Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)

      - Ну нарэшце! Нарэшце рашыўся. Значыць, - сапучы дадаў ён, - у нас з табой яшчэ нешта выйдзе.
      Люсьен палiчыў, што будзе лепей, калi ён здыме пiжаму сам.
      Назаўтра, калi яны прачнулiся, быў ужо поўдзень. Гарсон прынёс снеданне ў ложак, i Люсьену здалося, што той неяк грэблiва на iх пазiрае. "Ён, вiдаць, лiчыць мяне за астатняга распуснiка", - падумаў ён, i яго непрыемна перасмыкнула. Бержэр быў вельмi прыязны: апрануўшыся першы, ён пайшоў прагуляцца на плошчу Старога Рынка, каб папалiць цыгарэтку, пакуль Люсьен будзе прымаць ванну. "Сама галоўнае, - думаў Люсьен, старанна церучыся валасяною вяхоткай, - што ўсё гэта вельмi занудлiва". Калi першы спалох i прыгнечанасць знiклi i ён заўважыў, што ўсё не так ужо i балюча, яго проста апанаваў непраглядны сум. Кожны раз ён спадзяваўся, што ўсё ўжо нарэшце скончылася i ён зможа спакойна заснуць, але Бержэр утаймаваўся толькi а чацвёртай гадзiне ранiцы. "Трэба ўсё-такi скончыць задачу па трыганаметрыi", падумаў Люсьен. Ён паспрабаваў засяродзiцца толькi на сваiм заданнi. Дзень цягнуўся марудлiва. Бержэр расказваў пра Латрэамона, але Люсьен слухаў няўважна; Бержэр пачынаў яму назаляць. Увечары, калi яны спынiлiся начаваць у Кадбэке, Бержэр, натуральна, зноў пэўны час плiшчыўся да Люсьена, але каля першай гадзiны ночы Люсьен проста заявiў, што хоча спаць, i Бержэр, не ўгнявiўшыся, пакiнуў яго ў спакоi. Надвячоркам наступнага дня яны вярнулiся ў Парыж. Увогуле Люсьен быў не вельмi незадаволены сабою.
      Бацькi сустрэлi сына з вялiкаю радасцю, i мацi спыталася:
      - Ты, прынамсi, падзякаваў пану Бержэру?
      Люсьен крыху пагаманiў з бацькамi пра нармандскiя мясцiны i вёскi i рана лёг спаць. Усю ноч ён праспаў як нявiннае немаўлятка, але назаўтра, прачнуўшыся ранiцай, адчуў, што ўсярэдзiне яго ўсяго нiбыта трасе. Ён устаў i доўга разглядаў сябе ў люстра. "Я педэраст", - нарэшце падумаў ён. I на яго навалiлася пачуццё няўцешнай прыгнечанасцi.
      - Люсьен, уставай, - крыкнула праз дзверы мацi, - табе сёння ў лiцэй.
      - Устаю, мама, - паслухмяна прамовiў Люсьен, але зноў лёг у ложак i пачаў разглядаць на нагах пальцы.
      "Гэта несправядлiва, я ж нiчога не падазраваў, у мяне не было нiякага вопыту". Вось гэтыя пальцы, якiя, адзiн за адным, ссаў мужчына. Люсьен рэзка павярнуў галаву. "А ён ведаў. Ведаў, што тое, чым ён са мною займаецца, мае iмя i што яно называецца - спаць з мужчынам, - ён усё гэта ведаў. Смешна, Люсьен горка ўсмiхнуўся, - можна цэлымi днямi пытацца ў сябе, цi ты разумны, цi ты задзiраеш нос, але так нiколi нiчога не вырашыць. I побач з гэтым ёсць ярлыкi, якiя прылiпаюць да вас адразу, i потым вы вымушаны насiць iх усё жыццё; ну, напрыклад: Люсьен - высокi i бялявы, ён падобны да свайго бацькi, ён адзiны сын у сям'i i, з учарашняга дня, - педэраст. I пра яго будуць казаць: "Ну, Флёр'е, ды вы яго ведаеце: высокi такi, бялявы, што кахаецца з мужчынамi". А людзi будуць адказваць: "А, гэты! Такi высачэзны, падобны да бабы бамбiза? Ну вядома, што ведаем".
