Гронкi гневу (на белорусском языке)

      Бацька палез у кiшэню i выцягнуў з яе складзены папалам лiсток.
      - Правiльна. Адкуль ты ведаеш?
      - Паслухай, - сказаў абадранец, - усё гэта лухта. Яму трэба восемсот рабочых. Ён бярэ i друкуе пяць тысяч лiсткоў, i яны трапляюць на вочы, можа, дваццацi тысячам чалавек. Тысячы дзве-тры з iх зрываюцца з месца - тыя, у каго розум памутнеў ад гора.
      - Дык гэта ж нейкая бязглуздзiца! - усклiкнуў бацька.
      - А ты спярша стрэнься з чалавекам, якi выпускае такiя лiсткi. З iм самiм альбо з тым, хто на яго працуе. Пажывi ў лагеры ля прыдарожнай канавы разам з паўсотняй такiх самых сем'яў, як твая. Чалавек гэты зазiрне ў тваю палатку, гляне, цi засталося ў цябе што ў рот пакласцi, i, калi ўбачыць, што пуста, запытае: "Хочаш работу атрымаць?" Ты ўзрадуешся: "Вядома, хачу, мiстэр. Вялiкi вам дзякуй за такую прапанову". А ён скажа: "Я вазьму цябе". Ты запытаеш: "Калi выходзiць?" Ён табе ўсё расталкуе - i куды прыходзiць, i а якой гадзiне - i далей пойдзе. Яму, можа, усяго дзве сотнi рабочых патрэбныя, а ён пагаворыць з пяццю сотнямi, а тыя яшчэ i iншым раскажуць, i, калi ты прыйдзеш, куды табе сказана, там iх ужо тысяча. Тады чалавек гэты абвесцiць: "Я плачу дваццаць цэнтаў у гадзiну". Каля паловы з тых, што прыйшлi, назад пойдзе, але чалавек пяцьсот застанецца - яны так згаладалiся, што гатовыя i за сухi праснак працаваць. У агента гэтага кантракт на збор персiкаў альбо на збор бавоўны. Цяпер дайшло? Чым больш набяжыць народу i чым людзi галаднейшыя, тым менш ён плацiць будзе. А калi яму трапляюцца шматсямейныя, з дзецьмi малымi... дык... Ах, чорт! Я ж казаў, што не буду расстройваць цябе.
      Людзi пазiралi на чалавека ў лахманах халоднымi вачамi, ацэньваючы кожнае яго слова. Ён сумеўся.
      - Сказаў, што не буду расстройваць, але ж вось не стрымаўся. Ты ўсё роўна паедзеш. Назад не павернеш.
      На ганку запанавала цiшыня. А лiхтар шыпеў, i вакол яго вяночкам кружылiся начныя матылi. Чалавек у лахманах усхвалявана загаварыў:
      - Я параю табе, што рабiць; калi такi вось агент пачне на працу зазываць. Слухай! Ты спытайся ў яго, колькi ён плацiць будзе. Скажы яму, няхай на паперцы табе напiша. Папрасi, няхай напiша. Я ўсiм вам кажу: вас абдураць, калi вы гэтага не зробiце.
      Гаспадар, седзячы на крэсле, падаўся наперад, каб лепш разгледзець гэтага абадранага, бруднага чалавека. Ён пачухаў зарослыя сiвымi валасамi грудзi i халодным тонам запытаўся:
      - А ты часам не з бунтаўшчыкоў гэтых? Не з рабочых-падбухторшчыкаў?
      Чалавек у лахманах выгукнуў:
      - Не, бог сведка!
      - Iх шмат развялося цяпер, - сказаў гаспадар. - Швэндаюцца тут, людзей баламуцяць. Народ з толку збiваюць. У злосць уводзяць. Iх шмат бадзяецца тут. Але хутка мы прыбяром iх да рук, усiх баламутаў гэтых. Прагонiм з краiны. Хочаш працаваць - цудоўна. Не хочаш - чорт з табой. Падбухторваць мы не дазволiм.
      Чалавек у лахманах выпрастаўся.
      - Я хацеў перасцерагчы вас, людзi, - сказаў ён. - Цэлы год прайшоў, пакуль я разабраўся ва ўсiм гэтым. Спачатку двух дзяцей пахаваў i жонку, i толькi тады зразумеў. Але вам не ўтлумачыш, я ведаю. Мне таксама не ўтлумачылi ў свой час. Хiба ж раскажаш пра тое, як малыя ляжаць у палатцы з успушанымi жыватамi, а самi - скура ды косцi, дрыжаць i скавычуць, як шчанюкi, а я бегаю, работы шукаю... не за плату, не за грошы! - выкрыкнуў ён. - Госпадзi, хоць за кубак мукi i лыжку здору! А потым прыходзiць следчы. Смерць дзяцей настала ад сардэчнай недастатковасцi, кажа. Так i запiсаў. Iх калацiла, а жываты надзьмутыя, як пузыры парасячыя.
      Навокал яго ўсе маўчалi, трохi раскрыўшы раты. Амаль стаiўшы дыханне, пазiралi на чалавека ў лахманах.
