Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

      Вучнi падафiцэрскае школы таго-ж самага дня разышлiся па сваiх адзьдзелах. Нашы гэроi, вярнуўшыся да Эдзi й прабыўшы там дзьве пары, атрымалi загад выяжджаць на фронт i ў канцы лютага паехалi ў Брындызi - суседнi порт на Адрыятычным моры, каб адтуль мараплавам накiравацца на поўнач.
      ВЭГЭТАЦЫЯ
      I
      Найцяжэйшым i найбольш страшным момантам, што пабуджае глыбокiя духовыя перажываньнi для трапiўшага першы раз у жыцьцi за краты вязьня, ёсьць першая хвiлiна сьведамасьцi пасьля абуджэньня з начнога сну. Яна больш жахлiвая за той момант, калi чалавек перакрочыць першы раз парог турмы. У вязьнiцу чалавек уваходзiць усё-ж падрыхтаваным да гэтага; ён пагаджаецца, што ў сiлу нейкiх нямiнучых абставiн сустрэне за гэтым парогам няволю, зьдзекi й цемру. Адмоўна зарэагуе ён на абставiны, новае навакольле за цяжкiмi ржавымi жалезнымi дзьвярыма, можа, зь перапалоху зробiць iнстынктыўны крок назад адно таму, што ўяўленьне раней не змагло адлюстраваць у сьведамасьцi ўсiх нечаканасьцяў, якiя яму цяпер наканавана перажыць. Адно - ён ня можа дакараць сябе за тое, што ня ведаў, куды яго вядуць. Тым часам, будзячыся рана пасьля першай ночы ў вязьнiцы, адкрыўшы вочы, не адвыкшы яшчэ ад вольнага жыцьця й хатнiх абставiнаў, у гэную першую хвiлiну соннай паўсьведамасьцi пачне чалавек вадзiць зрокам па шэрых турэмных сьценах i столi i зь вялiкай натугаю старацца ўгадаць, дзе знаходзiцца. Першыя пасьля сну промнi сьведамасьцi пастараюцца паклiкаць на помач памяць, каб разьвязаць загадку. Паволi падымецца галава; вочы ськiруюцца на адзiны сноп сьвятла, што падае знадворку ў камэру праз густыя краты маленькага ваконца; розум пачне адрознiваць людзей, рэчы, навакольле, i ажно тады прыйдзе страшнае разуменьне, што чалавек знаходзiцца ў вязьнiцы.
      Iнстынкт самазахаваньня падкажа розуму, што гэта цi ня ёсьць адно непрыемная зьява, мiраж; недавер у момант авалодае галавою. На момант заплюшчацца вочы й зьявiцца борзда народжаная надзея, што няпрыемная зьява, пэўна-ж, зьнiкне, што гэта, мабыць, толькi благi, кашмарны сон. Паволi й нясьмела зноў пачнуць адкрывацца вочы, а зьява ўсё-ж не аддалiцца. Наадварот ворганы чуцьця пачнуць з упэўненасьцю дэманстраваць, што першая зьява была канкрэтнай i цалкам рэальнай; ценi вязьняў пачнуць рухацца й гаварыць; моцныя жалезныя краты ў цеснай адтулiне ўсё яшчэ тырчаць, разрэджаныя хмарным снапом сьвятла; з-за цяжкiх турэмных дзвярэй прылятуць гукi мерных крокаў турэмнага вартаўнiка, лязгат турэмных ключоў - усе самыя розныя гукi й водгулле раньняй вязьнiчнай беспрасьветнай будзёншчыны. Разбуджаны навiчок, канчаткова ўпэўнiўшыся, што ён знаходзiцца ў катушку, будзе сядзець нейкi час нярухома, рукою падпёршы падбародак; пазяхаючы ды ўздыхаючы, пачне шкадаваць, чаму салодкi сон забыцьця ня трываў далей, чаму на зьмену прыйшоў бязьлiтасны кашмар сапраўднасьцi. У гэны момант як нельга лепш ацэнiць ён волю й нiколi ўжо ня зможа забыцца, якую вартасьць мае сон, забыцьцё, нябыт, летуценьнi. Калi мае крылатае ўяўленьне, дык пры дапамозе яго, магчыма, зробiць выснаў, што найлепш змог-бы адсядзець у вязьнiцы, калi-б увесь час мог спаць або знаходзiцца ў забыцьцi. Яшчэ ўчора, ведзены ў вязьнiцу, уяўляў, пэўна-ж, гэту няцiкавую сапраўднасьць, фiзычную нядолю. Адылi й цяпер ужо, пасьля першага пачуцьцёвага ўструсу, здолеў пагадзiцца, што хаця-нехаця, а мусiць зжыцца з абставiнамi, што гэтыя абставiны iснуюць i iснаваць будуць ад яго зусiм незалежна. Ён ужо дасьць гэтым абставiнам правы грамадзянства дзесьцi ў малой каморачцы свайго пачуцьця й розуму. Зразумее, што й сам цяпер зьяўляецца арганiчнай, шэрай, бястварай часьцiнай гэтых абставiнаў, што мусiць падрыхтавацца фiзычна й духова, прытарнавацца найвыгадней i найлепш, каб перажыць з найменшай для сябе стратай той быт-нябыт.
