Грэм Грын
      Стамбульскi экспрэс
      Раман
      Вiвьен Кэндэйс ад шчырага сэрца
      Усё ў прыродзе - лiрычнае па iдэальнай задуме,
      трагiчнае па лёсе i камiчнае ў рэальным увасабленнi.
      Джордж Сантаяна
      Частка першая
      ОСТЭНДЭ
      1
      Памочнiк капiтана трымаў у руцэ апошнi пасадачны бiлет i назiраў, як пасажыры перасякалi змрочны, мокры прычал, пераходзячы цераз безлiч чыгуначных пуцей i стрэлак, абгiнаючы кiнутыя багажныя цялежкi. Яны цягнулiся, наставiўшы каўняры палiто i ўнурыўшы галовы ў плечы. У доўгiх спальных вагонах на столiках ужо запалiлi лямпы, якiя свяцiлiся праз дажджавую заслону чарадой блакiтных пацерак. Страла гiганцкага пад'ёмнага крана скранулася з месца, паплыла i апусцiлася, i жалезны скрыгат лябёдкi на нейкае iмгненне заглушыў шум вады - вады, якая лiлася з агорнутага хмарамi неба, вады, якая бiлася аб прычал i плёскалася ўздоўж бартоў парома. Была палова пятай папоўднi.
      - Божухна, ну i вясеннi дзянёк! - уголас вымавiў памочнiк капiтана, iмкнучыся як найхутчэй пазбавiцца непрыемных уражанняў, назапашаных за апошнiя некалькi гадзiн марскога падарожжа цераз Ла-Манш, - прамоклай палубы, пахаў пары i нафты, затхлага смуроду нясвежага пiва ў бары, шамацення чорнага шоўку сцюардэс, што сноўдалi туды-сюды з алавянымi падносамi. Ён зiрнуў уверх на сталёвыя фермы пад'ёмнага крана, на платформу i на маленькую фiгурку ў сiнiм камбiнезоне, якая круцiла рулявое кола, i адчуў нязвыклую зайздрасць: там, наверсе, кранаўшчык быў аддзелены трыццаццю футамi смугi i дажджу ад памочнiка капiтана, ад пасажыраў, ад доўгага, залiтага святлом экспрэса. "Мне няма куды дзецца ад гэтых абрыдлых фiзiяномiй", - падумаў памочнiк капiтана, згадаўшы маладога жыда ў цяжкiм футры, якi ўвесь час скардзiўся, што яму дасталася каюта на дваiх - не мог ужо вытрываць якiх-небудзь там дзвюх гадзiн!
      - Вам не туды, мiс, - папярэдзiў ён апошнюю пасажырку другога класа. Зала мытнi вунь там.
      Настрой у яго крыху палепшыўся, калi ён убачыў ветлiвы твар юнай незнаёмай - хоць яна нi на што не скардзiлася.
      - Вам трэба насiльшчык, мiс, паднесцi ваш сакваяж.
      - Не, нiчога, - адказала яна. - Дый не разумею я iхняй мовы. А сакваяж у мяне зусiм не цяжкi. - Вусны ў яе расквiтнелi ўсмешкай над узнятым каўнерыкам таннага белага плашчыка. - Вось калi б вы дапамаглi мне... капiтан.
      Яе нахабства пазабавiла яго.
      - Калi б я быў крыху маладзейшы, вядома, вам бы не спатрэбiўся зараз нiякi насiльшчык. Не разумею, куды гэта толькi глядзяць сённяшнiя маладыя людзi! - ён кiўнуў галавой на маладога жыда ў чорных замшавых чаравiках, якi выходзiў з мытнi, а за iм цягнулiся два нагружаныя багажом насiльшчыкi.
      - Вам далёка?
      - Да самага канца, - адказала яна, кiнуўшы журботны позiрк на рэйкi, на кучу багажу, на асветленыя вокны вагона-рэстарана i цёмныя абрысы экспрэса.
      - У вас спальнае месца?
      - Не.
      - Вам трэба было абавязкова ўзяць месца ў спальным вагоне, - сказаў ён, - калi вы едзеце да канца. Тры ночы ў дарозе. Гэта не жарты. А што вы збiраецеся рабiць у Канстанцiнопалi, калi не сакрэт? Выйсцi замуж?
      - Калi б я ведала. - Яна крыва ўсмiхнулася, агорнутая сумам ростанi i страхам перад невядомасцю. - Хто ведае, што мяне там чакае.
      - Працаваць?
      - Танцаваць. У вар'етэ.
      Яна развiталася з iм i пайшла далей. Плашч падкрэслiваў яе тонкую статную постаць. Дзяўчына трымалася прама, нават тады, калi, спатыкаючыся, iшла памiж рэйкамi ўздоўж спальных вагонаў. Агеньчык святлафора змянiўся з чырвонага на зялёны, i з выхлапной трубы цягнiка вырваўся тонкi струмень адпрацаванай пары. Яе твар, такi звычайны, але пiкантны, яе манеры, абуральныя i адначасова сцiплыя i далiкатныя, - затрымалiся на момант у яго свядомасцi. "Помнi пра мяне, - у думках звярнуўся ён да дзяўчыны. - Праз месяц-другi мы зноў з табой сустрэнемся". Аднак ён добра разумеў, што сам ён яе не ўтрымае ў памяцi, бо надта многа твараў мiльгае перад iм у акенцы яго канторы, звяртаючыся з просьбамi пакiнуць асобную каюту, цi размяняць грошы, цi заказаць спальнае месца, каб ён мог запомнiць кожную асобу - дый нiчога прыкметнага ў ёй i не было.
