а й не падазраюць, як мала яны падыгрываюць свайму супэрiнтэндэнту, рабуючы ў яго палавiну яго арсэналу.
      I тут Пэрэйра зь яшчэ большым нацiскам патрабуе ўсьвядомiць, бо гэта запiсана ў Майсея i ў прарокаў, што выратаваньне й збавеньне народу Iзраiля i паўторнае здабыцьцё божай ласкi палягаюць на веры ў мэсiю, якi ўжо явiўся? У Пiсаньнi патрабуецца вера толькi ў Аднаго, менавiта ў Бога, хай сьвяцiцца iмя яго, як зыходзiлi з гэтага слова Шмах Iзроэл, Аданай Элохэну, Аданай Эход, слухай, Iзраiль, Гасподзь Бог наш, Гасподзь адзiны, i тое, што ён, Бог, славалюбны Бог, чаму Iзраiль ня можа мець iншых багоў побач зь iм, ня кажучы ўжо пра нейкiх яшчэ сыноў Божых.
      Айцэну робiцца не па сабе, калi ён бачыць, як Пэрэйра пытаньне пра пакараньне Iзраiля, якое ўсiм вiдавочнае, хiтра заблытвае й спрабуе завесьцi спрэчку ў нейкую нябесную арыфметыку, зь якою зямная i асаблiва iхняя арыфметыка, так цяжка стасуюцца. Але, каб выбiць у апанэнта аргумэнт, трэба адразу даць контрдовад, i ён кажа, што Сын Божы, наш Збаўца, на якога так зьедлiва намякаў вучоны дон Пэрэйра, нiякi ня Бог каля Бога, а яны Бог Бацька, Бог Сын i Logos, Сьвяты Дух, ад пачатку былi адзiнствам, так што тут in puncto ўшанаваньня адзiнага Бога ня можа ўзьнiкнуць абсалютна нiякай супярэчлiвасьцi з Божай запаведзьдзю; гэта асьвятляе таксама i ў iмя Божае на габрэйскай мове, Elihim, якое ёсьць pluralis, множны лiк, i пацьвярджаецца словам Божым у Майсея 1: 26 - Створым чалавека паводле вобразу Нашага, паводле падабенства Нашага - што, калi займеньнiк тут, бадай, i ня можа датычыцца анёлаў з Божага атачэньня, дык ён абавязкова павiнен азначаць, што Бог браўся за працу ў сваiм трыадзiнстве i ўсе мы такiм чынам ёсьць творы й Сына й таму абавязаны верыць гэтаксама i ў яго, як i ў Бацьку. Майсей 1:26, думае Айцэн, ня iдзе далей гiсторыi стварэньня: тут ён пабiвае Пэрэйру яго ж уласнай зброяй; прыбывае, бач, сюды з Партугалii, адкуль кароль турнуў яго разам з усiмi астатнiмi знакамiтымi жыдамi, i будзе яшчэ вучыць нас слову Божаму й другi раз высьмейваць i нiкчэмнiць нашага Госпада Iсуса. Але Пэрэйра лёгенька ўсьмiхаецца, кланяецца тым з начальстваў i пытаецца, цi не маглi б хто з гераў сэнатараў альбо з высокай герцагскай рады папрасiць у яго вучонага апанэнта працытаваць наступны верш зь Першай кнiгi Майсея, а менавiта 1:27 i паколькi ашаломлены Айцэн маўчыць, той працягвае далей, а далей iдзе наступнае: I стварыў Бог (адзiночны лiк) чалавека паводле вобразу Свайго (адзiночны лiк), паводле вобразу Божага (адзiночны лiк) стварыў яго; мужчыну i жанчыну стварыў iх - з чаго вiдаць, што pluralis у вершы 26 ёсьць так званы рluralis majestatis, так, як Iх герцагская мосьць Гаторпскi i iншыя княскiя геры кажуць "Мы", гаворачы пра свае ўзвышаныя асобы, ня будучы складзенымi з трох розных асобаў. Але ж i дзёрзкi жыд, якi вунь жа й раней спытаўся пра цела ўкрыжаванага, зноў падымае свой голас i хоча даведацца ад гера superintendent, цi ня быў пры стварэньнi Сын гультаём i цi не дапусьцiўся да таго, што Бацька працаваў адзiн; на што ўсё астатняе жыдоўства пачынае рагатаць, ляпае сябе па сьцёгнах i крычаць о-ё-ёй, а гарадзкi палiцыянт, якi трымае пост каля ўваходу ў сынагогу, ня прыходзiць у рух, не зграбае ганебнае рыла й ня экспэдыруе вон за дзьверы.
