Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)

Сартр Жан Поль
Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)

      Жан-Поль Сартр
      Начальнiкава дзяцiнства
      Пераклаў Змiцер Колас
      "Я проста чароўны ў гэтым анёльскiм гарнiтурчыку". Гэта панi Парцье так сказала маме: "Ваш сынуля сапраўдны цуд! Ён проста чароўны ў гэтым анёльскiм гарнiтурчыку". Пан Буфардзье падцягнуў Люсьена да сябе i, паставiўшы мiж каленяў, палашчыў за плечы. "Ды гэта ж дзяўчынка, - з усмешкай прамовiў ён. Ану, як цябе зваць? Жаклiна, Люсьена, Марго?" Люсьен густа пачырванеў i буркнуў: "Мяне зваць Люсьен". Ён быў i сам ужо не вельмi ўпэўнены, што ён не дзяўчынка: вельмi многiя абдымалi i цалавалi яго, называючы пры гэтым паненкай, i ўсе лiчылi, што ён вельмi прыгожанькi ў гэтай доўгай блакiтнай сукенцы з празрыстымi крылцамi, з голымi да плечаў ручкамi i такiмi бялявымi кудзеркамi. Люсьен баяўся, каб людзi раптам не вырашылi, што ён болей не хлопчык, бо тады пярэч - не пярэч, нiхто цябе слухаць не будзе, I яму нiколi ўжо не дазволяць расставацца з сукенкай, хiба што перад сном, а ранiцай, прачынаючыся, ён зноў будзе бачыць яе ў нагах каля ложка. А калi днём ён захоча пiпi, яму трэба будзе яе задзiраць, як Нанеце, i садзiцца на кукiшкi. I ўсе будуць казаць яму: "Мiлая мая любачка". "А можа, ужо так i ёсць, можа, я ўжо дзяўчынка?" Усярэдзiне ён адчуваў такую млявасць i слодыч, што яму рабiлася нават крыху млосна; словы зляталi з яго губ, прамоўленыя вельмi мяккiм, вельмi пяшчотным голасам, i, абыходзячы госцяў, ён раздорваў кветкi вельмi зграбнымi, плаўнымi рухамi; яму так i карцела пацалаваць сябе ў згiн рукi каля локця. Ён падумаў: усё гэта не па-сапраўднаму, гэта быццам. Яму вельмi падабалася, калi штось было быццам, а больш за ўсё ён навесялiўся ў апошнi дзень перад вялiкiм постам; яго прыбралi тады ў П'еро, i яны з Рыры лёталi, гарлалi, скакалi паўсюль i хавалiся пад сталамi. А мама дала яму лёгенькага плескача ларнетам i сказала: "Я ганаруся сваiм сынулькам". Яна была самавiтая i прыгожая - сярод усiх паняў яна была сама высокая i найтаўсцейшая. Калi Люсьен прабягаў каля доўгага, пакрытага белай сурвэткай буфета, тата, якi стаяў якраз побач i пiў з келiха шампанскае, ухапiў яго i, падняўшы на рукi, сказаў: "Ну што, паночку!" Люсьену захацелася заплакаць i сказаць: "Ну!" I ён папрасiў апельсiнавага напiтку, бо той быў вельмi халодны i яму заўсёды забаранялi яго пiць. Яму налiлi ўсяго на два пальцы ў зусiм маленькую шкляначку. Смак у напiтку быў дзiўны i лiпкi, але ён быў зусiм не такi ўжо халодны. Люсьен раптам прыгадаў, як яму, калi ён быў хворы, давалi пiць з апельсiнавым напiткам рыцыну. Ён загаласiў i супакоiўся толькi тады, калi апынуўся ў машыне, мiж мамай i татам. Мама прыцiскала Люсьена да сябе, яна была цёплая i духмяная, i мяккая ў сваёй ядвабнай сукенцы. Час ад часу ў машыне ўсё рабiлася белае, нiбы крэйда, Люсьен пачынаў лыпаць вачыма, браткi на мамiнай кофце вынырвалi з прыцемку, i ён раптам адчуваў iх водар. Ён трошкi яшчэ ўсхлiпваў, але ўсярэдзiне адчуваў прыемную вынегу, i казытанне, i нейкую ледзь прыкметную лiпкую слодыч, як у апельсiнавага напiтку; яму хацелася паплюхацца ў сваiх маленькiх начоўках, i каб мама мыла яго гумовай вяхоткай. Яму дазволiлi легчы ў мамiнай i татавай спальнi, як тады, калi ён яшчэ быў немаўлятка; ён смяяўся, рыпеў спружынамi на маленечкiм ложку, i тата сказаў: "Ён вельмi ўзбудзiўся". Яму далi трошкi вады, настоенай на апельсiнавых кветках, i ён убачыў тату без пiнжака.
