Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

      У кастрычнiку 1944 году ў Празе Чэскай адбыўся агульны расейскi зьезд пад старшынствам генэрала Ўласава. Выступалi там i беларусы, якiя задэкляравалi супольна з расейцамi, пад камандаю Ўласава, ваяваць за вызваленьне народаў СССР i падпiсалiся пад гэтак званым уласаўскiм манiфэстам. Быў выбраны выканаўчы камiтэт на чале з Уласавым зь беларускiм ды ўкраiнскiм адзьдзеламi.
      V
      Мiж усiх сяброў Беларускае Цэнтральнае Рады рэфэрэнт вайсковых спраў генэрал Канстантын Езавiтаў быў найстарэйшы стажам працы ў беларускiм нацыянальна-вызвольным руху. Ня толькi людзi, зь якiмi штодня меў кантакты, але навет i тыя, што яго ведалi радзей, адносiлiся да яго зь вялiкай пашанай. Больш таго, неяк агульна лiчылася, што ня БЦР падвысiла аўтарытэт гэтага старога, непахiснага й заслужанага змагара за iнтарэсы беларускага народу, а наадварот - Езавiтаў, ахвяраваўшы свае паслугi БЦР, падвысiў у вачох шырокiх масаў народу ейную вартасьць.
      Радаслаў Астроўскi, як мы ўжо раней зазначалi, прывык быць поўным гаспадаром у сваiм маленькiм апарацiку, хаця навет i прычэпленым да большага, няхай сабе й акупацыйнага апарату. А гэткiм апарацiкам ён лiчыў БЦР. Ня мог стравiць, што да ягонага падуладнага (якiм паводле займанага становiшча быў генэрал Езавiтаў) адносяцца з большай пашанай, чымся да яго самога. У Астроўскага пачаў выплываць наўзьверх зусiм няўмела затоены да генэрала Езавiтава антаганiзм. Няшмат прайшло часу, пакуль рэфэрэнт вайсковых спраў гэта спасьцярог, але, будучы чалавекам высокай асабiстай культуры, выдатна кантраляваўся й стараўся не ступаць Астроўскаму, як кажуць, на балючы мазоль. Удаваў, што й не заўважыў пагоршаных дачыненьняў з боку прэзыдэнта.
      Радаслаў яшчэ горш зьнялюбiў за гэта генэрала, i ўжо ў галаве ў яго, хаця спачатку й даволi туманная, нарадзiлася думка пра помсту. Ня мог-жа ён, такi вялiкi амбiцыянер, што вунь некалi не такiмi справамi ды грашмi варочаў, дазволiць сабе выглядаць цьмянай кузуркай у сьвятле нейкага свайго падуладнага. О не! На гэта анiяк ня мог дазволiць. Цалае жыцьцё, дзе калi ўдалося збудаваць або хоць i ўлезьцi ў некiм iншым збудаваны апарацiк, заўсёды быў у iм самым важным, галоўным i адзiным сьвятлом. Гэтак яшчэ ў Менску, стаўшы з волi гiтлераўцаў прэзыдэнтам Беларускай Цэнтральнай Рады, пiльна сачыў, каб сябры Рады былi хоць на прыступку менш паважаныя, ведамыя, аўтарытэтныя. Навет калi давялося й ад'ютантаў падбiраць, дык падабраў такiх, як яму здавалася, што стаялi нiжэй за яго ў вачах грамадзтва. Перш за ўсё ўзяць сабе хоць бы Мiкалая Наронскага, самага даверанага ў Астроўскага чалавека, аб якiм беларускае грамадзтва навет ня ведала - скуль узяўся й куды дзеўся. Або прыгадаць Радзевiча цi Плескачэўскага: у параўнаньнi зь iмi Астроўскi, бязумоўна, вырозьнiваўся.
      Мо Астроўскага дзесь у глыбiнi сьведамасьцi еў чарвячок сумлеву, што да сваёй асабiстай цаны. Мо таму якраз i любiў абкружацца людзьмi, сьцiпла гаворачы, меншае вартасьцi, каб было вiдаць усiм, што ён, чаго-б там нi было, але прэзыдэнт, вартасны дый зусiм аўтарытэтны чалавек. Дык i як-жа цяпер было цярпець, калi зьбегам абставiнаў яго шмат хто пачаў уважаць пешкай, а Езавiтава - ледзь ня богам?
      Вунь на днях неяк давялося Астроўскаму праходзiць калiдорам будынку, дзе месьцiлася Беларуская Цэнтральная Рада. Здалёк заўважыў каля дзьвярэй канцылярыi вайсковых спраў самога генэрала ў кампанii нейкiх дзьвюх дзяўчын. Яшчэ не даходзячы, пачуў голас Езавiтава, ськiраваны да дзяўчат, як пасьля даведаўся, ягоных колiшнiх вучанiц з Латвii: "А вось i наш прэзыдэнт".
      Цi то здалося Астроўскаму, а мо й не дачуў, але ўявiў сабе, быў амаль пэўны, што генэрал сказаў тое нейкiм пагардлiвым тонам, як быццам так: "А вось i наш пастух iдзе. Бачыце, як нос задраў".
