Сьцяпан пачуўся далёка й добра.
      У балотцы за начальнiцкiмi агародамi квакала жаба. У садовай глушы сьвяцiлася ваконца альтанкi. Неўзабаве яно пагасла, але на мiг зноў загарэлася, быццам сыгналячы пра небясьпеку. Ветрык даносiў адтуль ахапкi бесклапотнай гаворкi ў заканчэньне прыемна праведзенага вечару. I, вось, разыходзяцца там. Двое. Мужчына i жанчына.
      - ...будуць чакаць, - нешта сказаў мужчына.
      Жанчына засьмяялася.
      - Пусьцi, досыць! - папрасiлася яна. Яшчэ сказала, а потым: - Iдзi ўжо. Мяне ня трэба праводзiць. Чуеш? Ну, па, бывай... Буськi.
      Сьцяпану здалося, што гэты голас ён ня раз чуў. "Чыясьцi жонка?" - падумаў ён, менавiта, аб шлюбнай здрадзе.
      "Падгледзець мне чужую бяду? Чаму-б не? Сам-жа я жанаты, i хто дасьць заруку, што ў цябе ня здарыцца падобнае? Толькi, цi гэта не абарона табою пляткарскай цiкаўлiвасьцi? Ах, чыненае знаходзiць апраўданьне", - Сьцяпан з салодкiм неспакоем у грудзях чакаў прыблiжэньня постацi; яго засланяў кусьцiк. Яму нават уявiлася, што якраз ён, Сумленевiч, тут усяму прычына: спакушае суседачку, каб вывесьцi яе на пухкi луг i зацалаваць там да бяспамяцi, шукаць у ёй таго, чаго ня можа даць яму Кiра...
      Жанчына прайшла. Яна зьлёгку спатыкнулася й цiха ўскрыкнула ад таго, пастаяла, быццам прыслухоўваючыся нечаму падазронаму. Сьцяпан стаiў дыханьне. Калi-б яна рушыла ў кiрунку на яго, дык уцякаў-бы ад яе ўнiз, дзе багонца й нiзкарослы алешнiк. ...Асьцярожна памаячыў ён за ёю. "Яна жыве недзе тут..."
      З вулiцы насупроць, зiгзагам, вылазiў матацыкл, на якiм п'яна гарлапанiлi. Згледзеўшы ў пражэктарным сьвятле самотную грэшнiцу, тыя спрабавалi пад'ехаць да яе й, струцiўшы раўнавагу, перакулiлiся на сярэдзiну дарогi; матор, трохi пахрыпеўшы, зацiх.
      - На-а-ага-ааа!!.. Янэк, нага!.. - якiсьцi зь iх стагнаў, i, у непагашаным бляску, мiтусiлася пужлiва растапыраная людзiна, кiдаючы на блiзкiя хаты дапатопныя ценi.
      Ва ўцякаючай спутаным крокам моднiцы Сьцяпан - вачом сваiм ня верачы! пазнаў Кiру! Па галаве пазнаў ён Кiру, па нiжэйшым левым плячы яе i па адзеньнi. Па аглядцы, хоць яе не ўлавiў ён у яркай смузе. Гэта была яна! Ён раней прадчуў - па голасе, па сьмеху задаволенасьцi мужчынам, калi вылузвалася яна зь яго рук, з абдымкаў...
      Даганiць Кiру?
      Увайшоў у маладую збажыну...
      Памакрэлыя ад расы нагавiцы прылiпалi яму да лытак, ногi грузнулi ў рыхлай ральлi. На Самулёвым пагорку старажавала вышка, за якою маленечкiмi iскаркамi папярэджвала пра сваё йснаваньне высакавольтная лiнiя.