      Ён апрануўся i выйшаў, але iсцi ў лiцэй душа ў яго не ляжала. Ён спусцiўся па авеню Ламбаль да Сены i пайшоў па набярэжных. Неба было чыстае, на вулiцах пахла маладымi лiсточкамi, асфальтам i ангельскiм тытунём. Доўгачаканы час надзець новую вопратку на чыстае цела з абноўленаю душой. Усе вакол выглядалi паважна, добрапрыстойна, i толькi Люсьен адчуваў сябе недарэчным i лiшнiм у гэтай вясенняй гармонii. "Я стаю на фатальным схiле, - падумалася яму. Спачатку быў Эдыпаў комплекс, потым садысцка-анальная стадыя, i вось цяпер поўны букет: я - педэраст. Дзе ж мне наканавана спынiцца?" Праўда, выпадак у яго быў яшчэ не сама страшны: не было ж яму так ужо прыемна ад Бержэравых ласак. "А што, калi я прызвычаюся? - з трывогай падумаў ён. - Тады я не здолею без гэтага абысцiся, гэта будзе як морфiй!" Ён абернецца ў разбэшчанага тыпа, яго нiхто не захоча прымаць у сваiм доме, i бацькавы рабочыя будуць толькi смяяцца, калi ён паспрабуе iм загадаць. Люсьен з жывой заклапочанасцю ўявiў свой жудасны лёс. Ён убачыў сябе ў трыццаць пяць год: ён быў манерны i нафарбаваны, i нейкi пан з ордэнам Ганаровага легiёна гнеўна заносiў над iм свой кiй: "Ваша прысутнасць тут, пане, знявага маiм дочкам!" Але раптам Люсьен як спатыкнуўся i разам скончыў гуляць: яму прыгадалася фраза, якую прамовiў Бержэр. Гэта было ў Кадбэку. "Ну, глядзi ты, - сказаў ён, - ды табе ўжо пачынае падабацца!" Што ён хацеў гэтым сказаць? Натуральна, Люсьен быў не жалезны, а калi цябе яшчэ так валтузяць... "Нiчога гэта не значыць", усхвалявана падумаў ён. Але кажуць, гэтыя людзi надзiва дакладна вызначаюць да сябе падобных - у iх гэта як нейкае шостае пачуццё. Люсьен доўга глядзеў на вулiчнага рэгулiроўшчыка, якi кiраваў рухам перад Йенскiм мостам. "Хiба гэты рэгулiроўшчык мог бы мяне ўзбудзiць?" Ён зiрнуў на сiнiя рэгулiроўшчыкавы штаны i ўявiў яго мускулiстыя валасатыя ногi. "Хiба гэта мяне кранае?" З вялiкай палёгкай ён рушыў далей. "Не, усё яшчэ не так страшна, - падумаў ён, я магу яшчэ ўратавацца. Ён проста скарыстаўся маёй збянтэжанасцю, але я не сапраўдны педэраст". Ён паўтараў свой вопыт з кожным мужчынам, якi трапляўся насустрач, i вынiк кожны раз выходзiў адмоўны. "Фу! - падумаў Люсьен. - А я ўжо з гарачкi перапалохаўся!" Гэта было ўсяго папярэджанне, i толькi. Проста паўтараць падобнае нельга нi ў якiм разе, iначай - кепскiя звычкi прылiпаюць занадта хутка. Галоўнае цяпер - як мага хутчэй пазбавiцца ад усiх сваiх комплексаў. Ён вырашыў, нiчога не паведамляючы бацькам, схадзiць на прыём да спецыялiста па псiхааналiзе. А потым ён завядзе каханку i зробiцца нармальным хлопцам, такiм, як i ўсе.
      Люсьен пачаў ужо быў супакойвацца, калi раптам зноў прыгадаў пра Бержэра: у гэты самы час ён быў недзе ў гэтым самым горадзе, ён хадзiў па Парыжы, зачараваны сабой, i цешыўся ўспамiнамi. "Ён ведае маё цела, ведае, якi ў мяне рот, ён сказаў тады: "У цябе такi асаблiвы пах, я яго не забуду". Ён пойдзе хвалiцца сябрам i скажа: "Я яго меў", - нiбыта я нейкая дзеўка. Можа, якраз цяпер ён расказвае пра гэтыя ночы... - сэрца ў Люсьена знямела, - Берлiяку! Я заб'ю яго, калi толькi ён гэтае зробiць: Берлiяк не церпiць мяне, ён раскажа ўсяму класу, i тады мне капцы, нiхто не захоча са мной вiтацца... Я скажу, што гэта няпраўда, - разгублена падумаў Люсьен, - я падам скаргу, я скажу, што ён мяне згвалцiў!" Ён ненавiдзеў Бержэра ўсёю душой: каб не ён, каб не гэты гнюсны i непапраўны характар, усё магло б уладзiцца, нiхто б нiчога не зведаў i Люсьен сам бы нарэшце забыў. "О, каб ён раптам памёр! Божа, мiлы, прашу вас, зрабiце, каб ён памёр сёння ноччу i не паспеў нiкому сказаць. Божа, зрабiце, каб гэтая гiсторыя была пахаваная, вы ж не можаце хацець, каб я быў педэраст! Выходзiць, я цяпер такi ад яго залежу! - са злосцю падумаў Люсьен. - I мне давядзецца-такi зноў хадзiць да яго i рабiць, што ён захоча, i казаць, што мне гэта прыемна... Iначай мне канец!" Ён ступiў яшчэ колькi крокаў i дадаў на ўсякi выпадак: "Божа, зрабiце, каб Берлiяк памёр таксама".
      Люсьен не мог адолець сябе i прымусiць зноў пайсцi да Бержэра. Яшчэ некалькi тыдняў яму ўвесь час вярзлося, што ён сустракае яго на кожным рагу; кожны званок у дзверы прымушаў яго ўздрыгваць, калi ён заставаўся дома, а па начах яму снiлiся жудасныя кашмары: Бержэр гвалцiў яго пасярод лiцэйскага двара, а ўсе "поршнi" стаялi вакол i рагаталi. Тым не менш Бержэр нi разу не паспрабаваў убачыцца з iм i наогул не падаваў нiякiх праяў жыцця. "Ён галiўся толькi на маё цела", - пакрыўджана думаў Люсьен. Берлiяк таксама некуды знiк. Гiгар, якi часам ездзiў з iм па нядзелях на скачкi, сцвярджаў, што той падаўся з Парыжа пасля чарговага прыступу нервовай дэпрэсii. Паступова Люсьен супакоiўся, паездка ў Руан здавалася яму ўжо далёкiм, вычварным сном, якi не меў нiчога агульнага з рэчаiснасцю, ён забыў усе яго падрабязнасцi, i адзiнае, што яшчэ заставалася ў яго ў памяцi, было пачуццё цяжкага паху плоцi, змяшанага з водарам адэкалону, i невыносны сум. Панi Флёр'е некалькi разоў пытала Люсьена, як жыве яго сябар Бержэр, i аднойчы прапанавала:
      - Трэба будзе запрасiць яго ў знак падзякi да нас у Фероль.