      Астроўскi быў апрануты па-будзённаму - у чорны падношаны гарнiтур, зялёныя галiфэ-порткi й калiсьцi глянцаваныя боты з халяўкамi. Даўно ўжо адмовiлiся тыя халяўкi блiшчэць так, як гэтага ад iх вымагалася. На дзьвюх вiзiтантак прэзыдэнт выклiкаў нiякаватае ўражаньне. Падышоў, затрымаўся, пазнаёмiўся, абмянiўся параю агульнапрынятых ветлiвых слоў i пайшоў далей. Тыя-ж нейкую часiну стаялi моўчкi, пазiраючы ўсьлед, а пасьля, калi ўжо прэзыдэнтава вуха не магло выразна чуць iхняе гутаркi, ажывiлiся. Iзноў здалося Астроўскаму, што дасьцiпнасьцi пасыпалiся на ягоны кошт.
      - Эх, братка, чакай-жа! Не я буду, калi... - прабурчаў сабе пад нос прэзыдэнт, i тое "калi" неяк часова павiсла ў паветры, але зараз думка праясьнела. - Трэба паказаць яму, хто тут гаспадар, крышку хоць рогi абламаць. Гм... трэба, трэба. А там... там пабачу. Можна i пазбыцца...
      Думка, раз народжаная, пачала афармляцца й крышталiзавацца. Стаў Астроўскi мяркаваць, дзе й зь якога боку падыйсьцi, каб паказаць гэтае "хто тут гаспадар". Разважаць шмат не давялося, бо Езавiтаў, трэба ведаць, быў даволi вялiкiм фармалiстам. Заняўшы пасаду ў Беларускай Цэнтральнай Радзе, ён разбудаваў вялiкую канцылярыю i ўжо чаго-чаго, а паперы не шкадаваў. Здавалася, мусiць, шанаванаму ўсiмi генэралу, што калi шмат зроблена й напiсана ды выглядае прыгожа на паперы, дык яно мае так быць i ў сапраўднасьцi. За гэты слабы бок i ўчапiўся на паседжаньнi БЦР Астроўскi.
      Можа, крышку занадта неасьцярожна, не так, як спачатку меў намер, даволi груба пачаў Астроўскi ставiць генэралу закiды. Увесь дагэтуль затоены антаганiзм выплыў наверх. Езавiтаў, ясна, ня мог змаўчаць, i адбыўся сакавiты абмен словамi. Пасьля паседжаньня для абодвух стала ясна, што далейшае супрацоўнiцтва мiж iмi немагчымае. Астроўскi цiшком пачаў падшукваць кандыдата на месца генэрала Езавiтава. Кандыдат такi сам па сабе, быццам угадваючы думкi прэзыдэнта й зусiм незалежна ад яго, зьявiўся ў асобе палкоўнiка Шувалава.
      VI
      З паходжаньня палкоўнiк Шувалаў быў расейцам, а з пачуцьця - у тыя часы, аб якiх мова, - хутчэй палякам, чымся расейцам. Выводзiўся з калiсьцi добра ў Расеi ведамых графаў Шувалавых. Афiцэрам быў яшчэ ў царскай армii. Пасьля бальшавiцкага перавароту ўцёк да сваякоў у Польшчу. Ужо пад час польска-бальшавiцкай вайны ў 1920 годзе, дзякуючы пратэкцыi сваяцкай арыстакратычнай сям'i, атрымаў польскi чын палкоўнiка. Перад Другою сусьветнай вайной бачым яго ў вайсковым гарнiзоне Слонiма, а пасьля адступленьня са сваёй вайсковай групай з-пад Варшавы, па дарозе на Валынь, Шувалаў трапляе ў нямецкi палон.
      Адседжваў палон у абозе блiзу Бэрлiна. На пачатку 1945 году нейкiм чынам Шувалаў даведаўся, што ў Бэрлiне знаходзiцца Беларуская Цэнтральная Рада й арганiзуецца беларускае войска. Вестка моцна яго зацiкавiла. Надта-ж абрыдзеў той палон. Цэлыя вунь чатыры гады праседзеў бязьдзейна, хоць наракаць не было на што: сваякi з Ангельшчыны праз Чырвоны Крыж прысылалi розныя харчовыя прадукты, улучна з найбольш рэдкiмi й цэннымi ў тыя галодныя ў Нямеччыне часы цыгарэтамi й кавай.
      Другi-б, чаго добрага, сядзеў-бы вунь, дасыта наеўшыся ды Бога хвалячы, канца вайны чакаў. Але-ж чалавек ня камень, асаблiва яшчэ такi, як граф Шувалаў. Меў вунь чыны й пашану, усюды, казаў той, дзе патрэба была, дык i праз заднiя дзьверы патрапляў улазiць. Абрыдзеў палон, сядзеньне безнадзейнае тое, дый годзе. Прыгадалася графу, што ён "тоже белорус", бо некалi дзесь там у Магiлёўшчыне "поместье" меў. Гэткага падмацавальнага аргуманту для навазнойдзенай нацыянальнасьцi было даволi. Пачаў граф варушыць мазгамi.
      Зь нямецкiм камандантам абозу пайшло як па масле, асаблiва калi на падмацаваньне просьбы падасьпелi такiя аргуманты, як кава, цыгарэты й шакалад. Гэткiм чынам у студзенi 1945 году ў канцылярыю прэзыдэнта БЦР, у суправодзе двух нямецкiх вайскавiкоў, заявiўся высокi, стройны, худы й цёмны з твару, звыш пяцiдзесяцiгадовы расеец Шувалаў i запрапанаваў свае паслугi як выдатны вайсковы спэцыялiсты.