      Ён абвёў позiркам кола твараў, павярнуўся i шпарка пайшоў прэч, у цемру. Яна праглынула яго, але доўга яшчэ чулася шарканне крокаў, шоргат ног па дарозе. Па шашы прамчалася легкавая машына, i фары яе на мiг вырвалi з цемры постаць чалавека: ён iшоў, валакучы ногi, нiзка апусцiўшы галаву, засунуўшы рукi ў кiшэнi чорнага пiнжака.
      Людзi каля ганка неспакойна заварушылiся. Нехта прамовiў:
      - Ну што ж, час ужо познi. Трэба спаць класцiся.
      Гаспадар сказаў:
      - Лайдак нейкi. Цяпер па дарогах шмат такiх бадзяецца. - I змоўк. Адкiнуўся разам з крэслам да сцяны, пачухаў шыю пад падбародкам.
      Том сказаў:
      - Зайду на хвiлiнку да мацi, а тады крыху далей ад'едзем.
      Джоўды пайшлi ад ганка.Бацька сказаў:
      - А што, калi ён праўду казаў?
      Яму адказаў прапаведнiк:
      - Вядома, праўду. Сваю праўду. Ён нiчога не выдумляў.
      - А мы як? - запытаўся Том. - Для нас гэта таксама праўда?
      - Не ведаю, - сказаў Кейсi.
      - Не ведаю, - сказаў бацька.
      Яны падышлi да палаткi - перакiнутага цераз вяроўку брызенту. Усярэдзiне было цёмна i цiха. Калi яны падышлi блiзка, нешта шэрае заварушылася на зямлi каля ўвахода i паднялося на ўзровень чалавечага росту. Гэта мацi выйшла iм насустрач.
      - Усе спяць, - сказала яна. - I бабка нарэшце задрамала. - Тут яна ўбачыла Тома i занепакоена запыталася: - Як ты тут апынуўся? Усё абышлося шчаслiва?
      - Наладзiлi, - адказаў Том. - Можам ехаць далей разам з вамi.
      - Дзякуй богу, - сказала мацi. - Мне ўжо тут не сядзiцца. Хутчэй бы туды, дзе зелянiна вакол, прыволле. Хутчэй бы даехаць.
      Бацька адкашляўся.
      - А тут адзiн расказваў...
      Том таргануў яго за локаць.
      - Ага, цiкава было паслухаць, - сказаў ён. - Народу туды, кажа, едзе процьма.
      Мацi прыглядалася да iх у змроку. Пад брызентавым навесам кашлянула i засапла ў сне Руцi.
      - Я iх памыла. За ўсю дарогу першы раз вады на купанне хапiла. I вам яшчэ засталося, можаце памыцца. У дарозе хутка пэцкаешся.
      - Усе на месцы? - запытаўся бацька.
      - Усе, акрамя Конi з Разашарнай. Захацелi спаць на паветры. Сказалi, горача пад брызентам.
      Бацька прабурчаў:
      - Гэтая Разашарна дужа капрызная стала i пераборлiвая.
      - Першае дзiця, - сказала мацi. - Яны абое проста трасуцца над iм. Ты сам такi быў.
      - Ну, мы паехалi, - сказаў Том. - Збочым з дарогi дзе-небудзь непадалёк. Можа, мы вас прамаргаем, дык вы паглядайце. З правага боку будзем.
      - А Эл застаецца?
      - Ага. Замест яго дзядзька Джон паедзе з намi. Добрай ночы, ма.
      Яны прайшлi праз сонны лагер. Каля адной палаткi няроўным агнём гарэла маленькае вогнiшча, ля кацялка, у якiм варылася ранняе снеданне, сядзела жанчына. У нос ударыла смачным пахам фасолi.
      - Вось каб з'есцi талерачку, - далiкатна прамовiў Том, праходзячы мiма.
      Жанчына ўсмiхнулася:
      - Яшчэ не згатавалася, а то пачаставала б. Прыходзьце рана-раненька.
      - Дзякуй, мэм, - адказаў Том.
      Ён, Кейсi i дзядзька Джон прайшлi паўз ганак. Гаспадар усё яшчэ сядзеў на сваiм крэсле, лiхтар шыпеў i час ад часу ярка ўспыхваў. Гаспадар павярнуўся да iх тварам.
      - Бензiн канчаецца, - зазначыў Том.
      - Ага, час ужо закрываць.
      - Манеткi па шашы, здаецца, ужо не коцяцца, - сказаў Том.
      Ножкi крэсла грукнулi аб насцiл ганка.
      - Ты кiнь задзiрацца. Я цябе запомнiў. Ты таксама з бунтаўшчыкоў.
      - Трапiў у самую кропку. Я - бальшавiк.
      - Дужа многа вас развялося апошнiм часам.
      Том засмяяўся i, выйшаўшы разам з Кейсi i дзядзькам Джонам за вароты, палез у "додж". Сядаючы, ён прыхапiў камяк зямлi i кiнуў яго ў святло. Яны пачулi, як стукнула па сцяне, убачылi, што гаспадар ускочыў з крэсла i пачаў узiрацца ў цемру. Том уключыў запальванне i выехаў на шашу. Ён уважлiва прыслухоўваўся да работы матора - цi не стукае. Шаша бегла перад iм, ледзь бачная ў слабым святле фар.
