Гронкi гневу (на белорусском языке)

Без Уiнфiлда, перад якiм можна было павыхваляцца, храбрасць яе звяла. Яна ступiла босай нагой на цэментавую падлогу, але праз момант адхапiла нагу назад. З палаткi ў далёкiм канцы праходу выйшла жанчына i пачала распальваць паходную жалезную печку. Руцi зрабiла некалькi крокаў да яе, але свая палатка пацягнула яе назад. Яна цiхенька падкралася да яе i зазiрнула пад брызент. Збоку, проста на зямлi, ляжаў дзядзька Джон, рот у яго быў адкрыты, з горла вырываўся булькатлiвы, захлёбiсты храп. Мацi i бацька спалi, укрытыя коўдрай з галавой, - ад святла. Эл ляжаў у процiлеглым ад дзядзькi Джона баку палаткi, прыкрыўшы вочы сагнутай у локцi рукой. Каля пярэдняй сценкi палаткi ляжалi Ружа Сарона i Ўiнфiлд, а месца побач з Уiнфiлдам было пустое - месца Руцi. Яна прысела на кукiшкi i пачала ўзiрацца. Позiрк яе спынiўся на кудзелiстай галоўцы Ўiнфiлда, i, адчуўшы яго, хлопчык расплюшчыў павекi i глянуў на сястру сур'ёзнымi вачамi. Руцi прыклала палец да вуснаў i паманiла яго рукой. Уiнфiлд пакасiўся на Ружу Сарона. Яе расчырванелы твар быў зусiм побач, яна дыхала, крыху растулiўшы губы. Уiнфiлд асцярожна прыўзняў коўдру i вышмыгнуў з-пад яе. Потым цiхенька вылез з палаткi да Руцi.
      - Ты даўно ўстала? - шэптам запытаўся ён.
      Руцi бясшумна, з асцярогай азiраючыся, павяла яго ад палаткi i, калi адышлiся на бяспечную адлегласць, сказала:
      - Я i не клалася. Усю ноч на нагах.
      - Няпраўда, - сказаў Уiнфiлд. - Ты манюка.
      - Няхай так, - адказала Руцi. - Толькi калi я манюка, дык нiчога табе не раскажу. Аднаго дзядзьку нажом зарэзалi, а потым прытупаў мядзведзь i звалок дзiцяня. А я табе пра гэта не раскажу.
      - Нiякага мядзведзя не было, - няўпэўнена запярэчыў Уiнфiлд. Ён прыгладзiў валасы пальцамi i адцягнуў штаны ў кроку.
      - Добра, няхай не было, - з'едлiва сказала Руцi. - I тых белых гаршчочкаў з таго самага, з чаго пасуду робяць, - памятаеш, у каталогах бачылi?
      Уiнфiлд вылупiў на сястру вочы. Ён паказаў рукой на санiтарны блок i запытаўся:
      - Там?
      - Я ж манюка. Ты ўсё роўна не паверыш, дык я i расказваць не буду.
      - Пойдзем паглядзiм.
      - Я там ужо была. Пасядзела на iх. Нават папiкала туды.
      - А вось i не, - сказаў Уiнфiлд.
      Дзецi пайшлi да будынiны, у якой быў санiтарны вузел, i Руцi цяпер ужо нiчога не баялася. Яна смела ўвайшла туды першая. Уздоўж адной сцяны прасторнага памяшкання былi туалеты - адсекi з дзвярамi спераду. Белы фаянс у iх ззяў чысцiнёй. Уздоўж процiлеглай сцяны выстраiлiся ўмывальныя ракавiны з кранамi, а насупраць увахода былi чатыры душавыя кабiнкi.
      - Вось, глядзi, - сказала Руцi. - Гэта ўнiтазы - як у каталогу. - Дзецi падышлi да аднаго туалета. Руцi з паказной храбрасцю задрала спаднiчку i села на ўнiтаз. - Казала ж табе, я тут была, - сказала Руцi, i ва ўнiтазе пачулася цурчанне.
      Уiнфiлд адчуў няёмкасць. Рука яго нацiснула на спускны рычажок, i раптам равучы палiлася вада. Руцi спалохана падскочыла i шарахнулася ўбок. Яны стаялi пасярод памяшкання i пазiралi на ўнiтаз. Вада ў iм усё яшчэ булькатала.
      - Гэта ты ўсё, - сказала Руцi. - Падышоў i зламаў. Я бачыла.
      - Не, я не ламаў. Далiбог, гэта не я.
      - Я ж сама бачыла. Да добрых рэчаў цябе i блiзка падпускаць нельга.
      Уiнфiлд паныла апусцiў галаву. Потым глянуў на Руцi, i вочы ў яго налiлiся слязьмi, падбародак задрыжаў. I Руцi пашкадавала яго.
      - Ну нiчога, - сказала яна. - Я не паскарджуся на цябе. Мы скажам - так i было. Скажам, мы сюды i не заходзiлi нават. - Дзецi пайшлi з памяшкання.