      Граф ня мог трапiць да Астроўскага ў лепшы час. Апошнi неяк зусiм з увагi выпусьцiў тое, што "спэцыялiст" на працягу апошнiх чатырох гадоў вайны адно бiбiкi, як кажуць, забiваў i што шмат чаго зь ягонай галавы з галiны той спэцыялiстыкi выветрыла. Расеец, ясна, ня мог ведаць матываў Астроўскага. Прыняцьцём яго ў Беларускую Краёвую Абарону й прыхiльным прыёмам быў мiла зьдзiўлены.
      Прэзыдэнт Беларускай Цэнтральнай Рады пад час iнтэрвью, паставiўшы колькi зручных ключавых пытаньняў, хутка зразумеў, што ёсьць нагода адным стрэлам двух зайцаў забiць: першым зайцам быў генэрал Канстантын Езавiтаў, на якога даўно вастрыў зубы, а другiм - Шувалавы "вещественные доказательства" графскай вартасьцi (ня так ужо й сьцiплыя запасы розных харчовых прадуктаў, аб якiх палкоўнiк неаднаразова ўспомнiў, не забываючыся, ясна, падкрэслiць сваё графскае паходжаньне, сваю "беларускасьць" дый жывую крынiцу тых прадуктаў у Ангельшчыне). Астроўскi быў надта такой хадою падзей задаволены й ня турбаваўся, што новы "беларус" гаварыў нейкай польска-маскоўска-беларускай макароншчынай.
      Захады перад нямецкiмi ўладамi аб звальненьнi палкоўнiка Шувалава з палону й адданьне яго ў дыспазыцыю Беларускай Цэнтральнай Рады хутка закончылiся посьпехам. Шувалаў, акрамя прадуктаў, быў назапашаны й грашыма. Астроўскi запрапанаваў яму пасялiцца ў сваёй прыватнай кватэры. Як прэзыдэнт, так i ягоныя ад'ютанты вельмi ўсьцешылiся такому госьцю й асаблiва захаплялiся ягоным спорным багажом. Неўзабаве ў памяшканьнi ў Астроўскага пачалося новае, шмат весялейшае жыцьцё.
      Палкоўнiк Шувалаў абняў рэфэрат вайсковых спраў пры БЦР на месца Езавiтава. "Тоже белорус" зусiм нядрэнна адчуваў сябе ў новай ролi, хаця шкадаваў, што надта-ж раптоўна пачалi малёць ягоныя запасы прадуктаў. У хуткiм часе навет i працаўнiкi БЦР прывыклi да новага твару. "Няхай будзе й адзiн маскаль на завод", - жартавалi мiжсобку. Маючы такога прэзыдэнта, дык яно ўсяго спадзявацца было можна: навет i графа-расейца на становiшчы найвышэйшага вайсковага чыноўнiка БЦР.
      ДЫВIЗIЯ "БЕЛАРУСЬ"
      I
      26 лiстапада 1944 году, калi амэрыканцы й французы зрабiлi вялiкi пралом фронту на адрэзку Бельфорт - Эпiналь - Альткiрх, паглынуўшы амаль усю трыццатую пяхотную, слаба ўзброеную дывiзiю, палкоўнiк Зiглiнг выратаваўся са сваiм штабам i са жменяю жаўнераў, пераважна немцаў.
      Параза вялiкай неспадзеўкай для Зiглiнга ня была. Быў ён занадта дасьведчаным камандзерам, каб яшчэ перад няўхiльным наступам хаўрусьнiкаў мець нейкiя перабольшаныя iлюзii пра баяздольнасьць цi вытрываласьць сваiх жаўнераў. Ведаў, што войска было слаба ўзброенае навет ручной зброяй, не гаворачы ўжо аб тым, што ня мела для падтрыманьня панцырных адзьдзелаў i даволi артылерыi. У людзей ня было нiякай ахвоты да супрацiву. Масавыя дэзэрцыi ў жнiвенi й верасьнi былi яшчэ адным лiшнiм довадам, што людзi адно чакалi нагоды, каб апынуцца на другiм баку фронту. Рэпрэсii, якiя Зiглiнг змушаны быў правесьцi мiж афiцэрскага й радавога пэрсаналу, яшчэ больш зьняверылi й зьнеахвоцiлi людзей да немцаў. Людзi ня толькi незадаволеныя былi недахопам харчоў, цёплае вопраткi й зброi, яны ўжо наогул страцiлi ўсялякую ахвоту да прадаўжаньня змаганьня.
      Аб усiм гэтым палкоўнiк добра ведаў. Усё-ж лiчыў, што навет i ў гэткiм стане войска ягонае здольнае будзе паставiць, прынамсi, мiнiмальны, супрацiў. Нiяк не магло памясьцiцца ў ягонай галаве, што можа стацца так, як фактычна адбылося пазьней: амаль усё войска, акрамя немцаў, дый тых ня ўсiх, без вялiкага бою перачакала першую артылерыйскую бамбардзiроўку працiўнiка ды, калi непрыяцельская пяхота й панцырныя адзьдзелы папаўзьлi наперад, тысячамi пайшло ў палон.