      Гэтыя словы прымусiлi Люсьена нарэшце схлусiць.
      - Ён з'ехаў у Нью-Йорк, - адказаў ён.
      Колькi разоў Люсьен ездзiў з Гiгарам i ягонай сястрой на Марну пакатацца ў чоўне. Гiгар навучыў яго танцаваць. "Я выходжу са сну, - казаў ён сабе, - я адраджаюся". Але яшчэ даволi часта яму здавалася, як нешта, нiбы цяжкая ноша, цiсне яму на спiну: гэта былi яго комплексы. Ён падумваў, цi не паехаць яму ў Вену да Фрэйда. "Я паеду без грошай, пайду, калi трэба, пешкi i скажу яму: у мяне нi граша за душой, але я - той самы выпадак". Аднойчы гарачым чэрвеньскiм адвячоркам ён сустрэў на бульвары Сэн-Мiшэль свайго былога выкладчыка фiласофii Бабуэна.
      - Ну што, Флёр'е, - спытаў Бабуэн, - рыхтуецеся ў Цэнтральную?
      - Рыхтуюся, пане, - адказаў Люсьен.
      - Вам можна было б падумаць пра вывучэнне лiтаратуры, - параiў Бабуэн, - у вас добра iшла фiласофiя.
      - А я фiласофiю i не кiдаў, - сказаў Люсьен. - I гэтым летам таксама сёе-тое чытаў. Фрэйда, напрыклад. Дарэчы, - дадаў ён з раптоўным натхненнем, я якраз хацеў у вас, пане, спытаць: што вы думаеце пра псiхааналiз?
      Бабуэн засмяяўся.
      - Гэта мода, - адказаў ён. - I як усе моды, яна пройдзе. Усё, што ёсць лепшага ў Фрэйда, вы знойдзеце ўжо ў Платона. А што да рэшты, - дадаў ён безапеляцыйным тонам, - дык мяне на гэтай мякiне не ашукаеш. Я раiў бы вам лепш пачытаць Спiнозу.
      Люсьен адчуў, як з яго звалiўся вялiкi цяжар. Свiшчучы, ён рушыў пешкi дадому. "Гэта быў проста кашмарны сон, - думаў ён, - але цяпер ад яго нiчога не засталося!" Сонца ў той дзень было яркае i спякотнае, але Люсьен падняў галаву i, не мiргаючы, проста ўтаропiў на яго вочы: гэтае сонца свяцiла ўсiм, i Люсьен таксама меў права глядзець яму ў твар. Ён быў уратаваны! "Лухта! думаў ён. - Усё гэта была лухта! Яны хацелi збiць мяне з тропу, але нiчога ў iх не выйшла". Увогуле, ён заўсёды супрацiўляўся: Бержэр хоць i задурыў яму галаву сваiмi разважаннямi, але ж Люсьен адчуваў, што педэрастыя ў Рэмбо загана, i потым, калi гэты псяюк Берлiяк хацеў прымусiць яго папалiць гашышу, - ён проста паслаў яго вельмi далёка. "Я ледзь не загубiў сам сябе, - падумаў Люсьен, - але мяне зберагло маё маральнае здароўе". Увечары, за абедам, ён глядзеў на свайго бацьку з сiмпатыяй. Пан Флёр'е быў круты ў плячах i меў павольныя, важкiя рухi селянiна, у якiх адчувалася штось ад пароды; вочы ў яго былi шэрыя, металiчныя i халодныя, як у сапраўднага начальнiка. "Я падобны да яго", - падумаў Люсьен. Ён прыгадаў, што ўжо чатыры пакаленнi ўсе Флёр'е, ад бацькi да сына, былi начальнiкi ў прамысловасцi. "Што б там нi казалi, а сямейнасць усё ж iснуе!" - i ён з гордасцю падумаў пра спадчыннае маральнае здароўе ўсiх Флёр'е.
      Тым летам Люсьен не падаваў дакументаў на ўступны конкурс у Цэнтральную школу, i Флёр'е раней звычайнага вярнулiся ў Фероль. Люсьен быў вельмi рады зноў убачыць свой дом, знаёмыя сад i завод, зноў апынуцца ў гэтым цiхiм, маленькiм, ураўнаважаным горадзе: тут быў нiбыта зусiм iншы свет. Ён вырашыў уставаць рана, каб рабiць доўгiя прагулкi па наваколлi.
      - Я хачу напоўнiць лёгкiя чыстым паветрам, - сказаў ён бацьку, - i назапасiць здароўя на будучы год, перад тым як ужо з усяе сiлы налегчы на вучобу.