      Але непераможны й заўсёды прысутны iнстынкт самазахаваньня вечна шэпча й падказвае iншае, заўсёды намагаецца ратаваць, абнадзейваць, цягнуць з прадоньня. Ён - падсьведамы й, здавалася-б, неазначаны, але заўсёды прысутны i ў момант фiзычнага цi духовага крызiсу сьпяшае людзкой iстоце на хуткi ратунак. Паколькi фiзычнае iснаваньне чалавека бязвыхаднае, ён цягне пачуцьцёва-разумовую людзкую iстоту цераз адзiн парог часовага ратунку, пераносiць яе ў зусiм iншы сьвет - туды, дзе сам чалавек зьяўляецца поўным i абсалютным валадаром быту й нябыту - у сьвет мараў i лятуценьняў. Кожны чалавек, няхай будзе ён найбольшы скэптык, самы заядлы пэсымiст i нявера, мае гэткi сьвет - менш або больш абмежаваны. Туды ён у найбольш цяжкiя й крытычныя хвiлiны ўцякае ад назойлiвай сапраўднасьцi, там валадарыць i як магутна крылаты арол бушуе па неабсяжных прасторах летуценьняў. Шматочкi парваных i разьбiтых надзеяў саўюцца ў тонкую пражу нейкай суцэльнасьцi, з руiнаў разбуранага й разьвеянага духовага самабыту пачнуць вышукоўвацца рэшткi, макулiнкi веры ў лепшае й сьвятлейшае. Паўстануць падпоры й масты, празь якiя зьняможаны духовы арганiзм пачне памалу, вобмацкам крочыць праз безданi да будучынi. Адно нявера можа затрымацца над непраходным прадоньнем, а ў веруючага народзiцца надзея, аснованая на вечнай, адзiнай i незаменнай боскай справядлiвасьцi. Нефартунны духовы мучанiк даверыць сябе ў рукi апекi й ласкi Найвышэйшага i Ўсемагутнага. У гэты час духовага ўпадку й фiзычнага крызiсу ён пачне мацнець любоўю да Адзiнаправiльнага Валадара. Iнстынкт самазахаваньня, узброiўшы гэткiм чынам прагнучага дапамогi, прынясе яму найбольшую ўслугу якраз тым, што ў першапачатковай стадыi свайго дзеяньня зьяўляецца штуршком, пабуджальнiкам успамагальных сiлаў духовае натуры, мабiлiзатарам крынiцаў супрацьдзеяньня й абароны перад цяжкой рэальнасьцю.
      II
      У нармальных мiрных умовах дзяцiнства, пакуль чалавек не стане на собскiя ногi, навет падбiраючыся, а то й пераскочыўшы жыцьцёвую дваццатку, ён рэдка мае змогу з аб'ектыўнасьцю заглянуць жыцьцёвай рэчаiснасьцi ў вочы. Абапiрае свае мяркаваньнi й крокi на слаба абгрунтаваных, а то й фальшывых поглядах, бачачы твар жыцьця праз сваю, асаблiвую адно для яго, прызму. Адсюль такiя шматлiкiя ў юнацкiм веку памылкi, рашчараваньнi цi iншыя няшчасьцi.
      Сымон Спарыш мала меў часу, каб дасьпяваць у нармальных спакойных абставiнах ды паўтараць тыя памылкi, што рабiлi раней i будуць прадаўжаць рабiць пазьней юнакi ранейшых i будучых пакаленьняў.
      Сусьветны катаклiзм кiнуў яго ў лiку iншых сяброў на скрыжаваньнi пякельных дарог, туды, дзе разьюшаная сiла й гвалт. Там ня мелi вагi анi пачуцьцё, нi розум. Сiла была правам, а права - сiлаю. Магутны цыклён-гiгант душыў i цёр на мязгу ўсё падатнае й слабое, арганiчна хворае, фiзычна нятрывалае й крохкае. Трывала й буйнела адно моцнае й непахiснае.
      Як малая, цьвёрда зьлепленая снежная куля, кiнутая па зьмякчаным адлiгаю снегу з высокай горнай вяршынi, буйнее, таўсьцее й набiрае разгону й сiлы па дарозе ды крышыць пасьля й нiшчыць усё жывое й мёртвае, гэтак раздзьмуханая сiла ваеннага гвалту й зьнiшчэньня, здавалася, што далей, то больш набiрала моцы й iмпэту. Дэструкцыйнасьць ваеннае сiлы ня можа быць рацыянальнай, поўнасьцю накiраванай цi кантраляванай. У меру павялiчэньня ейнае разьюшанае гвалтоўнасьцi першапачатковыя дзейнiкi, што выклiкалi яе з пэўнымi вызначанымi мэтамi, трацяць над ёю навет частковы кантроль. Гэтаксама, як у групе падвыпiтых дзецюкоў паб'юцца двое, пасьля-ж на дапамогу цi проста, каб узяць нейкi ўдзел, прыйдуць усе непаклiканыя, й зробiцца неразбярыха такая, што пад канец няведама, каго вiнавацiць, - таксама i ў вялiкiх войнах. Пасьля пэўнае мяжы сiла гвалту выклiкае дзейнасьць пабочных элемэнтаў, дзеля розыгрышу асноўнае стаўкi непатрэбных. Гэтак бандыты рабуюць i забiваюць, выкарыстоўваючы ваеннае бязладзьдзе там, дзе няма пiльнага вока ўлады; садысты страляюць i жыўцом паляць людзей не дзеля таго, што гэта неабходна, а таму, каб насыцiць сваю зьвярыную прагавiтасьць сьмерцi й зьнiшчэньня iншых. Нарэшце навет найбольш нэйтральныя, што, як кажуць, "Богу духа вiноўныя", дзеля свае абароны змушаны прыняць удзел у агульнай разьнi й забойствах. Хто-ж пасьля гэтага здолее разабрацца - дзе, хто i ў чым вiнаваты? У Беларусi падчас Другой сусьветнай вайны бальшыня сялянскiх вёсак, пераважна зь лясных раёнаў краiны, пайшла з дымам. Жыхары - або там-жа жыўцом паленыя, або страляныя - не жадалi браць удзел у чужой для iх вайне двух тытанаў. Хiба-ж iхняя вiна палягала ў тым, што ня сумелi ў час абаранiцца...