      "Кiра гэта - там? Я ператомлены, у мяне дрэнна са зрокам, дажыўся я жахлiвай трызны! Ня можа таго быць, каб у альтанцы, у домiку, у той цацачнай будцы, зь якой напамаджаныя морды абнюхваюць вяргiнi ды язьмiны на загонiках, яна зыходзiлася з кiмсьцi, каму, пэўна, напляваць на яе, на мяне, на ўсё! Зь якiм-небудзь засранцам, залатавусным набабнiкам або сынком багатага бацькi, Сьцяпан абмацаў кiшэнi ў пошуках папяросаў. - Не гарачыся, Сумленевiч, пачакай: iдзi, паглядзi ды запамятай нумар сядзiбы, агароду, i правер у адмiнiстрацыi, хто там гаспадар. Тады ўжо й думай. Ня стой ты, а яшчэ лепш бяжы за жанчынай, яна адыйшлася не далей, як на сто крокаў, i сачы за ёю, каб упэўнiцца, цi Кiра яна? Спатрэбiцца - перапынi яе, нешта прыдумай, каб, у выпадку памылкi, сказаць ёй: выбачайце. А калi, усё-такi, акажацца, што яна... ну..." - ён павярнуў наўскасы, папоцемку абмiнаючы клiчучых на дапамогу. Каля платоў наскочыў на Сьцяпана сабака, чорны як ноч, зь белым грэбенем зубоў, i, дастаўшы абцасам па носе, працягла заскавытаў.
      На ненармальна апусьцелай вулiцы Сьцяпан пабег, з радасьцю сьцьвярджаючы, што наперадзе нiкога няма.
      Дома зьдзiвiла Сьцяпана ня тое, што Кiра даводзiла сябе да парадку, вычышчваючы спаднiцу й папраўляючы прыгожую прычоску, але - яе вочы. Пасьпешна зачынiўшы за сабою дзьверы, ён сказаў: - Добры вечар, Кiра.
      Памiж iмi, мажлiва, няхутка дайшло-б да пераломнай размовы, й, некаторы час, маўчалi-б яны кожны пра сваё, калi-б не яе ўмельства валодаць сабою, на хаду пазбывацца разгубленасьцi.
      - Дзе гэта ты быў? - адказала яна на яго прывiтаньне. - Глянь, якiя ў цябе нагавiцы! Мо' валяўся...
      - Я не тваёй натуры, - адсек ён.
      - Што ты маеш на ўвазе?
      - Хочаш ведаць?
      - Ня скажаш мне?
      - Падумаю, - Сьцяпану ўсё здавалася, што ўблытваецца ён у лiшняе. I непапраўна шалёнае, у чым будзе потым шкадавацца.
      - Дзякую табе за тое, што хоць у дачыненнi да мяне ты думаеш, - зьедлiва адказала яму Кiра. Гэта быў яе намёк.
      Сьцяпанам панесла:
      - Я не пацярплю, Кiра, твайго зазнайства, круцельства й, наогул, адносiнаў да мяне звысоку!
      - Го-го, - пакiвала яна галавою, не адхiляючыся ад люстра. - Ты дасканала ахарактарызаваў сябе. Не дасьцiпна, праўда, ды затое коратка. Наступную тыраду прашу вымаўляць цiшэй - людзi сьпяць.
      - Можаш мне сказаць, дзе ты была? - ён запытаў яе амаль шэптам. Яму перасохла ў горле.
      - Пра тое-ж я запытала цябе, - зашаптала яна, крыўляючы яго зь неспадзяванай весялосьцю.
      "Яна шчасьлiвая!" - зразумеў Сьцяпан. Ён нахiлiўся, каб разбуцца (ад запэцканых пантофляў адвальвалiся камякi гразi). З-над вушэй выцякаў у яго пот, утвараючы на барадзе кроплi.
      - Я, Кiра, хадзiў на шпацыр i бачыў, як вывалiлiся тыя два на матацыклi... - ён паглядзеў на яе спадылба, ня могучы разьвязаць шнуроўку, якая безнадзейна зашмаргнулася.
      - Вывалiлiся?.. Дурнi!
      Гаварылi яны далей шэптам. Ды ня гэта ўразiла Сьцяпана; яна, адразу прыкмецiў ён тое, страцiла на сваёй самаўпэўненасьцi i ўзялася, зусiм бяз сэнсу, прырэзваць свае маляваныя пазногцi. I ўся яна неяк адразу стаiлася.
      - Я клiкаў цябе, - махляваў Сьцяпан. - Ты ня чула мяне?
