Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)

      РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГI
      У якiм прафэсар Байфус робiць пэўныя саступкi, тым часам як прафэсар Лёйхтэнтрагер прадпрымае марксiсцкi аналiз Агасфэра i сваiмi заўвагамi адносна ўплыву юбiляра доктара Лютэра на разьвiцьцё новага антысэмiтызму робiцца непажаданай асобай
      Геру
      праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру
      Hebrew University
      Jerusalem
      Israel
      9 чэрвеня 1980
      Дарагi прафесар Лёйхтэнтрагер!
      Я павiнен падзякаваць Вам за сяброўскую перадачу Вашай ксеракопii пiсьма ад 14 кастрычнiка 1556 года да суперiнтэндэнта фон Айцэна, пiсьма, якое ў сувязi з новапаўсталымi акалiчнасцямi паходзiць з Нордэльбскай царкоўнай бiблiятэкi ў Гамбургу i якое, здаецца, стаiць у пэўнай сувязi з праведзенай у тыя часы ў горадзе Альтона "дыспутацыяй з яўрэямi": пiсьмо, як Вы лiчыце, належыць руцэ Вечнага Жыда.
      Я не хачу ставiць пад сумненне аўтэнтычнасць пiсьма; але адносна яго аўтара хацеў бы заклiкаць да асцярожнасцi. Адразу пасля атрымання копii я распаўсюдзiў яго ў нашым калектыве з просьбай выказаць думку, i мы ў нашым iнстытуце адзiныя ў меркаваннi, што гаворка тут iдзе пра мiстыфiкацыю, а менавiта пра тагачасную. Вы, дарагi калега, зразумееце мяне, калi мы, марксiсты, настойваем на сваiм пункце гледжання, што не можа быць нiякiх цудаў, а, значыцца, i нiякiх Вечных Жыдоў, як асоб. З гэтага зноў жа вынiкае, што пiсьмаў, складзеных i напiсаных iм, у прынцыпе быць не можа. Але паколькi Вы з прычын, якiя можна прызнаваць альбо не прызнаваць, не хацелi б згаджацца з тэзiсам Паўля Ёгансэна адносна iдэнтычнасцi вядомага ў сярэдзiне ХУI стагоддзя ў Гамбургу Агасфера з прарокам Ёргам Мэйсэнскiм (том XLI часопiса Аб'днання па вывучэннi гiсторыi Гамбурга), паўстае пытанне, кiм жа такi на самай справе быў той "бедны жыдок", якi пiсаў памечанае iмем Агасфера пiсьмо i якi менавiта пад гэтым iмем пазнаёмiўся з суперiнтэндэнтам фон Айцэнам i быў выкарыстаны гэтым апошнiм у памянёнай альтонскай дыспутацыi.
      Высвятленне гэтага пытання i даследаванне далейшага лёсу беднага жыдка было б у роўнай меры вартаснай задачай i для крымiналiстаў i для гiсторыкаў; толькi трэба апасацца, што час даўно ўжо сцёр усе iстотныя адпраўныя моманты i доказныя факты. Што тут павiнна iсцi гаворка пра даволi спрытнага махляра, адразу ясна, калi падумаць, што такi прамiнентны i для свайго часу высокаадукаваны чалавек, як Айцэн выйшаў на яго; i гэты Агасфер, як так званы Вечны Жыд, умеў праварочваць свае махлярскiя гешэфты, што, зрэшты, зразумейце мяне правiльна, гер калега, наогул не павiнен успрымацца як алюзiя Вашага суiменнага прыяцеля, абутковага гандляра.
      У гiсторыi часта здаралася так, што якiя-небудзь дробныя прахадзiмцы выдавалi сябе за славутасцяў, якiя ў фантазii народа яшчэ былi жывыя, - колькi бегала па свеце Iлжэнеронаў, колькi Iлжэдзмiтрыяў, i нават знакамiты капiтан з Кёпенiка, нотабэнэ шавец, як i Агасфер, адносяцца да гэтай катэгорыi, бо вобраз прускага афiцэра адначасова абуджаў i акрыляў пачуццi грамадзянаў. Нават апосталу Яну, пра якога, як Вы можаце ўспомнiць, у Новым Запавеце (пар. Ян 21, вершы 20-23) гаворыцца, што ён не памрэ, а застанецца, пакуль не вернецца Хрыстос, знайшлi iмперсанатара, аднаго такога, якi пазней быў жыўцом спалены ў Тулузе яшчэ напрыканцы ХУI стагоддзя.
      Як я ўжо меў нагоду выказацца ў маёй кнiзе "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання", раздзел "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда", вельмi падобна на тое, што ў выпадку з гэтым Янам, якi ў евангеллях фiгуруе як любiмы вучань, трэба бачыць правобраз Агасфера. Чаго я ў маiм галоўным пункце дасягнуў, што ў маёй толькi што названай працы магчыма крыху недастаткова акцэнтавана, але што я пасля сталага разважання i дыскусii з маiмi супрацоўнiкамi цяпер павiнен асаблiва падкрэслiць, гэта: Агасфер нiякая не, нават высветленая праз паданне, гiстарычная асоба, як i славуты iмператар Барбароса, i ўжо ж такi ён нiякi не сучаснiк адначасова Пiлата i прафесара Ёханаана Лёйхтэнтрагера; хутчэй за ўсё ён ёсць сiмвалiчная постаць, сiмвал-вобраз, i да таго ж даволi тыповы.