      Калi ён падняўся на борт, палубы ўжо былi вымытыя, i паром быў падрыхтаваны да рэйсу. Настрой у яго значна палепшыўся, бо на судне ўжо нiкога чужога не было. Вось так бы i заўсёды: некалькi матросаў-iншаземцаў, што балбочуць мiж сабой на сваёй мове, знаёмая сцюардэса, з якой прыемна прапусцiць шклянку-другую пiва. Ён крыху пабурчаў на матросаў па-французску, а тыя лагодна ўсмiхнулiся яму ў адказ, праспяваўшы непрыстойную песеньку пра ашуканага мужа i яго няверную жонку.
      - Цяжкi выдаўся рэйс, - сказаў ён па-ангельску галоўнаму сцюарду. Некалi той працаваў афiцыянтам у Лондане i ведаў ангельскую мову, а без пiльнай патрэбы памочнiк капiтана не гаварыў па-французску. - А той жыд, цi шмат ён даў табе зверху?
      - Нiколi не здагадаецеся! Цэлых шэсць франкаў!
      - Яго не загайдала?
      - Не. Але той стары з вусамi - ён ванiтаваў увесь час. Дарэчы, аддайце мае дзесяць франкаў. Я выйграў заклад. Ён - ангелец.
      - Не можа быць. У яго такi выразны акцэнт.
      - Мне ўдалося зазiрнуць у яго пашпарт. Рычард Джон. Школьны настаўнiк.
      - Дзiўна, - сказаў памочнiк капiтана. "Сапраўды, дзiўна", - зноў падумаў ён, неахвотна адлiчваючы сцюарду дзесяць франкаў, i прыгадаў, як той стомлены сiвы чалавек у плашчы адышоў ад парэнчаў парахода, калi былi ўзняты сходкi i карабельныя сiрэны выдыхнулi пару ў напрамку расколiны памiж хмарамi. Ён папрасiў газету, якую-небудзь вячэрнюю газету. "Вячэрнiя газеты не выходзяць так рана ў Лондане", - адказаў яму памочнiк капiтана. Пачуўшы адказ, той пастаяў крыху ў задуменнасцi, кранаючы пальцамi кончыкi доўгiх сiвых вусаў. Налiваючы шклянку пiва сцюардэсе, перад тым як прагледзець каштарыс, памочнiк капiтана зноў падумаў пра таго школьнага настаўнiка, i ў галаве ў яго стрэльнула думка, што, вiдаць, сутыкнуўся з чалавекам, якi зазнаў шмат пакут, знясiленым, заблытаным у цёмныя справы. Гэты чалавек таксама не выказваў нiякiх скаргаў, i таму яго можна было забыць лягчэй, чым, скажам, маладога жыда, цi чараду турыстаў агенцтва Кука, цi хворую жанчыну ў ружова-зялёным адзеннi, якая згубiла колца, цi таго дзiвака старога, якi двойчы заплацiў за спальнае месца. Дзяўчыну ён забыў з паўгадзiны таму. Якраз гэтая акалiчнасць i аб'яднала яе з Рычардам Джонам. Тупат ног, пах нафты, мiгценне сiгнальных агеньчыкаў, заклапочаныя твары пасажыраў, звон шклянак, шэраг лiчбаў, - усё гэта прымусiла iх згiнуць у цемры свядомасцi памочнiка капiтана.
      Вецер сцiхнуў на некалькi хвiлiн, i дым, якi хуткiмi парывамi гойсаў па прычале, памiж нагрувашчвання жалезных канструкцый, на iмгненне супакоiўся. Нерухомыя вялiзныя шматкi дыму здавалiся Майету шэрымi намётамi качэўнiкаў, калi ён iшоў па слоце. Ён забыўся на тое, што яго замшавыя чаравiкi зусiм сапсавалiся, што нахабны афiцэр мытнi прычапiўся да дзвюх яго шаўковых пiжам. Ад нахабства гэтага афiцэра, ад яго пагарды, ад здзеклiвых шэптаў: "Juif, juif"*, ён хаваўся ў засенi тых вялiзных намётаў. Тут на момант ён адчуў сябе нiбыта дома: цяпер, каб падтрымаць бадзёрасць духу, яму ўжо не трэба было думаць нi пра сваё дарагое футра, нi пра модны гарнiтур, пашыты на Сэвiл-роўд, нi пра свае грошы, нi пра высокае становiшча ў фiрме. Але калi ён наблiзiўся да цягнiка, вецер iзноў узняўся, намёты з дыму паразвейвалiся, i ён апынуўся зноў у самым цэнтры варожага свету.
      * Жыд, жыд (фр.).