      - Не-а, - Кiра ня здолела сабрацца ў сабе, пстрыкала манiкюрнай прыладаю, прыкiдваючыся ўважлiвай да робленага. - А дзе ты мяне клiкаў? - яна не падняла галавы. У яе чырванела шчака.
      - Калi ты не пачула, дык рэшта няважная, - адказаў ён галасьней: "Божа мой, я суцяшаю сябе тым, што Кiра не захлусiлася? Што ёй не ўдаецца вылгацца й яна выдае сябе? У яе няма прадуманай хiтрасьцi, якая зьнiшчае пачуцьцi. Але, што здарылася?" - Кiра, скажы, ты разьлюбiла мяне? - Сьцяпану падабалася расейскае "разьлюбiла". (Мацi, часамi, сьпявала падчас сваяцкiх застольляў пад Беластокам...)
      - Гэта што? - адказала Кiра. - Новы варыянт тваёй барацьбы за шчасьце? Цi мо' гэта спроба перавыхаваць жонку, якая зазналася? Шантажам! - яна падыйшла да шафы. - Адыйдзi, дай мне месца...
      - Гэта спроба, Кiра, запытаць цябе, чаго ты сядзела ў домiку на агародах? - выказаў ён словы, якiх баяўся. Яна павярнулася да яго з адчайнасьцю ў вачох:
      - Ах, во, што цябе мучыць... Сочыш ты за мною? - глуха крыкнула яна на яго. - Нiчога лепшага ты ня ўмееш рабiць?! Чалавек вялiкай амбiцыi, ха-ха, зважае, каб ня стацца раганосцам, ха-ха-ха... Манiфэст усекаапэратыўнай рэвалюцыi павесiў ён на цьвiчок i стрымгалоў паiмчаў за нявернай палавiнай, каб адпужаць ад яе ў поле магутнага адзiнца, што самотна рохкае ў разорах. Якi ўпадак!
      - Жартуеш! - бялеў Сьцяпан.
      Ён, пастрашнелы, выпрастаўся ва ўвесь рост.
      - Гэта ты жартуеш, калi ня ведаеш таго, - яна падступiлася да яго ўпрытык. - Заводзiш гульню ў дабрадзея, за якую iншыя плацяць. Табе няясна, га? Ах, табе нiшто й нiколi ня будзе яснае, - Кiра раптоўна адвярнулася ад Сьцяпана й выйшла ў пакой, скiдаючы зь сябе блюзку. - Няшчасная я...
      - Адну хвiлiнку, - пратэставаў Сьцяпан. - Ты, Кiра, мае справы кiнь i адказвай на пытаньнi. Чуеш?
      - Што гэта значыць, твае справы й мае справы?
      - З кiм ты сустракаесься?
      - Хочаш запытаць: каму я яшчэ даю, апроч цябе?
      - Не грубiянь...
      - Ты, Сьцяпан, мае справы таксама кiнь, - яна аглянулася на яго ад атаманы. - Так будзе нам лепш.
      - I гэта гаворыць мая жонка?
      - Як i ты, мой муж...
      - Я маю права ведаць...
      - Як i я, чаму ў цябе мокрыя нагавiцы!
      - Iшоў я цераз збожжа...
      - Прытуляючы дзеўку да грудзей?
      - Якую дзеўку?! Я... я...
      - Ведаю - ты нюхаў за мною, бы чырвананосы сышчык, - сказала Кiра са спакоем. Яна расьсцiлала пасьцель.
      - Ня буду я з табою спаць.
      - Слушна. Другiм быць - ня гонар.
      - Хто ён?
      - Малады, моцны i сьвядомы сваёй мэты.
      - Гэтай мэтай зьяўляесься, вядома, ты?
      - Яму - так.
      - А табе - ён?
      - Не.
      - Не?
      - Не.
      - Дык хто? Або - што?
      - Не, хто. Ты!
      - Я?
      - Ага.
      - Скажы мне гэта яшчэ раз, - ён зацiснуў кулакi.
      - Калi ласка: ты!
      - Як гэта я павiнен разумець?