      Сонца ўжо ледзь дакраналася да краю гор i свяцiла на жалезныя рыфленыя дахi пяцi санiтарных блокаў, на шэрыя палаткi i на чыста падмеценыя дарожкi мiж iмi. Лагер прачнуўся. У паходных печках гарэў агонь, у печках, зробленых з газавых бiтонаў i лiставога жалеза. У паветры цягнула дымком. Полкi палатак былi адкiнутыя, i людзi расхаджвалi па лагеры. Перад Джоўдавай палаткай, паглядаючы па баках, стаяла мацi. Убачыўшы дзяцей, пайшла iм насустрач.
      - Я ўжо не ведала, што i падумаць, - сказала яна. - Не ведала, дзе вас шукаць.
      - А мы проста так хадзiлi, глядзелi, - адказала Руцi.
      - А Том дзе? Вы яго не бачылi?
      Руцi напусцiла на сябе важны выгляд.
      - Так, мэм, бачылi. Ён пабудзiў мяне i сказаў, што перадаць. - Дзяўчынка замаўчала, каб падкрэслiць сваю значнасць.
      - Ну, што? - нецярплiва запыталася мацi.
      - Ён прасiў перадаць табе... - Руцi зноў замаўчала i глянула на Ўiнфiлда, цi бачыць ён, якая ў яе важная роля.
      Мацi падняла руку, нiбы замахваючыся:
      - Ну што?
      - Ён работу атрымаў, - выпалiла Руцi. - Пайшоў працаваць. - Яна з апаскай паглядзела на паднятую руку мацi. Рука апусцiлася, потым пацягнулася да дзяўчынкi. Мацi абняла Руцi за плечы, парывiста прыцiснула да сябе i адпусцiла.
      Руцi ў замяшаннi ўставiлася ў зямлю i загаварыла пра iншае:
      - У iх там унiтазы. Беленькiя.
      - А ты ўжо збегала туды, - занепакоiлася мацi.
      - Мы з Уiнфiлдам пабылi там, - адказала Руцi i адразу ж учынiла вераломства: - Уiнфiлд сапсаваў прыбiральню.
      Хлопчык пачырванеў. Ён блiснуў вачамi на Руцi.
      - А яна туды папiкала, - сказаў ён помслiва.
      Мацi захвалявалася:
      - Што вы там нарабiлi? Пакажыце. - Яна сiлай павяла малых да дзвярэй санiтарнага вузла i ўштурхнула ўсярэдзiну. - Дык што вы тут натварылi?
      Руцi паказала на ўнiтаз:
      - Тут як засвiшча, зашыпiць, потым як забулькоча! Цяпер сцiхла.
      - Пакажыце, што вы зрабiлi, - патрабавала мацi.
      Уiнфiлд нехаця падышоў да ўнiтаза.
      - Я толькi слабенька так нацiснуў на вось гэта, - сказаў ён. - Проста ўзяўся рукой вось так, i... - Зноў зашумела вада, i хлопчык адскочыў.
      Мацi закiнула галаву назад i засмяялася; Руцi i Ўiнфiлд пакрыўджана пазiралi на яе.
      - Так яно i павiнна быць, - сказала мацi. - Я некалi бачыла такiя. Калi скончыш, трэба нацiснуць.
      Дзецi адчулi вялiкi сорам за сваю недасведчанасць. Яны выйшлi за парог i пайшлi праходам памiж палатак - падзiвiцца на шматлiкую сям'ю, што сядзела за снеданнем.
      Мацi праводзiла дзяцей позiркам. Потым агледзела памяшканне. Падышла да душавой кабiнкi i зазiрнула ў яе. Падышла да ўмывальных ракавiн i правяла далонню па белым фаянсе. Крыху адкруцiла кран, падставiла пад струмень палец i паспешлiва адхапiла руку, калi пайшла гарачая вада. З хвiлiнку разглядала ракавiну, потым уторкнула затычку i напусцiла ў ракавiну вады, крыху з гарачага крана i крыху з халоднага. Тады яна памыла рукi ў цёплай вадзе, умыла твар i ўжо прыгладжвала мокрымi рукамi валасы, як за яе спiнай раптам пачулiся нечыя крокi па цэментавай падлозе. Мацi крута павярнулася. Перад ёю стаяў пажылы чалавек i глядзеў на яе з зусiм зразумелым абурэннем. Ён строга запытаўся:
      - Як вы сюды папалi?
      Мацi сутаргава глынула слiну, адчуваючы, як вада сцякае з падбародка i праз сукенку дабiраецца да цела.
      - Я не ведала, - прамовiла яна прабачлiвым тонам. - Думала, тут для ўсiх.
      Пажылы чалавек насупiўся.
      - Тут для мужчын, - сказаў ён сурова. Тады падышоў да дзвярэй i паказаў на дошчачку: ДЛЯ МУЖЧЫН. - Ну вось, больш доказаў не трэба. Вы што, не бачылi?
      - Не, - пачырванеўшы ад сораму, адказала мацi. - Не заўважыла. А ёсць, дзе мне можна?
      Абурэнне пажылога чалавека астыла.
      - Вы толькi што прыехалi? - запытаўся ён больш прыязным тонам.
      - Уночы.
      - Значыць, камiсiя яшчэ з вамi не гаварыла?
      - Якая камiсiя?
      - Ну як жа - жаночая камiсiя.
      - Не, са мной не.
