Стамбульскi экспрэс (на белорусском языке)

Яе вочы, блiзарукiя i пачырванелыя ад аднаго толькi паху вiна, не заўважалi, што адбылiся нейкiя змены ў надвор'i. Яна паглядзела на неба, шэрае i бясхмарнае, i на цьмянае сонца. "Няма нiчога дзiўнага, калi пойдзе снег", - падумала яна i праверыла, цi поўнасцю адчынены кран ацяплення. Потым выцягнула з-пад кофтачкi "Бедэкер". Цягнiк ужо хутка прыйдзе ў Нюрнберг, i ёй хацелася вырашыць усе праблемы да з'яўлення новых пасажыраў.
      Яе здагадка была правiльная, гэта, ва ўсякiм разе, дакладна. Калi яна пачала разглядаць на святло схему i старонку з адзнакамi, рысачкi ляглi ўздоўж вулiц, кружочкi абвялi грамадскiя будынкi: паштамт, вакзал, суд, турму. Але што ўсё гэта азначае? Раней яна лiчыла, што доктар Цынер вяртаецца, каб даць наглядны прыклад, магчыма, паўстаць перад судом за iлжэсведчанне. Аднак у такiм разе схема не мела нiякага сэнсу. Яна зноў пачала пiльна яе вывучаць. Вулiцы былi адзначаны невыпадкова, тут iснавала нейкая пэўная сiстэма: квадраты дакладна размяшчалiся вакол галоўнага квадрата. Квадрат на адным баку галоўнага супадаў з вакзалам, на другiм - з поштай, на трэцiм - з судом. Усярэдзiне квадрацiкi рабiлiся ўсё меней i меней i, нарэшце, акружалi толькi турму.
      З абодвух бакоў цягнiка стромка ўзнiмаўся ўгору адхон, ён засланяў сонечнае святло. Iскры, чырвоныя на фоне пахмурнага неба, нiбыта градзiнкi, грукаталi па вокнах, цемра запоўнiла вагоны, калi доўгi цягнiк з грукатам уварваўся ў тунель. "Рэвалюцыя, сама меней, рэвалюцыя", - думала яна, усё яшчэ трымаючы схему на ўзроўнi вачэй, каб не прапусцiць моманту, калi зноў з'явiцца святло.
      Грукат сцiхнуў, раптам наўкол iзноў зрабiлася светла. У дзвярах стаяў доктар Цынер з газетай пад пахай. На iм iзноў быў плашч, i яна акiнула пагардлiвым поглядам яго акуляры, сiвыя валасы, неахайна падстрыжаныя вусы i вузкi, туга завязаны гальштук. Яна адклала схему ўбок i сказала з усмешкаю:
      - Ну i як?
      Доктар Цынер увайшоў у купэ i зачынiў дзверы. Без усякай адзнакi варожасцi ён сеў насупраць яе. "Ён разумее, што я паставiла яго ў безвыходнае становiшча, i вырашыў паводзiць сябе разумна".
      - Ваша газета ўхвалiла б ваш учынак? - раптам спытаў ён.
      - Вядома, не. Назаўтра ж мяне выкiнулi б на вулiцу. Але калi яны атрымаюць мой матэрыял, усё будзе наадварот. - I дадала з добра разлiчаным нахабствам: - Думаю, за такi матэрыял варта прыбавiць мне чатыры фунты ў тыдзень.
      Доктар Цынер сказаў павольна, без нiякага гневу:
      - Я вам нiчога не раскажу.
      Яна пагардлiва махнула на яго рукой.
      - Вы мне шмат чаго ўжо расказалi. А яшчэ i гэта. - Яна пастукала па "Бедэкеры". - Вы былi настаўнiкам замежнай мовы ў Грэйт Берчынгтан-он-Сi. Мы атрымалi iнфармацыю ад вашага дырэктара. - Ён нахiлiў галаву. - А потым, працягвала яна, - ёсць яшчэ гэтая схема. I гэтыя каракулi. Я iх ужо супаставiла i ўсё зразумела.
      Яна чакала, што ён пачне пярэчыць, спалохаецца цi выкажа абурэнне, але ён усё яшчэ панура раздумваў над яе першай здагадкай. Яго паводзiны збянтэжылi яе, i на кароткае iмгненне яна падумала: "Можа, з маiх рук выпадае самы галоўны матэрыял? Можа, галоўны матэрыял зусiм не тут, а ў школе на паўднёвым беразе, сярод цагляных будынкаў, прасмоленых сасновых парт, чарнiльнiц, бразгатлiвых званкоў i паху хлапечай вопраткi?" Гэтыя сумненнi крыху паменшылi яе самаўпэўненасць, яна загаварыла спакайней, мякчэй, чым збiралася, - сваiм хрыплым голасам ёй цяжка было кiраваць.
      - Мы прыйдзем да згоды, - лагодна рыкнула яна. - Я не збiраюся рабiць вам нiякай шкоды. Не хачу ўблытвацца ў вашы справы. Ведаеце, калi вы дасягняце сваёй мэты, каштоўнасць маёй карэспандэнцыi будзе яшчэ большая. Абяцаю нiчога не друкаваць без вашай асабiстай згоды. - Яна сумна дадала, нiбыта была мастаком, якога вiнавацяць за тое, што ён карыстаецца няякаснымi фарбамi: - Я не зраблю шкоды вашай рэвалюцыi. Толькi ўявiце, якая гэта будзе выдатная карэспандэнцыя!