      - Звычайна, стасуючыся да тваёй тэрмiналёгii - зло перамагаю я... злом!
      - Ты, мабыць, п'яная?
      Сьцяпан нацэлiўся ўдарыць Кiру па шыi, ззаду. Перашкодзiў гэтаму воклiч цешчы: "Лягайце вы спаць! Ужо ноч сьвятая!"
      - З маладым можна прахлiснуць i паўлiтра, - Сьцяпан сказаў гэта Кiры з абыякавай iронiяй. - Тады адбываецца сьмялей...
      - Так?
      - Пытаеш?
      - У вопытнага - чаму-б не?
      - Кiра, не рабi зь мяне такога, як сама ты.
      - Згодна. Хоць адно з нас захавае чысьцiню.
      - Я цябе не пазнаю, Кiра. - У яго галаве мацнеў шум, i, ад слабасьцi, яму падкошвалiся ногi. - Што з табою?
      - Сачыў-жа - ведаеш.
      - Але: чаму, чаму?
      - Чаму? - яна зьняважлiва надзьмула губкi. - Бо я не жадаю стацца саламянай удавою! Не разумееш, што я ратую цябе ад змураванага яшчэ за царом беластоцкага цэнтрала? - Кiра спалохана змоўкла; энергiчна падбiла падушку, ажно пасыпалася зь яе пер'е.
      - За што?!
      - За абняслаўленьне старшынi ўчынiлi-б яны табе наступны суд. Сьведкi ўжо падрыхтаваныя. I дакумэнтацыя.
      - Дакумэнтацыя? Якая?
      - А такая, на падставе якой было-б табе даказана, што ты публiчна ганьбiш добрае ймя кiраўнiка ўстановы, трэба дадаць, узорнай установы. Сьцямiў?
      - Гм, - зьдзiвiўся Сьцяпан.
      Кiра расшпiлiла станiк.
      - Ёсьць пiсьмовыя паказаньнi наконт таго, як ты ляпаў языком розную ерась ды неверагоднiцу пра каапэратыў i яго старшыню, актывiстаў i кiраўнiчых работнiкаў, у рэшце рэшт, i пра асобы, выконваючыя ўладу... Яны, твая сябрына, на ўсе чатыры капыты каваныя, Сьцяпан, - яна апусцiла майткi й, голая, скамандвала: - Падай мне пiжаму, я памыюся...
      - Хi...
      "I як цяпер цалаваць яе, адбымаць, тулiцца? Гэта-ж будзе ашуканае каханьне! Падробленае яно, бы мёд ад пчолаў, якiх круглы год кормяць нечым штучным, цукрам, - боль пранiзваў Сьцяпана, быццам пазалетась, перад вясельлем, калi, пакутуючы ад запаленьня падкосьнiцы, апынуўся ён у iнстытуце зубной хiрургii, дзе з дапамогай доўгiх шпiлек праводзiлi яму блякаду нерваў скiвiцы. Халодны боль! - А з кiм-жа яна? Божа, дай мне цярплiвасьцi! Стары гаварыў, што разводу ня будзе. Мо' й ня будзе?.. Прызналася яна аднаму мне? Я-ж кахаю яе, халеру! - Сьцяпан заплакаў нема, па-мужчынску. - Ну, Кiра фiзычна аддалася... Якая розьнiца - ва ўяўленьнi цi фiзычна? Або хiба раз я марыў пра тое, як гэта навалiцца-б на тую цi iншую прыгажуню! I, несумненна, сталася-б яно так, калi-б была на тое нагода. Так. Але з жанчынай, кажуць, iначай... У яе не бывае раздваеньня душы й цела, у ёй гэта - адзiнае. Яна, чаго добрага, гатовая спадабаць i гвалтаўнiка, калi ён праявiць невядомае ёй умельства. Гм, да чаго-ж можна дадумацца! - ён выцерся насавой хустачкай, бруднай i прапацелай. - Кiра хоча мяне, й гэта самае галоўнае. Ды чаму яна пайшла да якогасьцi мужчыны? Кажа: гэта я ратую цябе! Як? Даючы раскошу камусьцi, хто намераны спляжыць мяне? Каму, каму, каму, чорт вазьмi??!"