      РАЗДЗЕЛ СЕМНАЦЦАТЫ
      Машыны перасяленцаў выпаўзалi з бакавых дарог на аўтастраду, што iшла праз горы i долы, i кiравалi на Захад. Удзень яны, як кузуркi, паспешлiва беглi ў заходнiм напрамку, а калi ў дарозе iх заспяваў вячэрнi змрок, збiвалiся, як кузуркi, у кучкi, блiжэй да жытла i вады. Людзi цiснулiся адзiн да аднаго, бо iх даймала адзiнота i разгубленасць, бо ўсе яны ўцякалi з тых месцаў, дзе iх спасцiглi смутак, нядоля i паражэнне, бо ўсе яны iмкнулiся дабрацца да новага таямнiчага краю; яны гутарылi адзiн з адным, дзялiлiся перажытым, i ежай, i спадзяваннямi на нешта добрае ў новых краях. I бывала так, што якая-небудзь сям'я рабiла прывал каля ручая, потым другая спынялася там дзеля вады i людской кампанii, а тады i трэцяя далучалася да тых, хто выбраў гэту стаянку i быў, вiдаць, задаволены ёю. I да захаду сонца там маглi сабрацца да дваццацi сем'яў, дваццацi машын.
      Дзiўныя рэчы здаралiся вечарамi: дваццаць сем'яў рабiлiся адной сям'ёй, дзецi - агульнымi дзецьмi. Страта роднага кута рабiлася агульнай стратай, шчаслiвае жыццё там, на Захадзе, - агульнай марай. I бывала так, што хвароба аднаго дзiцяцi ўводзiла ў роспач дваццаць сем'яў, сто чалавек. I сто чалавек усю ноч захоўвалi поўную цiшыню, ахопленыя набожным страхам, калi ў адной з палатак раджала жанчына, а ранiцай сто чалавек радавалiся нараджэнню дзiцяцi. Сям'я, якая, можа, яшчэ толькi папярэдняй ноччу пакутавала ў адзiноце i страху, цяпер капалася ў сваiм скарбе, шукаючы, што падарыць нованароджанаму. Вечарам каля вогнiшча дваццаць сем'яў злiвалiся ў адну. I гэтая аб'яднаная сям'я была бiвачнай адзiнкай, якая iснавала адзiн вечар, адну ноч. Даставалася загорнутая ў коўдру гiтара, яе настройвалi, i ўначы гучалi песнi - песнi аб народзе. Мужчыны спявалi iх словамi, а жанчыны з закрытымi ратамi цягнулi мелодыю.
      Штоноч стваралiся маленькiя сукупнасцi людзей - мiнiяцюрныя грамадствы, i ў такiм "грамадстве", у такiм свеце было ўсё - i дружба, i варожасць; у iм былi выхвалякi i баязлiўцы i былi цiхiя, сцiплыя, добрыя людзi. Кожную ноч мiж iмi завязвалiся адносiны, без якiх не iснуе чалавечае грамадства, i кожную ранiцу яны разам знiмалiся з месца, як вандроўны цырк.
      Напачатку ў гэтых грамадствах, што ўзнiкалi i рушылiся, людзi паводзiлi сябе нерашуча, нясмела, але паступова стварэнне iх рабiлася прывычнай справай. Наперад выступалi важакi, узнiкалi правiлы, нараджалiся законы. I чым далей на захад забiралiся гэтыя грамадствы, тым больш дасканалымi i добраўпарадкаванымi яны рабiлiся, бо стваральнiкi iх усё больш набiралiся вопыту.
      Сем'i даведвалiся, якiя правы павiнны захоўвацца: права пабыць у адзiноце ў сваёй палатцы; права схаваць у сэрцы памяць аб горкiм мiнулым; права ўдзельнiчаць у гутарцы цi толькi слухаць; права адхiлiць альбо прыняць дапамогу; права прапанаваць дапамогу альбо адмовiць у ёй; права сына пазаляцацца да дзяўчыны i права дачкi прыняць заляцанне; права галоднага быць накормленым i пераважныя правы цяжарных i хворых перад усiмi iншымi правамi.
      Сем'i таксама даведвалiся, хоць нiхто iх гэтаму не вучыў, якiя правы тояць у сабе зло i падлягаюць вынiшчэнню: права парушаць чыю-небудзь адзiноту, узнiмаць шум, калi лагер спiць, права спакусiць дзяўчыну, гвалцiць, права на пралюбадзейства, крадзеж i забойства. Гэтыя правы няшчадна душылiся, бо калi iх не выкаранiць, гэтыя маленькiя грамадствы i ночы адной не праiснавалi б.
      I па меры таго як грамадствы гэтыя ўсё далей пасоўвалiся на захад, правiлы самi сабой атрымлiвалi сiлу законаў. Незаконна пэцкаць каля лагера; незаконна брудзiць пiтную ваду; незаконна сытна i смачна есцi на вачах у галоднага i не падзялiцца з iм ежай.