      Аднак Майет з удзячнасцю падумаў, што за грошы можна шмат чаго купiць. Праўда, за iх не заўсёды купiш ветлiвасць i далiкатнасць, але ж хуткасць яны яму ўсё-такi забяспечылi. Ён першы прайшоў агляд на мытнi i да прыходу астатнiх пасажыраў паспеў дамовiцца з кандуктарам наконт асобнага купэ. Ён цярпець не мог распранацца пры чужых людзях, хоць i разумеў, што дамоўленасць наконт асобнага купэ будзе каштаваць яму болей, чым iншым, бо ён быў жыд: тут не абыдзешся проста просьбай i невялiкiмi чаявымi. Ён мiнуў асветленыя вокны вагона-рэстарана, дзе невялiкiя лямпы пад ружавата-лiловымi абажурамi блiшчалi на свежых абрусах, засланых для абеду. "Остэндэ-Кёльн-Вена-Белград-Стамбул". Ён прайшоў паўз гэты рад назваў, нават не глянуўшы на iх: маршрут быў яму добра вядомы - назвы праплылi на ўзроўнi яго вачэй, нагадаўшы яму шпiлi мiнарэтаў, купалы цэркваў цi саборы ў гэтых гарадах, дзе чалавеку яго нацыянальнасцi цяжка было ўладкавацца на сталае жыхарства.
      Кандуктар, як ён i меркаваў, быў няветлiвы. "Цягнiк перапоўнены", пахмурна буркнуў ён, хоць Майет ведаў, што той гаворыць няпраўду. Яшчэ не сезон - у красавiку заўсёды ёсць шмат свабодных месцаў, i на пароме ён заўважыў толькi некалькi пасажыраў першага класа. Пакуль ён спрачаўся з кандуктарам, у калiдор вагона працiснулася зграя турыстаў: пажылыя лэдзi трымалi ў руках шалi, пледы i прыгожа аформленыя даведнiкi, стары святар скардзiўся, што некуды засунуў i не можа знайсцi "Уайд Уорлд Мэгэзiн": "Калi падярожнiчаю, я заўсёды чытаю "Уайд Уорлд Мэгэзiн"; а замыкаў натоўп турыстаў спатнелы i звыклы з усялякiмi перыпетыямi падарожжа гiд са значком турысцкага агенцтва. "Volia"*, - сказаў кандуктар i жэстам паказаў, што ў цягнiку надзвычайная колькасць пасажыраў. Аднак Майета нельга было так лёгка абвесцi вакол пальца - ён добра ведаў гэты маршрут. Кампанiя турыстаў, мяркуючы па iх узбуджаным выглядзе, пройдзе ў наступны вагон, якi накiроўваецца ў Афiны. Калi Майет павялiчыў чаявыя ўдвая, кандуктар здаўся i наляпiў на дзверы купэ паперку: "Месца занятае". Уздыхнуўшы з палёгкi, Майет нарэшце застаўся адзiн.
      * Вось бачыце (фр.).
      Мiма праплывалi твары, ад якiх яго аддзяляла выратавальная браня шкла. Нават тоўстае футра не баранiла яго ад холаду i сырасцi, а калi ён павярнуў ручку ацяплення, шыба акна затуманiлася ад яго дыхання, i неўзабаве ён мог распазнаваць невыразныя рысы тых, хто праходзiў па пероне за вагонным акном: сярдзiты позiрк вока, ружавата-лiловая шаўковая сукенка, каўнер святара. Толькi аднойчы ў яго з'явiлася жаданне развеяць сваю адзiноту - ён працёр шыбу далоняй i ўбачыў зграбную постаць дзяўчыны ў белым плашчы, якая прайшла па калiдоры да вагона другога класа. Адзiн раз дзверы адчынiлiся, i ў купэ заглянуў пажылы мужчына. У яго былi сiвыя вусы, акуляры i пацёрты мяккi капялюш. Майет сказаў яму па-французску, што купэ занятае.
      - Адно месца, - сказаў мужчына.
      - Вiдаць, вам трэба купэ другога класа? - спытаў Майет, але мужчына адмоўна пакруцiў галавой i пайшоў далей.
      Мiстэр Оўпi выгодна ўладкаваўся ў сваiм кутку i пачаў з цiкаўнасцю, хоць i з некаторым расчараваннем, разглядваць невялiкага бледнага мужчыну, якi сядзеў насупраць. Знешне сусед быў надзвычай непрыкметны, колер яго твару выдаваў нейкую хваробу. "Нервы", - падумаў мiстэр Оўпi, заўважыўшы, як пацепваюцца яго пальцы, аднак у iх не было нiякiх знешнiх адзнак павышанай чуллiвасцi - яны былi кароткiя, грубаватыя i тоўстыя.
      - Я заўсёды лiчу, - сказаў мiстэр Оўпi, спрабуючы пераканацца, што яму так не пашанцавала са спадарожнiкам, - калi вам удалося дастаць месца ў спальным купэ, зусiм няма нiякай патрэбы ехаць у першым класе. Вагоны другога класа даволi камфартабельныя.
      - Так... вы маеце рацыю... так, - жыва адгукнуўся сусед. - Аднак адкуль вы даведалiся, што я ангелец?
      - У мяне такi звычай, - адказаў мiстэр Оўпi з усмешкай, - заўсёды думаць пра людзей лепшае.
      - Вядома, - сказаў бледны мужчына, - вы як святар...
      Звонку пачулiся галасы хлапчукоў-газетчыкаў, i мiстэр Оўпi высунуўся з акна.
