Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)

I калi ён, стараючыся як мага лепш адказаць абату, чытаў на памяць маналог Дона Дыегi, iншыя, седзячы ззаду, глядзелi яму ў карак i маглi цiха хiхiкаць, думаючы: "Якi ён у яго худы, аж дзве жылiны тырчаць". Люсьен высiльваўся, напаўняючы свой голас пачуццем, каб выказаць Дона Дыегава абурэнне, - са сваiм голасам ён рабiў усё, што хацеў, але карак тым часам заставаўся на месцы, спакойны i невыразны, як у таго, хто адпачывае, i Басэ яго бачыў. Перасесцi Люсьен усё ж не рашыўся, бо апошняя лава прызначалася лайдакам, але лапаткi i патылiца яму ўвесь час свярбелi, i ён безупынку чухаўся.
      Люсьен прыдумаў новую гульню: ранiцай, адзiн, як дарослы, падмываючыся ў прыбiральнi, ён любiў уяўляць, што за iм хто-небудзь падглядае ў замочную шчылiну: Касцiль, цi Жэрмена, цi дзядзька Булiго. Тады ён нiбы незнарок пачынаў паварочвацца то так, то сяк, каб яго ўбачылi з усiх бакоў, а часам ставаў на карачкi i, павярнуўшыся да дзвярэй задам, выпiнаў яго, каб ён зрабiўся круглы i смешны; а пан Буфардзье быццам па-воўчы падкрадваўся, каб прыставiць яму клiзму-анэму. Аднойчы, седзячы ў прыбiральнi, Люсьен пачуў нейкае шорганне: гэта Жэрмена вашчыла ў калiдоры буфет. Сэрца ў яго спынiлася, ён цiха адчынiў дзверы i выйшаў са спушчанымi на пяты штанамi i задранаю да паяснiцы кашуляй. Каб не страцiць раўнавагi, ён вымушаны быў рухацца невялiкiмi скачкамi. Жэрмена зiрнула на яго безудзельным вокам.
      - Вы чаго гэта - бегаеце ў мяху? - спытала яна.
      Люсьен гнеўна падцягнуў штаны, кiнуўся ў спальню i ўпаў на ложак.
      Панi Флёр'е была глыбока засмучаная, яна часта казала мужу:
      - Ён жа быў такi мiлы, такi зграбненькi, калi быў маленькi, а цяпер, ты толькi зiрнi, якi няўклюда. Ну цi ж гэта не прыкра!
      Пан Флёр'е кiдаў на Люсьена няўцямны позiрк i адказваў:
      - Гэта ўзроставае.
      Люсьен не ведаў, куды падзець сваё цела: што б ён нi рабiў, у яго ўвесь час было ўражанне, што цела сунецца адразу ва ўсе бакi, прычым абсалютна насуперак яго волi.
      Люсьену падабалася ўяўляць, што ён нябачны, i ўрэшце ён займеў звычку падглядаць у замочныя шчылiны - каб адпомсцiць iншым i каб пабачыць цiшком, як яны складзены. Аднойчы ён убачыў мацi, калi яна падмывалася. Яна сядзела на бiдэ i нiбыта спала; вядома, яна зусiм не думала ў гэты час нi пра сваё цела, нi нават пра выраз аблiчча; яна i не здагадвалася, што за ёй назiраюць. Вяхотка сама па сабе гуляла па гэтым забытым целе, рухi былi марудныя, млявыя, i здавалася, яна вось-вось зараз спынiцца. Мацi нацерла вяхотку мылам, i яе рука знiкла мiж ног. Твар у яе быў спакойны, амаль журботны; вядома, яна думала пра нешта зусiм iншае - можа быць, пра выхаванне Люсьна цi пра пана Пуанкарэ. Але ў той самы час яна была гэтай грузнай ружовай масай, гэтым вялiзным целам, што грувасцiлася на фаянсавым бiдэ.
      Другi раз, зняўшы пантофлi, Люсьен пацiху ўзышоў да паддашка, дзе жыла Жэрмена. Ён убачыў служанку ў доўгай зялёнай сарочцы, што спадала да самых пят; Жэрмена прычэсвалася перад маленькiм люстэркам i млява ўсмiхалася свайму адбiтку. Люсьена разабраў такi жудасны смех, што ён ледзь паспеў подбегам спусцiцца назад. У салоне ён таксама пачаў усмiхацца i курчыць грымасы перад вялiкiм люстрам, але ўрэшце яго апанаваў нечуваны страх.