      Маладому Сымону ў галаве не мясьцiлася, што цывiлiзаваны чалавек можа перайсьцi ўсе межы дзiкасьцi й быць рухавiком такога ўсеагульнага гвалту купацца ў крывi, засьцiлаць касьцьмi нявiнных мiльёнаў прасторы сьвету й пры гэтым яшчэ сьпяваць гiмны й оды вялiкiм i малым катам. Гэта звярыная крайнасьць людзкой натуры да глыбiнi скаланула й зрушыла нясьмелыя яшчэ погляды юнака, паставiла перад iм цэлы сьцяг пытаньняў, на якiя нельга было знайсьцi гатовых адказаў.
      "Чалавека, што забiвае, называюць зьверам, - думаў юнак, - але-ж зьвер, калi ён забiвае, то ня без патрэбы. Найчасьцей спажывае здабычу, пасьля адпачывае й не мае патрэбы зьнiшчаць iншых дзеля самога толькi зьнiшчэньня. Iнакш кажучы, зьвер робiць толькi бiялагiчную функцыю, забiвае для ўтрыманьня пры жыцьцi свайго арганiзма, робiць тое, да чаго паклiканы ў прыродзе, рэдка цi навет нiколi ня выходзiць за рамы бiялагiчных нормаў iснаваньня. Зусiм iншае з чалавекам. Ён паклiканы не для забойства, а для сужыцьця зь iншымi ў любовi. Бог стварыў яго, даў розум, каб дасканалiўся й наследаваў Творцу. Да забойства пхае яго прагавiтасьць, ненасычанасьць. Раз распачаўшы гвалт над iншымi, ня ведае межаў. Калi, такiм чынам, параўноўваць чалавека са зьверам, то параўнаньне выпала-б на карысьць апошняга. Больш таго: калi-б зьвер меў розум i ведаў, што ягоным iменем празываюць чалавека-забойцу, то, пэўна-ж, моцна пакрыўдзiўся-б. Было-б гэта для яго цi не найбольшай зьнявагай".
      Пасьля такiх крайнасьцяў у сваiх роздумах i выснавах Сымон мяркаваў, што чалавеку добраму, якi трымаецца Божых прыказаньняў, няма на зямлi месца. Ён заўсёды будзе крыўджаны й эксплуатаваны, таптаны й бiты iншымi. "Сярод ваўкоў вый па-воўчаму", - прыходзiла на думку старая народная мудрасьць. Перад уяўленьнем прабягаў шлях беларускага народу за апошнiх пару стагодзьдзяў шлях нядолi, крыўдаў i зьдзекаў з боку чужынцаў.
      Цi беларус выйграў што-небудзь таму, што ня бiў i ня гвалцiў, што служыў чужым панам? Чым менш супрацiўляўся, тым больш зносiў крыўдаў. Сьвет, аснованы на сiле, лiчыцца адно зь сiлаю. Нiхто нiколi ня ўважыць слабога, няважна, колькi-б ён малiўся цi прасiўся, колькi-б нi даводзiў аб сваiх правох, аб дабрынi, чысьцiнi душы й сэрца.
      III
      Як таму вязьню, што першы раз абудзiўся з начнога сну ў вязьнiцы, здавалася часамi Сымону, што ўся гэта жахлiвасьць гвалту й сiлы, гэты жудасны рогат сьмерцi, панарамы папялiшчаў i могiльнiкаў, людзкой нядолi й енкаў зьяўляюцца адно благiм сном, што ня можа-ж гэта быць, што ёсьць-жа нейкiя нормы маралi, iснуе-ж нейкая любоў на сьвеце, дабрата ў сэрцы чалавечым. Пытаўся ня раз сам сябе: цi дзякуючы нейкаму нявытлумачальнаму прыпадку ня сьнiць ён часамi, цi прост-напраст ня здурэў?
      Да агульных гэткiх перажываньняў далучалiся зусiм асабiстыя, сямейныя. Постаць старога, хваравiтага, спрацаванага бацькi рэдка пакiдала юнакова ўяўленьне. Сьнiў страшныя сны: то капаў бацьку магiлку, то бачыў бацьку ў дамавiне, то выносiў тую дамавiну й спушчаў у яму. Цэлы цыкл сноў ад часу выхаду з Бацькаўшчыны аж да Iталii й далей заўсёды круцiўся навокал бацькi.