      Ён хадзiў з маткаю да Буфардзье i да Бэсаў, i ўсе казалi, што ён вельмi вырас i зрабiўся разважным i разумным хлопцам. На канiкулы ў Фероль прыехалi i Эбрар з Вiнкельманам, якiя вывучалi ў Парыжы права. Люсьен часта хадзiў з iмi гуляць, i яны ўспамiналi жарты, якiя падстройвалi абату Жакмару, прыгадвалi вясёлыя паездкi на роварах i ў тры галасы спявалi "Мецскага артылерыста". Люсьену вельмi падабалiся шчырая адкрытасць i надзейнасць сваiх старых прыяцеляў, i ён папракаў сябе, што раней недаацэньваў iх. Ён прызнаўся Эбрару, што зусiм не ўпадабаў Парыжа, але той не мог яго зразумець: бацькi прыстройвалi яго на выхаванне да аднаго абата, дзе за iм быў вельмi добры дагляд; яшчэ i цяпер ён быў пад уражаннем ад сваiх паходаў у Луўр i таго вечара, што правёў у Оперы. Люсьена замiлоўвала такая прастата: побач з Эбрарам i Вiнкельманам ён адчуваў сябе як старэйшы брат i нават пачаў падумваць, што не шкадуе таго неспакойнага жыцця, якое, прынамсi, дазволiла яму выйграць у вопыце. Ён расказаў прыяцелям пра Фрэйда i псiхааналiз i з усмешкай глядзеў, як iх гэта шакавала. Сябры кiнулiся злосна крытыкаваць тэорыю комплексаў, але ўсе iх заўвагi былi наiўныя, i Люсьен лёгка гэта iм паказаў. А потым дадаў, што, гледзячы з фiласофскага пункту погляду, аблуды Фрэйда могуць быць выкрытыя сапраўды вельмi проста. Сябры былi зачараваны Люсьенам, але ён зрабiў выгляд, што не заўважае гэтага.
      Пан Флёр'е растлумачыў Люсьену механiку заводскай вытворчасцi. Ён вадзiў яго ў цэнтральныя карпусы, i Люсьен доўга назiраў, як працуюць рабочыя.
      - Калi я памру, - сказаў пан Флёр'е, - табе трэба будзе ўжо назаўтра быць здольным узяць на сябе ўсё заводскае кiраўнiцтва.
      Люсьен насварыўся на бацьку за гэтыя словы.
      - Стары ты мой бацька, - сказаў ён, - я цябе прашу, не трэба гаварыць пра такое!
      Але потым некалькi дзён ён хадзiў сур'ёзны i думаў пра тую адказнасць, якая рана цi позна павiнна легчы яму на плечы. Бацька i сын вялi доўгiя размовы пра абавязкi ўладальнiка прадпрыемства, i пан Флёр'е растлумачыў Люсьену, што ўласнасць не права, а якраз - абавязак.
      - Як ужо яны нам набрыдлi са сваёй класавай барацьбой, - сказаў ён, - нiбы ў уладальнiка i рабочых процiлеглыя iнтарэсы! Ну, вось вазьмi, Люсьен, напрыклад, мяне. Я ўладальнiк невялiчкага прадпрыемства - той, каго ў Парыжы называюць "гаспадарок". Дык вось, я кармлю добрую сотню рабочых разам з iх сем'ямi. I калi я добра вяду свае справы, яны ж першыя з гэтага карыстаюцца. Але калi я вымушаны буду зачынiць завод - яны адразу апынуцца на вулiцы. Я не маю права, - з нацiскам прамовiў ён, - не маю права весцi свае справы кепска. I гэта i ёсць, што я называю, - "класавая салiдарнасць".
      Больш за тры тыднi ўсё iшло добра; Люсьен ужо амаль зусiм не ўспамiнаў пра Бержэра, ён яму дараваў: проста ён спадзяваўся, што болей у жыццi нiколi яго не ўбачыць. Часам, мяняючы кашулю, ён падыходзiў да люстра i аглядаў сябе са здзiўленнем. "Мужчына пажадаў гэтае цела", - думаў ён. Ён паволi праводзiў рукамi сабе па нагах i думаў: "Гэтыя ногi ўсхвалявалi мужчыну". Беручыся за талiю, ён шкадаваў, што не можа быць адначасова другiм, каб мець магчымасць палашчыцца аб сваё ж цела, як аб мяккi кавалачак ядвабнай тканiны. Часам яму рабiлася шкада сваiх комплексаў: яны былi такiя трывалыя, важкiя, iх змрочная, неабдымная маса запаўняла яго, як своеасаблiвы баласт. Але цяпер усё было скончана: Люсьен у iх болей не верыў i адчуваў у сабе толькi пустую, нудную лёгкасць. Зрэшты, лёгкасць гэта была не такая ўжо непрыемная, яна хутчэй нагадвала пэўную расчараванасць, няхай крыху i мласнаватую, але ўвогуле вельмi выцерпную, якую, у крайнiм выпадку, можна было палiчыць за звычайны сум. "Я - нiшто, - падумаў Люсьен. - Але гэта таму, што нiшто мяне не запэцкала. А Берлiяк - уграз па самыя вушы. I таму я нават згодны быць не вельмi ўпэўненым у сабе: гэта толькi плата за чысцiню".