      Неўзабаве Люсьен ужо цалкам пагрузiўся ў дрымоту. Праўда, гэтага нiхто не заўважыў, апроч панi Кафэн, якая цяпер называла яго сваiм "спячым прыгажуном". Нейкi вялiкi паветравы камяк, якi Люсьен не мог нi праглынуць, анi выплюнуць, безупынку распiнаў яму рот: гэта быў яго позех. Калi ён заставаўся адзiн, камяк рос усярэдзiне i прыязна лашчыў гартань i язык, рот разяўляўся шырока-шырока, i слёзы цяклi па шчоках: гэта былi вельмi прыемныя хвiлiны. I хоць цяпер яго ўжо не так забаўляла, калi ён сядзеў у прыбiральнi, затое яму вельмi падабалася чхаць - гэта яго абуджала: нейкае iмгненне ён глядзеў вакол усмешлiвым позiркам i потым зноў засынаў. Люсьен навучыўся распазнаваць розныя вiды сну: узiмку ён садзiўся каля камiна i нахiляўся галавой да агню; калi галава чырванела i добра падпражвалася - з яе раптам усё вылятала; ён называў гэта "засынаць галавой". А ранiцай у нядзелю ён залазiў у ванну i, наадварот, - засынаў праз ногi: ён паволi апускаўся ў ваду, i сон цiхiм плёхкатам падымаўся па яго нагах i сцёгнах. Цела засынала i здавалася пад вадой зусiм белым, надзьмутым, нiбы паветравы шар, i было падобнае да варанай курыцы, а над iм плавала бялявая галава, поўная вучоных словаў: тэмп, тэмпера, тамплiер, сейсмiка, iканаборац. На ўроку сон быў празрысты i рассечаны маланкамi: "А што, па-вашаму, ён мог зрабiць супраць трох?" Першы: Люсьен Флёр'е. "Што такое трэцяе саслоўе: нiшто". Першы: Люсьен Флёр'е, другi: Вiнкельман. Па алгебры першы быў Пэльро, у яго было толькi адно яйцо, другое не апусцiлася; ён браў па два су за пагляд i дзесяць - каб дакрануцца. Люсьен даў дзесяць, пасля завагаўся, нерашуча працягнуў руку, але так i пайшоў, не памацаўшы. Потым яго мучыў такi жорсткi дакор, што ён часам не мог заснуць больш за гадзiну. Геалогiя ў яго iшла горш за гiсторыю: першы Вiнкельман, другi Флёр'е. Па нядзелях ён разам з Касцiлем i Вiнкельманам выпраўляўся на шпацыр на роварах. Ровары кацiлi па мучным пыле сярод рудых палёў, што стагналi ад спёкi; дужыя Люсьенавы ногi жвава круцiлi педалi, але санлiвы дарожны пах удараў у галаву, ён прыпадаў да руля, i вочы ў яго рабiлiся зусiм ружовыя i самi заплюшчвалiся. Тройчы Люсьен даставаў першы прыз за руплiвасць. Яго ўзнагароджвалi "Фабiолай, або Рэлiгiяй катакомбаў", "Духам хрысцiянства" i "Жыццём кардынала Лавiжры". Пасля летнiх канiкулаў Касцiль навучыў усiх дзвюм выдатным песням - "Мецскi артылерыст" i "De Profundis Morpionihus". Люсьен вырашыў яго пераплюнуць i, прачытаўшы ў бацькавай Медыцынскай энцыклапедыi артыкул пра "Матку", падрабязна растлумачыў таварышам, як у жанчын усё зроблена, зрабiўшы нават на дошцы малюнак; Касцiль заявiў, што гэта паскудства, але пасля яны не маглi без рогату чуць пра трубы, i Люсьен з задавальненнем думаў, што ва ўсёй Францыi не знайсцi вучня другога класа цi нават класа рыторыкi, якi гэтак жа добра, як ён, ведаў бы жаночыя органы.
      Пераезд Флёр'е ў Парыж быў успышкаю магнiю. Кiнатэатры, аўтамабiлi, вулiцы не давалi Люсьену заснуць. Ён навучыўся адрознiваць "вуазэн" ад "пакарда", "хiспана-сюiза" ад "ролс-ройса" i пры выпадку любiў гаманiць пра машыны з нiзкай пасадкай; ужо болей за год ён хадзiў у доўгiх штанах. Каб узнагародзiць сына за паспяховае заканчэнне першай паловы цыкла на ступень бакалаўра, бацька паслаў яго ў Англiю; Люсьен убачыў разбухлыя ад вады лугi i белыя скалы, пазаймаўся боксам з Джонам Латымерам i навучыўся плаваць на адным баку, але аднойчы ранкам ён прачнуўся ў былой дрымоце, i ўсё пачалося зноў: у Парыж ён вярнуўся заснулы. У падрыхтоўчым класе матэматыкi ў лiцэi Кандрасэ было трыццаць сем вучняў. Восем сярод iх лiчылi, што паспелi ўжо набрацца розуму, былi сапраўдныя вiсусы i да астатнiх ставiлiся звысоку, як да малявак. Вiсусы пагарджалi Люсьенам да першага лiстапада, але ў дзень Усiх Святых Люсьен пайшоў на шпацыр з сама вялiкiм вiсусам, Гары, i неяк мiж iншым падзялiўся з iм сваiмi шырокiмi анатамiчнымi ведамi. Гары быў ашаломлены. У банду вiсусаў Люсьен не ўвайшоў, таму што бацькi не дазвалялi яму гуляць па вечарах, але цяпер яго адносiны з iмi былi як у роўнага з роўнымi.