      Зiглiнг, вiдаць, быў занадта аднабаковым у сваiх разважаньнях i заслаба ведаў беларусаў наогул, навет i тых, пад сваёй камандай, каб памяркаваць, што прычыны паразы былi шмат глыбейшымi. Нацыянальна сьведамыя й iдэйныя беларусы ня мелi намеру ратаваць учарашняга акупанта свае Бацькаўшчыны. Яны даўно й ясна ўявiлi, што iхнi супрацiў амэрыканцам цi французам, да якiх не адчувалi наймалейшае варожасьцi, будзе адно дарэмным кровапралiцьцем.
      Найбольшай неспадзеўкай для Зiглiнга была поўная адсутнасьць супрацiву з боку батальёна Мураўёва. Як-нiяк - гэта-ж быў пробны батальён, якi, паводле ранейшых мяркаваньняў, меў быццам-бы адкупiць вiну, за дэзэрцыi, аддаць немцам доўг за той давер, якiм яго абдарылi, паставiўшы на ўсе камандныя становiшчы афiцэраў беларусаў i расейцаў. Сам маёр Мураўёў быў добрым i давераным сябрам Зiглiнга, на яго палкоўнiк пакладаў вялiкiя надзеi, добра ведаючы ягоныя баявыя здольнасьцi й заслугi. Таму Зiглiнг i паставiў батальён на самым цэнтральным i найважнейшым адрэзку дывiзiйнага фронту - тут-жа перад варотамi iндустрыяльнага Мюльгаўзэну. Бяссупрацiўны пераход Мураўёва й ягоных людзей да французаў адабраў у Зiглiнга апошнiя рэшткi даверу, якiя ён меў яшчэ да гэтых "унтэрмэншаў".
      II
      Здаючы рапарт аб поўным разгроме свае дывiзii вышэйшаму начальству, Зiглiнг прыгадаў ня толькi аб слабым узбраеньнi, недахопе падтрымкi з боку панцырных адзьдзелаў, браку харчоў, але вялiкi нацiск палажыў i на тое, што гэтыя чужыя людзi ня вартыя былi нямецкага даверу.
      - А што-ж мы на гэта парадзiм? - запыталiся ў адказ. - Сваiмi-ж людзьмi ўсiх дзiрак не залатаем.
      Зiглiнг падаў заяву з просьбаю, каб пераслалi яго ў чыста нямецкi адзьдзел. Меў надзею, што хаця перад канцом вайны будзе мець магчымасьць змагацца побач людзей, якiм мог поўнасьцю давяраць. Быў ён чыста франтавым афiцэрам, ня любiў iнтрыгаў, ня любiў уваходзiць у розныя псыхiчныя цi iншыя прычыны непаслухмяных i недаверлiвых людзей. Хацеў быць на самым перадзе, дзе гаворыць адно зброя й дзе ведаеш, што калi ўпадзеш, дык цябе падбяруць, перавяжуць i дагледзяць, дзе твой афiцэр цi баявiк-сябра збоку - твой прыяцель, якi падобна думае, мае супольныя iнтарэсы й турботы.
      Палкоўнiк спадзяваўся на задаваленьне сваёй просьбы не таму, што нядаўна страцiў на фронце масу людзей, але таму, што лiчыў, што армiя патрабуе маладых, энэргiчных, загартаваных у баях афiцэраў. За гэткага, бязумоўна, сябе ўважаў. Быў-бы задаволены, калi-б атрымаў навет батальён. Адылi ягонай просьбе наадрэз адмовiлi. Наадварот: нядвузначна сказалi, што паколькi змог у такi рэкордна кароткi час страцiць столькi людзей, то ад яго цяпер будуць чакаць, каб у рэкордна хуткi час прывёў дывiзiю да ранейшага стану.
      Усё было амаль па-старому: Зiглiнг заставаўся камандзерам дывiзii, у складзе якой была адно жменька нямецкiх афiцэраў. Таксама, як некалi ў лiпенi пад Варшавай, трэба было папаўняць яе людзкiмi сiламi з раней акупаваных усходнiх земляў - пераважна зь Беларусi. Дый часу на рэарганiзацыю надта мала было. Гэта палкоўнiку надта-ж ня прыйшло да смаку, асаблiва цяпер, калi поўнасьцю страцiў да беларусаў давер. Калi-ж глядзець на ягоную асабiстую кар'еру, Зiглiнг вярнуўся да пункту, на якiм знаходзiўся пад час першай арганiзацыi трыццатай дывiзii каля Варшавы, з той адно розьнiцай, што ў ягонай вайсковай кар'еры зьявiлася вялiкая чорная пляма: параза ў Эльзасе. Хто ведае, цi ўдасца яе сьцерцi.
      Яшчэ адно, цi ня самае найгалоўнейшае, выявiлася пры абмяркаваньнi новай сытуацыi, у якой знайшоўся: Зiглiнг бачыў, што вайна блiзiлася да канца, параза Трэцяга Райху была нямiнучай, а значыцца, яму не стане часу, каб набраць новых людзей i прывесьцi iх хоць да частковай баяздольнасьцi. Гэткiм чынам новы загад вышэйшых вайсковых уладаў разумець трэба было як поўную адстаўку назад на пазiцыю школьна-адмiнiстрацыйнага афiцэра. Гэта й было для яго найбольшай карай, не ўспамiнаючы ўжо таго, што палкоўнiку даўно карцiла ня мець нiчога супольнага з "унтэрмэншамi" з усходу.