      Назаўтра Люсьен быў упэўнены, што нешта забыў. Ён выдатна памятаў сон, якi яму снiўся: тата i мама былi ў анёльскiм адзеннi. Люсьен голы сядзеў на гаршку, граў на бубне, а тата i мама ляталi вакол - гэта быў нейкi кашмар. Але да сну было нешта яшчэ: Люсьен, вiдаць, прачынаўся. I калi ён стараўся ўспомнiць, то бачыў доўгi чорны тунель, асветлены маленькай сiняю лямпачкай, вельмi падобнай да начнiка, што кожны вечар запальвалi ў бацькоўскiм пакоi. I недзе ў самай глыбiнi гэтага чорна-сiняга змроку нешта адбывалася - нешта белае. Ён сеў на падлогу каля мамы i ўзяў бубен. Мама сказала: "Золатка маё, ты чаго глядзiш на мяне такiмi вочкамi?" Люсьен апусцiў вочы i, ударыўшы ў бубен, крыкнуў: "Бом-бом-тарабом!" А калi мама адвярнула галаву, пачаў пiльна яе разглядаць, нiбы бачыў упершыню. Вядома, ён пазнаваў i сiнюю сукенку з палатнянаю ружай, i твар. Але цяпер нешта было трошкi iначай. Раптам яму падумалася, што - вось-вось, ён крыху яшчэ пра гэта падумае i знойдзе, чаго шукаў. Тунель асвяцiўся бледна-шэрым агнём, стала вiдаць, як там нешта варушыцца. Люсьен спалохаўся i закрычаў: тунель знiк.
      - Што з табой, мiлая мая ясачка? - спытала мама. Яна апусцiлася побач на каленi i глядзела занепакоена.
      - Я дурэю, - сказаў Люсьен.
      Ад мамы добра пахла, але ён баяўся, каб яна да яго не дакранулася: яна здавалася яму нейкай дзiўнай. Зрэшты, i тата - таксама. Ён вырашыў, што болей нiколi не будзе спаць у iхнiм пакоi.
      Наступнымi днямi мама нiчога не заўважала. Як i звычайна, Люсьен як хвосцiк бегаў паўсюль за ёю, трымаючыся за спаднiцу, балбатаў, як сапраўдны маленькi мужчына, i аднойчы папрасiў расказаць пра Чырвонага Каптурка. Мама ўзяла яго на каленi i, падняўшы палец, з усмешкаю пачала сур'ёзна распавядаць пра воўка i старую бабульку. Люсьен глядзеў на маму, паўтараючы: "А што тады?" - i час ад часу кратаў кудзеры, што звiсалi маме на шыю; але слухаць яе не слухаў, ён думаў - цi сапраўдная гэта яго мама? Калi яна скончыла казку, ён папрасiў:
      - Мама, раскажы, як ты была дзяўчынка.
      I мама пачала расказваць. Але можа быць, яна хлусiла. Можа быць, раней яна была хлопчык, i на яе ўвесь час надзявалi сукенкi - як на Люсьена тым вечарам, - i яна iх так i пачала насiць, прыкiдваючыся дзяўчынкай. Ён цiхутка памацаў прыгожыя мамiны рукi, якiя пад ядвабам здавалiся мяккiмi, нiбы масла. А што будзе, калi з мамы здымуць сукенку i яна надзене татавы штаны? Можа быць, у яе адразу пачнуць расцi чорныя-чорныя вусы? Ён з усяе сiлы сцiснуў мамiны рукi; у яго было такое ўражанне, што зараз проста ў яго на вачах яна ператворыцца ў якога страшнага звера цi, можа, абярнецца ў тую барадатую цётку, што ён бачыў на кiрмашы. Мама засмяялася, шырока разявiўшы рот, i Люсьен убачыў яе ружовы язык i глыбокую глотку: там было слiзка i брыдка, i яму захацелася плюнуць.
      - Ха-ха-ха! - смяялася мама. - Як ты мяне цiснеш, маленькi ты мой чалавечак. Ану, сцiснi яшчэ мацней. Так моцна, як любiш.
      Люсьен узяў прыгожую мамiну руку, унiзаную сярэбранымi пярсцёнкамi, i пакрыў яе дробнымi буськамi. Але назаўтра, калi мама сядзела побач i, трымаючы яго за рукi, каб ён не ўпаў з гаршка, сказала: "А-а-а, Люсьен, а-а-а, патужся, маё золатка, прашу цябе", - ён раптам перастаў тужыцца i, пераводзячы дых, спытаў: "А ты напраўду мая сапраўдная мама?" Яна адказала: "Дурненькi", - i запыталася, цi хутка ў яго што-небудзь выйдзе. З гэтага дня Люсьен быў упэўнены, што мама з iм грае камедыю, i ўжо нiколi больш не казаў, што ажэнiцца з ёй, калi вырасце. Зрэшты, у яго не было нiякага ўяўлення, у чым была гэта камедыя: можа быць, той ноччу з тунелем прыйшлi зладзеi i проста з ложка ўкралi яго маму i тату, а замест iх падклалi вось гэтых? Цi, можа, тата i мама былi сапраўдныя, але ўдзень яны выконвалi ролю, а ўначы рабiлiся зусiм iншыя? Ён мала здзiвiўся, калi раптам, прачнуўшыся ў калядную ноч, убачыў, як яны хаваюць у камiне цацкi. Назаўтра яны гаварылi пра Каляднага дзеда, i Люсьен рабiў выгляд, што верыць, але думаў, што гэта таксама ўваходзiць у ролю: гэтыя цацкi яны, напэўна, укралi. У лютым у яго пачалася шкарлятына, i ён вельмi весела бавiў час.