      "Цi не завiнiў я часам перад iм? - пытаў сябе. - Цi ня мусiў я застацца ў хаце й быць яму падпораю, дапамогаю на старасьцi? А мо, - i пры гэтай думцы аж дрыжэў хлапец з жаху, - мо бальшавiкi ўжо зьвялi яго са сьвету за тое, што я пакiнуў дом i што, будучы яшчэ дома, нiдзе ня крыўся са сваймi антыбальшавiцкiмi паглядамi? Цэлая-ж вёска аб тым ведала. А цi-ж ня было ў вёсцы здраднiкаў-юдаў, дрэнных людзей?"
      Думкi пра бацьку й сям'ю не давалi хлапцу супакою. Часьценька ўночы, сасьнiўшы бацьку, найчасьцей мёртвага, з дрыготамi будзiўся й выцiраў з твару халодны пот. Доўга пасьля ляжаў, адплюшчыўшы вочы, углядаючыся ў цемру й раздумваючы над цяжкiм лёсам. Адылi як мага падбадзёрваў сябе й мацаваўся на духу, прысягаючы на бацьку, радзiму i ўсiх сьвятых, што выкарыстае рэшту свайго жыцьця, не пашкадуе сiлаў, каб у будучынi служыць пакрыўджанаму й паняволенаму народу, каб адпомсьцiць крыўдзiцелям i катам - чужым i сваiм. I ў той момант сьведамасьць бясьсiльнасьцi радзiла бязьмежную злосьць i нянавiсьць на ўсiх тых, што старалiся й цяпер яго, Сымона, выкарыстаць для сваiх шкодных мэтаў.
      "Каб гэта з Божай дапамогай, - думаў хлапец, - я стаўся нейкiм вялiканам або замянiўся ў непераможныя мiльёны, ведаў-бы, што рабiць. Пазьбiраў-бы па зямлi ўсе цацкi, званыя гарматамi, самалётамi й iншымi прыладамi зьнiшчэньня, пераплавiў-бы iх на плугi, машыны й iншыя прылады мiру й жыцьцёвага дабра, а ўсiм чысьценька людзям загадаў-бы працаваць i паводле запрацаванага атрымоўваць так, як вызначыў Бог. Даў-бы вольнасьць усiм народам i не дазволiў-бы на нiякiя крыўды цi зьдзекi. Любоў блiжняга сталася-б асноваю ўсяго жыцьця".
      IV
      Сымон часта параўноўваў сябе да пабочнага гледача, якi для задаваленьня цiкавасьцi выйшаў на гарадзкi ходнiк, каб прасачыць вялiкую й бурлiвую хвалю натоўпу, што бушавала й iмкнулася некуды да вызначанай мэты. Натоўп быў чужы, як i чужым было для яго змаганьне, на якое сьпяшылi хвалi людзей. Ён вось толькi сабе так, з простай, людзкой цiкавасьцi выйшаў з памяшканьня, каб блiжэй прыгледзецца, што навокал рабiлася й што азначала вялiкая мiтусьня. А мiтусьня й гармiдар павялiчвалiся, хвалi людзей нясупынна прабягалi мiма, дзесьцi чуваць было стралянiну, аднекуль несьлi параненых, цягнулi забiтых. Усё мацней бушавала й
      буйнела людзкое мора. Яно разьлiлося ня толькi на шырыню прасторнай вулiцы, але пачынала паглынаць i тратуары. Шумела й пагражала, гвалтаўнела й раўло.
      Пабочны глядач Сымон адчуваў i ведаў, што яго з тым морам нiчога ня лучыла, нiякiм чынам ня мог быць удзельнiкам, маленькаю пешкай у агульнай бушуючай стыхii. Стоячы гэтак i раздумваючы, не спасьцярог, як яго тоўхаюць i штурхаюць. Напаўдзiкая хваля, што ў чужой для яго мове тысячамi глотак крычала й раўла нейкiя лёзунгi, iмчала наперад, гусьцела й буйнела навокал. Ня прыйшло яму ў час у галаву, што можа паглынуць i панесьцi яго разам з сабой, дый не заўважыў, як, штурханы й пiханы чужымi локцямi й целамi, апынуўся ў самай яе гушчы - пасярод вулiцы. Сярэдзiна вулiцы была хрыбтом хвалi - плынь тут была найбольш ёмкая. Адно цяпер юнак спасьцярог, куды трапiў. Ногi яго, падбiваныя чужымi, чапалiся адна за другую, хаця-нехаця памалу крочылi ў агульнапрынятым кiрунку. У галаве мiльганула думка, што трэба за ўсякую цану ратавацца, вырвацца, прабiць неяк дарогу набок, iзноў апынуцца на ходнiку цi дзе далей зусiм збоку, адно каб у спакойным i зацiшным месцы. Калi ня ўдасца, ён дорага можа заплацiць за такую неасьцярожнасьць, бо воддаль вiдаць было ўжо мора агню, чуваць стрэлы гарматаў i дробнае зброi. Спрабаваў кiнуцца ў адзiн бок i ў другi, але людзкое мора так згусьцела, што трэба было разьвiтацца з думкамi аб ратунку. Хваля мела адзiн кiрунак i зь вялiкай гвалтоўнасьцю несла на хрыбце сваiм усё жывое. Нельга было ўстаяць i на месцы, бо вось тысячы людзей могуць павалiць цябе й растаптаць у жыдзенькае цеста. Выбару ня было - адно рухацца наперад ды за любую цану пры небясьпечнай нагодзе старацца захаваць жыцьцё.