      Тут Айцэну робiцца ясна, што было б лепей, каб ён прыцягнуў сьвятых прарокаў, замест таго каб спрачацца пра множны й адзiночны лiкi, бо кожны арыфметычны прыклад можна паставiць пад пытаньне, а вось мудрае выслоўе заўсёды да рэчы й месца. I ён заяўляе, што ў многiх кнiгах прарокаў наш Гасподзь Iсус быў дакладна прадказаны як чаканы мэсiя, нават у тым, што датычыцца яго народзiнаў i паходжаньня з дома Давiдавага як i яго жыцьця i дзейнасьцi й сьмерцi. Так, калi б толькi было мудрае прадказаньне, якое спраўдзiлася, дык i яго можна было б трапна паставiць пад сумненьне; але iх было так многа й такiх розных, i ўсе разам дакладна ўказваюць якраз на яго як на ўроджанага Сына Бога, што й самы ўпарцiсты жыд, калi яму даць у лапу цi па мордзе, мусiў бы пацьвердзiць. Цi ж не прарочыў прарок Мiхей: I ты, Вiфляеме Эфрата, цi ж малы ты сярод тысячаў Юдавых? зь цябе пойдзе Мне Той, Якi павiнен быць Валадаром у Iзраiлi, i Якога паходжаньне з пачатку, ад дзён вечных. - I сапраўды цi ж не ў Вiфляеме наш Гасподзь Iсус нарадзiўся, у стайнi, з улоньня дзевы, як прарок Iсая называе гэта азнакай Божай: Глядзi, вось дзева ва ўлоньнi зачне й народзiць сына? I там жа Iсая сказаў: I пойдзе пасынак ад кораня Есэевага, i галiна вырасьце ад кораня ягонага; i спачне на Iм Дух Гасподнi, - i цi ж ня быў Язэп, Бацька нашага Госпада Iсуса, як i прадказана, атожылкам цара Давiда, якi са свайго боку сынам Есэя, так што й гэтае прадказаньне збылося?
      На што Пэрэйра ветлiва пытаецца, цi можа ён мовiць слоўца вучонаму doctor, i калi яму было дазволена, кажа гэтаму, што ён хацеў бы, калi ласка, даведацца, за чыйго сына ён, зрэшты, мае гэтага народжанага ў Вiфляеме Iсуса: за сына сталяра Язэпа, пра якога ў дзьвюх з чатырох эвангельляў гаворыцца, што ён з дома Давiдавага, альбо за сына Бога, недасьлежнымi шляхамi ўведзенага ва ўлоньне дзевы? I цi памянёны Iсус, як сын Бога, наогул мог бы быць чалавечай прыроды альбо сын Язэпа ёсьць толькi трэцяя частка Сьвятой Тройцы?
      Тут зноў пачынаецца шабуршэньне на ўслонах ганароўцаў, а Айцэн няпэўна глядзiць на сваiх гамбургскiх пастараў, бо гэта якраз пункт, у якiм нават эвангелiсты Мацьвей i Лукаш i Марк i Ян не заадно; але ягоныя духоўныя confraters, глядзяць абыякава альбо нават як бы радуюцца зьбянтэжанасьцi свайго новага супэрiнтэндэнта; нават i жыды, здаецца, заўважылi, як, быццам iхнi герой-двабойнiк сьветлай памяцi юны Давiд са сваёй прашчы Галiяфу, пацэлiў дастойнаму doktor у саменькi лоб. Але новы Галiяф з больш гартаванага матэрыялу чым няўклюдны волат, супроць якога калiсьцi выступiў Давiд; ведае таксама, што чалавек лепей верыць, чым думае; таму ўзвышае голас i крычыць:
      - О жыдоўскае круцельства! О ганебная фальшывасьць i аблуднасьць! I Вы думаеце, дон Пэрэйра, што падлавiлi Бога на супярэчнасьцi? I Вы хацелi б, з Вашым мiзэрным духам спазнаць волю i ўстанаўленьнi Найвышэйшага? Бог, якi стварыў цэлы сьвет з усiм, што ў iм поўзае й лётае, ня мог зачаць Язэпу сына? Гэта зьбiвае Пэрэйру на паўслове, i, перасiлены забойчай сiлай Айцэнавага аргумэнта, ён цiхенька слухае, як ягоны супрацiўнiк бушуе далей, пабiваючы прарокаў. А хiба ж, працягвае той, не прадвырак прарок Захарыя, сказаўшы: весялiся ад радасцi, дачка Сiёна, радуйся, дачка Ерусалiма: вось, Цар твой iдзе да цябе, праведны i ратавальны, лагодны, седзячы на аслiцы i на маладым асьле, сыне пад'ярэмнай - i цi ж ня было так, калi наш Гасподзь Iсус перад сьвятам праснакоў уязджаў у браму Ерусалiма на асьлiцы седзячы, тым часам як увесь народ весялiўся i крычаў: Слава таму, хто там iдзе, цару?