      Калi Люсьен ачуняў, у яго ўзнiкла прывычка гуляць у сiрату. Ён сядаў пад каштанам, пасярод парослай траўкай палянкi, набiраў поўныя жменi зямлi i думаў: "Быццам я сiрата, i мяне завуць Луi. I быццам я не еў ужо цэлых шэсць дзён". Пакаёўка Жэрмена клiкала яго снедаць, i тады ён гуляў далей за сталом; тата i мама нiчога не заўважалi. Яны былi быццам зладзеi, якiя ўкралi яго, каб зрабiць сабе памагатага, такога ж зладзюжку. Але ён, як толькi паснедае, уцячэ i ўсiх iх выдасць. Ён еў i пiў вельмi мала: некалi ў кнiжцы "Прытулак Анёла-Заступнiка" ён прачытаў, што, калi вельмi згаладалы чалавек есць першы раз, ён павiнен з'есцi зусiм трошкi. Яго забаўляла, што ўсе вакол таксама гуляюць. Мама i тата гулялi, быццам яны мама i тата; мама гуляла, быццам вельмi хвалюецца, што яе золатка так мала есць, а тата гуляў, быццам чытае газету i часам круцiць перад носам у Люсьена пальцам i кажа: "Балябом, паночку!" I Люсьен таксама гуляў, але ўрэшце ўжо сам не ведаў у што. У сiрату? Цi ў тое, што ён Люсьен? Ён зiрнуў на графiн. Усярэдзiне зiхацеў маленькi чырвоны зайчык, якi скакаў у вадзе, i здавалася, што туды, у ваду, трапiла татава рука: яна была вялiзная i святлiвая, з маленькiмi чорнымi валасiнкамi на пальцах. У Люсьена раптам узнiкла ўражанне, што графiн таксама гуляе, быццам ён графiн. За ўсё снеданне ён так амаль i не дакрануўся да ежы i адвячоркам быў настолькi галодны, што ўкраў добры тузiн слiў, ад якiх ледзь не захварэў на нестраўленне. Тады ён падумаў, што яму надакучыла гуляць у Люсьена.
      Зрэшты, перашкодзiць сабе ў гэтым ён быў няздольны, i яму ўвесь час здавалася, што ён гуляе. Яму хацелася быць такiм, як пан Буфардзье - такiм жа сур'ёзным i непрыгожым. Калi пан Буфардзье прыходзiў да iх на абед i, схiляючыся да мамiнай рукi, казаў: "Маё шанаванне, мiлая панi", - Люсьен стаяў пасярод гасцiнай i глядзеў на яго вачыма, поўнымi захаплення. Але ўсё, што адбывалася з Люсьенам, было несур'ёзна. Калi ён падаў i набiваў гузак, ён нават часам пераставаў плакаць i думаў: "Цi мне сапраўды такая ўжо вава?" Тады яму рабiлася яшчэ сумней, i ён яшчэ мацней плакаў. Аднойчы, калi ён пацалаваў маму ў руку i прамовiў: "Маё шанаванне, мiлая панi", - мама ўскудлацiла яму валасы i сказала: "Гэта нядобра, маё мышанё, нельга смяяцца з дарослых". Люсьен быў зусiм збiты з панталыку. Трошкi важнасцi яму ўдавалася набыць толькi ў першую i трэцюю пятнiцу месяца. Гэтымi днямi да мамы ў госцi прыходзiла шмат розных паняў, сярод якiх дзве цi тры заўсёды былi ў жалобе: Люсьену падабалiся гэтыя панi ў жалобе, асаблiва калi ў iх былi вялiкiя ступакi. Дый увогуле ён любiў быць сярод дарослых: яны былi такiя паважныя - з iмi нiколi не ўзнiкала думкi, што яны могуць забыцца ў ложку за такiмi рэчамi, якiя робяць маленькiя хлопчыкi; на iх заўсёды надзета столькi i такога цёмнага, што нават немагчыма ўявiць, што ў iх пад усiм гэтым ёсць. Калi яны збiраюцца разам, яны ядуць усякае рознае, i нават смех у iх такi важны; i ўсё так прыгожа, як на iмшы. Яны ставiлiся да Люсьена, як да сапраўднай асобы. Панi Куфэн садзiла яго сабе на каленi i, мацаючы за лыткi, абвяшчала: "Гэта найчароўнейшы красунчык, якога я калi-небудзь бачыла". Потым яна пачынала распытваць, што яму падабаецца, цалавала яго i пыталася, што ён хоча рабiць, калi вырасце. А ён то адказваў, што будзе вялiкiм генералам, як Жана д'Арк, i забярэ ў немцаў Эльзас-Латарынгiю, то хацеў быць мiсiянерам. I кожны раз ён шчыра верыў у тое, што кажа. Панi Бэс была высокая i дужая кабета з маленькiмi вусiкамi. Яна куляла Люсье на на спiну i, лашчачы, прымаўляла: "Вось мая маленькая лялечка". Люсьен быў зачараваны, ён дадушы смяяўся i курчыўся пад казытлiвымi ласкамi i ўяўляў сябе чароўнай маленькаю лялечкай, зробленай для дарослых; яму хацелася, каб панi Бэс распранула яго, памыла i паклала спаткi ў маленькай калысцы, як гумовага галышыка. I часам панi Бэс казала: "А лялечка ў нас размаўляе?" - i раптам нацiскала яму на жывот. Тады Люсьен прыкiдваўся завадной лялькай i сцiснутым голасам прамаўляў: "Пiп", - i яны абое смяялiся.