      Нейкая нябачная сiла кiравала той дынамiчнай хваляй, штурхала яе наперад да вызначанай мэты. Людзi, здавалася, ап'янелыя прагавiтасьцю бою й крывi, напралом валiлi па дарозе ўсе стрэчныя перашкоды. Там, дзе на небакраi гарэла ў моры агню й рагатала тысячамi гарматных глотак зямля, крышылiся апошнiя ўмацаваньнi. Натоўп ведаў, што пасьля канчальнага збурэньня iх зможа ступiць на сонечны бераг недзе яшчэ далей, што й было ягонай мэтай.
      Але вось раптам прыляцелi зусiм iншыя галасы. Сьпераду прыбегла вестка, што навет пасьля лiквiдацыi асноўнай перашкоды ня ўдасца нiкому ступiць на сонечны бераг, бо той ужо заняты быў чужымi цёмнымi сiламi, адгароджаны бар'ерам, якi нiколi ня ўдасца скрышыць сiламi натоўпу, навет калi-б ён i ўдзесяцярыўся.
      "Здраднiкi! Прадалi нас, ашукалi! - крычалi сьпераду на розныя лады. Куды йдзём? Да якое мэты? Навошта цяпер бязсэнсоўныя ахвяры?" Ды ня было выбару. Рух наперад прадаўжаўся па ранейшай iнэрцыi.
      Гэтак Сымону Спарышу ўяўлялася польская армiя й ягоны ў ёй удзел.
      V
      Кароткi перапынак - калi льга так назваць перашкаленьне ў Сан-Базыльё скончыўся. Пешкi ў натоўпе - жаўнеры Другога Андэрсавага корпусу, хоць i ведалi ўжо, што iх здрадзiлi й Бацькаўшчыну бальшавiкам прагандлявалi, прадаўжалi свой сьмяротны марш. Загады зьверху гучалi, як i раней: наперад, да перамогi над ворагам!
      Недзе на поўнач, у ваколiцы Рымiнi, цёк Рубiкон. Калiсь магутны Цэзар, пераправiўшыся цераз раку, сказаў: "Жэрабя кiнута" i пайшоў на пераняцьце ў свае рукi ўлады ў Рыме. Беларускi юнак таксама мусiў перайсьцi Рубiкон, але на другiм баку чакалi яго цемра й няпэўнасьць, небясьпека й безнадзейнасьць. Адылi ў сэрцы тулiў i песьцiў рэшткi разбураных надзеяў, як мага ўзмацняў веру ў першапачатковыя iдэалы, вынесеныя з далёкай, цяпер ужо нанава чужнiкамi крываўленай Бацькаўшчыны. Вера ў сьветлую будучыню свайго народу вызначыла мяжу мiж духовым жыцьцём i сьмерцю, мiж цяперашнiм ператрываньнем-перажыцьцём усёй падарожнай злыбяды й цярпеньняў i поўным падзеньнем у бездань.
      Нiколi, нi на адзiн кароткi момант ня прыйшло юнаку ў галаву, што ў гэтай вайне мог-бы ён загiнуць. Ня мог-жа, проста ня меў права! Было-ж прызначэньне. Там-жа наперадзе быў яшчэ хто ведае якi вялiкi прастор часу, на прасьцягу якога давядзецца аддаць свае здольнасьцi, сьцiплыя веды й сiлы для пакрыўджанага народу. I шлях гэты цяперашнi... Хто-ж там ведаў, што собiла Богу ў галаву прыйсьцi. Можа, гэта дуга цераз колiшнi эльзаскi, а цяпер iтальянскi агонь была патрэбная, мо дарога ўжо павярнула на Бацькаўшчыну. Час i будучыня пакажуць. Цяпер адно: захавацца цэлым i непакалечаным i ператрываць!
      Зрэшты, калi ўжо йдзе пра той самы натоўп, дык нельга цьвердзiць, што ён, Сымон Спарыш, трапiў у яго сярэдзiну, у той вялiкi i, як цяпер ужо было вiдаць, бязсэнсоўны вiр, зусiм прыпадкова, дзякуючы нейкай неасьцярожнасьцi. Першы-ж крок - той, зь Вiльнi ў Менск, - залежаў адно ад яго й больш нiкога iншага. Зрабiў яго сьведама. Мала таго - стараўся й сяброў з сабою цягнуць. Тое, што прыйшло пасьля, пэўна-ж, ад яго не залежала. Стаўся, як i сотнi тысячаў iншых людзей, пешкаю, дробненькаю макулiнкай, кiданай ветрам вайны па цэлай Эўропе.
      Дык калi нельга было прытулiцца ў зацiшнае месца, не гаворачы ўжо аб поўным ратунку, трэба было неяк адно перажыць, захавацца цэлым, дый найлепш, каб зусiм непакалечаным. У будучынi патрэбныя будуць маладыя сiлы для яе адной, найдаражэйшай i наймiлейшай, што цяпер так моцна цярпела.
      Значыцца - абы ператрываць!