      Кожны чацвер да iх на вулiду Райнуар прыходзiла снедаць цётка Берта з сынам. Яна вельмi растаўсцела, зрабiлася сумная i ўвесь час уздыхала, але рукi i твар у яе па-ранейшаму заставалiся гладкiя, белыя, i Люсьену хацелася ўбачыць яе распранутаю. Кладучыся спаць, ён уяўляў, што гэта было быццам зiмнiм вечарам у Булонскiм лесе i быццам яе знайшлi голую на якой-небудзь прасецы, яна дрыжала, скрыжаваўшы на грудзях рукi, i ў яе была гусiная скура, а нейкi падслепаваты прахожы кратаў яе кiйком i казаў: "Што гэта яшчэ тут такое?" Са сваiм стрыечным братам Люсьен не заўсёды ладзiў: Рыры быў цяпер прыгожы i нават крыху занадта зграбны малады чалавек, ён вывучаў фiласофiю ў Лаканалi, але нiчога не разумеў у матэматыцы. Люсьен не мог пазбавiцца ад думкi, што Рыры, якому мiнула сем гадоў, усё яшчэ клаў у штаны, а потым хадзiў, шырока, як качка, раскiрэчыўшы ногi, i гэтак бязвiнна казаў, пазiраючы светлымi вачыма на маму: "Ды ну, мама, нiчога я не зрабiў, ну праўда". Люсьену было брыдка браць Рыры за руку. Але ён стараўся быць з братам прыязны i тлумачыў яму свае заданнi па матэматыцы; яму часта даводзiлася перамагаць сябе, каб не раззлавацца, бо Рыры быў надта няцямлiвы. Але Люсьен нiколi не даваў сабе волi i захоўваў роўны i вельмi спакойны тон. Панi Флёр'е лiчыла, што ў Люсьена шмат далiкатнасцi, але цётка Берта нiякай удзячнасцi яму не выказвала. Калi ён прапаноўваў растлумачыць Рыры якi-небудзь урок, яна чырванела i, ёрзаючы на крэсле, адказвала:
      - Ды не, не, ты вельмi добры, мiлы Люсьен, але Рыры ўжо вялiкi. Ён i сам усё можа, калi захоча; не трэба, каб ён прывыкаў разлiчваць на iншых.
      Аднойчы панi Флёр'е нечакана сказала Люсьену:
      - Можа быць, ты думаеш, што Рыры табе ўдзячны за ўсё, што ты робiш? Дык вось, мой маленькi, - не; ён кажа, што ты задзiраеш нос, Мне гэта твая цётка Берта сказала.
      Мацi гаварыла вельмi мiлагучным тонам i з вельмi лагодным выглядам, i Люсьен зразумеў, што яна шалее ад гневу. Гэта яго цьмяна заiнтрыгавала, але ён не знайшоў, што адказаць. Назаўтра i паслязаўтра ён быў вельмi заняты ўрокамi, i гэта гiсторыя вылецела ў яго з галавы.
      Але ў нядзелю ранiцай ён раптам адклаў пяро i падумаў: "Хiба я задзiраю нос?" Была адзiнаццатая гадзiна, Люсьен сядзеў за сталом i глядзеў на ружовых чалавечкаў на крэтоне, якiмi былi абабiтыя сцены; ён адчуваў на левай шчацэ сухую, запыленую цеплыню першага красавiцкага сонца i на правай - густое, цяжкае цяпло радыятара. "Хiба я задзiраю нос?" Адказаць было цяжка. Люсьен пастараўся прыгадаць сваю апошнюю сустрэчу з Рыры i бесстаронне ацанiць свае паводзiны. Ён схiлiўся тады да Рыры i з усмешкай прамовiў: "Цямiш? Калi не цямiш, стары, дык не бойся, так i скажы, - мы зараз усё ўладзiм". Крыху пазней, зрабiўшы памылку ў нейкiх надта ўжо далiкатных разважаннях, ён хмыкнуў: "Часам i са мною здараецца". Гэты выраз ён наследаваў ад свайго бацькi i лiчыў яго вельмi забаўным. Але ўвогуле ўсё гэта было не варта трох грошаў. Люсьен зноў падумаў: "Хiба я задзiраў нос, калi казаў яму гэта?" Ён так доўга шукаў адказу, што раптам перад iм узнiкла нешта белае, круглае i мяккае, як абрывак воблака: гэта была тая думка, што ўзнiкла ў яго ў той дзень, - ён сказаў: "Цямiш?" - i яна сядзела ў яго ў галаве, хоць ён не мог нi ўсвядомiць яе, нi апiсаць. Ён зрабiў адчайнае намаганне ўбачыць гэтае воблака, але нечакана адчуў, як некуды падае ўнiз галавой, i апынуўся ў густым тумане; ён нават сам быў гэтым туманам, гэтым белым, вiльготным, гарачым мроiвам, ад якога пахнула пральняй. Яму хацелася вырвацца з воблака, адступiць назад, але смуга не адпускала. Ён падумаў: "Гэта я, Люсьен Флёр'е, я ў сваiм пакоi, я раблю задачу па фiзiцы, сёння нядзеля". Але думкi раставалi ў мроiве i рабiлiся такiя ж самыя белыя. Ён схамянуўся i пачаў пiльна разглядаць чалавечкаў на шпалерах: дзве пастушкi, два пастухi i Амур. Потым знянацку сказаў сам сабе: "Я... я..." - нешта ледзь чутна шчоўкнула, i ён прачнуўся ад доўгага сну.
      Нiчога прыемнага ў гэтым не было: пастухi адразу адскочылi назад, i Люсьену здалося, што ён глядзiць на iх у перакулены бiнокль. Замест былога млявага здзiўлення, якое было такiм мяккiм i так салодка хуталася ў свае ж складкi, цяпер узнiкла вельмi бадзёранькая, няўпэўненасць, якая пыталася: "Хто я?"