      А з узнiкненнем законаў узнiкалi i кары - кары ўсяго двух вiдаў: кароткае, але жорсткае збiванне цi выгнанне; выгнанне было больш суровай карай. Бо калi хто пераступаў закон, iмя яго i твар заўсёды былi з iм, i не было яму месца нi ў якiм з гэтых грамадстваў, дзе б яно нi стваралася.
      Маральныя асновы ў такiх грамадствах былi цвёрда акрэсленыя i строгiя: мужчына абавязкова павiнен быў паздароўкацца пры сустрэчы, мужчына мог жыць з жанчынай, калi начаваў разам з ёю ў палатцы, калi стаў бацькам i абаронцам яе дзяцей. Але ён не мог спаць сёння з адной, а заўтра з другой, бо гэта пагражала бядой грамадству.
      Сем'i ўсё далей забiралiся на Захад, спосабы стварэння гэтых грамадстваў усё больш удасканальвалiся, i людзi адчувалi сябе ў бяспецы, бо нормы супольнага жыцця былi цвёрдыя i непарушныя, i сям'я, якая выконвала ўсе правiлы, магла нiчога не баяцца.
      Самi сабой паяўлялiся органы ўлады, з важакамi, са старэйшынамi; дурны не мог прапанаваць сваю дурноту грамадству. Гэтае начное жыццё было нечым накшталт страхоўкi. Чалавек, у якога была ежа, кармiў галоднага i тым страхаваў ад голаду самога сябе. А калi памiрала малое, каля ўвахода ў палатку вырастала кучка сярэбраных манет, бо дзiця трэба было хоць пахаваць па-чалавечы, раз яно не ўзяло ад жыцця нiчога iншага. На могiлках для беднякоў i бадзяг можна пахаваць якога-небудзь старога, толькi не немаўля.
      Для стварэння такiх грамадстваў патрэбны былi пэўныя матэрыяльныя ўмовы, асаблiва вада - рэчка, ручай, крынiца цi хоць бы водаправодны кран, пакiнуты без нагляду. I яшчэ каб участак быў роўны - для палатак, крыху сухога галля цi дроў на вогнiшча. А калi паблiзу яшчэ i звалка была, дык зусiм добра: там можна знайсцi вельмi патрэбныя да ўжытку рэчы - пячную трубу, пагнутае аўтамабiльнае крыло, каб загарадзiць iм агонь ад ветру, бляшанкi з-пад кансерваў, каб у iх згатаваць ежу i есцi з iх.
      Грамадствы ўтваралiся вечарамi. Людзi збочвалi з шашы i аддавалi што ў каго было - палаткi, сэрцы, мозг.
      Ранiцай палаткi разбiралi, брызент згортвалi, жэрдкi прывязвалi да падножак, матрацы клалi ў машыну на сваё месца, посуд - на сваё. I, едучы ўсё далей на Захад, сем'i мала-памалу асвойвалi тэхнiку пабудовы жытла ўвечары i яго разбурэння на золку. I з цягам часу кожны член сям'i звыкаўся са сваiм месцам, са сваiмi абавязкамi, i стары i малы ведаў, дзе яму сядзець у машыне, а стомнымi, душнымi вечарамi, калi пад'язджалi да стаянкi, кожны ведаў свае абавязкi i выконваў iх, не чакаючы нiчыiх указанняў, - дзецi збiралi ламачча на вогнiшча, прыносiлi ваду; мужчыны ставiлi палаткi, раскладалi матрацы; жанчыны гатавалi вячэру, кармiлi сям'ю. I ўсё гэта рабiлася без пануквання. У сем'яў, жыццё якiх раней было абмежавана ўначы сценамi дома, а ўдзень - сваёй фермай, цяпер паявiлiся новыя межы. I доўгiмi спякотнымi днямi яны моўчкi сядзелi ў машынах, што паволi пасоўвалiся на Захад, а начамi злiвалiся з групай людзей, з якiмi iм выпала стаць на прывал.
      Яны перамянiлi сваё жыццё так, як яго можа перамянiць толькi чалавек. Яны ўжо былi не фермеры, а вандроўнiкi. I думы, разлiкi, засяроджанае маўчанне, якiя раней прызначалiся палям, цяпер прызначалiся дарозе, адлегласцi, Захаду. Чалавек, думкi якога раней былi скiраваны на акры, цяпер лiчыў мiлi вузкай стужкi бетону. I ў думках яго, у яго клопатах не было ўжо месца дажджу, ветру, пылу i палявым усходам. Вочы пiльна сачылi за шынамi, вушы ўслухоўвалiся ў стукат матора, галава пухла ад думак пра масла, бензiн, пра станчэлы слой гумы памiж паветрам у камеры i бетонам шашы. Зламаная шасцярня была трагедыяй. Самае моцнае жаданне вечарамi- вада. I кацялок з вячэрай над вогнiшчам. Здароўе - залог iмкнення ехаць далей, здольнасцi ехаць далей i волi ехаць да канца. Жаданнi рвалiся на Захад, абганяючы людзей, а былыя страхi перад засухай цi паводкай цяпер уступiлi месца страху перад усiм, што магло спынiць iх марудны рух на Захад.
      Месцы прывалаў цяпер ужо былi пастаянныя - ад аднаго да другога адзiн дзень шляху.