      III
      У пачатку сьнежня 1944 году палкоўнiк Зiглiнг разам з недабiткамi з Эльзасу прыехаў у баварскае мястэчка Гiршаў, недалёка на ўсход ад Нюрнбэргу. Зрабiўшы невялiкiя зьмены ў сваiм штабе, распачаў працу. Людзi набiралiся зь недабiткаў розных iншых адзьдзелаў, амаль з цэлай Нямеччыны. Нямецкага iнструктарскага пэрсаналу напачатку хапала. Людзi, накiраваныя да яго загадамi зьверху, былi пераважна беларусамi. Заняты плянамi адбудовы трыццатае дывiзii, камандзер не спасьцярог, як мiнуў Новы год. У пачатку студзеня атрымаў з Бэрлiну тэлеграму, каб зьявiўся туды на iнспэкцыю Першага Беларускага Кадравага Батальёну на Лiхтэнэрштрасэ дзеля магчымага ўключэньня яго ў сваю адзiнку.
      У Беларускай Цэнтральнай Радзе адбылася нарада Зiглiнга з Астроўскiм i Езавiтавым. Пасьля настойваньня двух апошнiх i кансультацыi са сваiмi ўладамi немец згадзiўся, каб дывiзiя называлася "Беларусь" i каб камандны склад быў беларускiм да камандзера батальёна ўлучна. Немцы мелi быць адно iнструктарамi. Згадзiўся й на тое, каб пры iм быў беларускi афiцэр - сувязны памiж Беларускай Цэнтральнай Радай i дывiзiяй.
      Дамовiўшыся аб усiм, Зiглiнг паехаў на Лiхтэнэрштрасэ. Уважна перагледзеўшы выстраеных беларускiх вайскоўцаў, сказаў, што старэйшых векам у дывiзiю ня прыме. Крыху пазьней зьявiўся ў Бэрлiне пасланы Зiглiнгам маёр. Атрымаўшы ад Езавiтава сьпiсы людзей, праверыў iх, пасадзiў на чыгуначны транспарт i павёз на поўдзень.
      Усё гэта зрабiла на падпалкоўнiка Кушаля - камандуючага Беларускае Краёвае Абароны - надта цяжкое, навет трагiчнае ўражаньне. Выглядала, Беларуская Цэнтральная Рада перадала немцам беларускiх вайскоўцаў, што марылi аб змаганьнi за Беларусь, як звычайнае гарматнае мяса. Ды ня было для беларусаў нiякае рады. Становiшча было цяжкае.
      На афiцэра сувязi мiж Зiглiнгам i БЦР вызначаны быў маёр Барыс Рагуля, якi тады-ж выехаў у Гiршаў, у ваколiцах якога разьмясьцiлiся жаўнеры Беларускага Кадравага Батальёну. На сваiм становiшчы маёр Рагуля быў надта коратка. Немец намагаўся быць у дывiзii поўным гаспадаром, зусiм не зважаючы на Рагулю. Атрымаўшы беларускiх афiцэраў i радавых, хутка пастараўся забыцца аб умове з БЦР i беларускаму маёру не надаваў больш вагi. Калi-ж той неаднаразова дамагаўся ганараваньня ўмовы, перадусiм забясьпячэньня адзьдзелаў беларускiм камандным пэрсаналам, немец хутка знайшоў добрую прычыну, каб яго пазбыцца. Запрапанаваў Рагулi паехаць на школу перашкаленьня штабовых афiцэраў дзесь на Памор'i.
      Маёр Барыс Рагуля чуў аб лёсе, што сустрэў капiтана Мiкулу ў Эльзасе, i ведаў прычыны яго. Наважыў, што ня было патрэбы яму стацца другiм Мiкулам, бо для беларускае справы гэта ня прынесла-б нiякае карысьцi, таму й выехаў у прапанаваную школу. Гэткiм чынам Зiглiнг застаўся поўным панам у дывiзii i, маючы ўжо звыш паўтары тысячы людзей, распрацаваў пляны ды пачаў заняткi.
      IV
      Штоначы, а нярэдка навет i пры дзённым сьвятле, безабаронны з паветра Бэрлiн цярпеў жахлiвыя налёты амэрыканскае авiяцыi. Аднойчы моцнае бамбардаваньне пашкодзiла гасподу Беларускае Цэнтральнае Рады на Вайсэнзэе. Пад час паветранае атакi працаўнiкi БЦР зь сем'ямi хавалiся ў падвале будынку. Бомба трапiла якраз над самымi галовамi, шмат хто страцiў прытомнасьць, у iх лiку й сам прэзыдэнт Астроўскi. Iншая бомба лучыла ў будынак на Лiхтэнэрштрасэ, дзе месьцiлася рэшта беларускiх вайскоўцаў. Забiтыя былi адзiн афiцэр i ягоная жонка. Пасьля гэтага сябры БЦР i працаўнiкi яе пачалi неарганiзавана пакiдаць Бэрлiн, кiруючыся на захад i на поўдзень.