      Кiра вярнулася з ваннага.
      - Зачынi, Сьцяпан, акно. Я распараная, магу застудзiцца, - загаварыла яна, як бы ў нiчым не бывала. - У нас працякае кран. Ты пазванi ў адмiнiстрацыю, каб далi новую пракладку. Не забудзь таго, Сьцяпан.
      - Ага...
      - А працу давядзецца табе зьмянiць, - Кiра вярнулася да недаказанага. - I то зь першага. Заўтра пагаворым аб гэтым з татам. Хадзем ужо спаць. Позна, па iлбе й носе расшмароўвала яна сабе крэм.
      "Вада супакойвае", - Сьцяпан нiчога не адказаў ёй.
      Яна дадала:
      - I я вазьму сабе працу.
      - Ты, Кiра, ужо працуеш.
      - Перастань, Сьцёпа! - аблiла яго гнеўным позiркам. - Не мая ў гэтым вiна, i трэба забыць...
      - З кiм ты дабiлася таго?
      - Я не казала табе?
      - Не.
      - Са старшынёю.
      - З гэтым падлам?!
      - А з кiм ты думаў?
      - Гэта яго агарод там? - дапытваўся ён. Адчуваў Сьцяпан, як у iм усё недзе апускаецца, як мярцьвеюць яму ступнi i дзеравянее патылiца, па-дзiцячаму дрыжыць барада.
      - Яго.
      - Я заб'ю цябе, Кiра.
      - Але перад тым - пасьпi.
      - Кiра-а!!.
      Яна схапiлася.
      - Мама!! - крыкнула Кiра, упёршыся плячыма ў сьцяну. - Не дурэй, Сьцяпан, ну!
      У дзьвярох зьявiлася цешча. Яна шмат чула, й гэта было вiдаць па яе зусiм ня сонным твары.
      - Чаго ты хочаш ад яе? - старая грузна прасунулася дапераду. - Ня муч ты нас! Адкуль i ўзяўся ён такi? Ах, Божа мой, Божа!..
      - Хто каго тут мучыць?! - выскалiўся Сьцяпан.
      - Ты што хацеў ёй зрабiць?
      - Даць, курве, па мордзе!
      - Што ты сказаў?! - загрымеў з глыбiнi спальнi цесьць.
      - Тата! - вiскнула Кiра, й гэтага было ўжо дастаткова.
      Сьцяпан ступiў да жонкi й замахнуўся на яе.
      - Ста-ань!!! - цесьць з ашаламляльнай лёгкасьцю падскочыў да Сьцяпана й схапiў яго за грудзi. - Табе жыць абрыдла, га?!
      - Пусьцеце-е! - вытузваўся Сьцяпан. - Я йду ад вас.
      - Нiкуды ты ня пойдзеш, паганец! - прасiпеў стары.
      - Але. Змарнаваў дзяўчыну, й цяпер ён пойдзе сабе гуляць, - сакатала цешча. - Хто яе зноў замуж возьме? Разумны якi знайшоўся!
      - Я болей ня муж ёй.
      Кiра закурыла. Яна выглядала на курку, якую выгналi з рассаднiка; ад крыўды забылася выкрычацца.
      - Ну, гаўняк, абсядзь, кажу табе! - цесьць цяжка адступiўся, як бы спадзеючыся разьюшанай бойкi. - А ты дзе ўночы цягалася?! - вызьверыўся ён на дачку. Сьцяпан здагадаўся, што стары карыстаецца прыёмам нiкому не прызнаваць рацыi; знакамiта суцiшыў ён авантуру. - Куды ты бегала, цябе пытаю?!
      Спрытная, Кiра вiнавата маўчала.
      - Ну, Кiрачка...
      - Выйдзi, Альбiна, - цесьць у гневе называў старую Альбiнай, пасьля чаго яна не адзывалася. З гэтым iмем зьвязаная, вiдаць, абразьлiвая ёй прыгода.
      Наступiла цiшыня, у якой чулiся перабрэхi сабакаў у панадворках.