      - "Lе Теmрs dе Lоndrеs". Qu'еst quе с'еst que (a? Riеn du tout? "Lе Маtin" et un "Dаilу Маil". С'еst bоn. Меrсi*.
      * Лонданскую "Таймс". Што такое? Няма нiчога? "Матэн" i "Дэйлi Мейл". Добра. Дзякуй (фр.).
      Яго французская мова здавалася iншым перапоўненай фразамi з школьных падручнiкаў - вымаўляў ён iх з яўнай асалодай, аднак не зусiм правiльна.
      - Соmbiеn est сеlа? Тrоis frаnсе. Оh lа-lа*.
      * Колькi каштуе? Тры франкi. Ну i ну! (фр.).
      - Можа, вам патрэбна мая дапамога? - прапанаваў ён чалавеку з бледным тварам. - Якую газету вы хочаце? Пэўна, "Lа Viе"*.
      * "Жыццё" (фр.).
      - Не, не трэба мне нiякай газеты, дзякуй. У мяне ёсць кнiга.
      Мiстэр Оўпi глянуў на гадзiннiк.
      - У нас засталося яшчэ тры хвiлiны.
      Некалькi хвiлiн дзяўчына баялася, што ён распачне гаворку цi, пэўна, гэтая высокая хударлявая жанчына, яго жонка. Крышку памаўчаць - вось чаго ёй зараз хацелася болей за ўсё на свеце. "Калi б я магла дазволiць сабе спальны вагон, - разважала яна, - цiкава, цi была б я там у купэ адна?" У цёмным купэ запалiлi лямпачкi, i мажны мужчына зазначыў:
      - Ну, цяпер ужо хутка паедзем.
      Паветра ў купэ было напоўнена пылам i вiльгаццю. Мiгаценне святла звонку нагадала ёй на iмгненне штосьцi знаёмае i звыклае: электрычныя агнi рэкламы, што загаралiся i змянялiся над уваходам у тэатр на Хай-стрыт у Нотынгеме. Мiтусня натоўпу на пероне, беганiна хлапчукоў-газетчыкаў i i насiльшчыкаў нагадалi ёй "гусiны кiрмаш", i яна засяродзiлася на ўспамiне пра рынак, намагаючыся ўзнавiць яго цагляныя будынкi, драўляныя лаўкi ў дэталях, каб ён стаў такiм самым рэальным, як i сцюдзёная, абмытая дажджом прыстань i зменлiвыя агнi святлафораў. З утульнага свету фантазii ў рэчаiснасць яе вярнуў мужчына, якi загаварыў з ёй, i дзяўчына мусiла надзець на сябе маску зычлiвасцi i весялосцi.
      - Ну, мiс, у нас наперадзе доўгае падарожжа разам. Давайце пазнаёмiмся. Мяне завуць Пiтэрс, а гэта мая жонка Эймi.
      - Мяне завуць Корал Маскер.
      - Купi мне сандвiч, - папрасiла хударлявая жанчына. - Я такая галодная, што чую, як мае кiшкi граюць марш.
      - Можа, вы гэта зробiце, мiс? Я не ведаю французскай мовы.
      "Чаму вы думаеце, што я яе ведаю? - яна амаль не крыкнула яму ў адказ. - Я нiколi не была за межамi Ангельшчыны". Але яна прызвычаiлася заўсёды браць на сябе адказнасць, калi б i ў якой бы форме яна на яе нi звальвалася, таму яна не выказала ўголас нiякага пратэсту, адчынiла дзверы i пабегла б па слiзкай цёмнай дарозе памiж рэйкамi, шукаючы таго, чаго ён хацеў, калi б не глянула на гадзiннiк.
      - Не паспею, - сказала яна. - Да адыходу цягнiка засталася толькi адна хвiлiна.
      Вяртаючыся назад у купэ, яна азiрнулася i ўбачыла ў канцы калiдора твар i постаць чалавека, - у яе перахапiла дых ад страснага жадання кiнуцца да яго: яна нагадала апошнi мазок пудрай па носе, сказанае спехам "дабранач" швейцару - i хутчэй на двор, у зiхатлiвую цемру, дзе яе чакаў малады жыд, каробка шакаладу, аўтамабiль за рагом вулiцы, хуткая язда i таемная небяспечная блiзкасць цел. Аднак гэта быў не той, каго яна ведала, i ў думках яна зноў вярнулася да тых непажаданых, жахлiвых прыгод у варожым свеце, дзе нiякая старанна ўзважаная ласка не зможа абаранiць ад непазбежнай цемры нязведанага. Нацыянальнасць мужчыны, рэзкiя характэрныя рысы яго твару i футра ўвялi яе ў зман.
      "Адыход затрымлiваецца", - падумаў Майет, выходзячы ў калiдор. Ён намацаў у кiшэнi камiзэлькi скрыначку разынак. Яна была падзелена на чатыры секцыi, i яго пальцы наўздагад выбралi адну разыначку. Паклаўшы ягаду ў рот, ён ацанiў яе на смак. Якасць яе была не лепшая. Гэта прадукцыя "Стэйн i компанi". У iх ягады з цягам часу робяцца дробнымi i сухiмi. У iх разынкi дробныя i сухiя.