      Старасць iмклiва наступала на доктара Цынера. Раней яму здавалася, што сярод пахаў прасмоленай хвоi, у скрыпе крэйды па класнай дошцы ён займеў пяць гадоў перадышкi ад турэмнай камеры, i вось ён сядзiць у купэ экспрэса, а гэтыя гады, што адцягнулi мiнулыя падзеi, усе разам навалiлiся на яго, раптоўна, а не спакваля. Зараз ён быў падобны да старога, якi, засынаючы, торкаецца носам, твар яго зрабiўся такi ж змрочны, як снежныя хмары пад Нюрнбергам.
      - Ну, перш за ўсё, якiя ў вас планы? - спытала мiс Уорэн. - Мне здаецца, што вы ў многiм залежыце ад трушчоб.
      Ён пахiтаў галавой:
      - Я нi ад каго не залежу.
      - Вы кiруеце ўсiм?
      - Я тут самы маленькi чалавек.
      Мiс Уорэн зласлiва стукнула сябе па калене.
      - Мне трэба дакладныя адказы. - I зноў пачула:
      - Я вам нiчога не скажу.
      "Ён выглядае на ўсе семдзесят гадоў, а не на пяцьдзесят шэсць, падумала яна, - ён пачынае глухнуць, не разумее, што я кажу". Яна была вельмi паблажлiвая, яна была ўпэўненая, што перад ёй - не ўвасабленне поспеху, а хутчэй няўдачы, а няўдачнiку яна магла дараваць многае, з iм яна магла быць спагадлiвай i лагоднай, магла падбадзёрыць яго адрывiстымi словамi, падобнымi да цiхага ржання, як толькi няўдачнiк пачынаў гаварыць. Слабы чалавек часам iшоў ад яе перакананы, што яна яго найлепшы сябра. Яна нахiлiлася i паляпала доктара Цынера па калене, надаўшы сваёй усмешцы ўсю прыязнасць, на якую яна толькi была здатная.
      - Тут мы з вамi заадно, доктар. Хiба вы не разумееце? Паслухайце, мы можам вам дапамагчы. "Грамадская думка" - вось як называюць яшчэ "Кларыён". Я ведаю, вы баiцеся, што мы не вытрымаем, што мы надрукуем карэспандэнцыю пра вас заўтра i ўрад будзе папярэджаны. Аднак абяцаю вам, мы не апублiкуем нiводнага слова, нават не заiкнёмся, пакуль вы не пачняце ваш спектакль. Толькi тады я буду мець права надрукаваць на самым лепшым месцы ў газеце: "Гiсторыя доктара Цынера, расказаная iм самiм. Выключна для "Кларыёна". Ну, хiба гэта не пераканаўча?
      - Мне няма чаго сказаць.
      Мiс Уорэн зняла руку з калена. "Няўжо гэты няшчасны ёлупень думае, што ён зможа паўстаць памiж мной i прыбаўкай чатырох фунтаў у тыдзень, памiж мной i Джанет Пардаў", - разважала яна. Гэты стары ўпарты дурань, што сядзеў насупраць, зрабiўся для яе ўвасабленнем усiх мужчын, якiя квапяцца на яе шчасце: сваiмi грашыма i дробязнымi падачкамi яны ўлагоджваюць Джанет, здзекуюцца з таго, што жанчыны здатныя па-сапраўднаму кахаць адна адну. Але гэтае ўвасабленне мужчыны было пад маёй уладай, яна здольная знiшчыць ушчэнт гэтае ўвасабленне. Кромвель разбiваў на друзачкi статуi, - гэта не было бяссэнсавым актам вандалiзму. Нейкая сiла Багародзiцы перадавалася i яе статуi, а калi галава ў яе была адбiтая, не ставала ўжо рукi i нагi, абламаныя былi сем мячоў, якiя ўтыкалiся ў яе цела, то пачалi ставiць меней свечак i чытаць меней малiтваў каля яе алтара. Калi хоць адзiны мужчына доктар Цынер, напрыклад, - будзе дашчэнту знiшчаны жанчынай, дык меней маладзенькiх дурнiц, накшталт Корал Маскер, будуць верыць у сiлу i спрыт мужчын. Аднак зважаючы на яго ўзрост i на тое, што ў нос ёй тхнуў смурод, якi зыходзiць ад няўдачнiка, яна дала яму яшчэ адзiн шанец.
      - Няма чаго?
      - Няма чаго.
      Мiс Уорэн злосна засмяялася яму ў твар.