      Калi засталiся ўдваiх, Кiра сказала:
      - Сьцяпан, выслухай мяне да канца.
      I гэта паўстрымала яго.
      - Слухаю.
      - Памятаеш, Сьцяпан, як старшыня гасьцяваў у нас у Каляду?
      - Так.
      - Ён быў тады адзiн.
      - Так.
      - Бяз жонкi.
      - Каб прымерыцца да цябе, - упiкнуў яе Сьцяпан.
      - Тут i ўся загадка, - Кiра не прыняла яго выклiку.
      - Якая?
      - Ён - iмпатэнт, - сказала яна грубую дурноту, але з крышынкай зьдзеклiвасьцi на вуснах.
      - Гэты буйвал? Не хлусi, Кiра! - ухапiўся ён за нешта нечуванае.
      - Сьцяпан, - яе аблiчча пасуровела. - Я не здрадзiла й ня здраджваю табе. Прашу: павер ты мне. I калi-б ня гэтая няшчасная выпадковасьць, нам лягчэй даўся-б той паварот жыцьця, на якiм абое мы апынулiся. Я ўчынiла табе, Сьцяпанка, гiдасьць не таму, што яна сапраўды адбылася, але таму, што ты наткнуўся на яе.
      - Усё роўна, што на каровiн ляпняк, - ён зласьлiвiў ёй. Яго хiлiў сон, i гэта была добрая пазнака.
      - Бачу, што няхутка мы зможам быць сардэчнымi сабе.
      - Сардэчнымi? - Сьцяпан усьмiхнуўся пад ногi. - Столькi разоў мы сказалi сабе ўсё, што было галоўным кожнаму з нас паасобна... Суду, значыць, ня будзе?..
      - Ня будзе, Сьцяпанка, мiлы мой! - ажывiлася Кiра. - Старшыня накiруе справу так, што страты ад падпалу яго машыны акажуцца невялiкiмi й цябе засудзяць толькi ўмоўна...
      - Цудоўна!
      - Сьмейся ты з суду, якi абыйдзецца без турмы! Дадуць табе, скажам, тых умоўных восем месяцаў, ну, год. От, скажаш суду, што незнарокам... Зрэшты, дакладна абмяркуем яшчэ...
      - Са старшынёй?
      - Ня будзе ўжо патрэбы гаварыць зь iм, Сьцёпа.
      - Пазлавалi, пазлавалi, i пасьцелька пагадзiла iх - заўтра скажа пра нас твая мацi. Маладыя, зялёныя... Вырастуць, дык i скура пацьвярдзее iм. Да Кiрушкi маёй дабраўся сiвы дзед, ды што ён мог зрабiць ёй, дзеўцы як рэпа. А зяцёк, булава, як ня вырачыўся на яе, быццам сямёх яна на сабе вазiла! I было гэта за што, Альбiна, га? Свары, крыкi на цэлую вулiцу... Людзi падумалi пра лiхое, - крыўляў Сьцяпан.
      - Адстань ты ад мацi.
      - Эт, нiчога благога я пра яе асабiста не сказаў.
      - Слухай, дарагi: пасьля бойкi рукамi не махаюць. Спрабуй ты пабыць справядлiвым i дадумайся да таго, што ва ўсiм гэтым рызыкую я й толькi я! Па ўласнай, непрымушонай волi.
      - У мяне, Кiрушка, узьнiкла зараз дапушчэньне, што ты вынайшла аргумант, надта-ж зручны табе аргумант, якiм пакарыстаесься, калi Бог дасьць табе здароўе, зь любасьцю. Пры маiм характары нагоды для таго, ой, будуць.
      - Сьвiньня!!!
      - Асьмельваюся заўважыць, шаноўная дама, што ўжылi вы слова жаночага роду, якое ня надта падыходзiць да мяне, мужчыны. Але я разумею вашу заклапочанасьць: як-жа прыраўнаць мяне, напрыклад, з...
      - Сьцi-i-хнi-iii!!! - яна заткнула вушы, й зь яе вачэй сыпалiся сьлёзы, трохi як у лялькi, якую вырабляюць немцы. - Сьцi-iхнi!.. Сьцiхнi...