      Лёгка яму запярэчыць, думае Пэрэйра, у тыя часы ў Iзраiлi аслоў было такая навала, як сёньня коней ў герцагстве Шлезьвiг, i што ж тады кожнага, хто конна ўязджае ў Гамбург альбо Альтону, адразу ўжо й лiчыць за мэсiю? Але цi варта клопату, думае ён, указваць на самавольства, зь якiм аплiкуецца на пазьнейшы час кожнае слова ў выслоўях прарокаў, якое той прыцягвае ў сьведкi? Пакуль ён так разважае, гер супэрiнтэндэнт ужо зноў рвецца навыперадкi й гаворыць, як Бог дапусьцiў, каб яго сына прыбiлi да крыжа як ахвяру пакаяньня за грахi ўсiх нас i як пацярпеў Гасподзь Iсус дзеля грэшнага народу жыдоў, зацятага й разбэшчанага, як нават гэта было прадказана наперад прарокам Iсаем, якi сказаў: Усе мы хадзiлi ў iлжы; але Гасподзь пераклаў нашыя грахi на яго, як на ягня, якое вядуць на закол; сапраўды, ён панёс нашыя немачы й паклаў на сябе нашыя цярпеньнi. За нашыя беззаконьнi ён забiты; кара накладзена на яго, каб мы жылi ў мiры й ягонымi ранамi ацалiлiся.
      Але тут Пэрэйра далей ня вытрымлiвае, ён узводзiць вочы ўгору ў неба, дзе зьбiраецца чад ад мiгатлiвых сьвечак у самым паддашшы, i ўсклiкае:
      - Няпраўда! Няпраўда! Бог, якi адмаўляецца глядзець, як Абрагам падняў ахвяравальны нож да горла Iсаака, сына свайго, i таму стрымаў яго руку, гэты Бог паслаў уласнага сына на крыж? Хай у гэта верыць хто другi! А цi ведае хто, што сапраўды адбылося ў тыя днi й кiм быў гэты Iсус, пра якога гаворыцца, што ён i быў той чаканы, i эвангелiст цi ж не ў прарокаў узяў тое, што найбольш прыдалося, як азнаку вялiкай славы, якая нiмбам зазьзяла вакол галавы ўкрыжаванага рабi?
      Айцэн радуецца, якая бура разыгрецца цяпер, калi хiтрамудры Пэрэйра страцiць самавалоданьне, сьпяшаючыся на дапамогу свайму жыдоўскаму Богу. Жудасна! Агiдна! - А тыя з начальстваў гукаюць палiцыянта тым часам, як confratres малiтоўна складваюць далонькi й просяць у Бога дараваньня за грахоўнiцкiя словы, якiя яны мусяць выслухоўваць; а жыды дрыжаць i цiснуцца адзiн да аднаго, як куры ў катуху, калi вакол яго шастае лiс. Айцэн спакойна чакае, калi ўляжацца шум, толькi падае знак палiцыянту, каб той наблiзiўся да Пэрэйры забраць яго; пасьля прамаўляе:
      - Вы спыталiся, Эзэхiель Пэрэйра, цi ведае хто, што сапраўды адбывалася ў тыя днi й хто быў той Iсус; што ж, я хачу паказаць вам аднаго такога, хто гэта ведае й хто сам быў там прысутны, i гэты Хто ёсьць жыд, як i вы самi, як жыды гэтай абшчыны, але трошачкi старэйшы, бо ён можа засьведчыць, як цярпеў наш Гасподзь Iсус i як ён нёс на сабе крыж.