      - Вы ўжо расказалi мне шмат чаго iстотнага. - Гэтыя словы не зрабiлi на яго нiякага ўражання, i яна пачала тлумачыць яму павольна i падрабязна, нiбыта мела справу з разумова адсталым чалавекам: - Мы прыязджаем у Вену ў восем сорак вечара. Да дзевяцi гадзiн я ўжо патэлефаную ў сваю кантору ў Кёльне. Яны перададуць маю карэспандэнцыю ў Лондан да дзесяцi. Матэрыял у першы лонданскi выпуск не паступае ў тыпаграфiю да адзiнаццацi. Нават калi паведамленне затрымаецца да трох гадзiн ранiцы, можна яшчэ перарабiць першую паласу. Маю карэспандэнцыю будуць чытаць у Лондане ў час снедання. Да дзевяцi ранiцы рэпарцёр кожнай лонданскай газеты будзе каля будынка ўрада Югаславii. Заўтра ў першай палове дня гэты матэрыял прачытаюць у Белградзе, а цягнiк прыйдзе туды не раней шостай увечары. Астатняе ўявiць няцяжка. Падумайце пра тое, што я змагу расказаць. Доктар Цынер, вядомы бунтар-сацыялiст, якi пяць гадоў таму ўцёк з Белграда пад час суду над Камнецам, вяртаецца на радзiму. У панядзелак ён сеў на Ўсходнi экспрэс у Остэндэ, цягнiк прыбывае ў Белград сёння ўвечары. Лiчаць, што яго прыезд звязаны з узброеным паўстаннем на чале з сацыялiстамi, якое пачнецца ў раёне трушчоб, дзе нiколi не згасала памяць пра доктара Цынера. Магчыма, будзе зроблена спроба захапiць вакзал, паштамт i турму. - Мiс Уорэн зрабiла кароткую паўзу. - Вось такую гiсторыю я адпраўлю тэлеграфам. Але калi вы дадзiце якiя-небудзь дадатковыя звесткi, я папрашу iх прытрымаць маю карэспандэнцыю, пакуль вы не дазволiце надрукаваць яе. Я прапаную вам сумленную здзелку.
      - Кажу вам, што я выходжу ў Вене.
      - Я вам не веру.
      Доктар Цынер глыбока ўздыхнуў, разглядваючы праз акно шэраг заводскiх труб i вялiзны чорны металiчны цылiндр на фоне шэрага, з водблiскамi, неба. Купэ напоўнiлася пахам газы. На невялiкiх агародных дзялянках, нягледзячы на атручанае паветра, расла капуста, вялiзныя качаны блiшчалi ад iнею.
      - У мяне няма падстаў баяцца вас, - сказаў ён вельмi цiха, i ёй давялося нахiлiцца наперад, каб разабраць яго словы.
      Голас яго гучаў прыглушана, але ён быў упэўнены ў сабе, i яго спакой дзейнiчаў ёй на нервы. Яна абуралася ўсхвалявана i злосна, нiбыта перад ёю быў злачынец на лаве падсудных - чалавек, якi толькi што плакаў уголас, схаваўшыся за пальмай у вазоне, i раптам выявiлася, што ў яго яшчэ ёсць патаемная крынiца сiлы.
      - Я магу зрабiць з вамi ўсё, што захачу.
      - Здаецца, пойдзе снег, - павольна вымавiў доктар Цынер. Цягнiк упаўзаў у Нюрнберг, i ў агромiстых паравозах, што стаялi абапал, адлюстроўвалася поўнае вiльгацi сталёвае неба. - Не, вы нiчым не зможаце пашкодзiць мне. Яна пастукала пальцам па "Бедэкеры", i ён сказаў з лёгкiм гумарам: Пакiньце яго сабе на памяць пра нашу сустрэчу.
      Тут яна канчаткова ўсвядомiла, што тое, чаго яна баялася, спраўдзiлася: ён выслiзнуў ад яе. Разлютаваная, яна ўтаропiлася ў яго. "Калi б толькi я магла зрабiць яму хоць якую-небудзь шкоду", - злосна падумала яна, нiбыта ўбачыўшы ў люстры за яго спiнай сваю ўдачу ў вобразе Джанет Пардаў, якая адыходзiла прэч, прыгожая i вольная, па доўгiх вулiцах i холах шыкоўных гатэляў. "Калi б я толькi магла зрабiць яму хоць якую-небудзь шкоду".
      Яе яшчэ болей узлавала тое, што ў яе адняло мову, а доктар Цынер па-ранейшаму валодаў сабой. Ён падаў ёй газету i спытаў:
      - Вы чытаеце па-нямецку? Тады прачытайце вось гэта.
      Увесь час, пакуль цягнiк стаяў на вакзале ў Нюрнбергу, доўгiя дваццаць хвiлiн, яна прасядзела, утаропiўшыся ў газету. Паведамленне, апублiкаванае ў ёй, ушчэнт раззлавала яе. Яна думала знайсцi там навiны пра якое-небудзь незвычайнае дасягненне, пра адрачэнне якогась караля, пра дзяржаўны пераварот, пра патрабаванне народа вярнуць доктара Цынера - гэта дазволiла б яму даць ёй iнтэрв'ю ў паблажлiвым тоне. Тое, што яна прачытала, уразiла яе болей за ўсё - паражэнне паўстання ў Белградзе: ён зусiм вызваляўся з-пад яе ўлады. Шмат разоў яе абводзiлi вакол пальца тыя, хто дасягнуў поспеху, але нiколi - той, хто пацярпеў паражэнне.