      Як для германцаў Зiгфрыд, вечны маладзён, падступнай рукой замардаваны герой, так i для вечна касым вокам падгляданых, усюды бяздомных, вечна з-краiны-ў-краiну-вандроўных, часта нават гнаных i цкаваных яўрэяў - Агасфер. У iм персанiфiкаваны лёс яго народа. Элемент падабенства сягае аж да падрабязнасцяў яўрэйскай экзiстэнцыi. Так С.Марпурга ў сваёй "L'Ebreo errante in Italia" (Фларэнцыя, 1891) цытуе, гэта Вам несумненна вядома, паведамленне нейкага Антонiа дзi Франчэска дзi Андрэа з Сан-Ларэнца, якi нiбыта сустракаўся з Вечным Жыдам у 1411 годзе: "Ён можа заставацца ў правiнцыi толькi тры днi i ўжо спяшаецца ўпрочкi, бачна i нябачна; на iм адзенне з каптуром, аперазаны вяроўчынай, i ходзiць босы; тым не меней, хоць ён i не мае пры сабе нi машны нi кашалька, расплачваецца гатоўкай. Прыйшоўшы ў якi-небудзь прытул, есць i п'е добра, а пасля расцiскае кулак i дае столькi, колькi патрабуе гаспадар; i нiколi нiхто не бачыць, адкуль у яго бяруцца тыя грошы, i нiколi не бывае, каб яму iх не хапiла..." Гэтыя дадзеныя перакрываюцца са звесткамi, пададзенымi ў адной фламандскай народнай кнiжцы з сярэдзiны ХУII стагоддзя, выдадзенай ананiмна i без пазнакi года i месца выдання, якая, бадай, з'ўляецца перакладам з нямецкай, а насамрэч, мабыць, прыйшла ўзбочнымi шляхамi з французскай. Там гаворыцца: "Увесь ягоны скарб складаецца з пяцi штубераў, якiя заўсёды ўзнаўляюцца, колькi б ён iх нi трацiў". У многiх выданнях "Кроткаго опiсаня i розсказу про однаго жыдовiна з наiменем Агасферус", першая вядомая нам рэдакцыя якога выйшла ў 1602 годзе "ў Лейдэне ў Хрыстофа Кройцэра", дзiўным чынам падтэкставана дата "Шлезвiг 9 iунiя 1564", падаецца далейшае апiсанне, што яўрэй часта паяўляецца ў селiшчах бедны i абадраны, але праз некаторы час ужо апрануты з iголачкi ў нiтачку i нават у моднай выправе.
      Тут адбiваецца натуральна не што iншае, як назiранне аўтараў народнай кнiгi, што гандлёвыя яўрэi не ездзiлi, як хрысцiянскiя купцы, з кашалькамi ў кiшэнях, яны ведалi так званы безнаяўны разлiк, каб не сказаць крэдытныя карткi, i гэтакiм чынам пазбягалi стратаў ад нападу рабаўнiкоў i падобнага зброду; так яўрэй едзе з рэкамендацыяй брата-аднаверца А. ў горадзе Б. да брата-аднаверца В. у горадзе Г. i там адразу атрымлiвае грошы, якiя здаюцца недасведчаным "гоям" грашмi з дзiўных крынiц.
      У заключэнне дазвольце мне рэкапiтуляваць думку нашага iнстытута: Мы прызнаём Агасфера за яўрэйскi сiмвал-вобраз. Усё астатняе, нягледзячы на Вашы ўхiлiстыя тлумачэннi, паважаны калега Лёйхтэнтрагер, i насуперак Вашым спробам праз разнастайныя, часцей нават чыста маргiнальныя, каб не сказаць татальна абсурдныя матэрыялы пераканаць нас ў Вашай тэорыi, мы лiчым глупствам.
      Застаюся, як заўсёды з найлепшымi пажаданнямi
      Адданы Вам
      (праф. д-р Dr. h.c.)
      Зiгфрыд Байфус
      Iнстытут нав. атэiзму
      Берлiн, сталiца ГДР
      Геру
      праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу
      Iнстытут навуковага атэiзму
      Бэрэнштрасэ 39а
      108 Берлiн
      German Democratic Republic
      3 лiпеня 1980
      Паважаны друг i калега Байфус!
      У Вашым пасланнi ад 9-га мiнулага месяца, якое я адразу па атрыманнi ўважлiва i грунтоўна прачытаў i змест якога з задавальненнем прыняў да ведаму, Вы тлумачыце, выступаючы адначасова i ад iмя Вашага Iнстытута, што Агасфера трэба разглядаць як сiмвал-вобраз, да таго ж вельмi тыповы. Гэта Вы робiце пасля таго, як пры ранейшай нагодзе ахарактарызавалi яго як "рэальна iснуючага, хоць i не вечнага" i зноў жа ў iншым пiсьме як "фактар, кампаненты якога яшчэ недастаткова асветленыя".