      З гэтымi словамi ён падымае рукi ўгору й клiча Агасфэра, якi адразу ж уваходзiць у дзьверы сынагогi, белая шапачка на галаве, на целе доўгi, заношаны лапсярдак, а на нагах нi чаравiкаў, нi панчох, так што кожны можа бачыць, як за сотнi гадоў закарэла скура на ягоных падэшвах. I калi ўсе раптам жахаюцца ў гэтай зале, жыд падобны на Хрыста, Айцэн пытаецца:
      - Скажыце, хто Вы?
      - Я той, каго Вы клiкалi, - адказвае Агасфэр.
      - I вы прагналi нашага Госпада Iсуса ад дзьвярэй вашага дома, - пытецца Айцэн далей, - калi ён падышоў да вас па дарозе на Галгофу з крыжам на плячах i хацеў адпачыць у цянi дома ад вялiкай стомы?
      - Я адштурхнуў рэбэ Ёшуа ад дзьвярэй, - кажа Агасфэр, - i з таго часу вандрую, вандрую кожны дзень, створаны Богам.
      - Ён пракляў вас? - пытаецца Айцэн.
      - Рабi сказаў, - адказвае Агасфэр, - сын чалавечы йдзе, як напiсана ў прарокаў, а ты застанешся чакаць, пакуль я вярнуся.
      жыды лупяць бельмы на Агасфэра, якi выглядае як адзiн зь iх, так гадоў на трыццаць - трыццаць пяць, i ўсё ж ён быў i тады, калi яшчэ стаяў вялiкi храм ва ўсёй сваёй велiчы на гары Сiён i Iзраiль жыў на зямлi сваiх бацькоў, якую Бог абяцаўся даць iм; але ганараваныя i тыя з начальстваў палохаюцца, айцы пастары дзiву даюцца вялiкаму, адкуль супэрiнтэндэнт выкалупаў гэтага Вечнага Жыда акурат на дыспутацыю, калi раней ён нiчога не казаў пра яго, i цi ня звалiцца цяпер няшчасьце на Альтону альбо на вольны горад Гамбург, як пра тое гаворыцца ў пабожнай песеньцы:
      Прыйдзе Агасфэр, о жах,
      Пойдзе нягода па вашых дамах,
      Буры, паводкi, пажар i цьма,
      Голад, вайна, халера, чума.
      Кайцеся ў сваiх грахах,
      Каб ня сьцерцiся у прах.
      Толькi Айцэн трыумфуе ў сэрцы сваiм, што ўсё так гладка iдзе, як ён i планаваў, i кажа Агасфэру:
      - Тады скажыце нам i засьведчыце, цi Гасподзь Iсус Хрыстос, якога вы ведалi асабiста й бачылi на свае вочы й зь якiм вы гутарылi на свае вусны й якому вы прычынiлi такую несправядлiвасьць сваiм жорсткiм сэрцам, цi быў ён напраўду мэсiя, якога чакаў народ Iзраiля паводле прадказаньня прарокаў?
      - Цi быў ён мэсiя? - кажа Агасфэр i пачэсвае за вухам i ўздыхае. А тады кажа: - Рабi верыў у гэта.
      Айцэн бачыць, што ягоны сьведка нерашуча завагаўся, i ён баiцца, што жыд можа падвесьцi яго, хоць усё разам, пытаньнi й адказы, прадумана й абгаворана загадзя i наперад, i гаворыць глухiм голасам:
      - Верыў! Верыў! Гэтыя зацятыя жыды ня хочуць ведаць, што Гасподзь наш Iсус верыў, як i не хацелi таго ведаць, калi ён сам iм пра гэта казаў; iм патрэбна тваё сьведчаньне, жыд Агасфэр, як што ты ня даў яму нiякага суцяшэньня, а пакiнуў яго цярпець ад дзённай сьпёкi зь цяжкiм крыжам на плячах i цернем на галаве: цi быў ён мэсiя, так цi не?
      - Мэшыях? - кажа Агасфэр. - Вялiкi, магутны мэшыях?
      I выпростваецца, i здаецца, быццам палiлося зь яго нейкае сьвятло й быццам павышэў ён на цэлую галаву й больш над усiмi, што былi вакол яго, над Пэрэйрам i альтонскiмi жыдамi й над знакамiтымi герамi, якiя сядзелi вышэй, i над дастойным i вучоным doctor i superintendent тым болей.