      "Хто я? Я гляджу на стол, гляджу на сшытак. Мяне зваць Люсьен Флёр'е, але гэта толькi iмя. Я задзiраю нос. Цi не задзiраю носа. Чорт, у гэтым няма нiякага сэнсу.
      Я добры вучань. Не. Гэта прытворства: добры вучань любiць працаваць, а я не. Я не тое што адчуваю да працы агiду, але мне на яе начхаць. Мне начхаць на ўсё. Я нiколi не буду начальнiкам". Ён з трывогай падумаў: "Але хто ж я тады буду?" Прайшоў пэўны час; ён пачухаў шчаку i мiргнуў левым вокам, бо яго асляпляла сонца: "Што я такое, што я?" Вакол быў толькi туман, ён закручваўся слупам i не хацеў раскрывацца. "Я!" Ён зiрнуў удалечыню; слова звiнела ў яго ў галаве, i потым здалося, быццам там нешта ўгадваецца, накшталт цёмнага спiчака пiрамiды, гранi якой знiкаюць з вачэй, нешта там было ўдалечынi, у тумане. Люсьена перасмыкнула, рукi ў яго дрыжалi: "Так i ёсць, - падумаў ён, - так i ёсць! Я быў у гэтым упэўнены: я не iсную".
      Наступнымi месяцамi Люсьен часта стараўся зноўку заснуць, але яму не ўдалося. Ён спраўна спаў уначы па дзевяць гадзiн у суткi, але рэшту часу быў жвавы i ўсё болей i болей няўпэўнены. Бацькi казалi, што ён нiколi так добра не выглядаў. А ён, часам прыгадваючы, што нiчога начальнiцкага ў iм няма, адчуваў сябе рамантычна, i яму хацелася гадзiнамi гуляць пад месяцам, але бацькi ўсё яшчэ не дазвалялi яму выходзiць увечары. Тады ён клаўся ў ложак i мераў тэмпературу: тэрмометр паказваў 37,5 цi 37,6, i Люсьен з горкаю радасцю думаў, што бацькi лiчаць яго здаровым. "Я не iсную". Ён заплюшчваў вочы i даваў волю ўяўленню: "Iснаванне толькi iлюзiя; i калi я ведаю, што не iсную, значыць, мне досыць заткнуць вушы, нi пра што не думаць, i я перайду ў нябыт". Але iлюзiя была вельмi моцная.
      Як бы там нi было, Люсьен цяпер меў над людзьмi прыхаваную перавагу - ён ведаў сакрэт. Той жа Гары, напрыклад, iснаваў не больш за Люсьена, але досыць было паглядзець, як ён фыркае i сапе перад сваiмi паклоннiкамi, каб адразу зрабiлася ясна, што ён верыць у сваё iснаванне цвёрда, як сталь. I пан Флёр'е таксама не iснаваў, нi Рыры, наогул - нiхто: увесь свет быў толькi камедыяй без актораў. Атрымаўшы адзнаку 15* за даклад "Мараль i навука", Люсьен задумаў напiсаць "Трактат пра нябыт".
      * У Францыi дваццацiбальная сiстэма адзнак.
      Ён уяўляў, што людзi, прачытаўшы яго, пачнуць знiкаць адзiн за адным, як ваўкалакi за першымi пеўнямi. Але раней чым пачаць трактат, ён хацеў ведаць думку свайго настаўнiка фiласофii - Павiяна.
      - Прабачце, пане, - спытаў Люсьен, калi ўрокi скончылiся, - цi можна даказаць, што мы не iснуем?
      Павiян адказаў, што не.
      - Гогiта, - сказаў ён, - эрга сум. Вы iснуяце ўжо таму, што сумняваецеся ў сваiм iснаваннi.
      Люсьена гэта не пераканала, але пiсаць трактат ён перадумаў. У лiпенi ён без асаблiвага бляску здаў экзамен на ступень бакалаўра i вярнуўся з бацькамi ў Фероль. Няўпэўненасць яго так i не пакiнула, заняўшы месца былой любовi чхаць.
      Дзядзька Булiго памёр, i настрой думак у рабочых пана Флёр'е вельмi змянiўся. Яны атрымлiвалi цяпер вялiкi заробак, i iх жонкi куплялi сабе ядвабныя панчохi. Панi Буфардзье расказвала панi Флёр'е жудасныя навiны:
      - Мая пакаёўка казала, што бачыла ўчора ў мясной лаўцы малую Ансiому, дачку аднаго рабочага вашага мужа. Памятаеце, мы яшчэ ёй дапамагалi, калi ў яе памерла мацi. Цяпер яна пабралася з наладчыкам Баперцюi. Дык вось, уяўляеце, яна брала курыцу за дваццаць франкаў! I якiм тонам! Iм усяго ўжо мала, яны хочуць, каб у iх было ўсё, як у нас.