      Неяк раз, гуляючы на прыродзе, Люсьен сеў на прыдарожным адхоне i задумаўся: "Я спаў цэлыя шэсць гадоў, але ўрэшце разадраў свой кокан". Ён адчуваў ва ўсiм целе жыццёвую сiлу i прыветным позiркам абвёў краявiд. "Я створаны дзеля дзеяння!" - сказаў ён сабе. Але ў тую ж хвiлiну яго думкi пра славу страцiлi ўсякi смак. "Няхай яны крыху пачакаюць, - шэптам прамовiў ён, яны яшчэ ўбачаць, чаго я варты". Яму хацелася, каб гэтыя словы гучалi ўпэўнена, але яны чамусьцi апалi з вуснаў, як пустыя шкарлупiнкi. "Што гэта са мной?" Яго ахапiла дзiўнае хваляванне. Ён адмаўляўся яго прызнаваць: некалi яно ўжо прынесла яму вялiкую шкоду. "Гэта ўсё праз гэтую цiшыню... - падумаў ён, - праз гэты пейзаж..." Навокал не было нi душы, апроч цвыркуноў, якiя марудна цягнулi ў пыле свае жоўтыя i чорныя брушкi. Люсьен цярпець не мог цвыркуноў, яны заўсёды здававалiся яму нiбы паўжывымi. За дарогай, наганяючы сум, распасцiралася шаравая, пакрытая трэшчынкамi пясчаная раўнiна, якая паволi спаўзала да рэчкi. Нiхто не бачыў Люсьена, нiхто не чуў; ён ускочыў на ногi, i яму падалося, што яго рухi не сустракаюць нiякага супрацiўлення, нават сiлы цяжару. Ён стаяў, адзiн, пад полагам шэрых хмараў: ён нiбыта iснаваў у пустаце. "Гэтая цiшыня..." - праплыло ў яго ў галаве. Але гэта было болей, чым цiшыня, - гэта быў нябыт. Краявiд вакол Люсьена быў надзвычай спакойны i невыразны, нечалавечы: здавалася, ён увесь скручваўся i нiбы затрымлiваў подых, каб толькi не патурбаваць яго. "Калi артылерыст вярнуўся ў гарнiзон..." Гук пагас на вуснах, як полымя ў вакууме: вакол не было нi ценю, нi рэха, Люсьен быў адзiн, пасярод гэтай амаль непрыкметнай, бязважкай прыроды. Ён схамянуўся i паспрабаваў аднавiць хаду сваiх думак. "Я створаны дзеля дзеяння. I галоўнае, ува мне ёсць жыццёвая энергiя: я магу дазволiць сабе зрабiць глупства, але нiколi не заходжу далёка, таму што хутка авалодваю сабой". Ён падумаў: "У мяне ёсць маральнае здароўе". Але раптам ён змоўк i ад агiды зморшчыў грымасу, настолькi абсурдным яму здалося гаварыць пра "маральнае здароўе" на гэтай да белi выпаленай дарозе, па якой паўзлi паўздохлыя насякомыя. Ён са злосцю наступiў на цвыркуна i адчуў пад падэшвай маленькую кругленькую гульку. Калi ён падняў нагу, цвыркун яшчэ жыў. Люсьен плюнуў на яго i падумаў: "Я зноў у тупiку. Як i мiнулым летам". Ён прыгадаў пра Вiнкельмана, якi называў яго "асам сярод асаў", пра пана Флёр'е, што ставiўся да яго, як да мужчыны, пра панi Бэс, якая сказала: "Няўжо я сапраўды называла гэтага вялiкага хлопца лялечкай? Ды я цяпер не асмелюся нават сказаць яму "ты", ён мяне палохае". Але ўсе яны былi далёка, вельмi далёка, i яму падалося, што сапраўдны Люсьен таксама недзе згубiўся i тут засталася толькi белая, збянтэжаная лiчынка. "Што я?" Як i на мiнулых канiкулах, пытанне заставалася тое ж, здавалася, яно чакала Люсьена на тым самым месцы, дзе ён яго кiнуў, зрэшты, гэта было нават не пытанне - гэта быў стан. Люсьен пацiснуў плячыма. "Я надта ўедлiвы, - падумаў ён, - i занадта займаюся самакапаннем".
      Наступнымi днямi ён стараўся менш капацца ў сабе i вырашыў засяродзiць увагу на рэчах: ён падоўгу разглядаў падстаўкi пад яйкi, круглыя сурвэткi, дрэвы, вiтрыны; ён вельмi ўсцешыў мацi, ласкава папрасiўшы паказаць яму сталовае серабро. Але гледзячы на серабро, ён думаў, што на яго глядзiць, а позiрк яго засцiлала дрыготкая, жывая смуга. I дарэмна Люсьен намагаўся паглыбiцца ў размову з панам Флёр'е, тая самая суцэльная рэдзенькая смуга, якая сваёю неадчувальнаю матавасцю падманлiва выдавала сябе за святло, неўпрыкмет прасочвалася аднекуль ззаду i ахiнала ўвагу, з якой ён слухаў бацькавы словы: гэтая смуга i была ён сам. Часам, у роспачы, Люсьен кiдаў слухаць i азiраўся, стараючыся спаймаць гэтае мроiва, зiрнуць яму ў твар - але натыкаўся толькi на пустату, смуга зноў заставалася ззаду.
      Жэрмена прыбегла да панi Флёр'е ў слязах: яе брат захварэў на бронхапнеўманiю.