      Пажылы чалавек важна сказаў:
      - Хутка яна да вас зойдзе i ўсё растлумачыць. Мы клапоцiмся аб навiчках. А калi вам патрэбна жаночая прыбiральня, абыдзiце будынак. Той бок - ваш.
      Мацi няўпэўнена запыталася:
      - Вы кажаце, што жаночая камiсiя... прыйдзе да нас у палатку?
      Чалавек кiўнуў галавой:
      - Так, павiнна хутка прыйсцi.
      - Дзякуй вам, - сказала мацi, паспешлiва выйшла за дзверы i ледзь не бягом кiнулася да сваёй палаткi.
      - Бацька! - крыкнула яна. - Джон, падымайцеся! I ты, Эл. Уставайце ўсе, памыйцеся. - Яе сустрэлi няўцямнымi, соннымi позiркамi. - Уставайце, iдзiце твары памыйце. I валасы прычашыце.
      Дзядзька Джон быў бледны i з выгляду нездаровы. На падбародку ў яго чарнеў кровападцёк.
      Бацька запытаўся:
      - Што здарылася?
      - Камiсiя! - выгукнула мацi. - У iх тут камiсiя... жаночая камiсiя... хутка прыйдзе да нас. Уставайце ж, iдзiце мыцца. Пакуль мы тут спалi i храплi, Том на працу ўладкаваўся. Падымайцеся, ну!
      Усе выйшлi з-пад брызенту яшчэ сонныя. Дзядзька Джон пахiснуўся на хаду, i па твары яго прабегла хваравiтая грымаса.
      - Iдзiце ў той дамок i памыйцеся, - загадала мацi. - Хуценька паснедаем, бо прыйдзе камiсiя. - Мацi прынесла трэсак, што ляжалi кучкай за палаткамi, развяла агонь i дастала кухонны посуд. - Кукурузныя аладкi, - сказала яна сама сабе. - Аладкi з падлiўкай. Так хутчэй. Трэба спяшацца. - Яна гаварыла сама з сабой, а Руцi з Уiнфiлдам стаялi побач i здзiўлена пазiралi на яе.
      Над лагерам пацягнуўся дымок ранiшнiх вогнiшчаў, адусюль чулася гамонка.
      Ружа Сарона, раскудлачаная, заспаная, вылезла з-пад брызенту. Мацi, мераючы прыгаршчамi кукурузную муку простага памолу, павярнулася да дачкi. Паглядзела на пакамечаную, нясвежую сукенку, на зблытаныя, нечасаныя валасы.
      - Прывядзi сябе ў парадак, - вымавiла яна скорагаворкай. - Зараз жа пайдзi i памыйся. Надзень чыстую сукенку, я яе памыла. Прычашыся, пратры вочы. - Мацi вельмi хвалявалася.
      Ружа Сарона панура буркнула:
      - Я сябе дрэнна адчуваю. Хачу, каб Конi прыйшоў. Без яго я рабiць нiчога не буду.
      Мацi крута павярнулася да дачкi. Далонi яе i запясцi былi ў жоўтай кукурузнай муцэ.
      - Разашарна, - строга сказала яна, - вазьмi сябе ў рукi. Досыць табе хныкаць. Сюды хутка з'явiцца жаночая камiсiя, што ж, мы на iх спадылба глядзець будзем?
      - Дык жа ж мне нездаровiцца.
      Мацi ступiла да яе, выставiўшы наперад зацярушаныя мукой рукi.
      - Iдзi памыйся, - загадала яна. - Бывае так, што свае хворасцi трэба трымаць пры сабе.
      - Мяне нудзiць, - жаласлiва паскардзiлася Ружа Сарона.
      - Дык адыдзiся ўбок, i няхай вырве. Канешне, цябе будзе нудзiць. Усiх нудзiць. Адыдзiся ўбачок, потым прывядзi сябе ў парадак, ногi памый i туфлi надзень. - Мацi зноў вярнулася да вогнiшча. - I косы запляцi, - дадала яна.
      На гарачай патэльнi сквiрчэла сала, i тук зашыпеў i пырснуў у бакi, калi мацi апусцiла ў яго цеста з лыжкi. Падлiўку яна згатавала ў кацялку - развяла муку ў растопленым сале, дадала вады, пасалiла i разбоўтала. Кава пачала падымацца ў вялiкай, на галон, бляшанцы, i ад яе пацягнула кававым водарам.
      Бацька не спяшаючыся вяртаўся да палаткi, i мацi агледзела яго крытычным вокам. Ён запытаўся:
      - Ты кажаш, Том атрымаў працу?
      - Так, сэр. Пайшоў, яшчэ як мы спалi. Ану, адчынi гэту скрынку, вазьмi чысты камбiнезон i кашулю. I вось яшчэ што, самой мне зусiм няма часу, дык ты памый вушы Ўiнфiлду i Руцi. Там ёсць гарачая вада. Зробiш? Добра патры iм вушы i шыю. Каб дзеткi ў нас былi свежанькiя i аж блiшчалi.
      - Во расшчабяталася, такой цябе я яшчэ нiколi не бачыў, - сказаў бацька.
      - Трэба, каб у сям'i быў прыстойны выгляд! У дарозе не было як. А цяпер можна. Свой брудны камбiнезон пакiнь у палатцы, я яго потым памыю.