      У дарозе некаторыя сем'i паддавалiся панiцы i ехалi дзень i ноч, спалi ў машынах - спяшалiся на Захад, iмкнулiся хутчэй уцячы ад дарогi, ад самога руху. Iм карцела як мага хутчэй дзе-небудзь асесцi, i яны, утаропiўшы вочы на захад, гналi i гналi туды свае бразгатлiвыя машыны.
      Але большасць сем'яў хутка прыстасавалася i ўвайшла ў рытм новага жыцця. I на захадзе сонца...
      Пара ўжо месца для прывалу пашукаць.
      Вунь, наперадзе, палаткi.
      Машына з'язджала з шашы, спынялася, i з тае прычыны, што не яны сталi там першыя, трэба было не забываць пра далiкацтва.
      У вас тут можна стаць на начлег?
      Калi ласка, нам гэта вялiкi гонар.
      З якога вы штата?
      З самага Арканзаса.
      Вунь, у чацвёртай палатцы, таксама арканзасцы.
      Праўда? I самае галоўнае пытанне: як з вадой?
      Яе тут колькi хочаш, толькi на смак не вельмi.
      Дзякуй вам.
      Няма за што.
      Без далiкацтва не абысцiся. Машына з грукатам пад'язджала да крайняй палаткi i спынялася. Стомленыя пасажыры вылазiлi з яе, распраўлялi замлелае цела. Вырастала яшчэ адна палатка; малыя беглi з вёдрамi па ваду, старэйшыя дзецi секлi голле, збiралi ламачча. Успыхвала вогнiшча, гатавалася вячэра варылася цi смажылася. Падыходзiлi тыя, што прыехалi раней, усе дазнавалiся адзiн у аднаго, хто з якога штата, знаходзiлiся агульныя знаёмыя, а бывала, i сваякi.
      Аклахома? Якая акруга?
      Чэрокi.
      Гэ! У мяне там радня. Эленаў ведаеце? Iх там, у Чэрокi, дзе толькi няма. А Ўiлiсаў?
      А як жа, ведаю.
      Стваралася новая бiвачная адзiнка. Пачынала змяркацца, але яшчэ дацямна новыя начлежнiкi паспявалi ўвайсцi ў жыццё лагера, перакiнуцца словам з кожнай сям'ёй. Свае людзi, добрыя людзi.
      Я Эленаў, колькi сябе помню, ведаю. Сайман Элен, стары Сайман, з першай жонкай не ладзiў. Паўкроўка з племенi чэрокi. Прыгожая, як... вараная жаробка.
      Малодшы Сайман, што ажанiўся з дачкой Рудольфаў, так? Ага, ён самы. Пераехалi ў Элiд i добра зажылi там - як людзi.
      З усiх Эленаў яму аднаму пашчасцiла. Гараж займеў.
      Калi прыносiлi вады i галля, дзецi пачыналi нясмела пахаджваць мiж палатак. На якiя толькi хiтрыкi не iшлi, каб пазнаёмiцца! Хлопчык спыняўся каля незнаёмага хлопчыка i пiльна ўглядаўся ў каменьчык на зямлi, падбiраў яго, старанна разглядаў, пляваў на яго, працiраў i аглядаў з усiх бакоў, пакуль другi хлопчык нарэшце не пытаўся: што гэта ў цябе?
      А ўладальнiк каменьчыка абыякава, безуважна адказваў: а нiчога, проста каменьчык.
      Чаму ж ты так яго разглядаеш?
      А мне здалося, у iм золата.
      Як ты ўбачыў золата? У камянях золата не залатое, а чорнае.
      Кожны гэта ведае.
      Мусiць, залатая падманка, а ты - золата!
      Яшчэ чаго. Тата столькi золата пазнаходзiў i навучыў мяне, як шукаць.
      А табе вельмi хочацца знайсцi цэлы самародак?
      Пытаешся! Я купiў бы сабе, чорт вазьмi, такую цукерку, што табе i ў сне не снiлася.
      Мне не дазваляюць лаяцца, а я ўсё роўна.
      I я лаюся. Гайда да ручая.
      Дзяўчаты таксама знаходзiлi сабе сябровак i бянтэжлiва расказвалi пра свае поспехi i надзеi. Жанчыны ўвiхалiся каля вогнiшчаў, спяшалiся накармiць сям'ю. Калi ў iх быў запас грошай - свiнiнай з бульбай i цыбуля; праснакамi з жароўнi цi пшанiчнымi пампушкамi са шчодрай падлiўкай; смажанай грудзiнкай цi адбiўной i чорным гаркаватым чаем у бляшанцы з-пад кансерваў. Калi з грашыма было туга - маiсавымi блiнамi, румянымi, хрумсткiмi, залiтымi салам, у якiм яны смажылiся.
      Сем'i, што мелi запас грошай цi проста пускалi грошы на вецер, елi кансерваваныя бабы i персiкi, куплёны хлеб i кексы. Але яны ласавалiся гэтым у сваiх палатках, бо есцi такiя смачныя рэчы на людзях нягожа. Зрэшты, дзецi, жуючы свае маiсавыя блiны, усё роўна чулi пах гарачых бабоў, i iм было крыўдна.