      Аднойчы кюрэ, якi кожную суботу прыходзiў да iх на сняданак, спытаў, цi любiць ён сваю маму. Люсьен абажаў сваю прыгожую мамачку i свайго татулю, якi быў такi дужы i добры. Ён зiрнуў свяшчэннiку ў вочы i адказаў: "Люблю!" - з такiм надзьмутым i ўпартым выглядам, што ўсе разам засмяялiся. Галава ў свяшчэннiка была падобная да малiны - уся чырвоная i бародаўчатая, i на кожнай бародаўцы расло па адной валасiне. Ён сказаў Люсьену, што гэта добра i што заўсёды трэба любiць сваю маму, а потым спытаў, каго Люсьен любiць болей маму цi Пана Бога. Люсьен не змог здагадацца адразу, якi трэба даць адказ, ён затрос бялявымi кудзеркамi, забрыкаў нагамi i закрычаў: "Бом-тарарара-бом!" А дарослыя адразу пачалi гаманiць пра сваё, нiбыта яго не было. Тады ён схапiў свой трысняговы кiёк, кiнуўся ў сад i праз заднюю фортку выбег за агароджу.
      Натуральна, Люсьен нiколi не павiнен быў выходзiць з саду, гэта было забаронена, i звычайна ён быў паслухмяны хлопчык, але ў той дзень яму хацелася пасваволiць. Ён задзiрлiва зiрнуў на вялiкi куст крапiвы; адразу было вiдаць, што тут - забароннае месца: мур быў крыху чарнаваты, крапiва - злая i шкодная, i пад самым кустом крапiвы нагадзiў сабака; вакол пахла раслiнамi, сабачым калам i цёплым вiном. Люсьен пачаў сцябаць крапiву кiёчкам i закрычаў:
      - Я люблю маю маму, я люблю маю маму!
      Ён бачыў, як у крапiвы ламаюцца i мiзэрна панiкаюць сцяблiны i як iх белаватыя, пакрытыя пушыстымi валосiкамi шыйкi раскудзельваюцца на дробныя валаконцы, выпускаючы белы сок. Ён чуў, як нейкi тонкi i самотны галасок крычыць: "Я люблю маю маму, я люблю маю маму". Побач лётала i гудзела тоўстая сiняя муха: муха была гнаявая, i Люсьен вельмi яе баяўся; ноздры яму распiраў моцны, забаронны, гнiлосны i спакойны пах. Ён паўтарыў яшчэ раз:
      - Я люблю сваю маму!
      Але голас здаўся яму чужы, ён жудасна напалохаўся i без аглядкi кiнуўся назад у гасцiную. Пачынаючы з гэтага дня Люсьен быў упэўнены, што не любiць мамы. Ён адчуваў сябе вiнаватым i таму зрабiўся яшчэ больш ласкавы, ён лiчыў, што трэба ўсё жыццё рабiць выгляд, быццам любiш сваiх бацькоў, iначай усе будуць цябе лiчыць злосным вiсусам. Панi Флёр'е заўважала, што з кожным днём сын з ёю ўсё больш пяшчотны; тым летам якраз пачалася вайна, тата пайшоў бiцца на фронце, i мама ў сваёй журбе была шчаслiвая ўжо тым, што Люсьен зрабiўся такi ўважлiвы. Надвячоркам, калi яна з цяжкай душою сядзела ў садзе на раскладным шэзлонгу, ён бегаў у пакой па падушку, якую падсоўваў ёй пад галаву, цi пакрываў капаю ногi, а яна, адбiваючыся, смяялася: "Ды мне будзе горача, мой ты чалавечак, якi ж ты клапатлiвы!" Тады ён, ледзь пераводзячы дых, iмпэтна цалаваў яе i казаў: "Мая мамачка! Мая!" - i потым бег пад каштан. Аднойчы, седзячы пад каштанам, Люсьен сказаў: "Каштан!" - i счакаў. Але нiчога не адбылося. Мама ляжала на верандзе, яна здавалася зусiм маленькаю ў цяжкай, задушлiвай цiшынi. Пахла цёплай травой, можна было б пагуляць у падарожнiка, якi апынуўся ў дрымучым лесе, але ў Люсьена ўжо знiкла ахвота гуляць. Паветра дрыжала па-над чырвоным грэбенем мура, сонца ляжала пякучымi плямамi на зямлi i на руках у Люсьена.
      - Каштан!
      Было вельмi дзiўна: калi Люсьен казаў маме: "Мая прыгожая мамачка! Мая!" мама ўсмiхалася; калi ён аднойчы назваў Жэрмену "дурында", Жэрмена заплакала i паскардзiлася яго маме. А калi ён казаў: "Каштан", - абсалютна нiчога не адбывалася. Ён прамармытаў цераз зубы:
      - Гадкае дрэва! - i не трацячы надзеi, счакаў зноў.
      Але ўбачыўшы, што дрэва не варухнулася, паўтарыў гучней:
      - Гадкае дрэва, гадкi каштан, чакай, я табе пакажу!
      I ён ударыў яго некалькi разоў нагамi. Але дрэва стаяла спакойна - так, нiбыта было драўлянае. За абедам Люсьен сказаў маме:
      - А ведаеш, мама, дрэвы, аказваецца, драўляныя.