      - Бедная вы мая Жэрмена, - сказала панi Флёр'е, - а вы заўсёды казалi, што ён у вас такi дужы!
      Яна адпусцiла яе на месяц, а пакуль, на падмену, узяла дачку аднаго заводскага рабочага, Бертачку Мозэль, якой было семнаццаць гадоў. Яна была невялiчкага росту, з бялявымi косамi, закручанымi вакол галавы, i ледзь прыкметна накульгвала. Паходзiла яна з Канкарно, i таму панi Флёр'е папрасiла яе насiць каптурок з карункамi: "Так будзе гожай". З першых жа дзён кожны раз, калi дзяўчына сустракала Люсьена, у яе вялiкiх сiнiх вачах успыхвала пакорлiвая i палкая зачараванасць, i Люсьен зразумеў, што яна яго абагаўляе. Ён размаўляў з ёю бесцырымонна i часта любiў пытаць: "Ну як, падабаецца вам у нас?" Iдучы па калiдоры, ён дзеля забавы знарок праходзiў так блiзка, каб да яе дакрануцца, i потым глядзеў на рэакцыю. Але ўвогуле яна яго замiлоўвала; яе цiхмянае каханне дарыла яму неацэнную маральную падтрымку, i Люсьен часта з лёгкiм хваляваннем задумваўся пра той вобраз, якi мог скласцiся пра яго ў Берты. "Я, вядома, зусiм не падобны на тых маладых рабочых, да якiх яна ходзiць". Аднойчы ён прыдумаў падставу, каб завесцi ў буфетную Вiнкельмана, i той прызнаў, што яна вельмi добра складзеная.
      - Шчаслiўчык ты, - падсумаваў ён, - быў бы я на тваiм месцы, абавязкова ёй прызаняўся б.
      Але Люсьен быў у нерашучасцi: ад Берты пахла потам, i яе чорная блузка пад пахамi была ўся паедзеная.
      Аднойчы дажджлiвым вераснёўскiм адвячоркам панi Флёр'е з'ехала на машыне ў Парыж, i Люсьен застаўся адзiн. Ён ляжаў у сваiм пакоi на ложку i пазяхаў. Яму здавалася, што ён - нейкае капрызнае, зменлiвае, няўлоўнае воблака, увесь час тое самае i кожны раз iншае, з краямi, што ўвесь час распускаюцца i кудлацяцца ветрам. "Цiкава, дзеля чаго я жыву?" Ён ляжаў, страўляючы ежу, пазяхаў, чуў, як дождж барабанiць у шыбы, i ў яго ў галаве раскудзельваўся, плыў бялявы туман: а што далей? Гэта было не iснаванне - гэта было чорт ведае што, i абавязкаў, якiя ён будзе вымушаны выконваць пазней, наўрад цi хопiць, каб яго апраўдаць. "Увогуле, я не прасiў, каб мяне нарадзiлi", - падумаў ён. Але ён быў занадта прыгнечаны, каб развiваць свае думкi ў гэтым напрамку: ён устаў, запалiў цыгарэту i спусцiўся ў кухню, каб папрасiць Берту зрабiць яму трошкi чаю.
      Яна не бачыла, як ён увайшоў. I калi Люсьен крануў яе за плячо - аж падскочыла.
      - Я вас напалохаў? - спытаўся Люсьен.
      Яна глядзела на яго з перапуджаным выглядам, абапершыся абедзвюма рукамi на стол, грудзi ў яе высока хадзiлi; нарэшце яна ўсмiхнулася i адказала:
      - Ды ўжо ж я зусiм не чакала, я i не думала, што хто тут ёсць.
      Люсьен адказаў паблажлiваю ўсмешкай i прамовiў:
      - Вы былi б вельмi ласкавая, каб зрабiлi мне трошкi гарбаткi.
      - Зараз, зараз, усё зраблю, пане Люсьен, - хутка адказала яна i кiнулася да плiты: прысутнасць Люсьена, вiдаць, яе вельмi бянтэжыла. Люсьен па-ранейшаму нерашуча стаяў у дзвярах.
      - Ну што, - спытаў ён бацькоўскiм тонам, - як вам у нас - падабаецца?
      Берта стаяла да яго спiнай i напаўняла з крана рондаль. Шум вады заглушыў яе словы. Люсьен трошкi счакаў i, калi яна паставiла рондаль на газ, зноў спытаўся:
      - Вы ўжо палiлi калi-небудзь?
      - Зрэдку, - апаслiва адказала дзяўчына.
      Ён раскрыў пачак "Кравэна" i працягнуў ёй, Люсьен быў не надта сабой задаволены: яму здавалася, што ён сябе кампраметуе; ён не павiнен быў прапаноўваць ёй запалiць.
      - Вы хочаце... каб я запалiла? - здзiўлена прамовiла яна.
      - Чаму не?
      - Панi будзе сварыцца.
      У Люсьена ўзнiкла непрыемнае пачуццё змоўнiцкасцi. Ён засмяяўся i сказаў:
      - А мы ёй не скажам.
      Берта пачырванела, узяла цыгарэту кончыкамi пальцаў i ўсунула яе ў рот. "Цi павiнен я даць ёй агню? Не, напэўна, гэта будзе няправiльна". Ён сказаў:
      - Ну дык што ж вы не прыкурваеце?