      Бацька пайшоў пад навес i неўзабаве паявiўся ў злiнялым ад мыцця сiнiм камбiнезоне i кашулi. Ён павёў пасумнелых i ўстрывожаных дзяцей да санiтарнага блока.
      Мацi крыкнула iм наўздагон:
      - Добра патры iм вушы!
      Дзядзька Джон паказаўся ў дзвярах мужчынскага аддзялення, вызiрнуў, потым вярнуўся, сеў на ўнiтаз i доўга сядзеў там, падпёршы балючую галаву рукамi.
      Мацi зняла з патэльнi румяныя аладкi i толькi паспела апусцiць у гарачае сала некалькi лыжак рэдкага цеста, як на зямлю каля вогнiшча ўпаў нечы цень. Яна азiрнулася цераз плячо. Ззаду стаяў маленькага росту чалавек з худым, загарэлым, зрэзаным маршчынамi тварам i вясёлымi вачамi. Ён быў тонкi, як жэрдка. Яго беленькi чысты пiнжак дзе-нiдзе распоўзся ў швах. Чалавек усмiхнуўся ёй i сказаў:
      - Добрай ранiцы.
      Мацi глянула на яго белы касцюм, i твар яе падазрона нахмурыўся.
      - Добрай, - адказала яна.
      - Вы мiсiс Джоўд?
      - Я.
      - Мяне зваць Джым Роўлi. Я адмiнiстратар лагера. Зайшоў паглядзець, як тут у вас, цi ўсё ў парадку. Вам, можа, што-небудзь трэба?
      Мацi недаверлiва разглядала яго.
      - Не, - адказала яна.
      Роўлi сказаў:
      - Калi вы прыехалi, я ўжо спаў. На шчасце, у нас аказалася вольнае месца. - Голас яго гучаў ветлiва.
      Мацi прастадушна адказала:
      - Тут усё вельмi добра. Асаблiва там, дзе мыюць бялiзну.
      - Пачакайце, хутка жанчыны збяруцца на мыццё. Вось будзе весела! Як на малiтоўным сходзе. Ведаеце, мiсiс Джоўд, што яны ўчора зрабiлi? Хорам заспявалi. Пяюць гiмны i труць бялiзну ў такт. Было што паслухаць, паверце.
      З твару мацi паступова сходзiў недавер да гэтага чалавека.
      - Вiдаць, сапраўды прыемна было слухаць. Вы тут за начальнiка?
      - Не, - адказаў Роўлi. - Народ тут у нас такi, што пазбавiў мяне неабходнасцi начальстваваць. Падтрымлiваюць чысцiню ў лагеры, глядзяць, каб быў парадак - самi з усiм спраўляюцца. Такiх людзей я зроду не бачыў. У зале, дзе ў нас бываюць сходы, адзежу шыюць, цацкi робяць. Зроду такiх людзей не бачыў.
      Мацi паглядзела на сваю нячыстую ўжо сукенку.
      - А мы яшчэ ў брудным ходзiм, - сказала яна. - Цяжка сачыць за сабой у дарозе.
      - Хiба я не ведаю? - сказаў адмiнiстратар лагера i пацягнуў носам. Скажыце... гэта ў вас кава так смачна пахне?
      Мацi ўсмiхнулася:
      - Праўда, смачна? На паветры заўсёды ўсё лепш пахне. - I з пачуццём уласнай годнасцi прамовiла: - Мы палiчым за гонар, калi вы паснедаеце з намi.
      Ён падышоў да вогнiшча, апусцiўся на кукiшкi i гэтым канчаткова абяззброiў мацi.
      - Нам такi госць вялiкая пачэснасць, - сказала яна. - Снеданне ў нас, праўда, не надта каб, але сардэчна запрашаем.
      Карантыш усмiхнуўся:
      - Я паснедаў ужо, дзякуй. Але ад кубачка кавы не адмоўлюся. Цудоўны пах.
      - Ага, ага, калi ласка.
      - Вы толькi не ўвiхайцеся так праз мяне.
      Мацi налiла ў алавянны кубак кавы з вялiкай кансервавай бляшанкi i сказала:
      - Цукру мы яшчэ не дасталi. Сёння, можа, купiм. Калi вы п'яце з цукрам, вам будзе нясмачна.
      - З цукрам я не п'ю, - сказаў Джым Роўлi. - Ён толькi смак добрай кавы перабiвае.
      - А я люблю крыху з цукрам, - сказала мацi. Яна раптам пiльна паглядзела на яго, каб зразумець, чым ён так лёгка i хутка заваяваў яе прыхiльнасць. Яна шукала разгадкi ў яго на твары i не знаходзiла ў iм нiчога такога, акрамя прыязнасцi. Потым зiрнула на яго белы пiнжак з пасечанымi швамi i зусiм супакоiлася.
      Ён папiваў каву з кубка дробнымi глыткамi.
      - Жанчыны, напэўна, зойдуць да вас гэтым ранкам.
      - Мы яшчэ не прыбралiся, - сказала мацi. - Добра было б, каб яны прыйшлi, калi мы ўжо крышачку спарадкуемся.