      У той дзень панi Флёр'е не атрымала лiста з паўдзённаю поштай i суха адказала сыну:
      - Не строй з сябе дурня.
      Люсьен абярнуўся ў бядовага шкоднiка. Ён ламаў усе цацкi, каб паглядзець, як яны зроблены, скрэмзаў на фатэлi падлакотнiк татавым лязом i ў гасцёўнi скiнуў на падлогу старажытную грэчаскую статуэтку, бо яму карцела даведацца, што ў яе ўсярэдзiне; на прагулцы ён ссякаў кiйком галоўкi ў раслiн i кветак i кожны раз быў вельмi расчараваны: усе рэчы здавалiся яму бязглуздымi, яны ў сапраўднасцi нiбыта не iснавалi. Мама часта пыталася ў яго, паказваючы на кветку цi дрэва:
      - А гэта як называецца?
      Але Люсьен адно круцiў галавой i адказваў:
      - Нiяк гэта не называецца, гэта наогул - нiшто.
      Рэчы былi зусiм не вартыя ўвагi. Намнога цiкавей было выдзiраць ножкi ў конiка: тады ён пачынаў дрыжаць у пальцах, нiбы ваўчок, а калi яму нацiснуць на брушка, адтуль вылазiла жоўтая вадкасць. Але ўсё роўна: конiкi не крычалi. Люсьену вельмi хацелася памучыць якога-небудзь звярка, якi б крычаў, калi яму зробiш балюча, - курыцу, напрыклад; але ён не адважваўся да iх падыходзiць.
      У сакавiку вярнуўся з вайны тата: ён быў начальнiк, i таму генерал сказаў, што пан Флёр'е будзе намнога карыснейшы на чале завода, чым у акопе, як немаведама хто. Пан Флёр'е заўважыў, што Люсьен вельмi змянiўся, i аб'явiў, што не пазнае свайго паночка. Люсьен нiбыта ўпаў у дрымоту, ён адказваў млява i марудна, заўсёды трымаў палец у носе цi дыхаў сабе на далонь i потым пачынаў яе нюхаць. Кожны раз яго трэба было малiць, каб ён справiў патрэбы. Цяпер у прыбiральню ён хадзiў сам, але павiнен быў пакiдаць дзверы трошкi адчыненыя, каб мама цi Жэрмена падыходзiлi час ад часу яму памагчы. Ён цэлымi гадзiнамi сядзеў на троне i аднойчы настолькi засумаваў, што заснуў. Доктар сказаў, што хлопчык вельмi хутка расце, i выпiсаў умацавальнага. Мама хацела была навучыць Люсьена новым гульням, але Люсьен лiчыў, што i так iх ужо досыць ведае i што ўсе яны ўрэшце аднолькавыя i вартыя адна другой. Ён часта хадзiў надзьмуты, i гэта таксама была гульня, але даволi забаўная. У ёй трэба было прымушаць хвалявацца маму i адчуваць сябе заўсёды самотным i нейкiм пакрыўджаным, трэба было не надта добра чуць, што табе кажуць, хадзiць нiбыта з зашытым ротам i глядзець вакол мутным позiркам. Усярэдзiне тады рабiлася так цёпла i мякка, як увечары, калi залазiш пад коўдру, i адчуваеш пах свайго цела, i думаеш, што ты ва ўсiм свеце - адзiн. Нарэшце Люсьен ужо не мог не дзьмуцца, i калi тата кплiвым тонам казаў яму: "Ну-у, якiя ў нас бэбахi-мэмахi!" - ён качаўся па падлозе i рыдаў. Ён нярэдка яшчэ круцiўся ў гасцёўнi, калi да мамы прыходзiлi госцi, але цяпер, калi яму падстрыглi бялявыя кудзеркi, дарослыя ўжо не звярталi на яго столькi ўвагi, а калi i звярталi, то каб прачытаць мараль цi расказаць павучальную гiсторыю. Таму, калi да iх у Фероль, уцякаючы ад бамбёжак, прыехалi яго стрыечны брат Рыры са сваёй прыгожаю мамай, цёткаю Бертай, Люсьен быў вельмi рады i паспрабаваў навучыць Рыры таксама гуляць у бэбу. Але той быў вельмi заклапочаны сваёю нянавiсцю да бошаў, i апроч таго у iм яшчэ адчувалася дзiцё, хоць ён на цэлыя шэсць месяцаў быў старэйшы за Люсьена. Увесь твар у Рыры быў у рабацiннi, i яму не заўсёды ўдавалася ўсё як след зразумець. Але менавiта яму Люсьен даверыў, што ён - самнамбул. Ёсць людзi, якiя ўстаюць сярод ночы, i размаўляюць, i гуляюць, не прачынаючыся; Люсьен прачытаў гэта ў кнiжцы "Маленькi ўсёзнайка" i тады ж падумаў, што, напэўна, ёсць нейкi сапраўдны Люсьен, якi ходзiць, гаворыць i па-сапраўднаму любiць сваiх бацькоў уначы, а калi настае ранiца, усё забывае i зноў пачынае прыкiдвацца, што ён Люсьен. Спачатку ён сам верыў у гэтую выдумку толькi напалову, але аднойчы яны пайшлi да зараснiку крапiвы, i Рыры паказаў там Люсьену свой пiцэк i сказаў:
      - Паглядзi, якi ён у мяне вялiкi, я ўжо дарослы хлопчык, а калi ён зусiм вырасце, я буду мужчына i пайду бiцца з бошамi, у акопах.