      Толькi паспявалi павячэраць, памыць i выцерцi посуд, наставала начная цемра, i мужчыны прысаджвалiся на кукiшкi пагутарыць. Гаварылi пра зямлю, якую яны пакiнулi. Што будзе далей, невядома, казалi яны. Сапсавалася наша краiна.
      З часам усё паправiцца, толькi нас там ужо не будзе.
      Вiдаць, яны рашылi, што мы што-небудзь парушылi, самi таго не ведаючы.
      Адзiн чалавек мне казаў, блiзкi да ўрада, i ён мне казаў: вас яры даканалi. Блiзкi да ўрада чалавек. Калi б, кажа, вы ўпоперак контураў аралi, тады ў зямлi яроў не павымывала б. Але праверыць мне не давялося. А прышлыя гэтыя таксама ўпоперак не аруць. Як павядуць баразну, дык мiлi на чатыры без спыну i нiдзе ўбок не звернуць, хоць бы там сам бог стаяў.
      Яны цiха расказвалi пра свой дом. У мяне склеп быў пад ветраком. Ставiлi там малако на смятанку, кавуны трымалi. Залезеш туды, бывала, у поўдзень, у самую спёку, а там халадок на любы густ. Разрэжаш кавун - такi халодны, аж зубы заходзяцца. А з бака вада кап-кап...
      Расказвалi пра свае трагедыi. Быў брат у мяне, Чарлi. Валасы жоўтыя, што тая кукуруза. Дарослы ўжо хлопец быў. На акардэоне цудоўна iграў. I вось баранаваў ён аднойчы ў полi, нахiлiўся пастронак выслабанiць, а тут змяя грымучая як зашыпiць! Конi памчалi, i барана прайшла па Чарлi, прапарола зубамi жывот, вырвала кiшкi, знявечыла твар... Ох, госпадзi!
      Гаварылi i пра будучыню. Цiкава, як там будзе, у Калiфорнii?
      На малюнках усё так цудоўна - залюбавацца можна. Я бачыў адзiн - гарачае сонца, прыгажосць наўкол, дрэвы арэхавыя, ягаднiкi, а ззаду, зусiм блiзка, проста рукой падаць - высокiя горы са снежнымi вяршынямi. Вачэй не адарваць.
      Толькi каб работу знайсцi, i ўсё будзе добра. Халадоў зiмою там не бывае. Дзецi па дарозе ў школу не замерзнуць. Сам я ўмею чытаць, але мне з гэтага няма радасцi, не прывык я чытаць, як iншыя.
      А iншы раз хто-небудзь выходзiць з палаткi з гiтарай. Садзiцца на скрыню каля ўвахода, i людзi з усяго лагера няспешна падыходзяць да яго, быццам iх нечым прыцягвае. Шмат хто брынкае на гiтары, але гэты, здаецца, умелец. Ёсць што паслухаць - акорды густыя, мерныя, рытмiчныя, а мелодыя бяжыць па струнах лёгкiмi крокамi. Цяжкiя, грубыя пальцы ходзяць па ладах. Чалавек iграў, а людзi паволi падыходзiлi, пакуль не абступалi яго цесным колам, i тады ён зацягваў: "Бавоўна па дзесяць, а мяса па сорак". I людзi падхоплiвалi словы. Ён спяваў: "Навошта, дзяўчаты, вы косы рэжаце?" I людзi падцягвалi. Ён з надрывам спяваў: "Пакiдаю я родны Тэхас" - жудасную песню, якую спявалi яшчэ да прыходу гiшпанцаў, толькi словы тады былi iндзейскiя.
      Гэта згуртоўвала людзей, яднала, i ў цемры позiркi iх скiроўвалiся ўсярэдзiну, думкi адбягалi назад, у мiнулае, i сум, якi апаноўваў iх, быў адпачынкам, выратавальным сном. Чалавек спяваў "Блюзы Макалестара", а потым, каб дагадзiць старым, - "Мяне гасподзь наш клiча да сябе". Музыка навявала на дзяцей дрымоту, яны iшлi ў палаткi спаць, але песнi ўваходзiлi ў iхнiя сны.
      Нарэшце гiтарыст падымаўся i пазяхаў. Добрай ночы, людзi, казаў ён.
      I чуўся шэпт у адказ: добрай табе ночы.
      I кожнаму хацелася самому ўмець iграць на гiтары - гэта ж так прыемна. Людзi разыходзiлiся, клалiся спаць, лагер зацiхаў. А над палаткамi насiлiся совы, удалечынi гаўкалi каёты, у лагер пракрадвалiся скунсы, шукаючы, чым пажывiцца, - расхаджвалi ўперавалку, нахабныя, дзёрзкiя смярдзючкi.
      Мiнала ноч, i з першым проблiскам зары жанчыны выходзiлi з палатак, распальвалi вогнiшчы i варылi каву. Следам выходзiлi мужчыны i цiха перамаўлялiся мiж сабой у перадсвiтальным сутоннi.
      Пераедзеш раку Каларада, а далей, кажуць, пустыня. Сцеражыся пустынi. Глядзi, не засядзь там. На ўсякi выпадак вазьмi як больш вады.