      - Ну, яны ведаюць, як бывае, - адказаў адмiнiстратар. - Самi так прыехалi. Не, што вы, камiсii ў нас тут добрыя - усё разумеюць. - Ён дапiў каву i падняўся на ногi. - Мне трэба iсцi далей. Калi што вам спатрэбiцца, заходзьце ў кантору. Мяне там заўсёды знойдзеце. Цудоўная кава, дзякуй. - Ён паставiў свой кубак побач з iншымi на скрыню, памахаў рукой i пайшоў уздоўж палатак. Мацi чула, як ён загаворваў з людзьмi, што сустракалiся яму па дарозе. Яна апусцiла галаву, ледзь стрымлiваючы слёзы.
      Бацька падышоў да палаткi, ведучы за сабой дзяцей. У вачах у iх яшчэ стаялi слёзыад перанесеных пакут - бацька няшчадна пацёр iм вушы. Яны iшлi прыцiхлыя i чысценькiя. Скура на асмаленым сонцам носе Ўiнфiлда аблупiлася.
      - Вось, - сказаў бацька. - Разам з брудам саскроб яшчэ i два пласты скуры. Давялося крышачку патузаць iх - нiяк стаяць спакойна не хацелi.
      Мацi акiнула дзяцей крытычным позiркам.
      - Цяпер на iх i паглядзець прыемна, - прамовiла яна. - Ешце аладкi з падлiўкай. Трэба паспець яшчэ прыбраць i тут, i ў палатцы.
      Бацька паставiў на скрыню талеркi, сабе i дзецям.
      - Дзе гэта Том уладкаваўся на працу, хацеў бы я ведаць.
      - Не магу сказаць.
      - Ну раз ён знайшоў месца, дык i мы знойдзем.
      Да палаткi вярнуўся радасна ўзбуджаны Эл.
      - Вось гэта лагер! - усклiкнуў ён, узяў аладку i налiў сабе кавы. Ведаеце, чым тут адзiн чалавек займаецца? Прычэп сабе майструе пад жыллё. Вунь там, за тымi палаткамi. У прычэпе ў яго ложкi i печка - усё, што трэба. Жывi сабе ў iм. Вось гэта жыццё! Дзе спынiўся, там i жывi.
      Мацi сказала:
      - Я хацела б лепш жыць у домiку. Як толькi ў нас будзе на што, адразу купiм домiк.
      Бацька сказаў Элу:
      - Скончым снедаць, возьмем грузавiк i паедзем шукаць працы - ты, я i дзядзька Джон.
      - Ага, - сказаў Эл. - Вось каб устроiцца дзе-небудзь у гаражы, калi б знайшлося свабоднае месца. Нiчога мне больш не трэба. I каб дастаць яшчэ стары ўцэнены "фордзiк". Афарбую ў жоўты колер i буду сабе раз'язджаць прыпяваючы. Бачыў тут прыгожанькую дзяўчынку. Перамаргнуўся з ёю. Прыгожанькая, як чорт ведае што.
      Бацька строга сказаў:
      - Спярша ты на працу ўладкуйся, а потым ужо катом хадзi.
      Дзядзька Джон выйшаў з туалета i паволi падыбаў да палаткi. Мацi зiрнула на яго i нахмурылася.
      - Ты ж не памыўся... - пачала яна i раптам убачыла, што ён зусiм хворы, слабы, сумны. - Iдзi пад брызент, паляжы там, - сказала яна. - Ты нездаровы.
      Дзядзька Джон пакруцiў галавой:
      - Не. Я саграшыў, i гэта мне кара. - Ён паныла прысеў каля скрынi, налiў сабе кавы ў кубак.
      Мацi зняла з патэльнi апошнiя аладкi i, нiбы мiмаходзь, сказала:
      - Прыходзiў адмiнiстратар лагера, пасядзеў трохi, выпiў кавы кубак.
      Бацька паволi падняў на яе вочы:
      - Прыходзiў? А што было яму трэба?
      - Проста так, час прабавiць, - манерна адказала мацi. - Прысеў, выпiў кавы. Сказаў, добрую каву нячаста даводзiцца яму пiць, а ў нашай вельмi смачны пах.
      - Што ён хацеў? - дапытваўся бацька.
      - А нiчога не хацеў. Прыйшоў глянуць, як мы тут.
      - Нешта не верыцца, - буркнуў бацька. - Напэўна, выведвае, вынюхвае ўсё навокал.
      - Ды не! - засердавала мацi. - Я адразу разбяру, хто чаго прыходзiць, мяне вучыць не трэба.
      Бацька выплюхнуў на зямлю кававую гушчу з кубка.
      - Ты пакiнь гэту прывычку, - выгаварыла яму мацi. - Глянь, якая тут чысцiня.
      - Тут яшчэ такую чысцiню навядуць, што i жыцця не будзе, - прабурчаў бацька, зачэплены за жывое. - Ну канчай, Эл. Паедзем шукаць працу.
      Эл выцер рот далонню.
      - Я гатовы, - сказаў ён.
      Бацька павярнуўся да дзядзькi Джона:
      - Ты з намi едзеш?
      - Еду.
      - Табе ж нездаровiцца.
      - Нездаровiцца, але я паеду.
      Эл залез у кабiну.