      Калi я разглядаю ход Вашых думак у гэтым аспекце, я магу толькi зрабiць выснову, што Вы i Ваш Iнстытут у пытаннi наяўнасцi Вечнага Жыда дэ факта, хоць i павольна, але наблiжаецеся да iсцiны, i я разважаю, цi не павiнен я прадпрыняць спробу ўгаварыць Вашага сябра на паездку ва Ўсходнi Берлiн, каб Вы пазнаёмiлiся з iм i задалi яму некаторыя пытаннi, якiя маглi б зрабiць зразумелымi эвэнтуальна яшчэ недастаткова асветленыя кампаненты гэтага рэальна iснуючага сiмвал-вобраза. Угаворы, хай ужо будуць за мною; не думайце, калi ласка, што гер Агасфер пасля не заўсёды радасных перажыванняў у нямецкiх землях прадпрыняў бы паездку туды з лёгкiм сэрцам.
      Але вернемся да Вашых новых перакананняў, хоць уключэнне Вамi Агасфера ў катэгорыю з маладзёжным героем Зiгфрыдам, якi вельмi высока кацiраваўся ў часы нацыянал-сацыялiзму, мне не асаблiва да смаку. Натуральна Агасфер, побач з iншымi, таксама сiмвал-вобраз; паколькi ён яўрэй i быў iм спрадвеку, дык i ягоны лёс яўрэйскi па вызначэннi, пункт погляду i паводзiны - яўрэйскiя, яго незадаволенасць iснуючымi адносiнамi, ягоныя намаганнi змянiць iх - адпаведна яўрэйскiя. Але ён, хоць гэта ўжо не выключная яўрэйская якасць, - учалавечаны неспакой; парадак рэчаў для яго такi, каб сумнявацца ў iм i пры выпадку абвяргаць яго.
      Я для маёй пярсоны маю зусiм iншае ўстанаўленне - хачу супакоiць Вас i Ваш калектыў i ўстановы Вашай рэспублiкi, якiя, мабыць, пры выдачы вiзы на ўезд грамадзянам Iзраiля паводзяцца асаблiва асцярожна. Для мяне самае пажаданае парадак; чым больш дзе-небудзь парадку, тым мне прыемней. Ужо сам мiлы Бог, якога Вы не хочаце прызнаваць, ствараючы свет, адразу стварыў для яго i законы, пунктуальна i, дзякаваць Богу, планамерна. Майму сябру Агасферу гэта прыкрасць, але я заўсёды суцяшаю яго тым, што Вы як дыялектык таксама прызнаяце, што менавiта ўсякi тэзiс нясе ў сабе i антытэзiс, трэба толькi мець цярплiвасць; але ён як сiмвал-вобраз, якiм ён ёсць, нясе ў сабе яўрэйскую нецярплiвасць.
      Але ў справе з сiмвал-вобразам ёсць свае закавыкi. Як я ўжо ўпамiнаў у сваiх сцiплых зарысах пра Агасфера ў Hebrew Historical Studies, а Вы больш шырока разглядаеце ў раздзеле "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда" ў вашай высокапахвальнай кнiзе "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання", Агасфер-легенда паўстала з самых розных элементаў, якiя маюць толькi тое агульнае, што датычацца праклёнаў вечнаму жыццю на зямлi, асаблiва бадзянню i пакутам да канчатковага вяртання Iсуса Хрыста. Вы самi ў сваiм пiсьме ўказваеце на Яна, любiмага вучня, пра якога рэбэ Ёшуа даволi двузначным манерам сказаў апосталу Пятру (Ян 21:22-23): "Я хачу, каб ён заставаўся, пакуль прыйду, што табе да таго?". Гэтае выказванне ёсць зародкавая клетка думкi пра зямное далейшае жыццё сучаснiкаў укрыжаванага да яго канчатковага вяртання.
      Вучань Ян, як i шавец Агасфер абодва несумнена былi яўрэi; а вось цi былi яўрэямi ўсе астатнiя, пра якiх паведамляецца, што яны падганялi Iсуса ў яго дарозе на Галгофу альбо нават бiлi i ўжо вядомым спосабам былi праклятыя, гэта, прынамсi, пад пытаннем. Можа, яўрэем быў Малх, называны таксама i Маркам, палiцэйскi шпег, якому Пётр у Гефсiманскiм садзе адсек мечам вуха i якi, пасля таго як Iсус на вачах ва ўсiх прыставiў яго на месца i загоiў, наступнага дня свайму дабрачынцу на допыце ў першасвятара Каяфы жалезным кулаком ударыў у твар? Яўрэйская палiцыя была да заснавання сучаснай дзяржавы Iзраiль толькi ў гета, дзе яе арганiзавалi нацысты; яўрэйская традыцыя хутчэй - нехарошую, часта брудную працу ката i палiцэйскага шпiцаля даручаць неяўрэям, на якую сваiм часам меў сваiх крэцi i плецi, з крыцянаў i палесцiнцаў, сам цар Саламон. Альбо Картафiлус, па-грэцку Karta