      Цераз пустыню я паеду ноччу.
      I я. Яна з каго хочаш дух выб'е.
      Таропка снедалi, мылi i выцiралi посуд. Разбiралi палаткi. Усе спяшалiся хутчэй рушыць у дарогу. I калi сонца выплывала над гарызонтам, на стаянцы ўжо было пуста, толькi дзе-нiдзе валялася пакiнутае людзьмi смецце. Але мясцiна гатова была прыняць новых падарожнiкаў наступнай ноччу.
      А машыны перасяленцаў, як кузуркi, паўзлi па шашы, i перад iмi вузкай стужкай распасцiралiся мiлi i мiлi бетону.
      РАЗДЗЕЛ ВАСЕМНАЦЦАТЫ
      Сям'я Джоўдаў паволi рухалася на захад, па гарах Нью-Мексiка, мiма востраканечных скал i пiрамiдальных вяршынь. Яны ўзабралiся на Арызонскае нагор'е i цераз прасветлiны мiж уцёсаў зазiралi ўнiз, на Каляровую пустыню. Iх спынiў пагранiчны iнспектар.
      - Куды едзеце?
      - У Калiфорнiю, - адказаў Том.
      - Колькi часу прабудзеце ў Арызоне?
      - Пакуль не праедзем.
      - Раслiны з сабой везяце?
      - Раслiн няма.
      - Трэба праверыць.
      - Кажу ж вам, раслiн нiякiх няма.
      Iнспектар наляпiў на ветравое шкло ярлычок.
      - Добра. Едзьце, толькi не спыняйцеся.
      - А мы i не збiраемся.
      Яны падымалiся па схiлах, на якiх раслi крывыя карлiкавыя дрэвы. Холбрук, Джозеф-Сiцi, Уiнслаў. Дрэвы тут былi ўжо высокiя. Вывяргаючы дым, абедзве машыны адольвалi пад'ёмы. I вось ужо Флагстаф - самы высокi пункт. Ад Флагстафа дарога пабегла ўнiз, з аднаго шырокага плато на другое, i нарэшце знiкла ўдалечынi. Вады не хапала, яе даводзiлася купляць па пяць, па дзесяць, па пятнаццаць цэнтаў за галон. Сонца высмактала ўсю вiльгаць з бязводнага скалiстага краю. Наперадзе завiднелiся няроўныя, вострыя выступы гор - заходнi вал Арызоны. Цяпер ужо Джоўды ўцякалi ад сонца i сушы. Ехалi ўсю ноч i ноччу заехалi ў горы. У цемры машыны паўзлi мiж зубчастых скалiстых бастыёнаў, i слабае святло фар цьмяна мiгацела на шэрых каменных сценах абапал дарогi. Перавал адолелi ў цемры i глыбокай ноччу пачалi паволi спускацца сярод бязладнага россыпу каменных абломкаў каля Оўтмена. На золку ўбачылi ўнiзе раку Каларада. Даехалi да Топака, пастаялi каля моста, пакуль iнспектар змываў ярлык з ветравога шкла. Тады пераехалi мост i апынулiся ў няроўнай камянiстай пустынi. I хоць усе страшэнна стамiлiся i ўсё мацней прыпякала ранiшняе сонца, падарожнiкi спынiлiся пасярод дарогi. Бацька выгукнуў:
      - Прыехалi!.. Вось яна, Калiфорнiя!
      Усе тупа пазiралi на каменныя глыбы, што блiшчалi на сонцы, i на страшныя цвярдынi Арызоны за ракой.
      - Перад намi пустыня, - сказаў Том. - Трэба дабрацца да вады i трохi адпачыць.
      Дарога цягнулася ўздоўж ракi, i познiм ранкам машыны з перагрэтымi маторамi дабралiся да Нiдлса, дзе рака iмклiва несла свае воды мiж зараснiкаў чароту.
      Джоўды i Ўiлсаны з'ехалi да берага i, седзячы ў машынах, скiравалi позiркi на празрыстую ваду, што праплывала мiма, i на зялёны чарот, якi паволi пагойдваўся ў плынi. Каля самай ракi на залiўным лужку, зарослым сакавiтай травой, быў невялiкi лагер - адзiнаццаць палатак. Том высунуўся з кабiны.
      - Нiчога, калi мы тут станем?
      Поўная жанчына, якая мыла ў вядры бялiзну, падняла галаву.
      - Мы тут не гаспадары, мiстэр. Станавiцеся, калi хочаце. Пазней да вас палiсмен прыйдзе. - I яна зноў пачала церцi бялiзну на самым санцапёку.
      Абедзве машыны заехалi на свабоднае месца на густой траве. Адразу ўзялiся за палаткi - паставiлi палатку Ўiлсанаў, навесiлi на вяроўку брызент Джоўдаў.
      Уiнфiлд i Руцi няспешна пайшлi праз вербалоззе да зараснiку чароту. З цiхай радасцю Руцi сказала:
      - Калiфорнiя. Вось мы i прыехалi ў самую Калiфорнiю!
      Уiнфiлд надламаў чарацiнку, пакруцiўшы, адарваў яе i, узяўшы ў рот, пачаў жаваць белую мякаць сцябла. Яны ўвайшлi ў ваду па лыткi.