      Цяпер, калi Люсьен хадзiў з бацькам на шпацыр, рабочыя, заўважыўшы iх, толькi ледзь дакраналiся да картузаў, а некаторыя, каб не вiтацца, наогул пераходзiлi вулiцу. Аднойчы Люсьен сустрэў сына Булiго, Жуля, але той нават выгляду не падаў, што яго пазнае. Люсьен быў трошкi абражаны. Гэта быў добры выпадак, каб даказаць, што ты - начальнiк. Ён уперыўся ў Жуля арлiным позiркам i рушыў на яго, заклаўшы рукi за спiну. Але Булiго гэта зусiм не збянтэжыла: ён зiрнуў на Люсьена пустымi вачыма i, свiшчучы, прайшоў мiма. "Ён мяне не пазнаў", - вырашыў Люсьен. Але гэта яго вельмi расчаравала, i наступнымi днямi ён яшчэ больш, чым раней, думаў, што свет не iснуе.
      Маленькi рэвальвер панi Флёр'е ляжаў у левай шуфлядзе камода. Ёй падарыў яго муж у кастрычнiку 1914-га перад тым, як пайсцi на фронт. Люсьен узяў яго i доўга круцiў у руках: ён быў падобны да цацкi - залачоная руля, дзяржанне з мацiцовымi бляшкамi. Каб пераканаць людзей, што яны не iснуюць, разлiчваць на фiласофскi трактат немагчыма. Тут патрэбен учынак, i ўчынак сапраўды адчайны, якi мог бы развеяць усякую двухсэнсоўнасць i паказаць у яркiм святле рэальны нябыт гэтага свету. Гучны выбух, на дыване - маладое цела ў крывi, некалькi словаў, накрэмзаных на лiсточку паперы: "Я забiваю сябе, таму што не iсную. I вы, браты мае, вы таксама - нiшто!" Людзi прачытаюць у ранiшнiх газетах - i ўбачаць: "Падлетак адважыўся!" Усе будуць страшэнна збянтэжаныя, i кожны спытае ў сябе: "А я? Цi я iсную?" У гiсторыi ўжо вядомы - напрыклад, пасля публiкацыi "Вертэра" - падобныя эпiдэмii самазабойстваў: Люсьен падумаў, што французскае слова "martyr"* па-грэчаску азначае "сведка".
      * Маrtyr (франц.) - пакутнiк.
      Няхай ён быў занадта чуллiвы, каб зрабiцца начальнiкам, але не настолькi, каб з яго не выйшаў пакутнiк. Цяпер ён часта заходзiў у будуар сваёй мацi i разглядаў рэвальвер, нiбыта ўпадаючы ў агонiю. Часам ён нават закусваў залачоную рулю i моцна сцiскаў у пальцах дзяржанне. Але ўвогуле ён быў даволi вясёлы i думаў, што ўсе сапраўдныя начальнiкi адчувалi спакусу самазабойства. Напрыклад, Напалеон. Люсьен не хаваў ад сябе, што дайшоў да астатняй ступенi роспачы, але спадзяваўся, што выйдзе з гэтага крызiсу з загартаванай душой, i з цiкаўнасцю прачытаў "Мемарандум св. Елены". Тым не менш трэба было прыняць рашэнне: апошнi тэрмiн сваiм ваганням Люсьен прызначыў на 30 верасня. Днi, якiя наблiжалi яго да гэтае даты, былi неймаверна цяжкiя; безумоўна, пералом мусiў быць дабратворны, але патрабаваў ад Люсьена такога напружання волi, што часам ён пачынаў баяцца, што аднойчы не вытрывае i зламаецца, як шкляны. Ён ужо не адважваўся дакранацца да рэвальвера; ён толькi выцягваў шуфляду, трошкi падымаў матчыну камбiнацыю i доўга глядзеў на маленькага халоднага i настырнага монстра, што патанаў у ружовым ядвабе. На шчасце, шматлiкiя клопаты, звязаныя з пачаткам навучальнага года, адцягнулi яго ўвагу: бацькi паслалi яго ў лiцэй св. Луi, дзе ён мусiў вучыцца на падрыхтоўчых курсах у Цэнтральную школу. Ён хадзiў у прыгожай пiлотцы з чырвоным шляком i значком i спяваў:
      Поршань рухае магутныя машыны,
      Поршань рухае вагоны й цягнiкi...
      Такое новае "поршневае" званне напаўняла Люсьена гордасцю; апроч таго, iх клас быў непадобны да iншых: у iм былi свае традыцыi, свой цырыманiял, i гэта была сiла. Напрыклад, быў такi звычай, калi за пятнаццаць хвiлiн да канца заняткаў па французскай мове чый-небудзь голас пытаўся: "Хто такi сiрар?" I ўсе глуха адказвалi: "Казёл!" На што той жа голас пытаўся зноў: "Хто такi агрон?" I ўсе адказвалi крыху гучней: "Казёл!"*
      * Поршань, сiрар, агрон - мянушкi студэнтаў Вышэйшых навучальных устаноў, адпаведна: Цэнтральнай школы (цывiльная iнжынерыя), Школы Сэн-Сiра (вайсковая iнжынерыя) i Вышэйшай сельскагаспадарчай школы.