      "Узброенае паўстанне камунiстаў у Белградзе, - чытала яна. - Учора позна ноччу банда ўзброеных камунiстычных бунтаўшчыкоў зрабiла спробу захапiць вакзал i турму ў Белградзе. Палiцыя была заспета знянацку, i амаль тры гадзiны бунтаўшчыкi бесперашкодна ўтрымлiвалi галоўны паштамт i таварны склад. Сёння ўся тэлеграфная сувязь з Белградам была перапынена да ранiцы. Аднак а другой гадзiне наш прадстаўнiк у Вене гаварыў па тэлефоне з палкоўнiкам Хартэпам, начальнiкам палiцыi, i даведаўся, што парадак у горадзе адноўлены. Колькасць паўстанцаў была нязначная, i ў iх не было сапраўднага правадыра, iх напад на турму адбiлi ахоўнiкi, а пасля гэтага некалькi гадзiн яны заставалiся ў будынку паштамта, не праяўляючы нiякай актыўнасцi, вiдаць, спадзявалiся, што жыхары раёнаў, населеных беднякамi, прыйдуць iм на дапамогу. Тым часам урад змог паслаць дадатковыя падмацаваннi палiцыi, i з дапамогай узвода салдат i дзвюх палявых гармат палiцэйскiя адбiлi паштамт пасля асады, якая працягвалася не болей чвэрцi гадзiны". Гэтае кароткае паведамленне было надрукавана буйным шрыфтам, а нiжэй, дробным шрыфтам, давалася падрабязнае апiсанне ўзброенага паўстання.
      Мiс Уорэн сядзела, утаропiўшыся ў газету, яна крыху насупiлася i адчувала, што ў яе перасохла ў горле. Доктар Цынер растлумачыў:
      - Яны выступiлi на тры днi раней.
      - А чым бы вы iм дапамаглi? - агрызнулася мiс Уорэн.
      - Людзi з трушчоб пайшлi б за мной.
      - Яны даўно забылiся пра вас. Пяць гадоў - гэта процьма часу. Маладыя людзi былi яшчэ дзецi, калi вы ўцяклi.
      "Пяць гадоў!" - падумала яна, уяўляючы, як яны няўхiльна наваляцца на яе ў будучым, днi, падобныя на бясконцыя дажджы ў сырую зiму. У думках перад ёю паўстаў твар Джанет Пардаў, устрывожанай першымi маршчынамi, першымi сiвымi валасамi альбо тым, у што ператвараецца яе гладкая пасля пластычнай аперацыi скура i чорныя пафарбаваныя валасы, сiвыя каранi якiх вылазяць кожныя тры тыднi.
      - Што вы зараз збiраецеся рабiць? - спыталася яна, i яго хуткi i лаканiчны адказ: "Я выходжу ў Вене", - выклiкаў у яе падазрэнне. - Вось i добра, выйдзем разам i пагутарым далей. Цяпер ужо ў вас не будзе пярэчанняў супраць iнтэрв'ю. Калi вам спатрэбяцца грошы, наша бюро ў Вене пазычыць вам. Яна адчувала, што ён глядзiць на яе больш пiльна, чым раней.
      - Там, пэўна, можна будзе пагаварыць, - павольна сказаў ён.
      Зараз яна была ўпэўнена, што ён гаворыць няпраўду. "Ён збiраецца заблытаць след", - думала яна, але намеры яго адгадаць было цяжка. Яму трэба выйсцi ў Вене цi ў Будапешце, далей ехаць было б даволi небяспечна. Але тут яна ўспомнiла яго на судовым працэсе над Камнецам: цвёрда ўпэўнены ў тым, што нiякiя прысяжныя не асудзяць генерала, ён усё-такi даў свае небяспечныя, але дарэмныя паказаннi ў той час, як Хартэп чакаў яго з ордэрам на арышт. "Яму хопiць дурасцi, каб пайсцi на ўсё", - разважала яна, i ёй прыйшло ў галаву, што, пэўна, пад маскай спакойнага чалавека ён ужо ў думках на лаве падсудных разам са сваiмi аднадумцамi i прамаўляе апошняе слова, не зводзячы вачэй з перапоўненай галерэi. "Калi ён паедзе далей, - вырашыла яна, - я паеду з iм. Я свайго даб'юся. I дастану пра яго матэрыял". Аднак яна адчула дзiўную слабасць i няўпэўненасць у сабе - яна ж не магла болей пагражаць яму. Глыбокi стары, ён быў пераможаны, загнаны ў кут. На пыльнай падлозе валялася газета, i ўсё-такi ён атрымаў перамогу. Сочачы за тым, як яна выходзiць з купэ, забыўшыся пра "Бедэкер", ён адказаў маўчаннем на яе развiтальныя словы:
      - Убачымся ў Вене.
      Калi мiс Уорэн выйшла, доктар Цынер нахiлiўся за газетай i зачапiў рукавом пустую шклянку, яна ўпала на падлогу i разбiлася. Далонь яго легла на газету, а ён утаропiўся ў разбiтую шклянку, не маючы сiлы сабрацца з думкамi, не маючы сiлы вырашыць, што ж яму рабiць далей - цi падняць газету, цi пазбiраць вострыя чарапкi. Потым ён паклаў акуратна складзеную газету на каленi i заплюшчыў вочы. Падрабязнасцi той карэспандэнцыi, якую прачытала мiс Уорэн, азмрочвалi яго душу. Ён ведаў кожны паварот лесвiцы на паштамце, мог дакладна ўявiць сабе, дзе была пабудавана барыкада. "Яны разгубiлiся, iдыёты", - падумаў ён, iмкнучыся выклiкаць у сябе нянавiсць да тых людзей, якiя знiшчылi яго надзеi. А з iмi разам зруйнавалi i яго самога. Яны кiнулi яго ў пустым будынку, дзе нiхто не хацеў жыць, бо ў пакоях зрэдку чулiся галасы людзей, што жылi там раней, i сам доктар Цынер апошнiм часам ператварыўся ў прывiд.
      Калi часам чыйсьцi твар зазiраў у акно, цi чыйсьцi голас даносiўся з верхняга паверха, цi шамацеў дыван, гэта мог быць прывiд доктара Цынера усе пяць змарнаваных гадоў ён шукаў магчымасць вярнуцца да рэальнага жыцця, ён пракладаў сабе шлях, абыходзячы вуглы партаў, стаяў, як прывiд, перад класнай дошкаю i вучнямi-неслухамi, кленчыў на набажэнстве, хоць у ранейшым жыццi ў бога не верыў, i малiў бога разам з шматгалосым натоўпам багаславiць яго, адпусцiць яго душу на пакаянне.
      Часам здавалася, што прывiд здольны вярнуцца да жыцця, бо ён ведаў, што i ў выглядзе зданi ён можа адчуваць душэўныя пакуты. У гэтай зданi былi ўспамiны, ён мог згадаць таго доктара Цынера, якога так любiў просты народ, што ўлады мусiлi былi наняць забойцу, каб прастрэлiць яму галаву з рэвальвера. Успамiнамi пра гэтую падзею ён вельмi ганарыўся: неяк ён сядзеў у пiўной, у тым куточку парку, якi асаблiва любiлi беднякi, i пачуў стрэл, якi разбiў люстра за яго спiнай. Ён высока ацанiў гэты стрэл, як пераканаўчае пацвярджэнне гарачай любовi да яго беднякоў. Але прывiд Цынера, якi знаходзiў надзейны прытулак, калi ўсходнi вецер дзьмуў уздоўж берага i шэрае мора шпурляла гальку, навучыўся аплакваць гэтыя ўспамiны, а потым вяртацца ў школьны будынак з чырвонай цэглы, да гарбаты i вучняў, якiя ўтыкалi ў яго вышчарбленыя стрэлы пакут. Пасля вячэрнi, звыклых гiмнаў i поцiскаў рук прывiд Цынера зноў дакрануўся да плоцi Цынера - гэты дотык быў адзiнае, што прыносiла яму душэўны спакой. Цяпер не засталося нiчога iншага, як выйсцi ў Вене i вярнуцца назад. Праз дзевяць дзён тыя самыя галасы школьнiкаў запяюць: "Божа, даруй нам тваё багаславенне. Нам, што зноў сабралiся тут".
      Доктар Цынер перагарнуў старонку газеты i крыху пачытаў. Самым моцным пачуццём да гэтых блытанiкаў была зайздрасць: ён не мог ненавiдзець, калi прыгадваў падрабязнасцi, якiя нiводзiн карэспандэнт не палiчыў патрэбным прывесцi: чалавек, якi стрэлiў, выкарыстаўшы свой апошнi патрон, а потым яго праткнулi штыхом каля сарцiравальнай залы, быў ляўко, ён любiў журботную музыку Дэлiуса, кампазiтара, якi не верыў нi ўва што, апроч смерцi. А ў другога, таго, што выскачыў з акна трэцяга паверха тэлефоннай станцыi, была жонка, скалечаная i аслеплая пасля аварыi на фабрыцы; ён кахаў яе, але неяк маркотна, без асаблiвага iмпэту, часта здраджваў ёй.
      "Ну, што мне засталося рабiць?" Доктар Цынер адклаў газету i пачаў хадзiць па купэ: тры крокi да дзвярэй, тры крокi да акна, туды i назад. Падалi рэдкiя камякi снегу, але вецер гнаў iх назад, мiма акна, у дым паравоза, i нават тады, калi шлапкi снег налiпаў да акна, ён быў ужо шэры, як шматкi газеты. Але футаў на шэсцьсот вышэй, на пагорках, схiлы якiх спускалiся да палатна чыгункi ў Нейемаркеце, снег быў падобны да клумбаў белых кветак. "Калi б яны крыху пачакалi, калi б яны толькi пачакалi!" думаў доктар Цынер, i ў думках ён вяртаўся да загiнуўшых, да тых, хто выжыў i павiнен быў паўстаць перад судом. Ён зразумеў, што лёгкага выйсця з гэтага становiшча яму няма, i гэта так узрушыла яго, што ён усхвалявана прашаптаў: "Я павiнен ехаць да iх". - "Ну, i якi ў гэтым сэнс?" ён iзноў прысеў i распачаў спрэчку сам з сабой, даводзячы, што такi ўчынак дасць рэальную карысць. "Калi я здамся i паўстану перад судом разам з iмi, свет прыслухаецца да майго апошняга слова так, як нiколi не стаў бы слухаць мяне, калi б я быў у бяспецы ў Ангельшчыне". Рашэнне, да якога ён прыйшоў, падбадзёрыла яго, надзея мацнела. "Яны паўстануць, каб уратаваць мяне, хоць i не паўсталi ў iмя выратавання iншых", - думаў ён. Прывiд Цынера зноў рабiўся зямной iстотай, i цёплыя пачуццi растапiлi застылую адлучанасць ад жыцця.