      Берта яго крыху раздражняла; яна стаяла чырвоная i пакорлiвая, растапырыўшы рукi i сцiснуўшы губы трубачкай; можна было падумаць, што ў роце ў яе тэрмометр. Нарэшце яна ўзяла з бляшанай скрынкi сярнiчку, чыркнула ёю i, лыпаючы вачыма, пусцiла колькi клубоў.
      - Мяккiя, - сказала яна.
      Потым паспешлiва выняла цыгарэту з рота i нязграбна сцiснула яе ўсiмi пяццю пальцамi. "Прыроджаная ахвяра", - падумаў Люсьен. Але потым, калi ён спытаў, цi падабалася ёй жыць у Брэтанi, яна трошкi адтала, пачала расказваць, якiя розныя ў iх ёсць брэтонскiя каптуркi, i нават цiхiм фальшывым галасочкам праспявала песеньку пра Распардэна. Люсьен незласлiва з яе пакеплiваў, але яна не разумела жартаў i толькi глядзела на яго з абалдзелым выглядам: у такiя моманты яна рабiлася падобная да труса. Люсьен сеў на зэдаль i, не адчуваючы ўжо нiякай скаванасцi, прапанаваў:
      - Ды вы сядайце.
      - О, не-не, пане Люсьен, цi можна пры пане Люсьене...
      Тады ён узяў яе пад пахi i пасадзiў сабе на каленi.
      - А так? - спытаў ён.
      Яна паддалася i адно прашаптала: "Вам на каленi?" - з нейкай дзiўнаю iнтанацыяй, у якой адначасова чулiся i захопленасць, i папрок; Люсьен падумаў: "Нешта мяне заносiць, абсалютна не варта было заходзiць гэтак далёка". Ён прамаўчаў. Дзяўчына сядзела ў яго на каленях, цёпленькая i цiхмяная, i Люсьен адчуваў, як б'ецца ў яе сэрца. "Яна мая рэч, - падумаў ён, - я магу зрабiць з ёй усё, што захачу". Ён выпусцiў яе, узяў iмбрычак i падняўся ў свой пакой: Берта не зрабiла нiякага руху, каб яго затрымаць. Раней чым напiцца чаю, Люсьен вымыў рукi духмяным матчыным мылам, бо ад iх пахла падпахамi.
      "Няўжо я з ёю перасплю?" Наступнымi днямi Люсьен быў дужа занепакоены гэтай невялiчкай праблемай; Берта ўвесь час узнiкала ў яго на праходзе i глядзела на яго вялiкiмi сумнымi спанiелевымi вачыма. Але мараль перамагла: Люсьен зразумеў, што рызыкуе зрабiць яе цяжарнаю (у яго ў падобных рэчах бракавала вопыту, а купiць прэзерватывы ў Феролi было немагчыма - яго тут усе ведалi), а гэта наклiкала б на пана Флёр'е вялiкiя непрыемнасцi. Апроч таго, ён пераканаў сябе, што пасля на заводзе ў яго будзе меней аўтарытэту, калi дачка якога-небудзь рабочага зможа хвалiцца, што некалi з iм спала. "Я не маю права да яе дакранацца". Апошнiмi днямi верасня ён пачаў пазбягаць заставацца з Бертай адзiн.
      - Ну, - сказаў яму Вiнкельман, - чаго ты яшчэ чакаеш?
      - Нiчога, - суха азваўся Люсьен, - проста я не хачу. Мне не падабаецца рабiць з наймiчкi наложнiцу.
      Вiнкельман, якi ўпершыню пачуў пра наложнiц, цiха свiснуў i змоўк.
      Люсьен быў вельмi горды сабой: ён абышоўся з Бертай, як сапраўдны шыкоўны тып, i гэта акупала шмат яго ранейшых памылак. "Яе заставалася толькi сарваць", - казаў ён сабе з пэўным жалем. Але па развазе вырашыў: "Увогуле, можна сказаць, што я яе меў: яна аддалася, але я адмовiўся". I ён палiчыў, што з гэтага часу ён больш не нявiннiк. Падобныя прыемныя думкi цешылi яго яшчэ некалькi дзён, але i яны ўрэшце расталi ў тумане. У кастрычнiку, адпраўляючыся на заняткi, ён адчуваў сябе гэтак жа змрочна, як у пачатку мiнулага навучальнага года.