Philos, шматлюбасны, якi служыў брамнiкам пры Пiлаце i ў гэтай сваёй якасцi вельмi няласкава абышоўся з Iсусам? Неверагодна, каб такiм важным чыноўнiкам рымскага намеснiка ў Юдэi мог быць яўрэй; як ужо гаворыць само яго iмя, быў ён хутчэй грэк, а таму - язычнiк; пазней, як вядома, пры Ананii, якi хрысцiўся ў апостала Пятра, ён быў навернуты i называў сябе Язэпам. Альбо той невядомы, якi пазней будзе называцца ў Iталii Джыаванi Батадыё альбо Бутадэўс, што па-нямецку - Богазабойца, ён што? быў яўрэй? Малх, - як паведамляе аўстрыйскi барон Торнавiц, у 1643 годзе была паказана яму ў Ерусалiме туркамi за вялiкi бакшыш, "патайная забрукаваная зала пад зямлёю, дзе ўтрымлiвалiся нявольнiкi ў сваiх старых рымскiх хабiтах i гiнулi i былi бiтыя часам аб сцяну, часам у грудзi, - там быў прыведзены да прызнання, што ён, Малх, бiў Iсуса бязвiнна ў яго святы твар". Пра Картафiлуса, пазнейшага Язэпа, пiша англiйскi манах Ражэ дэ Уандовэр ў "Flores Historiarum", якая разглядае падзеi ад стварэння да 1235 года, што anno 1228 у кляштар св. Альбана ў Англii прыбыў адзiн армянскi арцыбiскуп, i, будучы апытаны пра Картафiлуса-Язэпа, тлумачыць, што ён яшчэ незадоўга да свайго ад'езду частаваў яго за сваiм сталом. Картафiлус жыве сярод бiскупаў i прэлатаў Арменii i iншых краiн Усходу, чалавек святой маралi i святога красамоўства, якi пры нагодзе расказваў i пра блiжэйшыя акалiчнасцi ўкрыжавання i ўваскрэсення, прычым ён не рабiў нiякай тайны са сваёй сумнай ролi. Але Ганс Богазабойца альбо Джыаванi Батадыё ў 1267 годзе ў iтальянскiм горадзе Форлi ў час паездкi да святога Якава сведчыць, а менавiта астролагу Гвiда Банаццi з таго ж горада, сваiм часам ён быў вядомы чалавек, бо Дантэ ўпамiнае яго ў Песнi ХХ свайго "Inferno" ў адным радзе з чарадзеем Мiхаэлем Скотусам.
      Але ўласна Агасфер-лiтаратура, i гэта Вы ведаеце, паважаны калега Байфус, паўстае толькi пасля Рэфармацыi, менавiта каля сярэдзiны 16 стагоддзя; i гэтаксама след нам думаць, што i такi яго найважнейшы гарант i пратэстанцкi руплiвец, як суперiнтэндэнт Гамбурга i пазней Шлезвiга Паўль фон Айцэн. (Прагледжаны мною ў архiве Высокай Порты даклад пра працэс над радцам iмператара Юлiяна Апастаты ў гэтым кантэксце каштуе гэтак жа мала як i Кумранскi скрутак 9QRes, бо нi той, нi другi не маглi зрабiць уплыву на ўзнiкненне Агасфер-легенды ў сiлу таго, што першы таму, што стагоддзi ляжаў пад замком, другi - таму што зусiм нядаўна быў знойдзены.) У 1602 годзе з'яўляюцца першыя друкi пра Агасфера, пасля, аднак, iх ужо цэлая гара, перакладаюцца на розныя мовы i навадняюць усю паўночную Еўропу. Чаму? Чаму ўсплывае Агасфер, цяпер ужо асоба, незалежная ад апостала Яна, шпега Малха, брамнiка Картафiлуса, "богазабойцы" Батадыё, менавiта пасля Лютэра, i адразу ж з неабвержнымi ўказаннямi на фiнансавы характар? Адпавядаў ён настроям часу? Стаўся ён актуальным, можа, таму што быў яўрэй, Вечны Жыд? I цi магла быць звязанай гэтая актуальнасць са змененай роляй яўрэяў у эканамiчных дачыненнях пратэстанцкiх абласцей Еўропы - пытанне, на якое Вы, дарагi гер прафесар Байфус, Вы, хто так ахвотна спасылаецца на свае марксiсцкiя светапогляды, не павiнны былi б не спакусiцца з адказам?
      Вядома, i да Лютэра была пэўная цiкавасць да некаторых яшчэ жывых сведкаў гiсторыi пакутаў рэбэ Ёшуа alias Iсуса Хрыста; царква разлiчвала скарыстацца гэтымi сведчаннямi супроць паняверцаў i ератыкоў i, натуральна, супроць яўрэяў. Але цiкавасць гэтая была абмежаваная, i сведкi такiя былi рэдкасцю, калi наогул былi, i даводзiлася апасацца, што яны разыдуцца даволi шырока i сваёй рэлiгiйнай даставернасцю словам i думкам укрыжаванага змогуць супрацьпаставiцца практыцы клiру.
      I нiхто з верагодных сведак, як i заўсёды iх iмёны, не стаўся сiмвал-вобразам, тым больш яўрэйскiм.