      Цешча ўрачыста прачынiла дзьверы.
      - Дакуль ты, Сьцяпан, будзеш гэтак зьдзеквацца над ёю, - прамовiла яна.
      - Шок, - тлумачыў старой Сьцяпан, - паскудны шок у яе, якiх тысячы штодзень. Амiяку ёй, Кiры, пад нос! Няхай дыхне iм, дык умомант зрэнкi пакруглеюць ёй. Ого, амiяк. Зараза! - гаварыў ён са сьцiшнаватай дабрадушнасьцю. - Ну, я пайшоў...
      - Дочанька, Кiранька, ты чуеш мяне? Кiра, ня трэба... Ну, ня трэба... Ляж, а я каля цябе, ну, цiха, ша-а... Вось так, адпачнi... Я пагашу сьвятло...
      27
      Сьцяпан беспамылкова трапiў у вагарод старшынi. Ён узламаў сьмешны замок на хiсткiх дзьвярох альтанiкавага домiку, запалiў лямпачку ў ружовым абажуры, распрануўся да трусоў ды разьлёгся на турысцкiм ложку са скрыпучымi спружынамi. Губы сьпяклiся яму ад смагi; ён устаў, каб напiцца вады з крану, й, тады, угледзеў банку з фарбай. Пашукаў пэндзля, зьдзертага й шырокага; iм напiсаў пад стольлю СТАРШЫНЯ+КIРА, а знадворку - ад вугла да вугла - IМПАТЭНТ. (Эмаль абцякала, дарабляючы лiтарам сьцёблы; Сьцяпан некалькiмi падоўжанымi мазкамi вывеў гарызанталь, прыдаючы ўсяму выгляд дзiвацкага квяцiстага арнаманту.)
      У якiмсьцi задворку сьпяваў адурэлы певень. I не знайшоўся другi, якi-б адказаў яму.
      На ўсходзе паясьнела неба, i Сьцяпана змарыў сон.
      Адзiн з тых сноў, падчас якiх не было яму адпачынку; галава запаўнялася думкамi. "I што ты пра ўсё гэта скажаш? - пытаў Сьцяпан у Сьцяпана, якiм ужо перастаў быць. - Твая Кiра зусiм не дзiва нейкае, - азваўся той Сьцяпан. Мая, напрыклад, Нiна мела сон, у якiм я загадаў ёй легчы з начальнiкам аддзелу камунальных кватэраў. Думаеш, абурылася яна на тое? Мы пяты год жылi кватарантамi, з маленькiмi дзяцьмi... - А пасьля, дык што яна сказала табе? пацiкавiўся Сьцяпан. - Нiчога. Начальнiк, на шчасьце, вельмi хутка стамiўся, адказаў той за Нiну. - Заснуў? - дапытваўся ён падрабязьней у таго Сьцяпана. Але, ды мая Нiна, нябога, да белага дня й вока не заплюшчыла, праклiнаючы ўрадаўскага слабака, - прызнаваўся далёкi Сьцяпан. - А ты, дык што? - ён не дазваляў яму зьнiкнуць. - Я? Плакаў, зачынiўшыся ў туалеце, i вырашыў заўтра, у ваддзеле, запатрабаваць за гэта ордэр на кватэру яшчэ ў жнiўнi", - адказаў той Сьцяпану.
      - Далi?
      - Гэта быў сон, Сьцяпан, - прыпомнiў яму iншы Сьцяпан. - Ён запамятаўся мне таму, што жонка расказвала яго за сьнеданьнем i паклала на маю талерку лiшнюю порцыю вэнджанай шынкi. Яна, ведаеш, скупая - дазваляе мне курыць толькi танныя папяросы, а ў нядзелi дае сем злоты на пiва, мутнае, бо дайлiдзкае...
      - Мая справа, дарагi, - гэта ня сон, - ад перажываньняў Сьцяпанка амаль прачынаўся. - У мяне ўсё сапраўднае!