      БЕЛАРУСКАЯ ЦЭНТРАЛЬНАЯ РАДА Ў БЭРЛIНЕ
      ГЕНЭРАЛ ЕЗАВIТАЎ, АСТРОЎСКI Й ШУВАЛАЎ
      I
      Беларуская Цэнтральная Рада пакiнула Менск 28 чэрвеня 1944 году. Працаўнiкi Рады пасьля шматлiкiх падарожных прыгодаў чыгуначным транспартам прыехалi ў Кэнiгсбэрг, дзе мелi iнструкцыi затрымацца. Радаслаў Астроўскi са сваймi ад'ютантамi й найблiжэйшымi даверанымi людзьмi накiраваўся аўтамабiлямi ў Лодзь. Меў там шмат знаёмых сьцежак-дарожак яшчэ з часоў перадваеннае Польшчы, калi зь Беларускае Гiмназii ў Вiльнi, дырэктарам якое працаваў, пераведзены быў туды на настаўнiка. Затрымаўшыся ў Лодзi, праседзеў там аж да прыблiжэньня фронту з усходу.
      У пачатку верасьня 1944 году Бёларуская Нэнтральная Рада была накiраваная з Кэнiгсбэргу ў Бэрлiн, дзе атрымала ў карыстаньне малапашкоджаны бамбардаваньнем будынак на прадмесьцi Вайсэнзэе. У iм размясьцiлiся ня толькi канцылярыi БЦР, але i ўсе ейныя працаўнiкi са сваймi сем'ямi. Адно Радаслаў Астроўскi выслаў сваякоў у невялiкае мястэчка Гекстар у Вестфалii, мусiць, цi ня ўгадваючы будучыню.
      Беларуская Цэнтральная Рада дзялiлася на розныя рэфэраты, якiя зарганiзавалi на Вайсэнзэi свае канцылярыi й паступова прыступалi да працы. Трэба было зьвязваць канцы розных нiтак, парваных-патузаных пад час эвакуацыi зь Беларусi. Характар працы шмат розьнiўся ад таго, якi быў на Бацькаўшчыне. Як-нiяк Беларуская Цэнтральная Рада была беларускiм прадстаўнiцтвам на выгнаньнi. Былi свае людзi, раськiданыя па ўсёй тэрыторыi Нямеччыны. Паўставала шмат праблемаў, калi льга азначыць, юрыдычнага характару.
      Калi на Бацькаўшчыне Рада мела пэўныя атрыбуты незалежнасьцi цi навет цень самастойнасьцi ў некаторых галiнах, дык тут, у Бэрлiне, немцы звыклi лiчыць яе ня больш чым сваёй агенцыяй у зносiнах зь беларусамi, празь якое намагалiся праводзiць у жыцьцё розныя свае мерапрыемствы. Гэтак амаль галоўным заданьнем i працай Рады было вышукваньне й рэгiстрацыя беларускiх уцекачоў, уладжваньне iх на працы цi ў войску.
      II
      З прычынаў ваеннае сытуацыi немцы, пад загадам якiх была Беларуская Цэнтральная Рада, а таксама й сам Астроўскi зьвярталi найбольш пiльную ўвагу на ваенныя справы. Ня дзiва тады, што найбольшая праца кiпела ў вайсковым рэфэраце. Палягала яна на вышукваньнi ў Нямеччыне беларускiх вайскоўцаў i канцэнтраваньнi iх у Бэрлiне. Камандатура гораду прыдзялiла беларусам для гэтай мэты вялiкi будынак на Лiхтэнэрштрасэ. Шматлiкiя беларусы ў Нямеччыне, дачуўшыся, што Беларуская Цэнтральная Рада ў Бэрлiне, самi туды зьяжджалiся. Усе яны, амаль бяз выняткаў, залiчалiся ў войска й накiроўвалiся ў беларускi гарнiзон на Лiхтэнэрштрасэ, дзе атрымоўвалi харчы й кватэру. Быў зарганiзаваны Першы кадравы батальён для перашкаленьня жаўнераў.
      У разгары гэтае працы ў вайсковым рэфэраце БЦР здарылiся перамены. Прыехаў генэрал Канстантын Езавiтаў i запрапанаваў Радаславу Астроўскаму свае паслугi.
      Iмя генэрала Канстантына Езавiтава цесна зьвязана з парой самавызначэньня беларускага народу ў 1917-1918 гадох. Адылi беларускiя гiсторыкi-незалежнiкi надта-ж коратка, амаль мiмаходам, прыгадваюць адно, што Езавiтаў, разам з пазьнейшым прэзыдэнтам Беларускае Народнае Рэспублiкi Васiлём Захаркам, арганiзаваў у Менску беларускiя вайсковыя адзiнкi, што мелi быць апорай новага ладу ў беларускай незалежнай маладой рэспублiцы. Варта дзеля таго хоць тое-сёе прыгадаць з жыцьця генэрала Езавiтава.
      Нарадзiўся Канстантын Езавiтаў у сям'i капiтана царскае армii ў Вiцебску 5 лiстапада 1894 года. Хаця бацька хацеў бачыць сына ў кадэцкiм корпусе, юнак выбраў iншую дарогу i, маючы 17 год, скончыў настаўнiцкую сэмiнарыю, пасьля чаго пару гадоў працаваў у сельскай школе настаўнiкам. Толькi дзякуючы Першай сусьветнай вайне малады Кастусь апынуўся ў ваеннай школе, i напрыканцы вайны бачым яго ўжо ў чыне паручнiка. Сын палюбiў бацькаву прафэсыю i, будучы добрым патрыётам свайго народу, мяркаваў толькi, як-бы гэта аддаць свае здольнасьцi й сiлы на службу Беларусi. Нагода прыйшла ў 1917 годзе, калi ў шэрагах здэзарганiзаванай царскай армii пачынаецца арганiзацыя беларускiх вайскоўцаў. Езавiтаў зь вялiкiм запалам i адданасьцю прыкладаецца да працы i ўжо 31 кастрычнiка 1917 году ўдзельнiчае ў зьезьдзе беларускiх вайскоўцаў у Менску. Там-жа выбiраецца адным з заступнiкаў старшынi прэзыдыюму выканаўчага камiтэту, што станавiўся сталым кiраўнiчым ворганам беларускiх вайскоўцаў.