      Берлiяк так i не з'явiўся, i нiхто не меў ад яго навiн. Люсьен заўважыў вакол шмат незнаёмых твараў: яго сусед справа, напрыклад, на прозвiшча Лемардан, год правучыўся на матэматычных курсах у Пуацье. Ён быў яшчэ вышэйшы за Люсьена i дзякуючы сваiм чорным вусам выглядаў зусiм як дарослы мужчына. Сустрэча з таварышамi не прынесла Люсьену задавальнення, яны здавалiся яму шумлiвымi i бязвiннымi дзецьмi: семiнарысты. Ён яшчэ, праўда, далучаўся да iх калектыўных выбрыкаў, але праз паблажлiвасць, на якую, зрэшты, меў поўнае права, як другакурснiк. Лемардан яго вабiў больш - у iм адчувалася сталасць; але гэтая сталасць, вiдаць, далася яму не так, як Люсьену, за кошт шматлiкiх спроб i памылак: ён быў дарослы ад нараджэння. Люсьен часта з захапленнем глядзеў на гэтую буйную, задумлiвую галаву, без шыi, коса пасаджаную на плечы: здавалася, у яе немагчыма нiчога ўвапхнуць - нi праз вушы, нi праз гэтыя маленькiя, шклiстыя i ружовыя кiтайскiя вочкi. "Гэта тып з перакананнямi", - з павагай думаў Люсьен; ён не без зайздрасцi пытаўся ў сябе, чым можна тлумачыць гэтую ўпэўненасць, якая дазваляе Лемардану дзейнiчаць з такою самаўсвядомленасцю. "Вось якiм я павiнен быць: як скала". Яго нават крыху здзiўляла, што Лемардан яшчэ можа ўспрымаць нейкiя матэматычныя вылiчэннi; але пан Юсон яго супакоiў, раздаўшы сшыткi з першай кантрольнай: Люсьен быў на сёмым месцы, а Лемардан атрымаў "пяць" i меў семдзесят восьмы вынiк; усё стала на сваё месца. Лемардана адзнака не ўсхвалявала; здавалася, ён чакаў горшага, i наогул - яго маленечкi рот i вялiкiя, гладкiя i жоўтыя шчокi былi створаны не дзеля таго, каб выяўляць пачуццi; гэта быў Буда. Угняўлёнага яго бачылi толькi аднойчы - у той дзень, калi Левi штурхнуў яго ў раздзявальнi. Спачатку ён, пылаючы вачыма, разоў дзесяць пранiзлiва рыкнуў i пасля закрычаў: "Прэч, у Польшчу! У Польшчу, жыд пархаты! I каб да нас не прыязджаў тут смярдзець!" Ён насунуўся на Левi ўсiм торсам, i яго магутнае цела захiсталася на доўгiх нагах. Урэшце, ён такi ўляпiў яму пару поўхаў, i маленькi Левi папрасiў прабачэння: на гэтым усё i скончылася.
      Кожны чацвер Люсьен хадзiў да Гiгара, i яны разам выпраўлялiся на танцулькi да сябровак яго сястры. Але ўрэшце Гiгар прызнаўся, што гэтыя скокi яму ўжо абрыдлi.
      - У мяне ёсць адна сяброўка, - па сакрэце паведамiў ён, - першая майстрыха ў Плiснье, на вулiцы Руаяль. I ў яе ёсць прыяцелька, у якой якраз нiкога няма. Дык вось, калi можаш, хадзi з намi ў суботу.
      Люсьен закацiў бацькам сцэну i дамогся дазволу гуляць па вечарах у суботу; ключ, як было дамоўлена, яму павiнны былi пакiдаць пад каберцам.
      У дзевяць гадзiн ён сустрэўся з Гiгарам у бары на вулiцы Сэнт-Анарэ.
      - Зараз убачыш, - сказаў Гiгар, - Фанi зацная баба, i сама галоўнае - умее апранацца.
      - А мая?
      - Я яе не ведаю; знаю толькi, што яна падручная швачка i ў Парыжы нядаўна, яна з Ангулему. Дарэчы, - дадаў ён, - ты ж глядзi, не дай маху. Мяне зваць П'ер Дара. А ты ў нас бялявы, дык я сказаў, што ў цябе ангельская кроў, так лепей. I зваць цябе Люсьен Баньер.
      - А навошта гэта? - заiнтрыгавана спытаў Люсьен.
      - Ты што, стары, - адказаў Гiгар, - гэта ж прынцып. Можаш рабiць з гэтымi бабамi ўсё, што хочаш, але нiколi не называй iм сапраўднага свайго iмя.
      - А-а, - сказаў Люсьен. - А чым я займаюся ўвогуле?
      - Можаш сказаць, што студэнт, гэта сама лепшае. Цямiш? Па-першае, iх гэта ўсцешыць, а па-другое, ты будзеш не абавязаны рабiць багатыя пачастункi. Мiж iншым наконт выдаткаў - натуральна, усё напалам; толькi сёння давай я зафундую: я тут ужо прызвычаiўся; у панядзелак я скажу, колькi ты вiнен.
      Люсьен адразу падумаў, што Гiгар хоча мець невялiкую выгаду. Але пасля ўсмiхнуўся: "Якi я ўжо зрабiўся недаверлiвы". Хвiлiнай пазней у бар увайшла Фанi; гэта была высокая, худая i чарнявая дзяўчына з доўгiмi ляжкамi i вельмi нафарбаваным тварам. Яе выгляд трошкi збянтэжыў Люсьена.
      - Гэта Баньер, пра якога я табе гаварыў, - пазнаёмiў Гiгар.
      - Вельмi прыемна, - сказала Фанi, блiзарука прыжмурыўшы вочы. - А гэта мая сяброўка, Мод.
      Люсьен убачыў маленькую незразумелага ўзросту кабецiну з перакуленым вазонам на галаве. Яна была зусiм ненафарбаваная i побач з блiскучаю Фанi здавалася шэрай. Люсьен быў горка расчараваны, але супакоiўся, заўважыўшы, што ў яе даволi прыгожы рот, - дый потым, з ёю яму, прынамсi, не трэба будзе курчыць з сябе немаведама што. Гiгар загадзя паклапацiўся заплацiць за выпiтае i, скарыстаўшыся сумятнёй, што ўзнiкла пасля прыходу, злаўчыўся весела падштурхнуць дзяўчат да дзвярэй, так i не даўшы iм часу чым-небудзь пачаставацца.