      Тады пан Бэцюн, якi быў амаль сляпы i насiў чорныя акуляры, паварочваўся i стомлена прамаўляў: "Панове, прашу вас!" Колькi хвiлiн панавала поўная цiшыня, вучнi пераглядвалiся са змоўнiцкiмi ўсмешкамi, i потым хто-небудзь крычаў: "А хто такi поршань?" - i ўсе хорам гарлалi: "Гэта файны тып!" У падобныя моманты Люсьен адчуваў сябе як наэлектрызаваны. Кожны вечар ён падрабязна паведамляў бацькам пра падзеi дня, i калi казаў: "I тады ўвесь клас зарагатаў" цi: "Увесь клас вырашыў аб'явiць Мейрынезу байкот", - словы апальвалi яму рот, як глыток гарэлкi. Тым не менш першыя месяцы былi цяжкiя: Люсьен правалiўся на кантрольных па фiзiцы i матэматыцы, i прыяцелi ў яго, калi браць у асабiстым плане, былi ўвогуле не надта прыязныя: усе яны жылi на стыпендыю i ў большасцi сваёй былi зубрылы i несумленныя хлусы з благiмi манерамi.
      - Сярод iх няма нiводнага, з кiм бы мне хацелася сябраваць, - прызнаўся Люсьен бацькам.
      - Тыя, хто вучыцца на стыпендыю, - задуменна адказаў пан Флёр'е, складаюць пасля iнтэлектуальную элiту, але начальнiкi з iх выходзяць кепскiя, бо яны прапускаюць адзiн важны этап.
      Пачуўшы пра "кепскiх начальнiкаў", Люсьен раптам адчуў, як яму непрыемна кальнула ў сэрцы, i наступнымi днямi ён зноў пачаў думаць пра самазабойства. Але запалу цяпер у яго было менш, чым на канiкулах.
      У студзенi клас быў узбударажаны з'яўленнем новага вучня, якога звалi Берлiяк: ён хадзiў у зялёных цi бэзавых пiнжаках з закругленымi па апошняй модзе плячыма, у кашулях з кругленькiмi каўнерыкамi i штанах, якiя можна было пабачыць толькi на кравецкiх малюнках, - такiх вузкiх, што было незразумела, як ён iх надзяе. З самага пачатку ён вызначыўся як найгоршы па матэматыцы.
      - А мне напляваць, - заявiў ён, - я лiтаратар i матэматыкай займаюся дзеля самазмярцвення.
      Праз месяц ён пакарыў усiх: ён раздаваў кантрабандныя цыгарэты, паведамiў, што мае жанчын, i паказваў лiсты, якiя яны яму прысылалi. Увесь клас вырашыў, што гэта шыкоўны тып i што з яго не трэба смяяцца. Люсьена захаплялi Берлiякавы манеры i элегантнасць, але той ставiўся да Люсьена з пагардай i называў "багацейскiм сынком".
      - Урэшце, - сказаў аднойчы Люсьен, - гэта лепш, чым каб я быў сынок бядняцкi.
      - А ты, хлопча, i цынiк, - адказаў Берлiяк i назаўтра прынёс яму пачытаць адну сваю паэму:
      "Штовечар Каруза лавiў сваiм ротам сырыя салёныя вочы, у астатнiм жа ён быў сцiплы, нiбыта вярблюд. А нейкая дама, зрабiўшы букет з вачэй сваiх крэўных, закiнула вочы на сцэну. Усе прыхiляюцца перад гэтым узорным учынкам. Але не забудзьце, што час яе славы прадоўжыўся трыццаць сем хвiлiн: ад першага "брава" i якраз да iмгнення, калi ў Оперы згасла вялiкая люстра (а потым ёй давялося на павадку весцi свайго аслеплага мужа, лаўрэата шматлiкiх турнiраў, i той замянiў баявымi крыжамi ружовыя дзiркi арбiт). Запомнiце ж вось што: усе тыя з нас, хто з'есць надта многа чалавечага мяса ў кансервах, - памруць ад цынгi".
      - Выдатна, - разгублена прамовiў Люсьен.
      - Я раблю iх па новай тэхнiцы, - абыякавым тонам сказаў Берлiяк, "аўтаматычнае напiсанне".
      Праз некалькi дзён пасля гэтага ў Люсьена ўзнiкла жгучае жаданне памерцi, i ён вырашыў параiцца з Берлiякам.
      - Што мне рабiць, - спытаў ён, выклаўшы ўсе абставiны.
      Берлiяк слухаў вельмi ўважлiва; у яго была паскудная звычка абсмоктваць палец i мазаць слiнаю скулле на твары - так, што аблiчча нарэшце пачынала блiшчаць там i сям, як дарога пасля дажджу.
      - Рабi як хочаш, - урэшце адказаў ён, - гэта не мае нiякага значэння, потым падумаў яшчэ i дадаў, нацiскаючы на кожнае слова: -Нiчога нiколi не мае нiякага значэння.
      Люсьен быў крыху расчараваны, але зразумеў, што Берлiяк глыбока ўзрушаны, бо ў наступны чацвер той запрасiў яго павячэраць да сваёй мацi. Панi Берлiяк была вельмi ласкавая, на левай шчацэ ў яе было колькi бародавак i сiнiх радзiмак.
      - Разумееш, - сказаў Берлiяк, - сапраўдныя ахвяры вайны - гэта мы.
      Люсьен падзяляў яго думку, i яны пагадзiлiся, што належаць да пакутнiцкага пакалення. Дзень пагасаў, Берлiяк, падаткнуўшы пад голаў скрыжаваныя рукi, ляжаў на канапе. Яны палiлi ангельскiя цыгарэты i круцiлi на грамафоне пласцiнкi. Люсьен пачуў песнi Софi Такер i Ола Джонсана. Iх агарнула мяккая меланхолiя, i Люсьен падумаў, што Берлiяк яго найлепшы сябар. Раптам Берлiяк спытаў, цi ведае ён штось пра псiхааналiз, голас у яго гучаў вельмi сур'ёзна, i ў поглядзе адчувалася важнасць.