      Астроўскi падмяркаваў свой выезд пад 25 сакавiка. Забраўшы ў самаход ад'ютантаў, выехаў у Гiршаў, каб адсьвяткаваць там Дзень незалежнасьцi Беларусi. Назад ужо не вярнуўся. Зь Гiршаў чыгункаю выехаў да свае раднi ў горад Гекстар. Ад гэтага часу па iм i сьлед прастыў. Зьявiўся на вочы беларусаў адно ўвосенi 1945 году, доўга пасьля сканчэньня вайны, пад прозьвiшчам Крывiцкi.
      Напрыканцы сакавiка прыехаў у Гiршаў i падпалкоўнiк Кушаль. Варта нам блiжэй пазнаёмiцца з гэтым чалавекам, дзякуючы стараньням якога пазьней усе жаўнеры дывiзii "Беларусь" удала ўратавалiся пад самы канец ваенных дзеяньняў.
      Францiшак Кушаль нарадзiўся 16 лютага 1895-га году ў сяле Пяршаi былой Менскай губэрнi Менскага павету. Паводле пазьнейшага польскага адмiнiстрацыннага падзелу быў гэта Валожынскi павет Наваградзкага ваяводзтва. Атрымаў сярэднюю асьвету. У травенi 1915-га году змабiлiзаваным быў у расейскую армiю й прыдзелены ў 29-ты запасны полк у Варонежы. Скончыўшы рэкруцкае шкаленьне й падафiцэрскую школу (г. зв. вучэбную каманду), атрымаў ступень малодшага унтэр-афiцэра. Напрыканцы таго-ж году быў адкамандзераваны ў Вiленскае ваеннае вучылiшча, што ў гэты час было эвакуаванае зь Вiльнi ў Палтаву. Пасьля чатырох месяцаў, скончыўшы гэту школу, быў авансаваны ў першы афiцэрскi ранг - прапаршчыка ды прыдзелены ў 155-ты запасны полк у Астраханi дзеля набыцьця практыкi ў камандаваньнi зьвязам i ротай. У траўнi 1916 году Кушаль накiраваны быў на нямецкi фронт, у 276-ты купянскi полк. Там служыў увесь час да лiстапада 1917 году. Будучы заўсёды на перадавой лiнii, камандаваў ротай, браў удзел у шматлiкiх баях, атрымаў дзьве баявыя ўзнагароды й даслужыўся да штабс-капiтана. Пасьля развалу царскае армii вярнуўся да сваiх бацькоў, што жылi ў Забор'i каля Налiбокаў. На гэтым скончыўся першы этап Кушалевай ваеннай службы - у расейскай армii.
      Улетку 1919-га году, калi польская армiя, адкiдаючы бальшавiкоў на ўсход, займала Беларусь, штабс-капiтан Кушаль жыў у Вiльнi. Група беларускiх дзеячаў прапанавала польскаму галоўнаму камандаваньню арганiзаваць беларускае войска дзеля змаганьня з бальшавiкамi. Палякi ў гэты час былi не аброслымi яшчэ ў пер'е, як кажуць, ды ня ведалi, цi ўходаюцца з бальшавiкамi сваймi сiламi. Згадзiлiся на прапанову й паклiкалi Беларускую Вайсковую Камiсiю, у якую сябрам увайшоў i Кушаль. Працаваў там кiраўнiком пэрсанальнага адзьдзелу, а пасьля эвакуацыi камiсii ў Лодзь, улетку 1920-га, выконваў абавязкi старшынi. Пасьля сканчэньня польска-бальшавiцкае вайны й лiквiдацыi Беларускае Вайсковае Камiсii ды беларускiх вайсковых адзiнак Кушаль увесну 1921 года выйшаў з войска й жыў у Вiльнi, бяручы там актыўны ўдзел у беларускай нацыянальна-грамадзкай працы.
      Годам пазьней уступiў у польскую армiю ў якасьцi прафэсiйнага афiцэра й скончыў афiцэрскую школу ў Варшаве. Далей скончыў спэцыяльную школу па спэцыяльнасьцi "цяжкiя кулямёты", быў прыдзелены ў 66-ты пяхотны полк, дзе й камандаваў падафiцэрскай школай. У 1932 годзе быў пераведзены ў корпус кадэтаў, дзе камандаваў ротай на працягу чатырох гадоў. Адгэтуль прыдзялiлi яго ў школу падхаронжых рэзэрву ў Пултуску. Такiм чынам праз усю службу ў польскай армii Кушаль займаў камандныя становiшчы ў вайсковым школьнiцтве.
      У 1939 годзе браў удзел у баёх супраць немцаў, галоўным чынам як камандзер батальёну ў абароне Львова. 17 верасьня на загад камандзера Львоўскага корпусу абаронцы гораду капiтулявалi перад Чырвонай Армiяй. Гэткiм чынам, апынуўшыся ў бальшавiцкiм палоне, Кушаль скончыў другi этап вайсковае службы - у армii польскай.
      Ад 1941 года пачаўся трэцi разьдзел Кушалевай вайсковай службы - гэтым разам для свайго беларускага народу. Аб гэтым чытач ведае з раней намi прыгадванага. Пасьля арганiзацыi дапаможнае палiцыi, Беларускае Краёвае Абароны, Кушаль, ужо ў рангу падпалкоўнiка, займае становiшча рэфэрэнта вайсковых спраў пры БЦР аж да прыходу генэрала Канстантына Езавiтава, пасьля чаго зноў вяртаецца на становiшча Камандуючага Беларускае Краёвае Абароны.