      У канцы калiдора нейкая дзяўчына ў белым плашчы павярнулася i ўважлiва зiрнула на яго. "Неблагая фiгурка, - падумаў ён. - Недзе, здаецца, яе бачыў". Ён узяў яшчэ адну разынку i, не гледзячы, сунуў яе ў рот. На гэты раз трапiла ягада яго асабiстай фiрмы. "Майет, Майет i Пейдж". Трымаючы ягаду пад языком, ён на iмгненне пачуваў сябе ўладаром свету, вяршыцелем лёсу. "Вось гэта - мая, i яна - выдатная", - зазначыў ён. Уздоўж калiдора бразнулi дзверы купэ, прагучаў гудок паравоза.
      Рычард Джон, насунуўшы плашч па самыя вушы, глянуў на перон з акна калiдора i ўбачыў, як будынкi вакзала пачалi рухацца назад, у напрамку павольных хваляў мора. "Гэта - канец, - падумаў ён, - цi, хутчэй, пачатак". Твары людзей за акном вагона паплылi назад. Мужчына з кiркай на плячах узмахнуў чырвоным лiхтаром. Дым паравоза ахутаў яго i закрыў святло лiхтара. Тармазы заскрыгаталi, клубы дыму развеялiся, i сонца палыхнула па рэйках, па акне i па вачах. "Хоць бы мне хутчэй заснуць, - падумаў ён з вялiкай тугой, - я б здолеў тады помнiць лепей усё тое, пра што мне неабходна помнiць".
      Дзверцы паравознай топкi прыадчынiлiся, i адтуль на iмгненне шуганула полымя, дыхнула спякота. Машынiст даў поўную пару, i пляцоўка пад яго нагамi здрыганулася ад цяжару вагонаў. Неўзабаве рухавiк паравоза пачаў працаваць плаўна i раўнамерна. Апошнiя промнi сонца заблiшчалi, калi цягнiк iшоў уздоўж марскога берага цераз Бругэ. Рэгулятар быў перакрыты, хапала маленькай пары. Сонечны захад асвятлiў высокiя крутыя ўцёсы, марскiя залiвы, вада якiх адлiвала зменлiвым святлом. Недзе там, непадалёк, нiбыта славуты самацвет у абшарпаным, брудным футарале, ляжаў старажытны горад - на якi шмат дзiвiлiся, пра якi шмат гаварылi, у якiм здавён вёўся ажыўлены гандаль. Потым скрозь пару паказалася мноства дачных дзялянак, дзе-нiдзе аднастайнасць пейзажу парушалi непрыкметныя вёсачкi, хаты якiх выходзiлi фасадамi на дарогу i былi аздоблены каляровай чарапiцай, аднак фарбы яе былi прыглушаны прыцемкамi. З паравоза выляталi iскры, падобныя на орды пунсовых жучкоў. Яны падалi i тлелi ўскрай чыгункi, апускалiся на дрэвы, кусты, капуснiкi на агародах i ператваралiся ў попел. Дзяўчына на канi праводзiла вачыма цягнiк i ўсмiхнулася, а на беразе ракi, побач з вудай, ляжалi ў абдымках мужчына i жанчына. Потым за вокнамi вагонаў зрабiлася зусiм цёмна, i пасажыры маглi бачыць у шыбах вокнаў толькi цьмянае адлюстраванне сваiх аблiччаў.
      - Рrеmiеr Sеrviсе, Рrеmiеt Sеrviсе*, - рэхам пракацiўся голас па калiдоры, але Майет ужо сядзеў у вагоне-рэстаране. Яму дужа хацелася, каб нехта чужы прысеў за яго столiк i ўцягнуў яго ў ветлiвую размову, якая, зусiм магчыма, скончыцца, як заўсёды, чарговым прынiжэннем яго годнасцi. Канстанцiнопаль, канцавы пункт амаль бясконцага падарожжа, наблiжаўся з хуткасцю тэлеграфных слупоў, што праляталi за вокнамi экспрэса. Калi падарожжа скончыцца, для роздуму часу ўжо не застанецца - Майета будзе чакаць аўтамабiль, потым - мiльгаценне мiнарэтаў, брудная лесвiца i, нарэшце, мiстэр Экман, якi падымаецца з крэсла пiсьмовага стала. Мудрагелiстая казуiстыка, лiчбы, кантракты захопяць яго цалкам. Тут, загадзя, у вагоне-рэстаране, на канапе ў купэ, у калiдоры, ён павiнен абдумаць кожнае слова, прарэпецiраваць кожную iнтанацыю. Лепей яму мець справы з ангельцамi цi туркамi, а мiстэр Экман i недзе там, за кулiсамi, загадкавы Стэйн - яго аднаверцы, спрактыкаваныя здагадацца пра сапраўдны сэнс па тоне голасу, па манеры, з якой пальцы субяседнiка трымаюць цыгару.
      * Першая змена, першая змена (фр.).