      - Пакуль мне не споўнiлася пятнаццаць, я жадаў сваю мацi.
      Люсьен адчуў сябе нiякавата; ён баяўся пачырванець, i яму чамусьцi прыгадалiся бародаўкi на твары ў панi Берлiяк; ён нiяк не мог зразумець, як можна было яе пажадаць. Але калi яна прынесла iм бутэрброды, Люсьен быў цьмяна ўсхваляваны i паспрабаваў уявiць пад жоўтым швэдарам яе грудзi. Калi яна выйшла, Берлiяк прамовiў сцвярджальным голасам:
      - Табе, натуральна, таксама хацелася пераспаць са сваёй мацi.
      Ён не пытаўся, ён канстатаваў. Люсьен пацiснуў плячыма i буркнуў:
      - Натуральна.
      Назаўтра яму пачувалася неспакойна - ён баяўся, каб Берлiяк не пачаў зноў гэтай размовы. Але ўрэшце яму ўдалося сябе супакоiць. "Як бы там нi было, падумаў ён, - Берлiяк скампраметаваў сябе болей, чым я". Яго вельмi вабiла тая навуковасць, якую набылi цяпер iх адносiны. У наступны чацвер ён пайшоў у бiблiятэку св. Жэнеўевы i прачытаў працу Фрэйда пра сон. Гэта было сапраўднае адкрыццё. "Дык, значыць, вось яно што, - паўтараў сам сабе Люсьен, ходзячы наманы па вулiцах, - вось, значыць, што". Ён купiў "Уводзiны ў псiхааналiз" i "Псiхапаталогiю паўсядзённага жыцця", i яму ўсё зрабiлася ясна. Гэтае дзiўнае ўражанне, што ён не iснуе, i гэтая пустата, што так доўга трывала ў яго свядомасцi, яго вечная санлiвасць, i яго няўпэўненасць, i бясплённыя намаганнi пазнаць сябе, якiя нязменна натыкалiся на заслону туману... "Д'ябал, - падумаў ён, - у мяне ж комплекс". Ён расказаў Берлiяку, што ў дзяцiнстве ўяўляў сябе самнамбулам i што рэчы заўсёды здавалiся яму не зусiм рэальнымi.
      - Напэўна, - вырашыў ён, - у мяне комплекс дамашняй замкнёнасцi.
      - Штых у штых як у мяне, - адказаў Берлiяк, - у нас хатнi комплекс.
      Яны завялi звычку тлумачыць усе свае сны i нават сама нязначныя ўчынкi, але Берлiяк расказваў заўсёды столькi гiсторый, што Люсьен нават трошкi падазраваў, што ён iх выдумляе цi, прынамсi, прыхарошвае. Тым не менш яны добра разумелi адзiн аднаго i з абсалютнаю аб'ектыўнасцю разбiралi сама далiкатныя сiтуацыi; яны прыйшлi да агульнай думкi, што носяць вясёлую маску, каб ашукваць iншых, але ўсярэдзiне iх душа жорстка пакутуе. Люсьен пазбыўся нарэшце разгубленасцi. Ён з прагнасцю накiнуўся на псiхааналiз, бо лiчыў, што гэта якраз тое, што яму падыходзiць, i цяпер адчуваў сябе болей упэўнена. Яму ўжо не трэба было хвалявацца i безупынна шукаць у свядомасцi прыкметных праяваў свайго характару. Сапраўдны Люсьен быў глыбока схаваны ў падсвядомым, пра яго можна было толькi гадаць i думаць, без магчымасцi ўбачыць, - як пра каго-небудзь дарагога, але непрысутнага. Люсьен цэлымi днямi разважаў пра свае комплексы i з пэўнай гордасцю ўяўляў той змрочны, жорсткi i бязлiтасны свет, якi панаваў пад полагам яго свядомасцi.
      - Разумееш, - казаў ён Берлiяку, - звонку я быў нiбыта звычайны, сонны i абыякавы да ўсяго хлапчук, якi нiчога асаблiвага сабой не ўяўляе. I нават усярэдзiне, ведаеш, усё было настолькi да гэтага падобна, што я сам ужо ледзь не паверыў. Але ўсё-такi я адчуваў, што ёсць нешта iншае.
      - Заўсёды ёсць нешта iншае, - адказаў Берлiяк.