      Рыры здаўся Люсьену вельмi пацешным, i ён аж пакацiўся ад смеху.
      - Ану, пакажы свой, - сказаў Рыры.
      Яны параўналi, i Люсьенаў аказаўся меншы. Але Рыры махляваў: ён трошкi адцягваў свой, каб зрабiць яго крыху даўжэйшым.
      - У мяне большы, - сказаў Рыры.
      - Ну i што, - спакойна адказаў Люсьен, - а я затое самнамбул.
      Рыры не ведаў, што такое самнамбул, i Люсьен вымушаны быў яму растлумачыць. Скончыўшы тлумачэннi, ён падумаў: "Значыць, я такi сапраўды самнамбул", - i яму жудасна захацелася заплакаць. Яны спалi ў адным ложку i дамовiлiся, што гэтаю ноччу Рыры спаць не будзе, каб сачыць за Люсьенам, а калi той устане, Рыры запомнiць усё, што ён будзе казаць.
      - А пасля ты мяне пабудзiш, i мы паглядзiм, цi буду я што-небудзь памятаць.
      Увечары Люсьен доўга не мог заснуць, i калi пачуў побач сапенне, вымушаны быў сам будзiць свайго брата.
      - Адчапiся, - буркнуў Рыры.
      - Прачынайся! Рыры, ты ж павiнен глядзець, як я ўстану.
      - Дай паспаць, - прамовiў Рыры, ледзь варочаючы языком.
      Люсьен пачаў яго трэсцi i шчыкаць праз начную сарочку. Рыры дрыгнуў нагамi, прачнуўся i так застаўся ляжаць, шырока расплюшчыўшы вочы, з дзiўленай застылай усмешкай. Люсьен пачаў марыць пра ровар, якi яму абяцаў купiць тата, пачуў свiст цягнiка, i потым раптам увайшла пакаёўка i рассунула фiранкi, было восем гадзiн ранiцы. Люсьен так i не даведаўся, што ён робiць уначы. Гэта было вядома аднаму Богу, бо Бог бачыў усё. Люсьен укленчваў у царкве на малiтоўнай лавачцы i стараўся быць паслухмяны, каб мама пасля iмшы пахвалiла яго; але Бога ён ненавiдзеў; Бог ведаў пра Люсьена болей, чым сам Люсьен. Ён ведаў, што Люсьен не любiць нi мамы, нi таты i што ён толькi прыкiдваецца паслухмяным, а сам па вечарах мацае ў ложку пiцэк. На шчасце, Бог не мог усяго памятаць, бо на свеце ёсць столькi маленькiх хлопчыкаў. I калi Люсьен стукаўся лбом i казаў: "Тако-так", - Бог адразу забываў усё, што бачыў. Апроч таго, Люсьен стараўся запэўнiць Бога, што любiць маму, i часам паўтараў у думках: "Як я люблю сваю мiлую мамачку!" Але ўсё роўна нейкi куточак у iм заўжды заставаўся не вельмi ў гэтым упэўнены, i пан Бог, натуральна, бачыў гэты куточак. У такiм выпадку выйграваў Ён. Але часам у тое, што кажаш, удавалася паглыбiцца цалкам. Трэба было, добра артыкулюючы, вельмi хутка прамовiць: "О! Як я люблю сваю мамачку!" - i ўбачыць мамiна аблiчча, i адчуць сябе такiм расчуленым, i цьмяна-цьмяна думаць, што пан Бог на цябе глядзiць, а пасля пра гэта ўжо нават зусiм не думаць, i тады ў вушах пачыналi скакаць словы: мама, мама, МАМА. Вядома, усё гэта доўжылася ўсяго толькi iмгненне, - амаль гэтаксама, як тады, калi Люсьен стараўся ўтрымаць крэсла ў раўнавазе, паставiўшы яго на дзве ножкi. Але калi якраз у гэты момант сказаць: "Така-тук", - пан Бог быў абдураны: ён бачыў усё толькi добрае i гэта заставалася ў яго памяцi назаўжды. Але хутка такая гульня надакучыла Люсьену: яна патрабавала вялiкага намагання, i ўрэшце нiколi немагчыма было цалкам упэўнiцца, выйграў пан Бог цi прайграў. Пасля першай Люсьенавай прычасцi кюрэ сказаў пра яго, што гэта сама пабожны хлопчык усяго катэхiзiса. Люсьен хутка ўсё цямiў i меў добрую памяць, але ў галаве ў яго заўсёды стаяў туман.