      Езавiтаў бярэ ўдзел у Першым Усебеларускiм Кангрэсе ў сьнежнi 1917 года й выбiраецца ў выканаўчы камiтэт Кангрэсу, пасьля пераназваны ў Раду Беларускай Народнай Рэспублiкi. Удельнiчае ў гiстарычнай сэсii Рады БНР уночы з 24 на 25 сакавiка 1918 году, што абвясьцiла незалежнасьць Беларускае дзяржавы. Пры фармаваньнi першага ўраду БНР Канстантын Езавiтаў быў паклiканы на пасаду мiнiстра вайсковых спраў. Таму-ж, што меў замалы чын на мiнiстра, на чарговых паседжаньнях Рады атрымаў ранг палкоўнiка.
      Разам зь iншымi сябрамi першага ўраду Беларускай Народнай Рэспублiкi Езавiтаў апынуўся на выгнаньнi i ўжо пазней атрымаў чын генэрала. Калi ў 1944 годзе стаў вайсковым рэфэрэнтам пры БЦР у Бэрлiне, прэзыдэнт Астроўскi гэны генэральскi чын пацвердзiў.
      III
      Вучнi беларускiх школ у Латвii прыгадваюць Езавiтава ня толькi як высакаякаснага настаўнiка. Для iх ён быў перадусiм нацыянальным бацькам.
      - Чаго ходзiце такiя згорбленыя, скрыўленыя, быццам-бы цяжар усяго сьвету на сваiх хрыбтах цягалi? - дапякаў часьценька настаўнiк Канстантын Барысавiч (вымагаў, каб так яго называлi) вучням. - Палякi цi маскалi няхай так ходзяць, але ня мы, беларусы. Нiколi не забывайцеся, што на нас, беларусаў, увесь сьвет глядзiць i таму мусiм як найлепш рэпрэзэнтаваць свой народ. Выпрастайцеся, трымайце галовы ўверх, сьмела заглядвайце кожнаму ў вочы, бо вы сыны й дочкi вялiкага й слаўнага народу. Гэтым вы павiнны ганарыцца, а ня горбiцца ды ўглядацца ў зямлю.
      Настаўнiк Канстантын Барысавiч, будучы вядомым патрыётам i дзеячам беларускай гiсторыi, найбольш увагi аддаваў на выхаваньне беларускае моладзi ў патрыятычным духу й на добрую апрацоўку асноўных бакоў яе характару.
      Варта аддаць справядлiвасьць аб'ектыўнасьцi й прыгадаць, што ў дваццатых гадох, калi паўстала пад бальшавiцкай акупацыяй БССР, Езавiтаў ня ўсьцярогся той, ледзь не агульнай для беларускага нацыянальнага актыву па-за межамi БССР памылкi i часова быў паверыў, што пад бальшавiцкiм ярмом будуецца, як прынялося ўжо называць, Беларускi дом. Адылi, будучы асьцярожным, у БССР ехаць не манiўся ды, прыгледзеўшыся пасьля, што бальшавiкi зрабiлi са звабленымi ў Менск беларускiмi навукоўцамi й выдатнымi нацыянальнымi працаўнiкамi, борзда ачуняў ад часовага дурману.
      У пачатку трыццатых гадоў адбыўся ў Латвii судовы працэс, званы беларускiм, дзе на лаве абвiнавачаных апынуўся i Езавiтаў. Закiдалi яму, што ў школах i мiж грамадзтва пашырае думкi аб тым, нiбыта Латвiя няпраўна акупавала частку Беларусi, што загадвае вучням на мапах вызначаць раёны, суцэльна заселеныя беларусамi, i што ледзь не намагаецца адарваць гэтыя раёны ад Латвii. Езавiтаў выйшаў з-пад суду апраўданы, хаця й давялося да пачатку яго праседзець больш году ў вязнiцы.
      Ад вайны да 1922 года (гэта значыць, да часу ейнага закрыцьця) Езавiтаў быў дырэктарам Беларускае гiмназii ў Люцыне. Пазьней доўгiя гады працаваў настаўнiкам Беларускае гiмназii ў Рызе.
      З характару й выгляду быў ён калi не дамiнуючым, дык, прынамсi, наскрозь аўтарытэтным, будзячы да сябе давер i пашану. Ростам высокi, моцна збудаваны, самавiты, паважны. У вачах iншых выглядаў арыстакратам. Валасы меў цёмныя, твар - поўны, вочы - пранiклiва-шэрыя. Заўседы трымаўся раўнамернага вайсковага кроку й таму ад вучняў атрымаў мянушку "Браняносец". Натуры быў наогул лагоднай, але ня той, што распагаджваецца абы-якiмi малаважнымi жартамi-драбнiцамi. Умеў трымацца сукрыта й нiколi не гаварыць цi выяўляць лiшняга, адно якраз столькi, колькi было трэба. Быў чалавекам надзвычайна высокае асабiстае маралi, нацыянальнага гонару й духовае чысьцiнi. Не належаў да хваравiтых амбiцыянераў. Верыў, што вызначэньнем вартасьцi чалавека зьяўляецца найперш праца, а таму й не шкадаваў сiлаў у тым кiрунку, куды найбольш хiлiлася сэрца й нацыянальная душа. Хоць быў жанаты, дзяцей ня меў, а жонку страцiў у часе вайны.