      I яны ганарыста ўсмiхнулiся адзiн аднаму. Люсьен склаў паэму пад назваю "Калi развеецца туман", i Берлiяк прызнаў яе файнай, але папракнуў Люсьена за тое, што ён напiсаў яе правiльным вершам. Тым не менш яны вывучылi паэму на памяць, i калi хацелi намякнуць на свае палавыя iнстынкты, казалi: "Крабы, што схавалiся пад полагам туману", - а потым проста: "Крабы", - i падмiргвалi адзiн другому. Але ўрэшце Люсьену, калi ён заставаўся адзiн i асаблiва ўвечары, усё гэта пачало здавацца крыху страшнаватым. Ён ужо не адважваўся зiрнуць сваёй мацi ў твар, i калi цалаваў яе перад сном, баяўся, каб нейкая цёмная сiла не перавяла яго пацалунак i не накiравала яго панi Флёр'е ў вусны. Ён нiбыта адчуваў усярэдзiне прыхаваны вулкан i цяпер пачаў ставiцца да сябе з асцярогай, каб не растрывожыць той лiхой i змрочнай душы, што адкрылася яму так нечакана. Ён ведаў усё, на што яна здольная, i баяўся яе жудаснага абуджэння. "Я баюся сам сябе", - думаў ён. Шэсць месяцаў назад ён адмовiўся ад сваiх iнтымных уцех - яны прыгняталi яго, i апроч таго, ён быў вельмi загружаны працай, - але ўрэшце зноў вярнуўся да iх: кожны мусiць кацiцца па сваiм адхоне; ва ўсiх Фрэйдавых кнiгах было шмат гiсторый пра няшчасных юнакоў, у якiх пачалiся нервовыя прыступы ад таго, што яны надта рэзка парвалi са сваiмi прывычкамi. "Цi не звар'яцеем мы так нарэшце?" - пытаўся ён у Берлiяка. I сапраўды, часам, сустракаючыся па чацвяргах, яны адчувалi сябе крыху ненармальна: у Берлiякаў пакой нiбы неўпрыкмет запаўзаў хiтры прыцемак, яны цэлымi пачкамi палiлi цыгарэты з дамешкам опiуму, i рукi ў iх пачыналi дрыжаць. Тады нехта адзiн моўчкi ўставаў, па-воўчы крадучыся, iшоў да дзвярэй i паварочваў выключальнiк. Жоўтае святло напаўняла пакой, i яны падазрона ўзiралiся адзiн у аднаго.
      Хутка Люсьен заўважыў, што яго сяброўства з Берлiякам грунтуецца на нейкiм непаразуменнi: нiхто, вядома, не адчуваў так, як ён, усяго патэтычнага хараства Эдыпава комплексу, але перш за ўсё ён бачыў у iм адзнаку магутнай страсцi, якую спадзяваўся пазней накiраваць на iншыя мэты. А Берлiяку, здавалася, наадварот - падабаўся такi яго стан, i ён не хацеў яго пазбывацца. "Гамон нам з табой, - з гордасцю казаў ён, - марнiкi мы, нiчога з нас нiколi не выйдзе". "Нiколi нiчога", - рэхам азываўся Люсьен. Але ўсярэдзiне ў яго ўсё кiпела.
      Вярнуўшыся з велiкодных канiкул, Берлiяк расказаў Люсьену, што ў Дыжоне яны з мацi жылi ў гатэлi ў адным пакоi: аднойчы ён устаў вельмi рана i падышоў да матчынага ложка; мацi яшчэ спала, i ён прыўзняў яе коўдру. "Начная сарочка ў яе задзерлася", - хiхiкаючы, паведамiў Берлiяк. Пачуўшы такое, Люсьен не змог перамагчы пэўнай пагарды да свайго сябра, i яму зрабiлася вельмi самотна. Вядома, нiчога кепскага ў тым, што ў цябе ёсць комплексы, няма, але трэба ўмець своечасова ад iх пазбаўляцца: як можа дарослы ўжо чалавек браць на сябе адказнасць i кiраваць людзьмi, калi ў яго яшчэ захавалася дзiцячае стаўленне да палавых адносiн? Люсьен пачаў усур'ёз хвалявацца: яму хацелася папытаць парады ў якой кампетэнтнай у падобных пытаннях асобы, але ён не ведаў, да каго звярнуцца. Берлiяк часта казаў яму пра нейкага сюррэалiста, якога звалi Вержэр, той быў вельмi дасведчаны ў праблемах псiхааналiзу i, здаецца, меў на Берлiяка вялiкi ўплыў, але пазнаёмiцца з iм Берлiяк Люсьену нiколi не прапаноўваў. Люсьен быў таксама вельмi расчараваны, бо разлiчваў, што Берлiяк звядзе яго са сваiмi знаёмымi дзеўкамi: ён спадзяваўся, што, калi ў яго будзе прыгожанькая каханка, гэта натуральна i само сабой памяняе хаду яго думак, але Берлiяк цяпер больш не аказваўся пра сябровак. Часам яны хадзiлi гуляць па Вялiкiх бульварах i забаўлялiся, праследуючы некаторых дзяўчат, але гаманiць з iмi не адважвалiся. "Што ты хочаш, стары, - казаў Берлiяк, - мы не з той пароды, каб iм падабацца. Бабы чуюць у нас нешта, што iх палохае". Люсьен не адказваў; Берлiяк пачынаў яму назаляць. Ён часта адпускаў вельмi непрыстойныя жарты ў адрас Люсьенавых бацькоў, называючы iх панам i панi Даўгалыжскiмi. Люсьен выдатна разумеў, што ўвогуле сюррэалiст павiнен пагарджаць буржуазiяй, але панi Флёр'е неаднойчы запрашала Берлiяка ў госцi i заўсёды ставiлася да яго з даверам i дружалюбнасцю; нават калi гэта i не выклiкала ў Берлiяка ўдзячнасцi, то хоць бы звычайны клопат захоўваць прыстойнасць павiнен быў забаранiць яму гаварыць пра яе такiм тонам.