      У праходзе паявiлiся афiцыянты - яны разносiлi суп. Майет iзноў сунуў руку ў кiшэню i надкусiў разынку - на гэты раз Стэйна, дробненькую i сухую, але, трэба прызнаць, танную. Бясконцая i непазбежная вайна памiж колькасцю i якасцю вялася ў яго свядомасцi i не прыводзiла нi да якога пэўнага вынiку. У адным ён, зрэшты, быў упэўнены, пакуль знаходзiўся ў сваiм лонданскiм кабiнеце, дзе сустракаўся толькi з прадстаўнiкамi Стэйна i чуў голас Стэйна толькi па мiжгароднiм тэлефоне, хутчэй прывiд яго голасу, з iнтанацый якога ён не мог дакладна высветлiць яго сапраўднае становiшча, - Стэйн быў на вяршынi недасягальных скал. Але ж якiх скал? Усярэдзiне акiяна цi каля ўзбярэжжа? Цi пацярпеў ён поўны крах, цi проста абмежаваны ў сродках? Было б прасцей, калi б прадстаўнiка фiрмы "Майет, Майет i Пейдж" у Канстанцiнопалi, бясцэннага мiстэра Экмана, не падазравалi ў тайных зносiнах з Стэйнам - ён балансаваў на гранi закона.
      Майет апусцiў лыжку ў нясмачны суп-жульен. Яму болей былi даспадобы стравы тлустыя, з рознымi спецыямi, вострыя i спажыўныя. За вокнамi ў цемрадзi нiчога не было вiдаць, толькi зрэдку мiльгалi агеньчыкi невялiкiх станцый цi палыхаў рэзкiм святлом тунель. Пастаянна ў шыбе акна ён бачыў толькi цьмянае адлюстраванне свайго твару i рук, якое, нiбыта дзiвосная рыба, плавала ў зiхатлiвай i вадзе i багавiннi. Яго крыху бянтэжылi гэтыя прывiды, i ён збiраўся ўжо апусцiць фiранку, калi заўважыў за адбiткам свайго твару аблiчча таго самага чалавека ў пацёртым плашчы, якi нядаўна заглядваў у яго купэ. Вопратка мужчыны, пазбаўленая колеру i трываласцi тканiна, усё яшчэ захоўвала адбiтак элегантнасцi, уласцiвай старамодным гарнiтурам: пад расхрыстаным плашчом быў бачны высокi накрухмалены каўнер, зашпiлены на ўсе гузiкi пiнжак. Мужчына цярплiва чакаў, пакуль яму прынясуць абед, таму Майет дазволiў сабе трошкi адпачыць ад мудрагелiстых хiтрыкаў Стэйна i мiстэра Экмана, аднак перш чым афiцыянт дайшоў да незнаёмага, той заснуў. На iмгненне яго твар знiк, калi агнi станцыi ператварылi сцены вагона з люстраў у звычайныя вокны, праз якiя быў бачны натоўп правiнцыялаў з дзецьмi, скрынкамi i скруткамi, якiя чакалi прыходу мясцовага цягнiка. З вяртаннем цемры за акном твар мужчыны, якi апусцiўся ў сон, узнiк iзноў.
      Майет забыўся пра яго, заказваючы паўсухое бургундскае - "Шамбертэн 1923 года", каб запiць цяляцiну, хоць i разумеў, што купляць добрае вiно ў цягнiку - марная трата грошай, бо нiякi букет не вытрымлiваў бесперапыннай трасянiны. Па ўсiм вагоне быў чуцен жаласлiвы звон i бразганне шкла, калi экспрэс на поўнай хуткасцi iмчаў у Кёльн. Смакуючы першы келiх вiна, Майет iзноў вярнуўся ў думках да Стэйна - поўны безнадзейнага адчаю цi мудрагелiстых хiтрыкаў, той чакаў прыезду Майета ў Канстанцiнопалi. Ён зможа прадаць усе свае акцыi за неблагую цану - Майет у гэтым быў упэўнены, аднак пайшлi чуткi, што ў барацьбу ўблытаўся яшчэ адзiн пакупнiк. Якраз тут i ўзнiкла падазрэнне, што мiстэр Экман вядзе двайную гульню, iмкнучыся ўзняць цану насуперак iнтарэсам сваёй фiрмы - за гэта, як меркавалi, Стайн абяцаў яму выплацiць пятнаццаць працэнтаў камiсiйных. Мiстэр Экман паведамляў, што Моўлт прапануе Стэйну фантастычную цану за яго акцыi i за перадачу правоў на фiрму, але Майет яму не верыў. Неяк ён снедаў з маладым Моўлтам i пад час размовы, нiбыта выпадкова, згадаў прозвiшча Стэйна. Моўлт не жыд, у яго няма тонкасцi, ён не знае навукi выкрутасаў i хiтрыкаў: калi ён захоча зманiць, ён гаворыць няпраўду, але мана яго абмежаваная словамi яму невядома, як неспрактыкаваная рука можа лёгка выдаць няпраўду гэтых слоў. Калi ён меў справу з ангельцамi, Майет карыстаўся адным трукам: пачынаючы гаворку на важную тэму, ён звычайна частаваў субяседнiка цыгарай калi чалавек гаварыў няпраўду, то, якi б хуткi нi быў адказ, рука яго заўсёды на iмгненне затрымаецца. Майет добра запомнiў, што сказаў пра яго некалi Джэнтыль: "Мне не падабаецца гэты жыд. Ён нiколi не глядзiць табе ў вочы". "Вы, дурнi, - радаваўся ён сам сабе, - у мяне на вас назапашаны яшчэ не такiя трукi". Цяпер ён, зрэшты, быў перакананы, што Моўлт гаварыў праўду, няпраўду казаў Стэйн цi мiстэр Экман.