      - Мэшыях, - кажа ён, - пра якога гаворыцца ў прарокаў, што ён будзе судзiць народы й зробiць так, што мячы ператворацца ў аралы, а дзiды ў сярпы? - I Айцэн ня ведае, што зь iм робiцца, горача цi холадна, i ён глуха маўчыць, а той кажа далей: - Я любiў рабi, i ён мог быць iм. Ён мог быць мэшыяхам, як i кожны, хто створаны паводле вобразу Бога, нясе ў сабе сiлу i ўладу, каб стацца збаўцам людзей. I ён цярпеў i вiсеў на крыжы й павольна пакутлiва памёр. Але хай хто палiчыць, колькi да яго й колькi пасьля яго сканалi ў пакутах i муках i ў сваёй горасьцi благалi: мой Божа, мой Божа, чаму ты пакiнуў мяне? I дзе той вечны мiр, i дзе царства, якiя павiнны былi прыйсьцi зь iм i празь яго? Усё яшчэ есьць Адам хлеб свой у поце твару свайго, i Ева нараджае ў муках, усё яшчэ забiвае Каiн Авеля, i Вы, гер доктар, - кажа ён, павярнуўшыся да Айцэна, - не заўважыў я нештачкi, за цэлы час, колькi я ведаю Вас, каб Вы дужа любiлi ворагаў Вашых альбо дабраслаўлялi кляцьбiтоў Вашых, альбо малiлiся за зьневажальнiкаў Вашых, як заклiкаў Вас рабiць Ваш Гасподзь Iсус на гары, ня робяць гэтага й iншыя, якiя называюць сябе хрысьцiянамi.
      I нарэшце, убачыўшы жах на тварах знакамiтых гераў i шал i разгубленасьць тых з начальстваў i злараднасьць сваiх галавакiвальнiкаў confratres, гер супэрiнтэндэнт схамянаецца й крычыць:
      - Годзе, жыдзюга пархаты! А тое, што паўтары тысячы гадоў цябе ганялi па белым сьвеце, гэта за апошнюю вашу збродню, якую вы ўчынiлi!
      Ён клiча палiцыянта, каб той арыштаваў Агасфэра за зьневажаньне Бога й за абразу Яго мосьцi герцага Гаторпскага, якi тут за найвышэйшага царкоўнага ўладыку, а таксама за падбухторваньне да бунту. Але паколькi цяпер заварушылiся, засоўгалi плячамi й локцямi й жыды, усчалася вялiкая штурхатня: аднаму трэба туды, другому туды, тузанiна за борады, i тут спрэчна, альбо ад залiшняга клопату, альбо з тайнага задавальненьня, што нехта тут раптам запрагне навароту да адзiнашчасьцедайнай веры, з гэтым, лiчы, прапала; i ў агульным гармiдары Агасфэр зьнiк, як бы яго зямля праглынула, як бы яго й ня было, бо нiхто так i ня згледзеў, каб ён выходзiў празь дзьверы.
      РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАТЫ
      У якiм Агасфэр парушае нябесны спакой i пярэчыць рабi, што iсьцiна не ляжыць у нейкiм адным цэнтральным месцы, а вiдна кожнаму, хто мае вочы, каб бачыць вачыма
      Вельмi цiха, нiякага руху.
      Сьвятло, у якiм ён сядзiць на троне, мяккае, як блакiтныя прыцемкi; ён атулены пяшчотнай любоўю Бога, i бляск замiранасьцi азарае яго аблiчча, калi ён паглядае ўнiз, на сьвет, падымаючы руку на дабраславеньне, руку, усё яшчэ з ранай, прабiтай цьвiком.
      А я падумаў, якiм чужым i далёкiм ён мне зрабiўся, хоць i выглядае акурат як рэбэ Ёшуа, якога я ведаў, хоць i ўсьмiхаецца як той, пакута, якую ён рашыў прыняць на сябе, ужо адбiлася на яго ўсьмешцы; ён як лялька ў ляльцы, у якой зноў жа лялька: так тры лялькi ў адной, i ўсё ж - адна.
      I наблiзiўся я да яго й спытаўся: Рабi, цi ты гэта?
      Але ён анi варухнуўся, i позiрк яго быў нерухома скiраваны ў далеч, пакуль ён гаварыў: Я Iсус Хрыстос, народжаны Сын Божы, зачаты Духам Сьвятым ад дзевы Марыi й народжаны ёю i адпакутаваў пры Понцii Пiлаце, укрыжаваны, памёр i пахаваны, сышоў у царства сьмерцi й на трэйцi дзень уваскрэс зь мёртвых i ўзьнёсься на неба, дзе й сядзiць праваруч Бога, усемагутнага Бацькi.