      - Трэба недзе гаручага дастаць, - сказаў ён i завёў матор. Бацька i дзядзька Джон селi побач з iм, i грузавiк пакацiўся па шырокiм праходзе мiж палатак.
      Мацi правяла iх позiркам, потым узяла вядро i пайшла з iм да балеяў пад паветкай санiтарнага блока. Там яна налiла ў вядро гарачай вады i панесла да палаткi. I калi Ружа Сарона вярнулася з туалета, мацi ўжо мыла посуд у вядры.
      - Вунь тваё снеданне, на талерцы, - сказала мацi i пiльна паглядзела на дачку. Валасы ў Ружы Сарона былi мокрыя i гладка прычасаныя, твар чысты, ружовы. На ёй была сiняя сукенка ў маленькiя белыя кветкi. На нагах - лодачкi, купленыя яшчэ да вяселля. Ад матчынага позiрку яна пачырванела.
      - Ты, я бачу, прыняла душ, - сказала мацi.
      Ружа Сарона хрыплавата загаварыла:
      - Я стаю там, раптам прыходзiць жанчына i пачынае мыцца. Ведаеш, як гэта робiцца? Заходзiш у такую загарадку, ну як стойла ў хляве, паварочваеш ручкi, i на цябе вада льецца - гарачая i халодная, якая хочаш. I я памылася!
      - Я таксама зараз пайду, - ажывiлася мацi. - Толькi вось прыбяру тут. Ты мне пакажаш як.
      - Я кожны дзень буду мыцца, - не змаўкала Ружа Сарона. - А жанчына гэтая... яна паглядзела на мяне, убачыла мой жывот... i ведаеш, што сказала? Сказала, што сюды кожны тыдзень медыцынская сястра прыходзiць. I што мне абавязкова трэба да яе схадзiць, i яна раскажа мне, што рабiць, каб дзiця было здаровае. Усе жанчыны, кажа, ходзяць да яе. I я таксама пайду. - Яна проста захлiпалася ад узрушэння. - I ведаеш яшчэ што? На мiнулым тыднi тут адна нарадзiла, i ўвесь лагер урачыста адзначаў гэта, нанеслi дзiцяцi бялiзны i розных падарункаў... нават калыску... такую плеценую. Не зусiм новую, але яе пафарбавалi ў ружовы колер, i яна стала як новенькая. I далi маленькаму iмя, торт спяклi. О госпадзi! - Уздыхнуўшы на поўныя лёгкiя, яна змоўкла.
      Мацi сказала:
      - Хвала богу, нарэшце мы зажылi сярод сваiх людзей. Зараз пайду прыму душ.
      - О, там цудоўна, - сказала Ружа Сарона.
      Мацi выцiрала алавяныя талеркi, ставiла iх адна на адну i гаварыла:
      - Мы Джоўды. Нiкому ў вочы не зазiраем. Дзед нашага дзеда змагаўся ў рэвалюцыю. Мы былi фермеры, пакуль не запазычылiся банку. I тыя... тыя людзi... яны нядобрае рабiлi з намi. Кожны раз, як хто з iх прыходзiў, мне здавалася, быццам плёткай мяне б'юць... i нас усiх. А ў Нiдлсе той палiсмен?.. Ён нiбы што зрабiў са мною, я азлобiлася. Мяне самую сорам узяў. А цяпер мне няма чаго саромецца. Народ гэты - наш народ... наш. А адмiнiстратар... прыйшоў, пасядзеў, выпiў кавы... i ўвесь час кажа: "Мiсiс Джоўд тое, мiсiс Джоўд гэтае" i "Як вашы справы, мiсiс Джоўд?" - Мацi змоўкла i ўздыхнула. - Я сябе зноў чалавекам адчула. - Яна паставiла на горку талерак апошнюю, пайшла пад брызент i там, пакапаўшыся ў скрынi, дастала з яе свае туфлi i чыстую сукенку. Потым знайшла ў той жа скрынi папяровы пакецiк з завушнiцамi. Выйшаўшы з-пад брызенту, яна сказала Ружы Сарона: - Як прыйдуць жанчыны, скажы, я хутка вярнуся, - i знiкла за вуглом санiтарнага блока.
      Ружа Сарона цяжка апусцiлася на скрыню i глянула на свае вясельныя туфлi лакiраваныя лодачкi з чорнымi банцiкамi з матэрыi. Яна працерла наскi лодачак пальцам i выцерла яго аб спод падола. Нагiнаючыся, яна адчула свой жывот, а калi выпрасталася, памацала яго i слаба ўсмiхнулася.
      Па дарозе да пральнi iшла высокая поўная жанчына са скрынкай з-пад яблыкаў - у ёй ляжала нямытая бялiзна. Твар у жанчыны быў цёмны ад моцнага загару, вочы чорныя, пiльныя, дапытлiвыя. Паверх паласатай баваўнянай сукенкi на ёй быў прасторны фартух з мешкавiны, на нагах мужчынскiя паўчаравiкi са скуры двух колераў. Яна прыкмецiла, як Ружа Сарона пагладзiла сабе жывот, убачыла слабую ўсмешку на яе вуснах.
      - Ну! - крыкнула жанчына i весела засмяялася. - Хто, ты думаеш, будзе?