      Прасвятленне прыходзiла па нядзелях. Туманная смуга развейвалася, калi Люсьен з татам iшлi прагуляцца па Парыжскай дарозе. На Люсьене быў прыгожы марацкi гарнiтур, яны сустракалi татавых рабочых, i тыя вiталiся з татам i сынам, а тата падыходзiў да iх, i яны казалi: "Дзень добры, пане Флёр'е", - i: "Дзень добры, маленькi пане". Люсьену рабочыя падабалiся: яны былi ўсе дарослыя, але не такiя, як iншыя. Перш за ўсё, яны называлi яго панам. I апроч таго - заўсёды хадзiлi ў картузах. У iх былi вялiкiя рукi з коратка падстрыжанымi пазногцямi, i Люсьену здавалася, што яны ў iх патрэсканыя i вельмi баляць. У рабочых быў адказны i паважны выгляд. Дзядзьку Булiго, напрыклад, нельга было б пацягаць за вус: тата пасварыўся б тады на Люсьена. Але калi дзядзька Булiго гутарыў з татам, то заўсёды здымаў картуз, а тата i Люсьен стаялi ў шапках, i тата казаў густым, усмешлiвым голасам:
      - Ну што, куме Булiго, чакаем сыночка? I калi яму будзе дазволена паказацца на свет?
      - У канцы месяца, пане Флёр'е, дзякуй, пане Флёр'е.
      Дзядзька Булiго ўвесь свяцiўся ад радасцi, ён нiколi б сабе не дазволiў даць Люсьену плескача па азадку цi назваць жабянём, як гэта рабiў пан Буфардзье. Люсьен ненавiдзеў пана Буфардзье - за тое, што той быў такi брыдкi. А калi бачыў дзядзьку Булiго, на душы ў яго рабiлася так пяшчотна i яму хацелася быць добрым. Аднойчы, калi яны вярталiся са шпацыра, тата ўзяў Люсьена сабе на каленi i растлумачыў, што такое начальнiк. Люсьену было цiкава, як тата размаўляе з рабочымi на заводзе, i тата паказаў. Голас у яго вельмi змянiўся.
      - А я таксама буду начальнiк? - спытаўся Люсьен.
      - Вядома, дзеля гэтага я цябе i зрабiў.
      - А кiм я буду кiраваць?
      - Ну, калi я памру, ты зробiшся гаспадаром майго завода i будзеш кiраваць маiмi рабочымi.
      - Але ж яны таксама памруць.
      - Ну, значыць, ты будзеш кiраваць iх дзецьмi, i табе трэба будзе навучыцца рабiць гэта так, каб яны цябе слухалiся i любiлi.
      - Тата, а што трэба рабiць, каб мяне любiлi?
      Тата крыху задумаўся i сказаў:
      - Перш за ўсё ты павiнен ведаць усiх на iмя.
      Люсьен быў гэтым глыбока ўсхваляваны, i калi да iх у дом прыбег сын майстра Марэля, каб паведамiць, што яго бацьку адсекла два пальцы, Люсьен гутарыў з iм сур'ёзным спагадлiвым голасам i глядзеў проста ў вочы, называючы хлопца па прозвiшчы. Мама сказала, што ганарыцца сваiм сынулькам, бо ён такi добры i чулы.
      Потым быў падпiсаны мiр, тата кожны вечар уголас чытаў газету, усе гаманiлi пра расейцаў, нямецкi ўрад i перадзелы, i тата паказваў Люсьену на карце краiны; Люсьен правёў сама нудны год у сваiм жыццi - яму больш падабалася, калi была вайна; цяпер жа ва ўсiх быў бесклапотны выгляд, i агеньчыкi, што гарэлi ў вачах у панi Кафэн, пагаслi. У кастрычнiку 1919 года панi Флёр'е аддала Люсьена ў школу св. Ёзэфа, дзе ён меў вучыцца экстэрнам.
      У кабiнеце абата Жэрамэ было цёпла, Люсьен стаяў побач з абатавым крэслам, трымаў рукi за спiнай i мужна нудзiўся. "Хутка ўжо мама пойдзе?" - думаў ён. Але панi Флёр'е не збiралася пакуль што iсцi. Яна сядзела на самым краёчку зялёнага фатэля, наставiўшы на абата ёмiстыя грудзi, i гаманiла тым спешлiвым i меладычным галасочкам, якi ўзнiкаў у яе заўсёды, калi яна злавалася i не хацела гэтага паказаць. Абат гаварыў марудна, прамоўленыя iм словы здавалiся намнога даўжэйшымi, чым у другiх людзей, нiбыта раней, чым iх вымавiць, ён абсмоктваў iх, як цукровыя ледзяшы. Ён тлумачыў маме, што Люсьен добры, ветлiвы i працавiты хлопчык, але страшэнна да ўсяго абыякавы, i панi Флёр'е адказвала, што гэта вельмi яе засмучае, бо яна спадзявалася, што перамена ў асяроддзi пойдзе на карысць яе сыну. Яна спытала, цi гуляе ён, прынамсi, на перапынках.
      - На жаль, панi, не, - адказаў абат, - нават гульнi, здаецца, яго не цiкавяць.
      Люсьен падумаў: "Яны гутараць пра мяне". Яны - гэта былi дзве дарослыя асобы, i ён складаў прадмет iх гамонкi, як вайна, нямецкi ўрад цi Пуанкарэ; яны гаманiлi важнымi галасамi i выказвалi наконт яго розныя меркаваннi. Але нават гэтая думка не парадавала Люсьена. Яго вушы гудзелi ад пявучых мамiных слоў i лiпкiх, абсмоктаных слоў абата, i яму хацелася плакаць. На шчасце, пачуўся званок, i яго адпусцiлi. Але на ўроку геаграфii ён адчуваў сябе яшчэ ўзбуджана i папрасiўся ў абата Жакена схадзiць у прыбiральню: яму вельмi карцела парухацца.