      I я спытаўся: Рабi, што ты бачыш?
      I ён сказаў: Я бачу людзей, якiх я збавiў ад вiны iх грахоў праз горкую чару, якую я выпiў.
      I я спытаўся: Рабi, а ты бачыш iх ясна?
      I вось зацьмiўся яго позiрк як бы ценем, i рука на дабраславеньнi апусьцiлася ў яго, i ён сказаў: Яны вельмi малыя, i iх як цэлы мурашнiк.
      I схiлiўся я перад iм i сказаў: Ты пракляў мяне, рабi, асудзiў чакаць цябе там унiзе, пакуль ты ня вернешся: таму я вандрую сярод iх, i я як адзiн зь iх, i чую, што яны кажуць, i бачу, што яны робяць.
      I вось нахiлiў ён сваю галаву, i яго плечы панурылiся, i яго рука прыцiснулася да раны ад дзiды на баку, быццам яна зноў яму забалела, i ён сказаў: я не хачу гэтага ведаць.
      Але я сказаў: Калi мы сустрэлiся з табою ў пустынi й ты быў голы й пакiнуты, павёў я цябе на высокую гару й паказаў табе царствы сьвету й як у кожным зь iх панавала беззаконьне, i сказаў я табе, ты павiнен узяць гэта пад сваю руку й нiз перавярнуць угору, бо прыйшоў час узьвесьцi сапраўднае царства Божае. Але ты прагнаў мяне й сказаў, што тваё царства не ад сьвету гэтага.
      I зноў на яго твары была гэтая ўсьмешка, пра якую нiхто ня мог бы сказаць, журботлiвая яна цi iранiчная, i ён адказаў: Ты сказаў.
      Але я гаварыў далей: I калi ты шукаў ценю ў маiх дзьвярах, iдучы на Галгофу, з крыжам на плячах, я загаварыў з табою пра меч Божы, якi я хацеў падаць табе, каб ты згуртаваў вакол сябе народ Iзраiля i павёў яго на бiтву. Але ты зноў прагнаў мяне й сказаў, што хочаш выпiць чару, якую даў табе твой Бацька.
      Слухай, сказаў ён, я вiсеў на крыжы на пагорку Галгофе ў дзённую сьпёку й разважаў, пакуль яшчэ кроў была ў маiм мозгу, i пра тое, што ты мне сказаў; але ня дзеля гэтых мэтаў паслаў мяне Бацька, а каб я адпакутаваў i памёр, каб спраўдзiлася слова й прыйшло царства для ўсiх.
      I вось устаў я перад iм i спытаўся: I спраўдзiлася слова? I прыйшло царства?
      Ён маўчаў. I сьвятло, у якiм ён сядзеў на троне, перамянiлася, i бляск замiранасьцi зьнiк зь яго аблiчча, i ён павярнуў галаву, каб глянуць за сабою, быццам там нехта стаяў i падслухваў.
      I зноў спытаўся я: Прыйшло яно, царства?
      I вось адкрыў ён вочы свае шырока, як у страху, i ўсклiкнуў: Адыдзi ад мяне, сатана!
      Але я засьмяяўся i сказаў: Я ня той, з кiм ты гаворыш, хоць многае зьвязвае мяне зь Люцыпарам; я iншы анёл, якi ведае iсьцiну.
      Iсьцiна, сказаў ён, у Богу.
      Як часта, сказаў я, чуў я ўжо гэта. Але iсьцiна вiдна таму, хто хоча бачыць, i таму, хто хоча думаць, яе можна дасьледаваць. А ты сядзiш на сваiм троне й ня бачыш, i суцяшае цябе недасьледвальнае.
      I вось нарэшце спытаўся ён: Чаго ты хочаш наогул?
      I я адказаў: Я хачу, каб ты быў, кiм павiнен быць.
      Калi я даваў маiм вучням ад цела майго, сказаў ён, i ад крывi маёй тым, што любiлi мяне, ты сядзеў каля мяне, схiлiўшы галаву мне на грудзi. Чаго яшчэ магу я даць больш, што ўжо даў, i як больш павiнен адпакутаваць, чым ужо адпакутаваў?