      Ружа Сарона зачырванелася i апусцiла вочы долу, потым глянула на жанчыну спадылба i злавiла на сабе позiрк яе блiскучых чорных вочак.
      - Не ведаю, - прамармытала Ружа Сарона.
      Жанчына шлёпнула скрынку на зямлю.
      - Жывая пухлiна, - засмяялася яна, заквактала, як квактуха. - Каго б ты лепш хацела? - дапытвалася яна.
      - Сама не ведаю... можа, хлопчыка... Ага, хлопчыка.
      - Вы нядаўна прыехалi, га?
      - Ноччу... позна ноччу.
      - Застаяцеся тут?
      - Не ведаю. Калi знойдзем працу, напэўна, застанемся.
      Па твары жанчыны прабег цень, i яе маленькiя чорныя вочкi налiлiся злосцю.
      - Калi знойдзецца праца... Так мы ўсе кажам.
      - Брат мой сёння раненька ўжо ўладкаваўся.
      - Ужо, га? Ну, магчыма, вам i пашчасцiла. Толькi будзь асцеражней са шчасцем. Яму нельга давяраць. - Жанчына падышла да Ружы Сарона амаль ушчыльную. - Шчасця толькi ў адным шукай. Другога табе не трэба. Паводзь сябе прыстойна, - з нейкiм шаленствам сказала яна. - I бездакорна. Учынiш грэх, глядзi, каб з дзiцем чаго не здарылася. - Жанчына прысела на кукiшкi перад Ружай Сарона. - Ганебныя справы творацца ў нашым лагеры, - прамовiла яна злавесна. - Кожную суботу вечарамi ў нас тут танцы бываюць, i не толькi кадрылю тут скачуць. Некаторыя ў абнiмку, у прыцiск. Сама бачыла.
      Ружа Сарона асцярожна сказала:
      - Я люблю танцы... кадрылю. - I цнатлiва дадала: - А iначай нiколi не танцую.
      Жанчына роспачна пакруцiла галавой:
      - А вось некаторыя танцуюць. Але гасподзь гэтага не даруе, не. I не думай, не даруе.
      - Ага, мэм, - цiха падтакнула Ружа Сарона.
      Жанчына паклала загарэлую маршчынiстую руку ёй на калена, i Ружа Сарона здрыганулася ад яе дотыку.
      - А цяпер я хачу цябе папярэдзiць. Хто ў Хрысце жыве, такiх цяпер мала засталося. Кожны вечар у суботу ў нас пачынае гэты iхнi струнны аркестр iграць, i, замест таго каб псалмы спяваць, усе пад яго скачуць, вiхляюцца... так, так, любачка, вiхляюцца. На свае вочы бачыла. Блiзка я туды не падыходжу, нi сама, нi сваiм не дазваляю. Танцуюць у абнiмку, упрытык, так, упрытык. Жанчына адкiнулася назад i нахiлiла галаву набок, каб паглядзець, як Ружа Сарона прарэагуе на такi абуральны факт.
      - Акторы? - пацiкавiлася тая трапятлiва.
      - Не, любачка! Не акторы - тыя даўно ўжо богам праклятыя. Свае ж людзi, з лагера. I дзетак малых, яшчэ неразумных, уцягнулi ў гэта, прымусiлi iх прыкiдвацца, строiць з сябе немаведама каго. Я туды i блiзка не падыходзiла. Але чула ўсё, што яны там гавораць. Сам д'ябал тады гуляе па лагеры.
      Ружа Сарона слухала, раскрыўшы рот, шырока расплюшчыўшы вочы.
      - У нас у школе аднойчы паказвалi спектакль пра Хрыста-дзiцятка... на Каляды.
      - Ну, я не кажу, добра гэта цi дрэнна. Многiя прыстойныя людзi лiчаць, што пра Хрыста-дзiцятка можна. Толькi... толькi я так прама сказаць не бяруся. Але ў нас тут Хрыста-дзiцяткi не было. Тут грэх быў, падман i д'ябальскае насланнё. Так фанабэрыста расхаджваюць, манернiчаюць, гавораць чужымi галасамi. I танцуюць у абнiмку, упрытык.
      Ружа Сарона ўздыхнула.
      - I такiх не адна-дзве парачкi, а шмат, - не змаўкала жанчына. - А чыстых, як ягня, добрапрыстойных можна на пальцах пералiчыць. Толькi не думай, што гэтым грэшнiкам так усё бог i даруе, нi ў якiм разе. Не, любачка! Ён iхнiя грахi запiсвае на дошку - грэх за грахом, потым падводзiць рысу i складае грэх за грахом. Гасподзь бог наш за ўсiмi сочыць, i я таксама сачу. Дзвюх ён ужо з iх пакараў.
      Ружа Сарона, ледзь не задыхнуўшыся, вымавiла:
      - Пакараў?
      Жанчына загаварыла з яшчэ большым жарам:
      - Сама бачыла. Была тут адна маладзенькая такая, дзiця насiла, ну якраз, як ты. У п'есе iграла. I яшчэ скакала ў абнiмку. I раптам... - голас жанчыны загучаў сурова i злавесна, - яна пачала худнець, сохнуць - скура ды косцi... i выкiнула дзiця, мёртвае.
      - Ой, што вы! - Ружа Сарона збялела.