      V
      У канцы сакавiка 1945 году, прыехаўшы з Бэрлiну ў Гiршаў, Камандуючы БКА знайшоў дывiзiю "Беларусь" у поўным развале. Зiглiнга, як вiдаць было, папярэдняя практыка ў Эльзасе здабываць давер у беларусаў не навучыла. Як магло, прыкладна, падабацца беларускаму радавому, што першы-лепшы нямецкi капiтан загадваў падпалкоўнiку Сокал-Кутылоўскаму, камандзеру батальёна, што той мае рабiць. Сокал-Кутылоўскi, колiшнi камандзер Слуцкае дывiзii ў змаганьнi супраць бальшавiкоў, быў нацыянальным, агульнашанаваным i ведамым гэроем. Тое, што кожны немец меў верх над беларускiм афiцэрам, было ў Зiглiнга агульнай практыкай - раней у Эльзасе й цяпер у Баварыi.
      Зь мясцовасьцяў, куды надыходзiлi амэрыканцы, немцы вывозiлi моладзь, якую пачалi арганiзоўваць у новую дывiзiю СС "Нiбелунгi". Таму, што для яе ня было нi зброi, нi iншых вайсковых матэрыялаў, немцы панадзiлiся адбiраць патрэбнае ў жаўнераў i афiцэраў дывiзii "Беларусь". Пакiдалi беларусам адну стрэльбу цi адзiн кацялок на некалькi чалавек. Акцыя гэта выклiкала ў людзей падазрэньне, што немцы хочуць зрабiць зь iх рабочыя адзьдзелы дзеля капаньня акопаў.
      Камандзерам "Нiбелунгаў" назначаны быў Зiглiнг, а "Беларусi" - маёр Гэнэфэльд. Быў гэта недалужны, паклiканы з рэзэрву стары. Даў ён падпалкоўнiку Кушалю вольную руку, i гэткiм чынам камандуючы БКА стаўся фактычным камандзерам беларускага адзьдзелу.
      Кушаль неадкладна выкарыстаў новаствораную сытуацыю. У першую чаргу склiкаў сход афiцэраў. Пераканаў iх, што ў гэткiя цяжкiя й крытычныя часы мусяць любой цаной трымацца разам са сваiмi людзьмi. Адно арганiзаваным парадкам могуць супольна ўтрымацца пры жыцьцi, ды, апрача гэтага, захаваньне арганiзаванасьцi будзе мець для беларусаў вагу й з боку палiтычнага. На наступны дзень такiя самыя гутаркi ўсе афiцэры правялi ў сваiх адзiнках. Войска пачало рэгулярна выходзiць на заняткi, неўзабаве ў дывiзii "Беларусь" наладзiлася нармальнае вайсковае жыцьцё.
      Хутка пасьля гэтых падзеяў заглянуў у дывiзiю палкоўнiк Шувалаў. Насамперш забраў пакiнуты ў Гiршаў самаход Астроўскага. Надта надужваючы мову Пушкiна й Дастаеўскага, ён лаяў прэзыдэнта БЦР i ягоных ад'ютантаў за тое, што, выяжджаючы з Бэрлiну, забралi ўсе ягоныя харчовыя й iншыя запасы. Хаця-нехаця граф цяпер галадаў. Зьявiлiся ў дывiзii i ўсе старыя афiцэры, што былi раней на Лiхтэнэрштрасэ адкiнутыя Зiглiнгам як няздольныя да ваеннай службы.
      У пачатку красавiка завiтаў да Кушаля галоўны шэф Саюза Беларускае Моладзi Мiхась Ганько й паведамiў, што маса беларускае моладзi знаходзiцца непадалёк у Судэтах i што ён ня ведае, што зь ёй рабiць. Кушаль раiў прывесьцi моладзь у дывiзiю, бо ў крытычны момант найлепш быць разам. Ганько абяцаў зрабiць гэта ў найхутчэйшым часе. Адылi анi самога шэфа СБМ, анi ягонае моладзi нiхто больш у дывiзii ня бачыў. Як скрозь зямлю правалiлiся.
      НАД СЭНЬЁ
      I
      Раньняй вясной 1945 году хвалiстая лiнiя фронту ў Iталii прабягала, пачынаючы з захаду ад Генуйскае затокi, праз паўночны хрыбет Апенiнаў у кiрунку на ўсход, адразаючы над Адрыятычным морам малы паўдзённа-ўсходнi трохкутнiк ураджайнай далiны По. Гэтак званая Лiнiя Готаў - сэрыi нямецкiх абаронных умацаваньняў у паўночных Апенiнах, што сьцераглi падыход да стратэгiчна важнай далiны ракi По, - была ў шматлiкiх месцах праломаная. Дзьве зьнедужэлыя нямецкiя армii - дзесятая й чатырнаццатая - пад камандаю фельдмаршала фон Кэсэльрынга за ўсякую цану старалiся ўтрымаць пазыцыi. Таскана была ў руках амэрыканскае Пятае армii, а брытанская Восьмая, у склад якое ўваходзiў Другi корпус Андэрса, заняла частку правiнцыi Эмiлii з гарадамi Форлi. Фаэнцай i Равэннай. Старажытная Балёнiя ляжала ў адлегласьцi каля сарака кiлямэтраў ад перадавых пазыцыяў Восьмае армii.