      Ён налiў сабе яшчэ келiх вiна. "Дзiўна, - падумаў ён, - што якраз я, падарожнiчаючы з хуткасцю шэсцьдзесят мiль у гадзiну, адпачываю, а не мiстэр Экман, у якога ўжо закончаны працоўны дзень - ён зараз зачыняе пiсьмовы стол, бярэ з вешалкi брыль, спускаедца па лесвiцы, звыкла пакусваючы вострымi зубамi кончык тэлеграмы, атрыманай ад фiрмы: "Мiстэр Карлтан Майет прыбывае Стамбул чатырнаццатага. Арганiзуйце сустрэчу Стэйнам". У цягнiку, як бы хутка ён нi iмчаў, пасажыры мусяць адпачываць, памiж шклянымi сценамi дарэмна марна трацiць эмоцыi, можна спакойна займацца разумовай дзейнасцю, не баючыся, што цябе перапыняць. Свецкае жыццё б'е зараз Экмана i Стэйна з усiх бакоў: прыходзяць тэлеграмы, розныя людзi перабiваюць плынь iх думак размовамi, жанчыны наладжваюць абеды i вечарынкi. Але ў iмклiвым экспрэсе, якi грукоча i бразгае, шум такi роўны, упарадкаваны, што ён эквiвалентны цiшынi, рух такi працяглы i бесперапынны, што спакваля розум пачынае ўспрымаць яго як абсалютную нерухомасць. Толькi за вокнамi цягнiка было магчыма актыўнае дзеянне, а цягнiк забяспечвае яму спакойны роздум над планамi на гэтыя тры днi, а ў канцы гэтага тэрмiну яму будзе зусiм ясна, як павоцзiць сябе са Стэйнам i з мiстэрам Экманам.
      Пакончыўшы з марожаным i дэсертам, аплацiўшы рахунак, ён затрымаўся каля стала, каб запалiць цыгару, i апынуўся твар у твар з незнаёмым. Ён iзноў убачыў, як той засынае памiж першай i другой стравамi - памiж недаедзенай цяляцiнай аu Таlleyrаnd* i пудзiнгам з марожаным, якi толькi што падалi яму на стол, - хутчэй за ўсё, у яго быў поўны ўпадак сiлы.
      * Па-талейранску (фр.).
      Пад пiльным позiркам Майета незнаёмы раптоўна прачнуўся.
      - Ну, што тут такое? - спытаў ён.
      Майет мусiў быў папрасiць прабачэння:
      - У мяне не было намеру вас будзiць.
      Мужчына падазрона паглядзеў на яго, i штосьцi ў гэтым раптоўным пераходзе ад сну да больш звыклай насцярожанасцi, штосьцi ў яго старанна прыбраным гарнiтуры, пад пацёртым плашчом, кранула душу Майета. Ён успомнiў пра iх нядаўнюю сустрэчу:
      - Спадзяюся, вы знайшлi сваё купэ?
      - Знайшоў.
      - Здаецца мне, вы абралi не лепшае месца на адпачынак, - вырвалася ў Майета. - У мяне ў сакваяжы ёсць аспiрын. Магу даць вам некалькi таблетак.
      Мужчына рэзка абарваў яго:
      - У мяне ёсць усё, што трэба. Я доктар.
      Па прывычцы Майет уважлiва глянуў на яго рукi, тонкiя, з выступаючымi костачкамi. Ён iзноў папрасiў прабачэння, з падкрэсленай прынiжанасцю схiлiўшы перад iм галаву:
      - Прабачце, што я патурбаваў вас. Вы выглядаеце хворым. Можа, я што-небудзь магу зрабiць вам?
      - Не. Нiчога мне не трэба. Нiчога.
      Але калi Майет адышоў, мужчына азiрнуўся i аклiкнуў яго:
      - Час. Каторая зараз гадзiна дакладна?
      Майет адказаў:
      - Восем сорак. Не, сорак дзве хвiлiны.
      I ён убачыў, як пальцы мужчыны дакладна да хвiлiны паставiлi стрэлкi гадзiннiка.
      Калi ён наблiжаўся да свайго купэ, цягнiк запаволiў рух. Вялiзныя доменныя печы Льежа ўздымалiся ўздоўж чыгункi нiбыта старажытныя замкi, агорнутыя полымем пад час варожага набегу. Цягнiк гайдануўся, i стрэлкi чыгункi бразнулi. Абапал узнялiся сталёвыя фермы моста, а далёка ўнiзе па дыяганалi бегла некуды ў цемру пустая вулiца, над уваходам у кавярню зiхацела лямпачка, рэйкi разбеглiся ў розныя бакi, i да экспрэса, вывяргаючы гудзенне i пару, наблiзiлiся манеўраныя паравозы. Святлафорныя агнi загарэлiся зялёным абапал экспрэса, i арка вакзальнага даху ўзнялася над вагонам Майета. Пачулiся выкрыкi хлапчукоў-газетчыкаў, а на платформе стаялi ў шарэнзе паважаныя, сталыя мужчыны ў чорных суконных палiто i жанчыны пад чорнымi вуалямi. Не выказваючы цiкаўнасцi, падобныя да натоўпу прыстойных незнаёмых на пахаваннi, яны сачылi, як прамiльгалi перад iмi вагоны першага класа: "Остэндэ - Кёльн - Вена - Белград - Стамбул" - i прычапны вагон да Афiнаў. Потым, з клумкамi, сумкамi i дзецьмi, яны ўскараскалiся ў апошнiя вагоны, якiя iшлi, вiдаць, да Папiньера цi Вервье - мiль пятнаццаць далей па чыгунцы.