      - Сапраўдным мы прызвычаiлiся лiчыць марныя спробы ажыцьцяўленьня думак, адказаў Сьцяпану iншы Сьцяпан. - Твая Кiра, во, здрадзiла табе ў нашым значэньнi, але гэта чыстая выпадковасьць. Трэба, аднак, задумацца нам над тым, цi не сутыкнулiся мы ў ёй з дарослай вернасьцю? Жонка, магчыма, у чымсьцi, э, перавысiла цябе... Мужчыны ў пытаньнях зайздрасьцi застаюцца пераважна юнакамi, э, ведаеш...
      - Хто ты?! - крыкнуў Сьцяпан, ахоплены страшэнным прадчуваньнем.
      - Я, э, твой старшыня, падла ты! Хэ-хэ-хэ...
      Сьцяпан схапiўся, успацелы да кончыкаў валасоў. На пяць хвiлiн да пачатку працы.
      Ён дапаў да ўмывальнiка, але ў iм не было вады - кран псычэў па-зьмяiнаму. Пальцамi працёр Сьцяпан закарэлыя вочы; на ўслончыку (вясковага вырабу) стаяў бляшаны кубак з запыленым павуцiньнем. Сьцяпан лiхаманкава заглядаў у рознае начыньне, парасстаўлянае па памяшканьнi. Яго зараз неспакоiла адно - як пачысьцiць зубы?! Падумалася яму, што ў вагародзе расьце радыска...
      Быў засеяны ёю загонiк пад яблыняй. Калiсьцi хлопцы з Садовай, памятаў Сьцяпан, на загуменьнi Казырскага пад Васiльковам кралi яе й давалi дружнага драпака за сажалкi, пад вадапомпу, дзе ў дзiкай траве трымалася раса, якой абмывалi яны сабе рукi й драпежна запэцканыя зямлёю твары, качалiся па зеленi ды рагаталi да болю жывата ад дурной радасьцi, што ўдалося iм, што нiхто ня гнаўся за iмi i што цёпла сьвецiць сонца...
      Сьцяпан, скiнуўшы кашулю, ухапiўся за пакiрачаныя галiны яблынi й з усяе сiлы закалацiў дрэвам. Яму пасыпаўся на плечы й сьпiну гусьценькi дождж, крапаючы й на лiсьце гароднiны, быццам гэтак зьнянацку выпаўшы з хмурынкi ў пагодны дзень. Ён задрыжэў ад холаду, заварушыў лапаткамi й, выгнуўшыся, пачаў абцiрацца хустачкай, мяркуючы пры тым, што было-б лепш зрабiць тое сподняй часткай кашулi. Казытала яму ў карак трэска сухападзiны; калi Сьцяпан угледзеў, што гэта вусенiца, ахапiла яго гiдасьць.
      Ён выплюнуў недажаваную галоўку радыскi й, ледзь трапляючы кулакамi ў рукавы, апрануўся. Доўга ня думаючы, Сьцяпан пералез цераз плот i наўздагад, сьцежкамi, бягом пайшоў да далёкага прыпынку ў канцы Зялёнай, разы два аглянуўшыся ў бок домiку; там iскрыўся ранак.
      Яму пашанцавала пасьпець на "шасьцёрку".
      Перад скрыжаваньнем з Васiлькоўскай мiльганула ў шыбе бяздарная шыльдачка цырульнiка, й Сьцяпан схамянуўся, што едзе ён на працу непаголены. Гэта зьнясьмелiла яго, а нават - засаромела. "Усё-такi, нядобра, ой, нядобра!.. Скажу, што запускаю бараду, дык пачнуць яны сьмяяцца зь мяне памiж сабою: у знак пратэсту перад судом Сумленевiч перастаў галiцца?! Чулi - ён зноў дэманструе! Глядзеце вы на гэтага дзiвака!" Сьцяпан гладзiў шчокi, як бы спадзеючыся, што такiм чынам, магчыма, пазбавiцца шчацiньня; пад далоняй адчуваў прыкрую колкасьць.
      Калi, з падробленай упэўненасьцю, iшоў ён у свой габiнэт, калiдор пуставаў: быў гэта час ранiшняга чытаньня "Сучаснай газэты". