Беларусы, вас чакае Зямля (Гараватка - 3) (на белорусском языке)

      - Пра што? - не адразу дадумаўся Янук.
      - Што ты мне ў школе прапанаваў.
      Цяпер хлапец усьведамiў вялiкую вагу таго, што зараз мела стацца. Ён запаволiў крок, уважна зiрнуў на Дунiн рапраменены тварык, затрымаўся на памастацку аформленых пунсовых шчоках i поўных вуснах. Вось неўзабаве, - ужо паскорыла ход сэрца, - адчыняцца гэтыя мiлыя вусенкi, каб язык мог зрабiць гукi, ад якiх будзе залежыць Янукова будучыня.
      - I? - здолеў Янук вымавiць, iз стрыманым дыханьнем, адну адзiнокую лiтару.
      - Пайду за цябе, Янучок мiленькi.
      У вачох-васiлькох жыўчыкi бегалi.
      Сытуацыя, у якой апынуўся Бахмач, была ўнiкальная. Доўга чакаў адказу. А адказ так, - хто там мог ведаць? - рэдка пачуеш, можа раз у жыцьцi. Як-жа на яго рэагаваць?
      - Дунечка, мая дарагая!
      Янук схапiў яе ў абдымкi. Зiрнуў у вочы, дзе знайшоў пацьверджаньне. У сымфонii раньняй вясны, на вялiкоднае раньне, на абочыне гасьцiнцу й на вачох вернiкаў, што вярталiся з царквы, нараджалася новае жыцьцё. Янук прылiп да поўных пунсовых вуснаў.
      - Дарагая мая Дунечка, - шаптаў.
      Некаторыя, што ехалi цi йшлi гасьцiнцам, пазiралi, як на абочыне, не зважаючы на нiкога, зьлiлася ў доўгiм цалунку маладая пара.
      - А гэтым во як прыпёрла. Iш вы, нястыднiкi.
      Голас з дарогi. Янук ня чуў як упаў зь ягонай рукi вузялок iзь сьвянцонкай. I Дунiн кошычак iзь сьвянцоным спакойна чакаў у траве. Хрыстос уваскрос! Нараджаецца жыцьцё, пераможана сьмерць. Два юныя сэрцы, знайшоўшы супольнае шчасьце ў каханьнi, перакрочыўшы можа апошнi парог да суцэльнага зьлiцьця, паскораным тэмпам iмкнулiся паяднацца ля слабодзкага гасьцiнцу.
      Вярнуўшыся дахаты, iзь зьзяючым тварам, Янук ня мог вытлумачыць бацьку галоўнай прычыны, чаму забрудзiў вышываны ручнiк i пабiў некаторыя сьвянцоныя яйкi. Калi на другi дзень Вялiкадня Янук сказаў бацьку пра намер жанiцца з Дуняй, Пракоп Бахмач задумаўся.
      - Сынок, калi ты ўжо на свой хлеб пойдзiш, дык рабi як хочаш.
      У цудоўны травеньскi дзень вясельле адбылося ў прасторнай хаце Нiны й Антося Дзеркачоў. Сьцiплае, але шумнае. Галоўна дзякуючы Антосю Дзеркачу й аграному Падгайскаму, хапiла для сваiх i гасьцей, пераважна Макатунiшынай i Бахмачовай раднi, прысмакаў i напiткаў за вясельнымi сталамi. Прыехаў зь Вiльнi, за дружку, i Лявон Загорны. Вянчалiся ў Слабадзе. Янук наняў музыкаў i хату ў Тодара Кмiты, каб патанцавала моладзь.
      I адбылося ўсё як найлепш, iз традыцыйнымi вясельнымi цырымонiямi, караваем i прынагоднымi песьнямi народнымi. Адно разгуляўшыся, разыходзiцца не хацелася на зьмярканьнi.
      Ваеннае права.
      Пачалося для Янука новае жыцьцё. Цяпер у цягнiку, па дарозе ў Менск, на вялiкае ўсенароднае веча, Янук думкамi вяртаўся да сьцежак i дарожак, што прывялi яго да супольнага з Дуняй шчасьця й турбаваўся пра будучыню. Неўзабаве прыйдзе вялiкая перамена, што дасьць яму й Дунi iснаваньне на ўзьмежжы жыцьця й сьмерцi.
      38
      У гэную ранiцу, калi пасьля доўгiх пастояў у Маладэчане й Красным, цягнiк нарэшце дапоўз да разбуранай сталiцы, горад паказаўся яму зусiм iншым чым калiсьцi, пасьля выхаду зь зялёнае вязьнiцы зiмой. Напiнаючы свае сiлы на руiнах, шчодрая вясна прыбрала горад зеленьню й кветкамi. Ужо на станцыi Янук i Антось, дэлегаты ад Гацкае воласьцi на кнагрэс, адразу трапiлi ў апякунчыя рукi людзей, перважна моладзi, што займалiся доглядам дэлегатаў. Iх накiравалi ў сталоўку Беларускае Самапомачы, дзе за невялiкую цану маглi купiць скромнае сьнеданьне, а хто ня меў грошы дык мог пасьнедаць i задарма. Янук i Антось iз смакам зьелi па некалькi бульбяных аладак. Як няцяжка па смаку дагадацца было, аладкi пяклiся на iльняным алеi, бо "шпэку", на якi наляталi акупанты, у сталоўцы ня было.
      Павесялеўшы, на поўныя жываты, два прадстаўнiкi Гацкае воласьцi зьявiлiся нарэшце перад гарадзкiм тэатрам, у якiм меўся адбыцца той кангрэс. Паседжаньнi мелiся распачацца каля восьмай, але ўжо каля тэатру роiлася ад людзей як калiсьцi, прыгадваў Янук, летам ля сука вiшнi, на якiм пчала-матка села. Тэатр, прыбраны сьпераду нацыянальнымi сьцягамi й пагоняй, разьмясьцiўся ў сквэрыку, што тануў у зеленi.
      - Ты, Янук, iдзi ў чаргу й зарэгiстрыруйся пры ўваходзе, а на мяне нi глядзi. Я маю работу. Я цябе знайду.
      I з такiмi словамi, - Янук не пасьпеў навет роту адчынiць, - Антось зручна ўглыбiўся ў натоўп пры дзьвярох i неўзабаве зьнiк. Янук пачаў разглядацца. Гэтта-ж на правы бок, ля аграмаднага куста бэзу, перад фасадам тэатру, спасьцярог, - не, ня мог сваiм вачам верыць, - Янку Сароку. У Вiленскай Гiмназii хлапец вучыўся зь iм у ваднэй клясе. Вiльнянiн Сарока жыў на другi бок Кальварыйскай вулiцы, пасуседзтву зь Януком i Загорным. Бываў Янук у яго хаце, сустракаў гасьцiнных бацькоў. Бацька працаваў недзе ў гарбарнi, а Янка быў адзiнокiм сынком у сям'i. Жылося яму нядрэнна. Праныра, ён i дзяўчат меў, i грошы, бальшыню вiленскiх спэкулянтаў знаў, часам i гарэлачку, нямецкi шнапс, пацягваў. Хлапец з выгляду нiштаваты, войстры на язык, заўсёды з прамянiстай усьмешкай, ён належаў да тых, каторых у горадзе называлi "цванякамi", або прайдохамi. Праўда, веруючыя й патрыятычныя, асьвечаныя бацькi выхавалi ў яго пашану да чалавека й любоў да бацькаўшчыны Беларусi. Усё-ж Янук трымаўся ад яго ад яго воддаль. Магчыма, што характарамi ня зыходзiлiся. I нiяк Бахмач ня мог уявiць Сароку там, дзе яго цяпер пабачыў ды ў такiм выглядзе: перад фронтам будынку гарадзкога тэатру ў Менску, у чорным мундзiры, з пагоняй на пiлётцы й перавешанай праз правае плячо стрэльбай. Гэта ўжо занадта. Зьбянтэжаны такой зьявай, Янук спачатку ня ведаў як захавацца. Сарока яго яшчэ ня бачыў, але Бахмач спасьцярог, што воддаль пры высокай рабiне стаяў i другi, такi-ж, у чорным юнак, iз стрэльбай на правым плячы. А гэта што? Выпадала падысйьцi, тым больш, што й Сарока ўжо яго пабачыў.
      - Гэй, а гэта што, Янка? Каго, каго, а цябе сустрэць тутака ды яшчэ iз сплювай!?
      Вiльмяме сплювай стрэльбу называлi.
      - Здароў, цёзка! I ты тут? Дык ты мусiў прыехаў радзiць, а я цябе буду баранiць, каб нiхто не напаў. Ха-ха-ха, - разрагатаўся Янка.
      Юнакi моцна пацiснулi адзiн аднаму рукi.
      - Дык ты думаеш, што калi на нас тутака нападуць, то ты гэтай качаргой нас абаронiш? I хто гэта цябе, такога смаркатага ваяку, сюды прыслаў? Патроны хоць далi? I качарга савецкая... Ха-ха-ха...
      - Не, чэрцi, нi далi. Стаiм во так для паказу, ганаровая варта. Казалi, што нямецкiя стрэльбы пасьля дадуць...
      - Я ўсё-ж не разумею, што гэта ў цябе за вопратка й калi ты гэту качаргу ў рукi ўзяў?
      - Дык ты ня чуў?
      - Што чуў?
      - Залажылi афiцэрскую школу для Беларускай Краёвай Абароны. А я ахвотнiкам прыйшоў. Ну як табе падабаецца?
      - Ты на ахвотнiка ў войска? У такi час? Цяжка паверыць. А чаму вы чорную, як палiцыя, вопратку носiце?
      - Зялёнай няма, пасьля дадуць. Вер цi ня вер, а праўду кажу.
      - Знаеш, цёзка, каб хто мне сказаў, што цябе во так тутака пабачу, дык не паверыў-бы, - прадаўжаў Янук.
      - А мне, каб хто сказаў, што ты - прадстаўнiк ад свайго там вясковага народу, прыедзеш на кангрэс, таксама не паверыў-бы.
      - Значыцца, як бачыш... А як доўга ты тут i колькi вас зь Вiльнi?
      - Нас сямёрка зь гiмназii й сэмiнарыi. Прыехалi ў канцы траўня.
      Сарока назваў прозьвiшчы iншых.
      - У другой палове траўня да нас у Беларускi Нацыянальны Камiтэт прыехалi тры афiцэры з бэкэа, значыцца камiсiя, ну й давай iм ахвотнiкаў у армiю. Я сабе падумаў, чорт ведае што рабiць. Час такi, бяз зброi прападзеш. А калi бальшавiкi прыйдуць, дык усiх на Бэрлiн пагоняць, - гаварыў шпарка Сарока, а Янук аглядаўся цi пакарацеў хвост чаргi ля дзьвярэй тэатру, каб не спазьнiцца на паседжаньне. Але з гэтым чалавекам цiкава было пагаварыць, распытацца пра Вiльню й знаёмых сяброў. Ды той Януку наперад забег:
      - Гэта праўда, што ты ў турму папаўся? За што гэта?
      - Табе-ж пэўне Загорны апавядаў. Зрабiлi аблаву на спэкулянтаў, i я папаўся. Але я мушу йсьцi...
      - А што Загорны цяпер робiць? Мы яго намаўлялi ў бэкэа, дык дзе там...
      - Нiчога ён цяпер ня робiць, каля дому ацялюгваецца, дзяўчат мацае... Мусiць спадзяецца, што й на наступны год у Вiльню трапiць.
      - А ты што думаеш?
      - Сказаць табе адкрыта?
      Сарока надта пiльна пазiраў у Януковы вочы й ён зразумеў, што ў такi час i ў такiх абставiнах можна гаварыць праўду, тым больш, што той у войску.
      - Кажы, - падахвоцiў Янука Сарока.
      - На працягу наступнага месяца цэлая Беларусь можа апынуцца ў руках бальшавiкоў. Дваццаць трэцяга чэрвеня пачалася афэнзыва на цэлым усходнiм фроньце. Немцы ўсюды адступаюць, а бальшавiкi абыходзяць Менск з паўдня й поўначы й можа за якi тыдзень, а навет раней будуць тутака. На захадзе алiянты таксама Немцаў гоняць.
      Сарока пазiраў на Бахмача вельмi ўважна i зараз-жа, як ён прыгожа ўмеў гэта рабiць, працяжна й зьдзiўлена сьвiснуў.
      - Адкуль у цябе такiя весткi? - спытаў Янука.
      - Пазаўчора вечарам слухалi радыё зь Лёндану. Ты толькi нiкому не кажы, каб нi было панiкi. Наша вярхушка ведае, але аглядаецца пераз плячо, тымчасам трымае твар.
      - Ну добра, - насядаў цяпер Сарока, - калi так запраўды, дык што нам рабiць? Зь Немцамi ўцякаць? Што ты будзеш рабiць?
      - Калi хочаш, табе параю iсьцi зь тымi Беларусамi, што будуць адступаць. Там вайна неўзабаве скончыцца, хаўрусьнiкi перамогуць Немцаў i вы трапiце на захад у Эўропу цi ў якую Амэрыку. А ў будучынi Англiя цi Амэрыка схопяцца ўдужкi з гэтай брыдой маскоўскай, тады нам трэба будзе помач, каб волю здабыць...
      Янук гаварыў зь нейкай фiнальнасьцю. Гэта спасьцерагло надта назiральнае Сарокава вока. Ён схапiў Бахмача за руку.
      - Чакай. Як гэта ты гаворыш, што вам трэба будзе помач, каб волю здабыць? Дзе ты, цi вы, - колькi вас там, - будзеце?
      - Я йду ў лес. Змагацца.
      Янукоў адказ на пару часiнаў паралiжаваў Сароку. Хацеў зноў сьвiснуць, але Янук крутнуўся, сказаўшы:
      - Мне трэба на залю. Пабачымся пасьля.
      - Чакай, не сьпяшы, - клiкнуў той.
      Янук адыйшоўся. Ля дзьвярэй было цесна, але хвост куды пакарацеў. Тут-жа юнак з нацыянальнай апаскай на левым рукаве, вiдаць парадкавы, у дзьвярох голасна сказаў:
      - Прашу ўсiх як найскарэй заходзiць, бо зараз пачнецца.
      Янука знайшлi на лiсьце, праверылi мандат i неўзабаве адвялi яго на месца, што выпала якраз пасярэдзiне, блiжэй заду. Заля й бальконы ўжо запоўнiлiся. Янук разгледзеўся навокал. Сцэна была ўдэкараваная вялiкiмi нацыянальнымi сьцягамi, пасярод стаяў доўгi стол, а непадалёк, наперад ад яго - мiкрафон.
      Направа ад Янука сядзелi дзьве маладыя дзяўчыны. Мяркаваў што яны дваццаткi яшчэ ня пераскочылi. Чарнявая, што сядзела побач, зь цiкавасьцю зiрнула на хлопца. Апранутая ў танны паўсуконны шэры касьцюмчык, яна мела твар, якi часта называюць даверлiвым. Распрамянiлася ўсьмешкай i сказала:
      - Калi мы ўжо суседзi, то давайце будзем знаёмiцца. Я называюся Ганна Зорка, а гэта мая сяброўка Нiна Пушчанская.
      Другая, бялявая, таксама ўсьмiхнулася. Дзяўчаты выцягнулi на прывiтаньне рукi.
      - А я Янук Бахмач. Вельмi прыемна такiх суседак мець. Адкуль будзеце?
      - Iз Слуцка. А вы?
      - Я з Гацяў.
      - Дзе гэта такiя Гацi?
      - То проста на поўнач ад Менску, ля Глыбокага. Шмат добрага чуў пра ваш Слуцак. Настаўнiцы будзеце?
      - Ага. А як вы адгадалi?
      У гэны момант заля зашумела й пачулася: - Астроўскi!
      Людзi ўставалi й плёскалi рукамi. Налева ад Янука стаяў мажны вусаты дзядзька гадоў пяцiдзесяцi, з аўтарытэтным тварам, магчыма якiсьцi войт цi солтыс.
      I прыгадалася Януку:
      ... шумнае веча,
      а ў тэатры гудзе бы ў вульлi,
      пазьяжджалiся зблiзку й з далечы
      пасланцы беларускай зямлi.
      Дык вось як яно выглядае, некалi юнаком зусiм накш уяўленае народнае веча. Аб'ектам воплескаў аказаўся сярэдняга росту чарнявы чалавек у акулярах з рагавой аправай. Яго ўжо бачыў Янук у дзень незалежнасьцi на Пляцы Волi. Астроўскi й некалькi iншых, вiдаць важных асобаў з БЦР знаходзiлiся з правага боку сцэны ў лёжы, прыгожа прыбранай сьпераду зеленьню, кветкамi й шматлiкiмi бел-чырвона-белымi сьцяжкамi. Дастойнiкам з БЦР людзi плёскалi ў рукi, стоячы. I гэтак хвiлiну, дзьве, цi тры. Янук пазiраў то на iх, то на сцэну, дзе перад даўгiм прэзыдыяльным сталом, iз графiнам вады й шклянкамi пры iм, ды нейкiмi паперамi. стаяла пакрытая нацыянальным сьцягам трыбуна, пры ёй мiкрафон i лямпа.
      Гукi аркестры напоўнiлi залю. Дэлегаты сядалi, воплескi зацiхалi, а прэзыдэнт БЦР зьнiк зь лёжы й павольным крокам узыходзiў на сцэну. Спынiўся перад трыбунай, спакойна аглядзеў сабраных.
      Аркестра сьцiхла.
      - Грамадзяне! - пачуўся выразны, нiзкi голас. - Другi Ўсебеларускi Народны Кангрэс абвяшчаю адчыненым. Вiтаю вас, дэлегаткi й дэлегаты, як прадстаўнiкоў беларускага народу, якiя сабралiся тут, у сталiцы Беларусi, для вырашэньня важных праблемаў будучынi нашага народу й бацькаўшчыны. Жадаю вам адначасна ад iмя Беларускай Цантральнай Рады посьпеху ў вашай працы.
      Янук зрокам шукаў Антося Дзеркача. I неўзабаве знайшоў яго ў правым куце, ззаду, пры дзьвярох. Нешта гаварыў з чалавекам у цывiльным, якога Янук нiколi не бачыў. Той неўзабаве адыйшоў, а Дзяркач стаяў пры дзьвярох. Ягоныя вочы пiльна бегалi па сабраных. Янук спасьцярог на Антосевым твары ўсьмешку, калi той пабачыў яго й памахаў рукою. Коратка, як проблiск праменя. Антось зноў пiльна назiраў за прысутнымi ў залi. Янук пабачыў, што й ля iншых дзьвярэй стаялi людзi ў цывiльным. Цi гэта былi звычайныя парадкавыя, як у тэатры, цi мелi падобнае, як Антось, "спэцыяльнае заданьне", Бахмач ня ведаў. Няцяжка было дагадацца якое заданьне мог мець Дзяркач.
      Праводжаны воплескамi, Астроўскi пакiнуў трыбуну, а на яго месца зьявiўся мажны выглядам, новавыбраны прэзыдэнт кангрэсу Яўхiм Кiпель, якому ўжо прапануюць цэлы прэзыдыюм.
      Зорка й Пушчанская ўважна сачылi за ходам дзеяў i хоць Януку карцiла пагаварыць зь iмi, на сцэне, як-нiяк, адбуывалася гiсторыя. Янук зiрнуў у той бок, дзе кагадзе стаяў Антось Дзяркач. Там зьявiўся той дзяцюк, зь якiм раней гаварыў Антось, а Дзеркача нiдзе ня вiдаць. На самым фронце, перад трыбунай, сядзелi нямецкiя афiцэрскiя чыны, побач iх i афiцэры зь Ярылавымi крыжамi. Там-жа сядзелi й сьвятары, адзiн зь iх, як здалося Януку, япiскап. Далей разьмясьцiлiся юнакi й юначкi ў формах Саюзу Беларускае Моладзi, а той шустры з правага боку, - гэта Ганько. Бачыў яго цi раз Бахмач у хранiкальных фiльмах. З масы людзей, што запоўнiла тэатр, - можа каля паўтары тысячы, Янук мог-бы палiчыць на сваiх пальцах тых, каторых знаў.
      - ...мы мусiм самi ўзяцца за будаўнiцтва свае будучынi, - прамаўляў новавыбраны прэзыдэнт кангрэсу Кiпель. - Ад нашага iмя дазваляюць сабе гаварыць крамлёўскiя заправiлы, яны там вызначаюць апякуноў, якiя ўжо рыхтуюць шыбенiцы нашаму народу. На нашы землi прэтэндуюць польскiя паны. I вось чаму ў гэты час мы павiнны голасна сказаць усяму сьвету, хто мы й чаго мы хочам.
      Iзноў хлынулi шчодрыя воплескi. Цэладзённыя прамовы толькi пачыналiся й таму дэлегаты заўзята ў далонi плёскалi. Нагода надзвычайная, гiстарычная. Як-нiяк, паняволеная й зганьбаваная краiна рэдка калi зьбiрала ў Менск цьвет свайго народу, калi не бальшыню дык прынамсi вялiкую часьць палiтычных мазгоў i моладзi. Адчувалася напружаньне. Яно вiдаць было, як здалося Януку й на тварах дэлегатаў, i - за вонкавым спакоем, - на тварах сяброў прэзыдыюму кангрэсу. Яго цяжка было скрыць. Другi вораг наблiжаўся да сталiцы, а першы ўжо аглядаўся, каб як найскарэй i больш бясьпечна адсюль змыцца. У горадзе-ж, як усiм у той час было добра вядома, чакала добра зарганiзаванае бальшавiцкае падпольле. Умовы ня вельмi спрыяльныя для доўгiх i дакладных разважаньняў пра лёс i будучыню беларускага народу на вечы. Трэба было мяркаваць, што й бальшыня дэлегатаў, каторыя запраўды складалi асноўны патрыятычны шпень так вынiшчанага ды iз нацыянальнага кiраўнiчага элемэнту выпаласканага народу, ня мела значных сумлеваў адносна запраўднае функцыi кангрэсу. Трэба-ж было быць абсалютна наiўным, каб верыць, што ўдасца зрабiць больш, чымся апрабаваць ужо падрыхтаваныя дэклярацыi й рэзалюцыi. Навет ня было калi. Трэба ўжо было думаць пра эвакуацыю, а некаторыя дэлегаты, каб вярнуцца дадому, мусiлi-б ехаць ужо пад бальшавiцкую акупацыю.
      Усяночная бяссоньнiца ў цягнiку падарозе ў Менск цяпер хiлiла набок Янукову галаву. Прырода дамагалася свайго й перад ёю мусiла капiтуляваць навет надзвычайная Янукова зацiкаўленасьць жывой гiсторыяй. Калi пасьля ўступнай Кiпеля, запрасiлi ў прэзыдыюм удзельнiкаў Першага ўсебеларускачга Кангрэсу, Янук здалёку прыглядаўся тым людзям, што занялi, зноў-жа пры агульных воплесках, месца ля стала на сцэне. Сярод усiх увыдатнялася, у Януковых вачох, дамiнуючая фiгура Кастуся Езавiтава.
      Зараз пачаў справаздачу прэзыдэнт БЦР Радаслаў Астроўскi. Голас ягоны, гэтым разам скарэй настаўнiцкi чымся прэзыдэнцкi, барабанiў манатонна, заглыбляючыся ў гiсторыю й статыстыку. Пад гэткi гоман лёгка можна было заснуць. I ледзь Янук задрамаў, як разбудзiлi яго воплескi. Няўцямна зiрнуў на слуцкiх настаўнiц, а нос падказаў яму, што ад iх, асаблiва ад Зоркi, нясло танным адэкалёнам. Заля й людзi зноў некуды адплылi...
      Гарачае лета. Трэба абавязкова пчол дапiльнаваць, каб ня выраiлiся, а калi й будзе той, дык каб ня ўцёк. Праўда, учора вечарам падслухоўваў вульлi, цi няма дзе вясельля... Розныя галаскi, - ведаў iх добра Янук, калi заводзiць матка, а там, мiж агульнага шуму, можна паслухаць "сватоў" i "свацьцяў". Здавалася, што вясельля ня было. Але, хто iх ведае. Памылялiся-ж i раней. Бывае, што вясельля не падслухаеш, а рой бывае. Гэту трывогу Янукову раптам засланiў курадым.
      - Бяры, сынок, куры iх добра дымком, а я буду рамкi выцягваць.
      Гэта бацькаў аўтарытэтны голас. Янук не марудзiць, бярэ курадым, цiсьне мяшок i нюхае сiняваты дымок, што йдзе з рыльца, ад спарахнелага карча ўсярэдзiне. Бацькавы рукi, жылiстыя зьверху й мазолiстыя на далонях, адчыняюць вечка вульля, ды намагаюцца за рамку ўзяцца. Але што такое робiцца? Вулей раптам... Ды не гэта ня вулей, а дамавiна... Васкова-жоўты матчын твар. А чаго-ж ён з тым дымам..., чаго Янук з тым дымам у матчыну дамавiну? Гэтта вялiкi перапалох сьцiснуў Януку грудзi, а раптам аднекуль вялiкiя гучныя воплескi цi яшчэ нейкi гук...
      - Спадар Бахмач!
      - Га? Што? - прахапiўся Янук i перад сабой, амаль зусiм упрытык убачыў твар случчанкi Зоркi.
      - Вы гэта што, спадар Бахмач? Прадстаўнiк народу прыехаў на кангрэс спаць?
      - Кангрэс? - няўцямна, прыцiшаным, спалоханым голасам спытаўся Янук. Перад iм лагодненькая ўсьмешка курносенькай дзяўчыны. Але не пра ейную прыгажосьць цяпер думаў Бахмач. Навокал людзi. Некаторыя глядзяць на яго. А iз сцэны манатонны голас чарнявага чалавека ў чорных акулярах.
      - Прабачце, задрамаў. Цэлую ноч ня спаў у цягнiку.
      - ...паўсталi шматлiкiя батальёны Беларускае Краёвае Абароны, - гаварыў Астроўскi, - якiя пакрылi сабою ўсю тэрыторыю наступных акругаў: Менскае, Барысаўскае, Слуцкае, Баранавiцкае, Слонiмскае, Навагрудзкае, Вялейскае й Глыбоцкае.
      Зноў воплескi. Янук цяпер разглядаўся, сам плёскаў у далонi й намагаўся камтраляваць ацяжэлую галаву.
      - Калi рэзультат правядзеньня мабiлiзацыi быў доказам нацыянальнай сьпеласьцi беларускага народу, то постаць нашага жаўнера, - далей чытаў прэзыдэнт БЦР, - часта голага й босага, па каленi ў балоце, на холадзе, моцна трымаючага вiнтоўку ў сваiх руках, зьяўляецца доказам яго надзвычайнай сiлы й бясконцай адданасьцii сваьму народу й бацькаўшчыне.
      I далей: - Найбольшую цяжкасьць мы мелi й маем з камандным складам. Агулам гаворачы, жаўнер беларускi вельмi добры, але камандны склад вымагае яшчэ вялiкай апрацоўкi й падрыхтоўкi. За гэты час ужо праведзена двое курсаў перападрыхтоўкi афiцэраў i падафiцэраў, а з пятнаццатага чэрвеня арганiзавана афiцэрская школа ў Менску для нашых юнакоў зь сярэднiх i iншых школаў.
      "Так, - думаў Янук, - постаць нашага жаўнера, голага й босага, па-каленi ў балоце... доказ надзвычайнай сiлы... Што той бэцээраўскi прэзыдэнт вярзе? Янка Сарока зь Вiльнi. Iншыя, зялёненькiя гадамi, ганаровую варту трымаюць. Зь пятнаццатага чэрвеня, значыцца два тыднi назад пачалi школу. Жаўтаротыя пiскляты... А тут ужо на паляваньне трэба, а гэтыя яшчэ парадкам сабак кармiць не ўзялiся..."
      I Янукова думка крута ў другi бок павярнула. Вядома-ж, бяз гэтага кангрэсу, бяз гэтых справазачаў i нарадаў нельга. Яны патрэбныя беларускаму народу ў гэты крытычны ў гiсторыi момант як рыбе вада. Але, усё-ж... Сёе-тое гаворыцца, абы падгладзiць абы там якiя дзiркi заткнуць, паказаць што нешта ёсьць, што вось, маўляў, зiрнеце, якiя мы малайцы, гаспадары. Арганiзаваная афiцэрская школа для юнакоў, такiх, як i сам Янук. Брава! Колькi трэба намаганьняў i сродкаў, а перадусiм часу, каб вышкалiць чалавека на афiцэра? А там ужо чатыры днi назад пачалася поўная афэнзыва. Пала Орша, Магiлёў, клiнамi хваля паўзе пад Бабруйск, Слуцак, Полацак, Барысаў. Цi адзiн раз i цi адзiн мудры чалавек сказаў пра палiтыкаў: сяньня радзяць пра ўчарашняе, а заўтрашнiх праблемаў i ня бачаць. Але. Калi-б вораг ня прыблiжаўся з-за Дняпра, можна было-б iз кпiнамi да сяго-таго, гэтта сказанага, аднесьцiся. Ды няма калi кпiць. Тут трэба, як мага сiлаў, нешта радыкальнае выдумаць. Ня будзеш падчас таго, як пажар трэба тушыць, разважаць пра рэгулямiн пажарнае аховы... А з другога боку, што меў гаварыць Астроўскi? Бэрлiнскiя вяльможы да апошнiх часоў не давалi дазволу на арганiзацыю беларускага войска. Навет i цяпер, калi самiм вораг на горла лезе, адно батальёны дазволiлi, дый тыя пад iх камандай. Можа лепш уважна паслухаць што тут на кангрэсе гаворыцца?
      Яшчэ пару разоў засынаў Янук, але суседка, жартуючы, як добрая апякунка, не давала "народнаму прадстаўнiку" праспаць так важных гiстарычных падзеяў. Бачыў Янук зноў Антося Дзеркача, аднойчы зь левага боку ззаду, iншы раз на першым паверсе на бальконе. Цэлы час гацкi палiцыянт пiльна пазiраў ва ўсе бакi. I пераглядаўся зь iншымi, якiя, вiдаць, таксама мелi "спэцыяльнае заданьне".
      Пасьля прыняцьця справаздачы Астроўскага, наступiлi прывiтаньнi кангрэсу, насамперш ад фон Готбэрга, на якое прынялi запрапанаваны Астроўскiм адказ з падзякай. Пасьля йшлi па чарзе прывiтаньнi ад Беларускае Карёвае Абароны, жаўнераў парадкавае службы Ўсходняга фронту, ад беларускiх сялянаў, работнiкаў i iнтэлiгенцыi; ад беларускага праваслаўнага духавенства прамаўляў архiяпiскап Фiлафей. Былi й вiтаньнi ад эвангелiкаў-баптыстаў i ад беларускiх рыма-каталiкоў. Найбольш урачыста й прыгожа вiтаў кангрэс Саюз Беларускае Моладзi, калi галоўны шэф-праваднiк Мiхась Ганько, у асысьце кiраўнiчкi жаночага адзьдзелу СБМ д-ра Н. Абрамавай, юнакоў i юначак, з трыбуны запэўнiў дэлегатаў, што "мы, моладзь, прысягаем перад вамi, рэпрэзэнтантамi волi Беларускага Народу, што будзем з гонарам несьцi сьцяг змаганьня за народную волю, што нiколi ня зганьбiм i ня здрадзiм нашага нацыянальнага iдэалу"
      Даклад вiцэ-прэзыдэнта БЦР Шкялёнка разглядаў прэтэнзii й нелегальныя пасягненьнi суседзяў, - Польшчы й Расеi ды бальшавiцкае Масквы, - да Беларусi, ды iхныя розныя махiнацыi ў навейшыя часы, каб трымаць беларускi народ у няволi.