      Як працаўнiк беларускага школьнiцтва ў Латвii Езавiтаў шмат пiсаў. Тэматыка абмяжоўвалася пераважна навучальна-ўзгадаваўчымi матэрыяламi. Найчасьцей можна было чытаць яго ў школьным квартальным часопiсе "Беларуская школа ў Латвii". Падчас Другой сусьветнай вайны супрацоўнiчаў з часопiсам "Новы Шлях", выдаваным у Рызе. Езавiтаў пiсаў i паэзiю пад мянушкай Кастусёнак. Тое зь ягоных твораў, што можна сяньня там-сям знайсьцi, паказвае, што i ў гэтай галiне быў нядрэнным майстрам.
      IV
      Калi Беларуская Цэнтральная Рада ўзнавiла працу ў Бэрлiне, немцы вымагалi ад яе, каб праводзiла мабiлiзацыю беларусаў у Беларускую Краёвую Абарону на абшары Райху. Гэтай працай i заняўся Езавiтаў як рэфэрэнт вайсковых спраў пры БЦР. Шматлiкiя дзеячы яшчэ да сяньняшняга часу закiдаюць Астроўскаму й Езавiтаву, што мабiлiзавалi беларусаў у войска для немцаў, хаця было ўжо ўсiм ясна, што вайну яны прайгралi. Генэрал Езавiтаў рассылаў мабiлiзацыйныя карткi ўсiм мужчынам-беларусам, дзе-б iх не знайшоў. Вярбоўнiкi ягоныя езьдзiлi й па працоўных лягерах. Адылi гэта акцыя давала малыя вынiкi, бо беларусы даўно перасталi верыць i немцам, i ў iхнюю перамогу. Затое знайшлося было шмат старых афiцэраў, што былi ў "Самаахове", БКА, а навет i зусiм апошнiмi часамi ня былi ў войску. Прыбылыя высылалiся ў распараджэньне палкоўнiка Кушаля, камандуючага БКА, на Лiхтэнэрштрасэ. Кушаль ня меў пры сабе нiякiх апекуноў зь нямецкага боку. Ён распрацаваў скарочаную праграму вышкаленьня й стараўся ў межах наяўных магчымасьцяў праводзiць яе ў жыцьцё.
      Восеньню 1944 году расейскi генэрал Уласаў, што калiсь перайшоў да немцаў з Чырвонае Армii, а пасьля зь iхняга дазволу i пры iхным падтрыманьнi зарганiзаваў з савецкiх ваеннапалонных гэтак званую "Русскую Освободительную Армию" (РОА), павёў моцную прапаганду для рэкрутацыi людзей у сваё войска. Прапаганда была накiраваная ня толькi да вайсковых i цывiльных расейцаў, але таксама й да беларусаў. Немцы, нiчым ня рызыкуючы, спатуралi генэралу Ўласаву i ахвотна бачылi-б рост ягонае армii, спадзяючыся, што яна дапаможа паўстрымаць бальшавiкоў на Ўсходнiм фронце. На беларусаў гiтлераўцы надта не спадзявалiся, жадаючы бачыць iх хутчэй у агульным i большым уласаўскiм катле, дарма што дазвалялi на мабiлiзацыю БКА на тэрыторыi Нямеччыны.
      Агенты Ўласава ня толькi панадзiлiся патаемна заглядаць у беларускi вайсковы цэнтр на Лiхтэнэрштрасэ, каб агiтаваць жаўнераў, але й навязалi тайную сувязь з Астроўскiм ды з тымi сябрамi Беларускай Цэнтральнай Рады, у якiх разьлiчвалi здабыць давер. Уласаўцы прапанавалi прыблiзна наступнае: БЦР застаецца так, як яна ёсьць, але прызнае Ўласава сваiм зьверхнiкам i ўсё беларускае войска аддасьць у ягонае распараджэньне.
      Радаслаў Астроўскi ўласаўскiя прапановы рашуча адкiнуў, але сярод некаторых сяброў Рады пачалiся хiстаньнi. Прэзыдэнт БЦР склiкаў паседжаньне й катэгарычна заявiў, што ня можа быць нiякае мовы аб паразуменьнi й супрацоўнiцтве з Уласавым. "Сябры БЦР, - казаў ён, - якiя пяройдуць да расейцаў, будуць уважацца за здраднiкаў беларускае справы". Некаторыя не паслухалiся Астроўскага. Да Ўласава адышлi Яўхiм Кiпель, Селях-Качанскi i прапагандовы афiцэр вайсковае рэфэрэнтуры пры БЦР Уладзiмiр Гуцька. На Лiхтэнэрштрасэ ў кантакт з Уласавым увайшлi некаторыя старыя афiцэры, прапаршчыкi запасу царскае армii. Расеец iх ня прыняў як занадта старых, а самi яны пасьля тлумачылi, што не пайшлi да Ўласава таму, што не згадзiўся даць iм жаданых чыноў.