      У сваiх стратэгiчна нявыгадных пазыцыях немцы ня мелi шансаў на працяглае ўтрыманьне фронту. Маглi адно апазьнiць пераможны наступ хаўруснiцкiх армiяў на поўнач. Румынскiя нафтавыя палi ў Плаешты, што забясьпечвалi патрэбы нямецкае армii, ляжалi ў папялiшчах. Пры недахопе палiва Вэрмахт ня мог лiчыць на падтрымку анi панцырнай зброi, анi люфтвафэ. Цяжка было й з транспартам. Жалезныя клешчы хаўрусьнiцкiх i бальшавiцкiх армiяў падпаўзалi ўжо пад Бэрлiн, душылi за гарляк Гiтлераў "тысячагадовы Райх", што дрыгаў у перадсьмяротных канвульсiях. Фон Кэсэльрынг ведаў, што абарона iтальянскага бота была безнадзейнай. Хаўрусьнiкi рыхтавалiся да апошняга рашучага наступу.
      Асноўныя надзеi даводзiлася немцам пакладаць на галодную перамучаную пяхоту. Сьцiплыя харчы й амунiцыю з прычыны недахопу палiва падвозiлi iтальянскiмi валамi. Часта й густа жылi харчамi мясцовага насельнiцтва. Дарма, што лаяўся "хаўрусьнiк" Мусалiнi - ня было iншай рады. Ды немцы на дыктатара Бэнiто не надта й зважалi. Цi-ж то не Скарцэнi ўкраў яго з горнай цьвярдынi з рук хаўрусьнiкаў пасьля адыходу на другi бок маршала Бадольё? Дык паколькi квадратнагаловы дыктатар заўдзячваў Гiтлеру сваё жыцьцё, навошта было яго на ўвагу браць? I так днi ягоныя былi палiчаныя.
      Польскiя адзьдзелы, забраўшы каля Форлi Прэдап'ё, - маёмасьць i месца народжаньня Мусалiнi, абрабавалi паселiшча дашчэнту. Быццам на апраўданьне рабункаў прыгадвалi, што Бэнiто некалi перад вайной зь вялiкай пагардай гаварыў аб iхняй Бацькаўшчыне. Цяпер-жа галава iтальянскага фашызму са сваёй каханкай Кларай Петачы хаваўся недзе над возерам Комо.
      У немцаў нiколi ня было лiшнiх iлюзiй наконт iтальянцаў i iхняй баяздольнасьцi. Паколькi, з аднаго боку, жыхары апенiнскага паўабтоку вечна славiлiся таленавiтымi творцамi й выканальнiкамi опэраў, дык з другога - iхняе ваеннае майстэрства амаль што ўвайшло ў насьмешлiвыя прыказкi. Якi-ж наiўны чалавек асьмелiўся-б спадзявацца, што яны, якiя не ваявалi навет на пачатку вайны i адмаўлялiся баранiць свае афрыканскiя калёнii, маглi раптам цяпер перарадзiцца? Фон Кэсэльрынг да такiх не належаў. Гэта-ж ня тое, што змагацца на пяскох з паўдзiкiмi ў той час i слаба ўзброенымi абiсiнцамi цi ўжо, як было напярэдаднi Другой сусьветнай вайны, схапiцца ўдужкi з грэкамi.
      На поўднi, вызвалiўшы тры чвэрцi Iталii, стаяў добра дагледжаны, накормлены, апрануты, дасканала ўзброены й вышкалены жаўнер хаўрусьнiцкiх армiяў. Навет iтальянскiя фашысты ведалi, што абарона паўночнае часткi краiны была бяссэнсоўнай. Самi-ж былi занятыя праблемаю, якую нiяк нельга было адкладваць: як змыцца ў нейтральную Швайцарыю або прыхавацца-прытаiцца ў iншым зацiшным куточку.
      Народ-жа бачыў, што ўся вайна была фактычна нямецкай. Дык няхай тады немцы й ваююць. Народу - абы захаваць у цэласьцi свой здабытак. Узяўшы-ж на ўвагу, што галодныя немцы жывiлiся рабункамi мясцовага насельнiцтва, гэта якраз i было найцяжэйшым заданьнем. Iснавала ў немцаў за плячыма, пераважна ў гарах, iтальянская партызанка. Былi партызаны нацыянальныя й чырвоныя, адны й другiя вельмi слаба актыўныя. Абмяжоўвалiся дробным сабатажам, а калi ўваходзiлi ў збройнае змаганьне зь немцамi, дык адно там, дзе былi ў абсалютнай лiчбавай перавазе.
      II
      2 сакавiка 1945 году iтальянскi мараплаў "Аргенцiна" прыбыў з Брындызi ў Анкону i выладаваў новыя рэзэрвы для франтавых адзьдзелаў Другога корпусу. Анкона ў той пэрыяд была найбольш высунутым на поўнач, вызваленым ад немцаў портам на Адрыятычным моры. У лiку прыбыўшых былi Вiктар Караткевiч, Сымон Спарыш, Аляксандр Лабун, Кастусь Дзежка й iншыя сябры. Транспартныя машыны, заладаваўшы жаўнераў, накiравалiся шырокай прыгожай шашой па самым узьбярэжжы мора, у паўночным кiрунку.