      Iм стаў найперш Агасфер, ды i мог стаць толькi ён, i менавiта толькi пасля Рэфармацыi, бо яна ў авалоданых ёю рэгiёнах знiшчыла грашова-гандлёвую манаполiю каталiцкай царквы i яе вялiкiх банкiрскiх дамоў Фужэ i Вэльзэра. Царква ўжо даўно перастала лiчыцца з запiсанай у пятай кнiзе Майсея, раздзел 23, верш 21 забаронай грашовых пазык пад працэнты; супроць гэтага абурана выступаў Лютэр, ваюючы супроць гандлю iндульгенцыямi, адначасова на меркантыльных структурах свайго часу, i пабожныя пратэстанты, якiя вярталiся да бiблiйных запаведзяў, сядзелi без банкiраў тут. Але як Вы будзеце ведаць, паважаны запiс 5 Майсей, 23:21 забараняе браць працэнты толькi з брата твайго, а ў чужога ты можаш адшпiлiць; гэты паварот прадвызначыў адных, якiя бачылi ў большасцi насельнiцтва чужых, менавiта яўрэйскую меншасць, для грашовага гешэфту, i паколькi ў яўрэяў так i так было адабрана права на iншае валоданне альбо прафесiю, яны пачалi займацца гэтым. Лютэр быў тым, хто пагнаў князёў i сялян да неаселых яўрэяў, каб iх жа лiхвярства i праклiнаць на ўсё горла i распантаць пагромную цкоўлю, з якое жывiлiся i нацысты. Да рэфармацыi ў антысемiтызму былi галоўным чынам рэлiгiйныя кампаненты, бо а чаму яўрэi дапусцiлi ўкрыжаванне Iсуса, бо а чаму дагэтуль усё яшчэ адмаўляюцца прызнаць у iм месiю? I вось гэты антысемiтызм атрымаў неўвядальную эканамiчную аснову i адразу ж сiмвал-вобраз, так, якi можна было ненавiдзець i якi да таго ж адпавядаў страхам, якiя заўсёды былi перад iншародным, несваiм, жыдоўскiм вобраз Агасфера.
      Я ўсведамляю, дарагi калега Байфус, што падобныя цяжкасцi, якiя Вы ўжо мелi з асобай Агасфера, пасля майго аналiзу сiмвал-вобраза толькi вырастуць. Але Вы былi тым, хто закiнуў гэты тэрмiн у дэбаты, i таму мне не заставалася нiчога iншага, як прыняць iх.
      Я вiтаю Вас гэтак жа калегiяльна, як i сардэчна
      Ваш
      Ёханаан Лёйхтэнтрагер
      Hebrew University
      Jerusalem
      Таварышу
      праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу
      Iнстытут навуковага атэiзму
      Бэрэнштрасэ 39а
      108 Берлiн
      8 лiпеня 1980
      Дарагi таварыш Байфус!
      Пасля дэталёвага азнаямлення з Тваёй карэспандэнцыяй з праф. Лёйхтэнтрагерам з Яўрэйскага унiверсiтэта ў Ерусалiме мы мусiм канстатаваць, што яна сышла на блытаныя абочныя шляхi. Нягледзячы на паўторную акцэнтацыю нашых навукова распрацаваных пазiцый Твайму iзраiльскаму партнёру па перапiсцы, Ты пастаянна падупадаеш уплыву апошняга, робiш саступкi, якiя пазней, калi Ты зноў выходзiш на гладкi лёд, вымушаны грунтоўна адклiкаць назад. Што яшчэ больш важна, замест таго, каб выкрываць, якiя планы iзраiльскiя iмперыялiсты праследуюць дыскусiяй пра Агасфера ў вобласцi iдэалагiчных дыверсiй, Ты дапусцiў, каб праф. Лёйхтэнтрагер ублытаў Цябе ў туманныя дэталi, якiя не вядуць да нiчога i якiя Цябе, калi Ты як дагэтуль iх разглядаеш, павiнны прывесцi ў супярэчлiвую пазiцыю да палiтыкi нашага партыйнага i дзяржаўнага кiраўнiцтва.
      Гэта асаблiва важна для дыскусii пра Лютэра, у якую Твой "дарагi калега" хацеў бы дадаткова ўблытаць Цябе i якая напярэдаднi святкавання года Лютэра ў 1983 г., у якое як вядома ўключылiся найвышэйшыя прадстаўнiкi нашай дзяржавы, наогул не ў нашых iнтарэсах. Калi сёння гер Лёйхтэнтрагер нагадвае Табе пра антысемiцкiя прамовы i пiсаннi Лютэра, дык заўтра ён Табе працытуе, што Лютэр у Сялянскай вайне сказаў "супроць забойчых i грабежнiцкiх бандаў сялян", якiх "трэба бiць камянямi, душыць i калоць, нiшчыць, як кручаных сабак", i тым самым не толькi Цябе, але i ўсiх, хто хоча ператварыць ушанаванне Лютэра ва ўсеахопны поспех, паставiць у цяжкае становiшча.
      Рэкамендуецца, каб Ты далiкатным спосабам намякнуў праф. Лёйхтэнтрагеру, што ягоны вiзiт у ГДР, асаблiва ў суправаджэннi пана Агасфера, непажаданы. Пасля гэтага карэспандэнцыю з iм трэба спынiць.
      З адпаведнымi органамi папярэдне дамоўлена.
      З сацыялiстычным прывiтаннем
      Вюрцнер
      кiраўнiк галоўнага аддзела
      Мiнiстэрства вышэйшай
      i прафесiйнай школьнай адукацыi
      РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЙЦI
      У якiм паказваецца, як супэрiнтэндэнт фон Айцэн абараняе адзiна правiльную любоў супроць усялякiх адхiленьняў i адчужэньняў, i якая ўяўляецца Маргрыт д'ябальскiм блефам.