      Але шмат чаго трэба абдумаць. Перш за ўсё трэба адчапiцца ад карэспандэнткi. Ён павiнен увiнуцца ад яе ў Вене, тут асаблiвых цяжкасцей ён не бачыў: цягнiк прыходзiць не раней дзевяцi гадзiн, а яна, напэўна, да гэтага позняга для яе часу нап'ецца. Ён перасмыкнуўся ад холаду i ад думкi пра далейшыя размовы з гэтай небяспечнай жанчынай, ад яе хрыплага голасу. "Ну што ж, у яе джала вырвана, - падумаў ён, беручы ў рукi "Бедэкер" i не ўтрымаўшы газету, якая склiзганула на падлогу. - Пэўна, яна ненавiдзiць мяне, цiкава - за што? Вiдаць, тут крыецца нейкая незразумелая прафесiйная гордасць. Мне, бадай, трэба вярнуцца ў сваё купэ". Але, дайшоўшы да купэ, ён працягваў хадзiць па калiдоры, заклаўшы рукi за спiну, з "Бедэкерам" пад пахай, захоплены думкай пра тое, што гады жыцця, калi панавала здань, скончылiся. "Я зноў жывы, - думаў ён, - бо я ўсведамляю, разумею, што, хутчэй за ўсё, мяне чакае смерць, амаль напэўна: наўрад цi мне зноў дадуць магчымасць пазбегнуць яе, калi я пачну абараняць сябе i астатнiх хай сабе нават i анёльскiмi прамовамi". Знаёмыя твары паварочвалiся да яго, калi ён праходзiў мiма, але нiкому не ўдалося спынiць яго роздум. "Мне страшна, паўтараў ён сабе з радасцю, - мне страшна".
      2
      - Вы той самы Куiн Сейвары? - спытала Джанет Пардаў.
      - Так, - сказаў мiстэр Сейвары. - Другога я не ведаю.
      - "Развясёлая вiхура"?
      - "Развясёлае жыццё", - рэзка паправiў яе мiстэр Сейвары. - "Развясёлае жыццё". - Ён узяў яе пад руку i павёў па калiдоры. - Якраз наспеў час выпiць шэры. Падумаць толькi, вы сваячка той жанчыны, якая брала ў мяне iнтэрв'ю. Дачка? Пляменнiца?
      - Ну, не зусiм сваячка, - адказала Джанет Пардаў. - Яе кампаньёнка.
      - А вось гэтая роля вам зусiм не пасуе. - Пальцы мiстэра Сейвары моцна пацiснулi ёй руку. - Вам трэба знайсцi iншую працу. Вы надта маладая. Гэта пашкодзiць вашаму здароўю.
      - Вы маеце рацыю, - сказала Джанет Пардаў, на хвiлiнку спынiўшыся ў канцы калiдора i кiнуўшы на яго погляд, поўны захаплення.
      Мiс Уорэн пiсала пiсьмо, аднак заўважыла, як яны прайшлi мiма. На каленях у яе быў блакнот, аўтаручка скакала па паперы, крэмзаючы яе i пырскаючы чарнiлам.
      "Дарагi кузен Кон, - пiсала яна. - Пiшу табе пiсьмо проста таму, што няма чаго рабiць. Пiшу ва Ўсходнiм экспрэсе, але да Канстанцiнопаля я не паеду, выходжу ў Вене. Аднак пра гэта другiм разам. Цi можаш ты купiць мне пяць ярдаў шаўковага аксамiту на парцьеры ружовага колеру? Я зноў збiраюся рабiць рамонт у кватэры, пакуль няма Джанет. Яна едзе ў гэтым самым цягнiку, але мы расстанемся ў Вене. Добры занятак я сабе прыдбала - паляваць на ненавiснага старыкана амаль па ўсёй Эўропе. "Развясёлае жыццё" ў гэтым цягнiку, але ж ты, вядома, не вялiкi ахвотнiк да кнiг. А яшчэ ёсць даволi мiленькая танцоўшчыца Корал, якую я хацела б мець сваёй кампаньёнкай. Усё нiяк не магу вырашыць, рамантаваць кватэру цi не. Джанет сказала, што едзе ўсяго на тыдзень. Нi ў якiм разе не плацi болей, як па восем адзiнаццаць за ярд. Мне, думаю, прыдасца i блакiтны, але нi ў якiм разе не сiнi, вядома. Чалавек, якога я ўзгадала, - пiсала мiс Уорэн, кiдаючы позiркi на Джанет Пардаў i крэмзаючы пяром, - лiчыць, што ён разумнейшы за мяне, аднак ты ведаеш, Кон, не горш за мяне, што я магу абвесцi вакол пальца любога, хто так думае. Джанет - сцерва. Я збiраюся ўзяць новую кампаньёнку. У гэтым цягнiку едзе маленькая актрыса, яна б мне падышла. Паглядзеў бы ты на яе, Кон, - цудоўная фiгурка, а ножкi зграбныя. Усё-такi я думаю, што трэба прывесцi кватэру да ладу. Вось яшчэ што. Можаш даць за той аксамiт на парцьеры дзесяць-адзiнаццаць, але не болей. Магчыма, я паеду да Белграда, так што пачакай, пакуль я не напiшу табе яшчэ. Джанет, здаецца, заляцаецца да гэтага тыпа Сейвары, але я магу яму зладзiць "развясёлае жыццё", калi захачу. Да пабачэння, беражы сябе. Перадавай прывiтанне Элiс. Спадзяюся, яна лепей даглядае цябе, чым мяне Джанет. Табе заўсёды болей шанцавала, чым мне, але калi ўбачыш Корал... Богам прашу, не забудзься пра гэты аксамiт на парцьеры. З любоўю да цябе, Мейбл. Р.S. Да цябе ўжо дайшлi весткi, што дзядзька Джон раптоўна памёр амаль каля майго парога?"