      - Мёртвае i ў крывi. З ёю пасля гэтага нiхто гаварыць не хацеў. Давялося ёй з'ехаць адсюль. Бо даткнешся да граху i сама яго набярэшся, вось так, любачка. I яшчэ адна была, гэтаксама сябе паводзiла. Высахла - скура ды косцi, а пасля, ведаеш, што было? Вечарам раптам прапала i няма. Праз два днi паяўляецца. У госцi, кажа, ездзiла. А жывата як не было. I ведаеш, што я думаю? Яе, напэўна, адмiнiстратар наш завёз куды-небудзь, там яна i збавiлася ад дзiцяцi. Ён грахоў не прызнае. Сама ад яго чула. Грэх, кажа, - гэта калi людзi ў голадзе жывуць. Грэх, кажа, - гэта калi людзi ў холадзе жывуць. I яшчэ кажа, - паверыш, сам мне сказаў, - у гэтым ён не бачыць боскай рукi. Гэтыя дзве дзяўчыны, кажа, таму так высахлi, што есцi iм не было чаго. Ну i прабрала ж я яго! - Жанчына паднялася i адступiла на крок назад. Вочы ў яе гарэлi. Яна тыцнула напятым указальным пальцам ледзь не ў самы твар Ружы Сарона. - Я кажу яму: "Адыдзi!" Кажу: "Я ведала, што ў нас тут у лагеры д'ябал лютуе. А цяпер ведаю, хто ён, гэты д'ябал. Адыдзi, сатана!" - кажу. I Хрыстом-богам прысягаю, ён адступiў! Закалацiўся ўвесь, пачаў выдыгацца. Кажа: "Калi ласка!" Кажа: "Прашу вас, не прычыняйце людзям няшчасця". А я яму: "Няшчасця? А як наконт душы iхняй? А што вы скажаце пра мёртвых дзiцянятак, пра тых дзвюх няшчасных грэшнiц, што пагубiлi сябе праз вашыя тэатры?" Ён толькi паглядзеў на мяне, выскалiў зубы, нiбы яго занудзiла, i пайшоў прэч. Зразумеў, што перад iм сведка богава. Кажу яму: "Я госпаду нашаму памагаю сачыць за тым, што тут творыцца. Кары яго нiхто не мiне - нi ты, нi ўсе iншыя грэшнiкi". - Жанчына падняла скрынку з бруднай бялiзнай. - Беражыся. Я папярэдзiла цябе. I дзiцятка беднае беражы, што ў цябе ў чэраве, унiкай граху. - Яна велiчна пакрочыла прэч, i вочы яе ззялi дабрачыннасцю.
      Ружа Сарона правяла яе позiркам, уткнулася тварам у далонi i цiхенька заплакала. Раптам пачула побач мяккi голас. Яна засаромлена падняла галаву. Перад ёю стаяў маленькi чалавечак у белым - адмiнiстратар лагера.
      - Не хвалюйся, - сказаў ён. - Ты не хвалюйся.
      Слёзы заслалi ёй вочы.
      - I я так рабiла, - сказала яна. - Я танцавала ў абнiмку. Толькi ёй не прызналася. Я ў Салiса так танцавала. З Конi.
      - Не хвалюйся, - зноў сказаў адмiнiстратар.
      - Яна кажа, я выкiну.
      - Ведаю, што яна кажа. Я з яе вока не спускаю. Наогул жанчына яна нядрэнная, толькi людзям ад яе жыцця няма.
      Ружа Сарона шмарганула носам:
      - Тут, у лагеры, пры ёй дзве жанчыны, кажа, выкiнулi.
      Адмiнiстратар прысеў перад ёю на кукiшкi.
      - Вось што, - сказаў ён. - Паслухай, што я табе скажу. Гэтых маладых жанчын я ведаю. Яны вельмi галадалi i вельмi стамлялiся. Праца ў iх была цяжкая. I яшчэ яны трэслiся на грузавiках па ўхабiстай дарозе. Здароўе ў iх было няважнае. Вiны за iмi нiякай няма.
      - А яна казала...
      - Супакойся. Жанчына гэтая любiць людзей трывожыць.
      - Але яна кажа, вы - д'ябал.
      - Ведаю. Гэта таму, што я не дазваляю ёй атручваць людзям жыццё. - Ён падняўся на ногi i лёгенька паляпаў Ружу Сарона па плячы. - Ты не хвалюйся. У яе словах праўды няма, - сказаў ён i шпарка пайшоў прэч.
      Ружа Сарона доўга глядзела яму ў спiну; хударлявыя плечы яго паторгвалiся ў такт крокам. Яна ўсё яшчэ праводзiла вачамi яго тонкую постаць, калi вярнулася мацi - чыстая, ружовая, з вiльготнымi яшчэ валасамi, закручанымi на патылiцы вузлом. На ёй была ўзорыстая сукенка, на нагах старыя, патрэсканыя туфлi, у вушах маленькiя завушнiцы.
      - Памылася, - сказала яна. - Стаю пад душам, цёплая вада так i льецца, так i залiвае мяне ўсю. Адна жанчына там была i кажа, калi хочаш, хоць кожны дзень хадзi мыцца. А жанчыны з камiсii... яшчэ не прыходзiлi?