      - Далей паедзем па пустынi, - сказала Руцi.
      - А якая яна, пустыня?
      - Сама не ведаю. Толькi на малюнку раз бачыла. Паўсюль косцi валяюцца.
      - Чалавечыя?
      - Можа, i чалавечыя, але больш каровiныя.
      - А мы iх убачым?
      - Можа, i ўбачым, хто ведае. Мы паедзем па ёй ноччу. Так Том сказаў. Том кажа, згарыш к чорту, калi днём паедзеш.
      - Тут так прыемна, такi халадок, - сказаў Уiнфiлд i грабянуў нагой пясок на дне.
      Здалёку пачуўся голас мацi:
      - Руцi! Уiнфiлд! Вяртайцеся!
      Дзецi павярнулiся i, прабiраючыся праз чарот i вербалоз, паволi пайшлi назад.
      У лагеры было цiха, нiдзе нiкога. Толькi калi машыны пад'ехалi, з некалькiх палатак на момант высунулiся галовы. Зрабiўшы сабе прыстанiшча, мужчыны абедзвюх сем'яў сабралiся разам.
      Том сказаў:
      - Пайду пакупаюся. Асвяжуся - i спаць. Цяпер бабка пад навесам. Што з ёй?
      - Не ведаю, - адказаў бацька. - Усё спiць, так i не прачнулася. - Ён павярнуў галаву ў бок брызенту. З-пад яго данеслася жаласнае мармытанне. Мацi паспяшалася туды.
      - Прачнулася нарэшце, - сказаў Ной. - На грузавiку ўсю ноч трызнiла. Пэўна, з розуму кранулася.
      Том сказаў:
      - Дзiва што. Зусiм замучылася. Калi не даць ёй паляжаць спакойна, яна нядоўга працягне. Здарожылася. Ну, хто са мной? Пакупаюся i залягу ў цянi... дзень цэлы спаць буду.
      Ён пакiраваў да берага, астатнiя мужчыны пайшлi следам. Усе раздзелiся ў кустах вербалозу, зайшлi ў рэчку i селi на дно. Яны доўга сядзелi так, упiраючыся пяткамi ў пясок, толькi галовы тырчалi над вадой.
      - Вось гэта па мне! - сказаў Эл. Ён зачарпнуў жменю пяску з дна i стаў нацiраць цела.
      Яны сядзелi ў рацэ i пазiралi на горныя пiкi - "Iголкi", як iх называлi, Нiдлс, i на белыя скалiстыя горы Арызоны.
      - Мы прабралiся праз iх, - сказаў, сам яшчэ не верачы сабе, бацька.
      Дзядзька Джон акунуў галаву ў ваду.
      - Нарэшце мы тут. Вось яна, Калiфорнiя. Але нешта раскошы я нiякай не бачу.
      - Яшчэ пустыня наперадзе, - сказаў Том. - Паганая, кажуць, штука.
      Ной пацiкавiўся:
      - Сёння ў ноч паедзем?
      - Што скажаш, та? - запытаўся Том.
      - Не ведаю. Няблага было б адпачыць, асаблiва бабцы. А з другога боку, было б добра хутчэй перабрацца праз гэту пустыню i на працу ўладкавацца. Усяго сорак даляраў засталося грошай. Мне спакайней будзе, калi мы пачнём працаваць i зарабляць хоць трохi.
      Яны сядзелi ў рацэ, адчуваючы напор плынi. Прапаведнiк паклаў выцягнутыя рукi на паверхню iмклiвай вады. Целы ва ўсiх былi белыя да шыi i да запясцяў, твары, трохвугольнiк грудзiны i кiсцi рук - карычневыя ад загару. Усе старанна нацiралiся пяском.
      Ной лянiва прамовiў:
      - Застацца б тут назусiм. Ляжаць вось так вечна i не ведаць нi голаду, нi бяды нiякай. Увесь свой век так праляжаць i песцiцца, як свiння ў гразi.
      А Том, пазiраючы на зубчастыя вяршынi за ракой i на вострыя пiкi ў тым баку, куды яна цякла, сказаў:
      - Такiх стромых гор я зроду не бачыў. Гiблы край. Усё роўна як косцi шкiлета. Цi даедзем мы калi-небудзь туды, дзе можна жыць, не ваюючы з каменнем i скаламi? На малюнках мясцовасць роўная, зялёная, куды нi глянь домiкi, як ма кажа, беленькiя. Ма спiць i бачыць такi беленькi домiк. А я ўжо i не веру, што ёсць такi край. Хiба толькi на малюнках.
      Бацька сказаў:
      - Пачакай, вось прыедзем у Калiфорнiю, тады i ўбачыш прыгажосць.
      - Ты што, та? Мы ж ужо ў Калiфорнii!
      З вербняку выйшлi двое ў джынсах i сiнiх прапацелых кашулях i спынiлiся, пазiраючы на голых людзей у вадзе.
      Старэйшы запытаўся:
      - Паплаваць тут можна?
      - Хто яго ведае, - адказаў Том. - Мы яшчэ не спрабавалi. А пасядзець у вадзе прыемна.