      Майет пачуваў сябе стомленым. Напярэдаднi яму давялося да гадзiны ночы абмяркоўваць з бацькам, Джэйкабам Майетам, справы Стэйна, i, калi ён убачыў, як трасецца ў бацькi сiвая барада, ён зразумеў, як нiколi раней, што кiраўнiцтва фiрмай выпадае з аздобленых пярсцёнкамi старэчых пальцаў, якiм цяжка было трымаць нават шклянку з цёплым малаком. "Пенку нiколi не здымуць", - паскардзiўся Джэйкаб Майет, дазваляючы сыну лыжкай зняць пенку з малака. Цяпер ён шмат чаго дазваляў рабiць сыну, не звяртаючы нiякай увагi на Пейджа - пасада дырэктара была проста ўзнагародай за яго дваццацiгадовую службу старшым клеркам у фiрме. "Майет, Майет i Пейдж" - гэта я", - думаў Майет, не адчуваючы нiякага хвалявання ад вялiкай адказнасцi, якая легла на яго плечы: ён быў старэйшы сын, i згодна закону прыроды бацька мусiў быў перадаць уладу яму.
      Учора ўвечары памiж iмi ўзнiклi спрэчкi наконт Экмана. Джэйкаб Майет быў упэўнены, што Стэйн ашукаў Экмана, а яго сын лiчыў, што iх агент быў у змове са Стэйнам. "Вы ўбачыце самi", - гаварыў ён, перакананы ў сваёй пранiклiвасцi, але Джэйкаб Майет увесь час паўтараў: "Экман разумны. Нам трэба мець там разумнага чалавека".
      Майет ведаў, што не варта ўладкоўвацца спаць да гранiцы ў Герберштале. Ён дастаў разлiкi, прапанаваныя Экманам як аснова перагавораў са Стэйнам: велiчыня асноўнага капiталу аднаго ўладальнiка, кошт перадачы права на фiрму, сума, якую, паводле яго меркаванняў, прапанаваў Стэйну другi пакупнiк. Праўда, Экман у сваiм шматслоўным паведамленнi не назваў прозвiшча Моўлта, ён толькi намякнуў на яго, каб пакiнуць сабе магчымасць потым адмовiцца ад гэтага. Моўлты да гэтага часу нiколi не цiкавiлiся разынкамi, толькi раз яны нядоўга пайгралi на рынку фiнiкаў. Майет думаў: "Я не магу даверыцца гэтым лiчбам. Справа Стэйна нам вельмi каштоўная, нават калi б мы патапiлi ў Басфоры ўсе яго акцыi: нам важна заваяваць манаполiю, а iншым фiрмам гэта было б набыццём стратнай справы, якая збанкрутавала ў канкурэнтнай барацьбе з намi".
      Лiчбы нiбыта ў тумане паплылi ў яго перад вачыма, яго хiлiла на сон. Адзiнкi, сямёркi, дзесяткi ператварылiся ў дробныя вострыя зубы Экмана. Шасцёркi, пяцёркi, тройкi, нiбыта ў фантастычным фiльме, ператварылiся ў чорныя блiскучыя вочы Экмана. Камiсiйныя аддзякi ў выглядзе каляровых паветраных шарыкаў лёталi ўздоўж вагона, памеры iх усё павялiчвалiся, i Майет шукаў шпiльку, каб пракалоць iх адзiн за адным. Ён поўнасцю прачнуўся ад тупату ног - нехта хадзiў туды-сюды на калiдоры. "Бедалага", - падумаў ён, убачыўшы, як карычневы плашч i сашчэпленыя за спiной рукi знiклi за акном.
      Аднак у яго не было лiтасцi да Экмана, у думках ён iшоў следам за iм з канторы ў кватэру ў сучасным будынку, у зiхатлiвы туалет, у серабрыстую з пазалотай ванную, у залiтую святлом, застаўленую моднай мяккай мэбляю гасцёўню, дзе яго жонка бесперапынна шые куртачкi, штонiкi, каптурыкi i вяжа шкарпэткi англiканскай мiсii: Экман - узорны хрысцiянiн.
      Шкляныя сцены купэ дрэнна захоўвалi цеплыню. Быў страшэнны холад, красавiцкая ноч нагадвала старамодную калядную вiншавальную паштоўку, якая зiхацiць iнеем. Майет зняў з кручка футру i выйшаў на калiдор. Цягнiк стаiць у Кёльне амаль сорак пяць хвiлiн - даволi часу, каб выпiць кубачак гарачай кавы цi келiх каньяку. А пакуль што ён можа, як i чалавек у плашчы, пагуляць па калiдоры.
      Пакуль знешнi свет не адцягнуў яго ўвагу, Майет ведаў, што ў шпацыры па калiдоры з iм будуць нябачныя прывiды Экмана i Стэйна.