      Пяро мiс Уорэн скончыла пiсьмо вялiзнай кляксай. Яна абвяла яе тоўстай лiнiяй i напiсала: "Прашу прабачэння". Потым выцерла пяро спаднiцай i нацiснула званок, каб выклiкаць афiцыянта. У роце ў яе страшэнна перасохла. Яна пакутавала ад смагi.
      Корал Маскер крыху пастаяла на калiдоры, назiраючы за Майетам i разважаючы, наколькi сур'ёзнай была прапанова Мейбл Уорэн. Майет сядзеў, нахiлiўшы галаву над стосам папер, аловак яго бегаў уверх i ўнiз па слупках лiчбаў, увесь час вяртаючыся да адной. Потым ён паклаў аловак i абхапiў галаву рукамi. На iмгненне яна адчула да яго спагаду i адначасова ўдзячнасць. Калi не было вiдно яго пранiклiвага позiрку, ён быў падобны да вучня, якi шчыраваў над хатнiм заданнем, якое нiяк не выходзiла. Яна заўважыла, што ён зняў пальчаткi, каб было зручней трымаць аловак, i яго пальцы ссiнелi ад холаду; нават яго шыкоўнае футра здавалася ёй вартым жалю - ад яго не было нiякай карысцi. Футра не дапамагло яму рашыць задачкi цi сагрэць яго пальцы.
      Корал адчынiла дзверы i ўвайшла ў купэ. Ён узняў вочы i ўсмiхнуўся ёй, не спыняючы працы. Ёй карцела адабраць у яго працу, падказаць яму правiльнае рашэнне i папярэдзiць. "А хто яму дапамог? Мацi? Сястра? Вядома ж, не такая далёкая сваячка, як стрыечная сястра", - разважала яна, прысаджваючыся на лаўку. Натуральнасць яе маўчання сведчыла пра тое, якiя яны блiзкiя адно да аднаго.
      Калi ёй надакучыла сачыць праз акно за снегападам, яна загаварыла з iм:
      - Вы сказалi, што я магу сюды прыходзiць, калi захачу.
      - Вядома.
      - Я пачувала сябе проста свiннёй, - раптам пайшла, нават не падзякаваўшы вам. Вы праявiлi да мяне такую дабрыню ўчора ўвечары.
      - Я не мог уявiць сабе, што вы застанецеся сам-насам з тым мужчынам, калi вам зрабiлася дрэнна, - сказаў ён, нецярплiва пастукваючы алоўкам. Вам патрэбны быў добры сон.
      - Аднак усё-такi чаму вы праяўляеце да мяне такую цiкавасць?
      I пачула фатальны няўхiльны адказ:
      - Мне здаецца, што я вас вельмi добра ведаю.
      Ён адразу ж вярнуўся да працы, калi б не яе маркотнае маўчанне. Яна разумела, што ён заклапочаны, здзiўлены i крышку збянтэжаны. "Ён падумаў, што я хачу прымусiць яго пераспаць са мной, - падумала яна i адразу ж спыталася ў сябе: - А цi хачу я? Цi хачу сапраўды?" Калi б ён крыху ўзлахмацiў ёй валасы, хутка расшпiлiў сукенку, прыпаў губамi да яе грудзей, дык зрабiўся б ва ўсiм падобны да тых iншых маладых людзей, якiх яна ведала. "Я ў даўгу перад iм, i мне трэба гэта яму дазволiць", - думала яна, але вопыт iншых жанчын iзноў нагадаў ёй пра тое, што гэтага не хопiць, каб аплацiць доўг цалкам. "Аднак як жа мне аплацiць гэты доўг, - разважала яна, - калi ён не патрабуе нiякай платы?" Але сама па сабе толькi думка пра тое, каб заняцца гэтай невядомай ёй справай, калi яна не п'яная, як, на яе думку, бываюць п'яныя iншыя жанчыны, не адчуваючы палымянай страсцi, а проста з пачуцця ўдзячнасцi, - кiдала яе ў холад, мацнейшы, чым ад выгляду снегу, што валiў за акном. Яна нават не ведала, як сябе паводзiць, цi застацца з iм на ўсю ноч, цi трэба здымаць з сябе ўсё ў гэтым халодным купэ. Але тут жа пачала суцяшаць сябе, што ён, як усе iншыя яе знаёмыя, задаволiцца малым, ён проста вельмi шчодры.