      Некалькi гадкоў пралятаюць у краiне, нават у герцагстве Шлезьвiг, i вось ужо робiцца так, што з auctoritas прыходзiць reputatio, цi, як на нашай прыземленай мове, з годнасьцю прыходзiць i слава, i прыходзiць адусюль: ад гесэнскiх ландграфаў i зь цюбiнгскага факультэта, з гамбургскага сэната й ад саксонскiх курфюрстаў, i ўсiм патрэбен гер супэрiнтэндэнт Паўлюс фон Айцэн зь ягоным меркаваньнем у сьвятых справах, i ў яго цяпер самы спрыяльны момант, каб стацца арбiтрам i судзьдзёю ва ўсiх справах, дзе гаворка iдзе пра правiльнае тлумачэньне слоў Хрыста альбо Аўгсбургскага веравызнаньня альбо ўсяго таго, што можа быць ерасьсю, а што не; ягоныя пасланьнi разыходзяцца па землях i ўспрымаюцца, як калiсь пiсьмы апосталаў цэрквам; i больш таго, калi было трэба, ён асабiста зьбiраўся i выпрўляўся ў iнспэкцыi, аб'езьдзiў усё аж да Наўмбурга, завiтваў i ў больш далёкiя мясцовасьцi, i заўсёды з дабраславеньнем Яго сьветласьцi герцага, як пасланец Бога й адвакат адзiна правiльнага й шчасьцедайнага вучэньня, як яно распрацавана й выкладзена нашым доктарам Марцiнусам Лютэрам; i толькi там, дзе грунт самы цьвёрды й трывалы й дзе павiнна быць узьведзена царства божае на добрым падмурку й моцных палях, там, ва ўласнай епархii, там яшчэ ўсё вагаецца й хiстаецца й асыпаецца ў кроквах i бэльках, варта толькi растапырыць вуха й прыслухацца да нашэптаў дысiдэнтаў i запанявернiкаў тайнасьцяў i эўхарыстыi; i самае горшае, што падобнае заглытваецца герцагам Адальфам, якi вярнуўся з паходу ў Галандыю i за недахопам пераможных лаўраў на полi бою жадае зыскаць iх у веравызнаўчых спрэчках, а яго супэрiнтэндэнт павiнен яму дзеля гэтага муштраваць ягоныя духоўныя войскi, каб яны брава крочылi ў нагу, вучыць iх паваротам направа, налева, кругом, як таму й належыцца быць.
      Тайны радца Лёйхтэнтрагер, якi як заўсёды дакладна ведае, дзе цiсьне бот, гаворыць зь iм на гэты конт i кажа:
      - Яшчэ мудры Арыстотэль, у якога й хрысьцiянiн можа навучыцца шмат чаго карыснага, лiчыў, што сапраўдная даброць вырастае ня з сэрца людскога, бо яно поўнае ўсякiх пахiбаў i часта падупадае спакушэньню, а толькi з закона: таму ўсё, што мае ў сабе законную дапушчальнасьць, павiнна быць кадыфiкавана, i чалавек павiнен быць прывязаны да гэтага, калi трэба, дык i жалезнымi ланцугамi.
      - Ах, - адказвае яму гер супэрiнтэндэнт, - на наш вялiкi жаль людзi шануюць запаведзь Божую больш тады, калi парушаюць яе, чым калi трымаюцца яе, i Бог карае iх недастаткова, i найперш не па сьвежым сьледзе, як павiнна было б быць, з доўгай цярплiвасьцю, i дае iм убачыць i пераканацца, так што яны думаюць, што, калi той на небе ня ўмешваецца адразу з громам i маланкамi, дык усё было правiльна, тым часам, як i духоўнае ведамства, далёкае ад месца падзей, не пра ўсё даведваецца адразу.
      - Гэта, Паўль, - кажа яго сябар Лёйхтэнтрагер, - толькi таму, што ты глядзiш двума зенкамi й слухаеш двума лапухамi; гэтага недастаткова. Ты павiнен iх мець дзьве сотнi альбо дзьве тысячы, каб i прыглядвалi й слухалi, тады пойдзе лепш i лацьвей; бо твае геры пастары й прапаведнiкi няўжо толькi дзеля таго, каб кволiцца й дабрашчасьцiцца?
      - Ня так проста гэта зрабiць, Гансе, - кажа Айцэн, - бо геры пастары й прапаведнiкi - гультаi й схiляюцца да таго, каб лепей быць добранькiмi даражэнькаму Богу, дык як жа мне раскласьцi агонь пад iх тоўстымi дупламi?
      - Ты павiнен iх абавязаць, - кажа сябар, пяшчотна пагладжваючы па галоўцы крошку Маргарэту, якая, кавыляючы ножкай, увайшла ў пакой са сваiм горбiкам на сьпiне, падносячы госьцю вiно: з запасаў герцага, бо царкве заўсёды нешта перападае. - Звязаць абавязкам праз прысягу й подпiс, - кажа тайны радца, - цi ж бо не прысягае жаўнер сьцягу й цi ж пасьля ня слухаецца свайго камандзiра?