      Свежасць, самота i добры пах прыбiральнi адразу яго супакоiлi. I хоць яму зусiм не хацелася, ён сеў дзеля ачысткi сумлення на кукiшкi i, падняўшы голаў, пачаў чытаць надпiсы, якiмi былi скрэмзаны дзверы. Сiнiм алоўкам нехта на iх напiсаў: "Барато - клоп". Люсьен усмiхнуўся: сапраўды, Барато клоп, ён такi малюпасенькi, i кажуць, зусiм ужо болей не вырасце цi вельмi трошкi, бо бацька ў яго карантыш, ледзь не карлiк. Люсьен падумаў, цi чытаў гэты надпiс Барато, i вырашыў, што яшчэ не: iначай ён быў бы выцерты. Барато наслiнiў бы палец i цёр, цёр бы словы, пакуль бы яны не знiклi. Люсьен павесялеў, уявiўшы, як а чацвёртай гадзiне Барато прыйдзе ў прыбiральню, спусцiць свае маленькiя аксамiтныя майткi i прачытае: "Барато - клоп". Можа, ён нiколi раней не задумваўся, што ён такi маленькi. Люсьен даў сабе слова з першага ж перапынку заўтрашнiм ранкам называць Барато клапом. Ён устаў i на правай сцяне прачытаў другi надпiс, зроблены тым самым сiнiм алоўкам: "Люсьен Флёр'е - шардзiна". Ён старанна выцер яго i вярнуўся ў клас. "Сапраўды, - падумаў ён, азiраючы прыяцеляў, - яны ўсе нiжэйшыя за мяне". I яму зрабiлася няёмка.
      "Шардзiна".
      Люсьен сядзеў за сваiм маленькiм пiсьмовым столiкам з чырвонага дрэва. Жэрмена была ў кухнi, мама яшчэ не вярнулася. Каб выправiць арфаграфiю, ён напiсаў на чыстай паперы: "Жардзiна". Але слова здалося надта знаёмым i не выклiкала нiякага ўражання. Ён клiкнуў:
      - Жэрмена, Жэрмена, дарагая!
      - Ну што вам яшчэ? - спытала Жэрмена.
      - Жэрмена, я хачу, каб вы напiсалi на гэтай паперы: "Люсьен Флёр'е жардзiна".
      - Ды вы здурнелi, пане Люсьен?
      Люсьен абняў яе за шыю рукамi.
      - Ну, Жэрмена, Жэрменачка, ну, калi ласка.
      Жэрмена засмяялася i выцерла зашмальцаваныя пальцы аб фартух. Пакуль яна пiсала, Люсьен стараўся на яе не глядзець, а потым адразу схапiў лiст, панёс яго ў спальню i доўга там разглядаў. Почырк у Жэрмены быў востры, i Люсьену здавалася, што нечый сухi голас кажа яму ў самае вуха: "Жардзiна". Ён падумаў: "Я высокi". Яго душыў сорам: ён быў гэткi ж высокi, як Барато - карапуз, i iншыя з гэтага кпiлi ў яго за спiнай. Перад iм нiбыта раскрылi лёс: дагэтуль ён лiчыў натуральным, што яму даводзiцца глядзець на сяброў зверху ўнiз. Але цяпер раптам ён быў нiбыта асуджаны на ўсю рэшту жыцця - быць высокiм. Увечары ён запытаўся ў таты, цi можна паменшаць, калi захочаш гэтага з усяе сiлы. Але пан Флёр'е адказаў, што не: у iх сям'i ўсе былi высокiя i дужыя i Люсьен яшчэ падрасце. Люсьен быў у роспачы.
      Калi мацi паклала яго ў ложак i падаткнула коўдрай, ён пачакаў, пакуль яна выйдзе, устаў i падышоў да люстра. "Я высокi", - падумаў ён. Але глядзецца ў люстра было дарэмна: там нiчога было не вiдно, ён быў нi высокi, нi нiзкi. Ён прыўзняў крыху начную сарочку i зiрнуў на свае ногi; яму ўявiлася, як Касцiль кажа Эбрару: "Ты глянь, якiя ў жардзiны даўжэзныя ногi". Гэта яго рассмяшыла. Але ў пакоi было холадна, i Люсьена перасмыкнула. I адразу нехта сказаў: "У жардзiны гусiная скура!" Тады Люсьен высока задраў падол, i яны ўбачылi яго пуп i ўсе прычындалы, а ён хутка пабег да ложка i шмыгнуў пад коўдру. Сунуўшы руку пад сарочку, ён падумаў, што Касцiль яго бачыць i кажа: "Гэй, вы паглядзiце, што робiць гэтая жардзiна!" Ён круцiўся i варочаўся ў ложку i мармытаў пад нос: "Жардзiна, жардзiна", - пакуль пад пальцамi не пачало трошкi свярбець i пячы.
      Наступнымi днямi яму ўвесь час рупiла папрасiцца ў абата перасесцi на заднюю парту. Гэтае жаданне яго мучыла праз Касцiля, Вiнкельмана i Буасэ, якiя сядзелi ззаду i зырылiся яму ў карак. Люсьен добра адчуваў свой карак, але бачыць яго не мог i часта зусiм забываў.