      - Ноччу я вас бачыў у сне, - сказаў Майет.
      Сказаўшы гэтыя словы, ён пiльна глянуў на яе. Па яго напружанай позе i па тым, як ён па-свойму вытлумачыў яе маўчанне, яна зразумела: наогул, яны вельмi мала ведаюць адно аднаго. Ён нервова ўсмiхнуўся.
      - Мне прыснiлася, нiбыта я заехаў за вамi i запрасiў вас пакатацца на машыне, i тут вы сабралiся... - Потым iзноў пагрузiўся ў роздум, не закончыўшы фразы. - Вы мяне ўсхвалявалi.
      Яе агарнуў страх. Здавалася, нiбыта лiхвяр перагнуўся цераз сваю канторку i далiкатна, але няўмольна павёў размову наконт аплаты доўгу.
      - Гэта ж вам толькi прыснiлася, - сказала яна. Аднак ён не зважаў на яе словы.
      - А потым мiма прайшоў кандуктар i разбудзiў мяне. У сне ўсё было нiбыта наяве. Я быў у такiм захапленнi ад вас, што заплацiў за ваш бiлет.
      - Вы маеце на ўвазе, што вы падумалi... нiбыта вы захацелi...
      Лiхвяр пацiснуў плячыма, лiхвяр iзноў сеў за сваю канторку, лiхвяр паклiкаў прыслугу i загадаў вывесцi яе на вулiцу, да людзей, на волю, туды, дзе яе нiхто не ведаў.
      - Я проста расказаў вам гэта, каб вы не турбавалiся - вы нiчога мне не вiнны. Гэта сон на мяне так падзейнiчаў. А калi купiў бiлет, падумаў, а чаму б вам яго не выкарыстаць. - Потым ён узяў аловак i вярнуўся да сваiх папер, дадаўшы машынальна, не надаючы словам нiякага значэння: - Цешыў сваё самалюбства, падумаўшы, хай сабе за дзесяць фунтаў...
      Спачатку яна не зразумела сэнсу гэтых слоў. Яна была надта збянтэжана, што яе вызвалiлi, ёй нават зрабiлася крышачку крыўдна, што да яе заляцаюцца толькi ў сне, а галоўнае, яна была вельмi яму ўдзячная. I раптам прагучалi апошнiя словы, у якiх адчувалася нейкая пакорлiвасць - з такiм яна сутыкнулася ўпершыню. Яна ўсведамляла, што баiцца гэтай здзелкi, i, выцягнуўшы руку, дакранулася да твару Майета - гэты жэст, якi азначаў удзячнасць, быў запазычаны ёю з вядомых толькi па кнiгах апавяданняў пра каханне.
      - Калi вы жадаеце, каб я... - сказала яна. - Мне здалося, што вам са мною нецiкава. Прыйсцi да вас уначы?
      Яна паклала рукi на паперы ў яго на каленях, прапануючы сябе з такой чароўнай i кранальнай няпэўнасцю, пальцы яе маленькiх, шырокiх рук густым слоем пакрывала пудра, пазногцi былi пафарбаваныя чырвоным, яны прыкрылi слупкi лiчбаў, разлiкi Экмана, яго хiтрыкi i выкрутасы.
      Думкi яго нiяк не маглi вырвацца ад таго, як Экман заблытаўся ў сваiх тайных захадах.
      - Мне здавалася, што я вам непрыемны, - павольна вымавiў ён, падымаючы рукi ад папер. I дадаў няўпэўнена: - Мабыць, таму што я - жыд?
      - Вы проста стамiлiся.
      - Тут нешта ёсць такое, чаго я не магу нiяк зразумець.
      - Адкладзiце справы на заўтра.
      - У мяне няма часу. Мне трэба пакончыць з гэтым. Мы не стаiм на месцы, мы рухаемся.
      Аднак на самой справе ўсякае ўяўленне пра рух знiкла ад таго, што за вокнамi падаў густы снег. Не было вiдно нават тэлеграфных слупоў. Яна прыняла рукi i спытала ў яго з крыўдай у голасе:
      - Пэўна, вам не дужа хочацца, каб я прыйшла?
      Спакойная прыязнасць, з якой ён сустрэў пытанне, паменшыла яе ўдзячнасць. Але прапанова дзяўчыны ажывiла ў iм тое, характэрнае, што яна i раней адзначала, нiводзiн жыд не дасць адабраць у яго тое, за што ён неразважлiва заплацiў.
      - Хачу. Прыходзьце. Прыходзьце ўначы, - сказаў Майет. Ён пацiснуў ёй рукi, спачатку злёгку, а потым мацней. - Не думайце, што я такi абыякавы, нячулы. Проста ў мяне адчуванне - мы вельмi добра ведаем адно аднаго. Будзьце хоць крышачку таемная, - з мальбою ў голасе папрасiў ён.
      Аднак яна не магла адразу ўцямiць, як ёй прыкiнуцца таемнай i недасягальнай, а проста пагадзiлася з iм:
      - Так, i ў мяне такое самае адчуванне.
      Болей сказаць не было чаго, i яны, нiбыта старыя сябры, сядзелi моўчкi, без асаблiвага хвалявання думаючы пра будучую сустрэчу, пра ноч, якую яны правядуць разам.