      У Айцэна ўсё роўна як шоры спадаюць з вачэй, як бы нябеснае прасьвятленьне находзiць, што, калi ягоныя пастыры й прапаведнiкi будуць запрысягнутыя на догматах веры й сьвята паабяцаюць строга давесьцi iх да сваiх вернiкаў, каб i зь iх нiхто ня ўхiлiўся, нiхто не спатыкнуўся, iнакш на iх будзе данесена вышэйшым начальствам, дык царства божае хутка дабярэцца й да Шлезьвiга, герцагу на ўцеху й Богу на ўпадабаньне. I ён думае, як жа глыбока пранiкае яго сябар у душы людзкiя наогул i ў душы пастараў i прапаведнiкаў у прыватнасьцi, бо пасьля такой прысягi нiкога больш ня трэба будзе пераконваць, бо чалавек можа лёгка страцiць свае прыбыткi й прывiлеi, калi завiнавацiцца альбо палезе на ражон; так цi iнакш вядома будзе, чым усё можа скончыцца.
      I паколькi сябар, засьцерагаючы гешэфты, пасьля гэтага жартаўлiва дае крошцы Маргарэце пад срачку й разьвiтваецца з фраў Барбарай, Айцэн яшчэ таго ж вечара садзiцца за пульт i сьвежа завостраным пяром накiдвае на паперы, што кожны, хто хоча ў герцагстве Шлезьвiг пасьвiць божых авечачак, павiнен будзе ўрачыста пацьвердзiць прысягай, як ён будзе верыць i за што трымацца: па-першае, за сьвятое бiблiйнае пiсаньне й за сьвятое апостальскае веравызнаньне, далей - за сапраўдны symbola i за ўстанаўленьнi, да таго - за непадзельнасьць яднаньня боскай i чалавечай прыроды ў асобе Хрыста й за Аўгсбургскае веравызнаньне, i за абодва катэхiзiсы Лютэра. I падпiсвацца гер кандыдат павiнен ня толькi ўнiзе ў канцы паперы, а пад кожным абзацам асобна, каб пазьней ня мог сказаць, што нечагась там выпадкова недагледзеў.
      Перачытваючы пасьля свой сьпiс, Айцэн думае, што там яшчэ не хапае духу рупнасьцi й строгага адмежаваньня ад ерасi й што ён зусiм не павiнен баяцца называць iмёны й гаварыць адразу пасьля хрысьцiнаў i прычасьця, бо цi ж не пакоiцца ўся будоўля сьвятой царквы й яе службiтоў на тым, што толькi яны адны, у сiлу свайго паклiканьня, могуць ставiць перад сабою задачу ачышчэньня дзетак ад спадчыннага грэху й расказваць пра ператварэньне хлеба й вiна ў iншае, Божае цела й кроў? Iнакш бо любы ератык мог бы дайсьцi да таго й кожны парафiянiн, ня прысьвечаны ў тайнасьць i не рукапаложаны, мог бы адчынiць сваю кiрху.
      I пiша: Але ў сувязi з тым, што нашым часам хiтры сатана ўзбуджае ўсемагчымыя агiдныя i аблудныя кламствы пра найвышэйшыя ўстанаўленьнi нашага хрысьцiянскага вучэньня i рэлiгii, я (iмя так i так) прысягаю; па-другое: фальшывыя дактрыны ўсiх тых, што ўхiляюцца ад iсьцiнаў вышэйназваных сьвятых пiсаньняў, сымболя веры, confessiones i Catechismi, асаблiва ж iлжэвучэньнi богаадступных цьвiнглiянаў, кальвiнiстаў, фанатыкаў тайнасьцяў i перахрышчэнцаў, якiя адмаўляюць неабходнасьць i сiлу сьвятога хрышчэньня й прысутнасьцi Хрыста пры выдзяленьнi й прыманьнi ягоных сапраўдных дзейсных цела й крывi ў сьвятой эўхарыстыi й якiя такiм чынам разбураюць адзiнства веры й ўводзяць у аблуду простых людзей, я абавязуюся з сапраўдным дбаньнем ненавiдзець, асуджаць i праклiнаць.
      Гэта, радасна думае ён, ёсьць мова, якую яшчэ яго настаўнiк, добры доктар Марцiнус, так магутна скарыстаў i яна, як удар плёткай, для леных сэрцаў i прыдатная, каб навучаць гераў pastores, як сёньняшнiх, так i будучых, баяцца; таму абавязвае й гэтых прысягнуць таксама, што яны будуць ахоўваць давераныя iм парафii ад такiх аблудаў i не пацерпяць, каб хоць адзiн хто з даверанага статку прыляпiўся да богамярзотнага гурту цi сэкты.
      I калi цяпер, руплiва ўсё гэта запiсаўшы, ён перачытвае ўсё яшчэ раз, здагадваецца раптам, якую сiлу дасьць гэтая прысяга яму як судзьдзю, якi вырашае, каму належаць да праведнiкаў, а каму да лiхамысьнiкаў; i каб гэта таксама занатаваць дакладна, дадае яшчэ адно ўказаньне сьвецкiм уладам што да падтрымкi духоўннага пастуха, i пiша, дробненькiмi лiтарамi, бо ўжо й месца мала на аркушы: У заключэньне я прысягаю, што буду ў поўнай вернасьцi й паслушэнстве хрысьцiянскаму загаду й мандату Яго сьветласьцi князя герцага Адальфа, нашага лiтасьцiвага валадара, i буду кiравацца разам зь Сьвятым Пiсаньнем i Аўгсбургскiм веравызнаньнем толькi хрысьцiянскiмi царкоўнымi парадкамi княства Шлезьвiг-Гольштэйн. I ў якасьцi маргiналii ўнiзе на полi лiста надрапаў: На ўсё гэта прысягаю бяз усякага фальшу й хiтрыны з добрым сумленьнем, i хай дапаможа мне Бог. Аман.