      39
      Першае паседжаньне кангрэсу скончылася пад полудзень. На дварэ, як быццам на якiм усенародным фэсьце, людзi стаялi групамi перад тэатрам, хадзiлi па маленькаму парку, некаторыя раскладалi на траве харчы, каб паабедаць, а iншыя шлi ў сталоўку Беларускае Самапомачы. Усё гэта адбывалася пад ласкавым, пяшчотным чэрвеньскiм сонцам. Адно недалёка ад тэатру галоўная вулiца 25-га Сакавiка стагнала пад цяжарам вайсковых грузавых аўтамашынаў, што пылiлi па вакольнай зеленi й руiнах.
      Янук хадзiў мiж людзей, прыслухоўваўся гутаркам дэлегатаў, што распытвалiся адзiн аднаго пра навiны ды блiзкiх i знаёмых, а некаторыя разважалi пра палiтыку й навiны з фронту. Падобна, як на кiрмашы, адно тут ня было коней пры калясках з падвязанымi да колаў, каб тарчалi ўверх, аглоблямi.
      - Ага, во дзе ты, народны прадстаўнiк, - усьмiхнуўся над вухам, злавiўшы ззаду за руку, Антось Дзяркач. - Знаёмся, братка.
      Янук адвярнуўся. Ля Антося стаяў чалавек у шэрым, гадоў больш трыццацi, з шырокiм тварам, белабрысы, з лагоднай усьмешкай i пiльнымi вачмi.
      - Наш мясцовы сябра, Кастуся Падгайскага даўны супрацоўнiк, Аўген Князь. А гэта во народны прадстаўнiк дык ён той самы ведамы паэт Янук Бахмач, каторага ты, Аўген, пэўне, чытаў.
      - Чытаў, чаму-ж не. Крыльлi ён толькi што растапырыў, але надзеi дае, усьмiхнуўся Князь. - Прыемна пазнаёмiцца.
      - Для мяне вялiкая прыемнасьць, - сьцiпла сказаў Янук.
      Яны прывiталiся рукамi.
      - Дык ведаеце што, давайце да мяне. Тут недалёка, але часу няма чаго трацiць, бо каля другой назад трэба. Iдзём, - запрасiў Князь.
      Зайшоўшы да Князя на кватэру, Янук дзiвiўся, як можна ў руiнах знайсьцi такi куток, фактычна з двух пакояў, абсталяваць яго. У пакоях было ўсё неабходнае, але мелася ўражаньне што кут неабжыты, што чалавек мог усё сваё дабро ў пару валiзак запакаваць дый на новы пункт перабiрацца. У кухнi пры плiце стаяла жанчына, а нос казытала нешта прыемнае.
      - Матка! - гукнуў Князь, увайшоўшы. - Вiтай гасьцей.
      - Госьцi ў хату, Бог у хату.
      Ласкавы голас. Адразу Януку прыемна зрабiлася.
      - Сядайце тут ля стала, - запрасiў Князь. - Я зараз-жа з вамi.
      Ён пайшоў да жанчыны, а лiтоўскiя прыселi на простай рудой лаве ля стала, пры якiм з другога боку стаяла драўлянае простае крэсла. У куце, завешаным саматканым дываном, стаяў ложак. Пры сьцяне разьмясьцiлася шырокая, крытая патрэсканай i выседжанай скурай канапа. Стол, вiдаць зроблены на хуткую руку, памаляваны пакостам.
      - Добры дзень, госьцiкi, - з усьмешкай на твары жанчына, гадоў звыш пяцiдзесяцi, з тварам, якi, вiдаць, бачыў шмат нядолi, апранутая ў сьветлую блюзку ў лiловыя красачкi, зялёную саматканую спаднiцу, старыя чаравiкi, ужо зь сiвымi пасмамi валасоў, узялася чыстым кужэльным настольнiкам засьцiлаць стол. - Я тут, калi пазволiце, стол накрыю. Самi-ж, можа, згаладалiся?
      - А як-жа, цётачка, - сказаў Антось. - Нешта ў вас добра пахне.
      - Булёну наварыла са скваркамi. Даўно елi?
      - Я ўжо забыўся калi.
      Князь прадставiў гасьцей. Неўзабаве на стале зьявiўся пахучы булён у глiняных мiсках. Князь прынёс на талерках нарэзанае скрылькамi сала, чорны хлеб, салёныя гуркi, шыткаваную капусту. Побач усяго гэтага зьявiлася напалову напоўненая лiтроўка зь сiвой вадкасьцю й тры малыя чаркi.