      Герцаг, высокапастаўленай асобе якога тайны радца Лёйхтэнтрагер складае новую прысягу, у вышэйшай меры задаволены ёю i распараджаецца без адкладу абвясьцiць яе ў герцагстве Шлезьвiг i ўсюды, куды сягае яго валоданьне, i гер тайны радца тонка ўсьмiхаецца й кажа свайму прыяцелю Паўлю, што будаўнiцтву царства божага ў Шлезьвiгу пад дабрадайнай дыктатурай яго супэрiнтэндэнта больш нiчога на дарозе не стаiць. I як што выяўляецца фактычна, што геры pastores i такiя, якiя iмкнуцца да пасады, усе разам прысягнуць новай прысягай, надрукаваныя formularia з пячаткай i подпiсам трэба тэрмiнова адаслаць назад супэрiнтэндэнту, каб вернасьць i вера былi зарэгiстраваныя афiцыйна. I толькi пры гэтым сапраўды пачнецца здаровае супернiцтва сярод духавенства: хто верне больш заблудных авечак у статак альбо хто хутчэй дасьць належным органам патрэбнае ўведамленьне пра таго, хто яшчэ трывае ў богамярзотных вучэньнях, каб начальствы маглi прыняць строгiя меры ў адпаведнасьцi з законам. Асаблiва ў Эйдэрштэдшэне, дзе ў вялiкiм мностве асялiлiся нiдэрландцы, бо дома яны перасьледавалiся б папiстамi, наладжваецца вясёлае паляваньне; была й ёсьць старая iсьцiна, што, як лiсы й ваўкi хвалююць быдла ў хляве, так i чужынцы прыносяць у дом неспакой; i праслухоўваюцца ўсюды заезды й рынкi й нават дамы, цi не вядуцца там мудроныя гамонкi, цi не завялiся там кнiжкi Давiда Ёрыса альбо Мэна Сiманса й iм падобных пярэхрыстаў-ератыкоў i iлжэпрарокаў, цi не праводзяцца там тайныя зборнi iншадумцаў; i гер пастар старанна ўсё натуе й пiша даклад, хто па добрай волi хрысьцiць сваiх дзетак, а хто не, як часта той цi iншы ходзiць у кiрху, як слухае там казанi, цi рэгулярна прычашчаецца ад цела Хрыстовага. Але сярод людзей шырацца страхi, бо колькi таго часу прайшло, а ўжо ўсплываюць жывыя ўспамiны пра тое, як палiлi на попел пярэхрыстаў-ератыкоў, некаторых нават прывязвалi да слупоў i падсмажвалi альбо рвалi распаленымi абцугамi, а каторых душылi й расьсякалi альбо вешалi на дрэвах, альбо кiдалi ў глыбокiя ямы да пацукоў i нечысьцi, дзе ў iх адгнiвалi ногi.
      Дзе рупнасьць з аднаго боку й страх з другога, там ня можа ня быць посьпеху. Як трусы ўвосень, так у Шлезьвiгу будуць выкураны зь iх нораў мэнанiты й давiд'ёрыты; геры пастары й пробашчы дакладваюць тут пра аднаго, там пра другога й пра самых зацятых спрэчнiкаў сярод iх, сьвятар Мумзэн з Ольдэнворта й ягоны cоnfrаter Молер зь Цёнiнга выганяюць кожны тузiнамi тых, якiя ня хочуць прызнаваць, што чорт сядзiць ужо ў толькi што народжаных i таму iх трэба хрысьцiць як мага хутчэй; яны ў адзiн голас заявiлi, што праз добрыя ўгаворы й застрашэньне вечным пракляцьцем яны вярнулi многiх грэшнiкаў да правiльнай веры, а рэшта зацiнаецца ў д'ябалькiх iлжэвучэньнях, i тут трэба, каб самы моцны з нас, сам гер супэрiнтэндэнт прыйшоў парахавацца зь iмi.
      Гэта, прызнае Айцэн, знак неба. Будзе дадзены добры прыклад, будзе й духоўны суд, вядома, зь сiлай сьвецкiх начальстваў на заднiм плане, але цяпер справа гэтая будзе праходзiць iнакш, чым колiшняя дыспутацыя з жыдамi, тут ўжо нiякi Агасфэр ня стане ўпоперак, тут адразу, прыпаўзуць ератыкi да крыжа цi не, а справа будзе боская, i будзе знак усiм у герцагстве й далёка за яго межамi, што ёсьць тут нехта, менавiта ён, супэрiнтэндэнт Паўлюс фон Айцэн, якi захiсьне Лютэрава слова такiм, якiм яго прапаведаваў добры доктар, аслонiць яго ад любых ухiлаў i цкаваньняў.