      - Дык гэта ўсё, Аўген?
      - Так, дзякую, матка, - адказаў Князь.
      - То я тады адлучуся, а ты, сынок, сам знаеш, калi ня хопiць то гасьцям больш булёну падлi.
      - Дзякую.
      Жанчына выйшла. Князь напоўнiў чаркi й сказаў:
      - За незалежную i несьмяротную Беларусь!
      - Так, няхай будзе, - адказаў Дзяркач.
      - Няхай жыве! - падтрымаў Янук.
      Выпiлi. Самагонка, але чыстая й моцная.
      - Бярыце самi, усё на стале ваша, а пасьля будзем гаварыць.
      Елi моўчкi. Янук не асьмелiўся нiчога гаварыць. Чалавека першы раз у жыцьцi бачыў. Хто ён такi? Сябра Падгайскага, гэта ведама, але гэтага мала. Скора таямнiца раскрылася.
      - Я табе, Янук, мушу сказаць, - тлумачыў Антось, - што Аўген Князь уваходзiць у цантральны камiтэт Бiларускай Нiзалежнiцкай Партыi. Мне параiў да яго зьвярнуцца Падгайскi Кастусь i гаспадар раскажыць нам пра тое, што мы маем як дамоў вернемся. Я думаю, што гэтага для знаёмства досiць.
      Янук зiрнуў на гаспадара, якi хутка сёрба-ў булён, быццам Антось не пра яго гаварыў. Дык вось яно. Гэты чалавек, мусiць, з той вярхушкi, ад якое, магчыма будзе й Янукова будучыня залежыць.
      - Прашу, бярыце што на стале, а я буду гаварыць, - адазваўся гаспадар. - Часу ў нас мала, а сказаць трэба многа. У нас ёсьць дзьве перашкоды: недахоп часу й пiсаных матар'ялаў. Першая гэта з прычыны, што я ня мог запрасiць вас на вечар. Масу людзей мушу сяньня бачыць, таму вас задумаў палагодзiць цяпер. А матар'ялаў з кансьпiратыўных мяркаваньняў мы амаль ня друкуем. Гэтак бясьпечней. Перш дазвольце спытацца вас, Янук Бахмач, як цiкавiў вас кангрэс?
      - Цiкавiць то надта цiкавiць, - адразу адказаў Янук. - Для мяне, маладога, разумееце, гонар там быць. Але мне здаецца, што лепш-бы гаварылi пра iншае. Хаця на кангрэсе цi выпадае...
      - Пра што гэта? - цiкавасьцю зазьзялi блакiтныя Князёвы вочы.
      - Пра тое, як змагацца будзем. Плянаваць, сiлы гуртаваць, - адказаў Янук.
      - Чуеш, пра што ён думаiць? - сказаў Князю Дзяркач. - Казаў-жа табе што гэта за падлётак.
      - Думае правiльна. Але-ж на кангрэсе пра гэта няма як.
      - А што вы пра кангрэс думаеце? - спытаў гаспадара Янук.
      - Лухта, - махнуў Князь рукой, - але яна патрэбная. Безь яе анiяк, анiкуды. А гэта, што вы сказалi, то правiльна. Вось мы таму й сустрэлiся. Слухайце вельмi ўважна, бо я буду гаварыць зусiм коратка й ня буду паўтарацца.
      Янук i Антось уважна прыглядалiся гаспадару.
      - На фроньце суцэльны прарыў. Немцы адступаюць. З тых вестак, якiя мы маем, выглядае, што бальшавiцкiя афэнзыва набiрае iмпэту й Немцы могуць пакацiцца зь Беларусi вельмi хутка. Не далей, як за тыдзень, наша сталiца можа быць у маскальскiх руках.
      Гаспадар спынiўся быццам для таго, каб лiтоўскiя дзяцюкi поўнасьцю ўсьведамiлi важнасьць сказанага.
      - Таму мы з бээнпэ пастанавiлi раiць усiм нашым людзям яшчэ сяньня, каб найскарэй разьяжджалiся й станавiлiся на свае месцы, каб нiхто не завяз па дарозе. Разумееце? Мы можам памыляцца, але трэба прадбачыць найгоршае. Таму раю i вам выяжджаць сяньня вечарам. На чыгунках цяпер будзе цесна, але ты, Антось, чалавек ваенны, будзеш ведаць, што рабiць.
      - Ага, вядома.
      - Прадставiм сабе, што вы прыехалi ў свае родныя Гацi, а тут заўтра-ж iх занiмаюць Маскалi. Што канкрэтна вы будзеце рабiць? - зiрнуў на Антося Князь.
      - Баранiцца? Хiба-ж не...
      - Ды не. Дык што?
      - Вывесьцi людзей i зброю ў лес, - адказаў Антось.
      - Я-бы сказаў больш агульна, - заўважыў Князь. - Трэба расставiць людзей па сваiх мясцох, перадусiм нам добра ведамых i правераных людзей, даць iм iнструкцыi, парады. Так, цi не?
      - Хiба-ж так...
      - Ня ўсе ў лес пойдуць. Нашы сiлы, паколькi гэта магчыма, мусяць забясьпечыць сабе як найбольш выгадных пазыцыяў. Значыцца, трэба людзей i ў мястэчку пакiнуць. Але не забывайцеся пра адно, самае галоўнае.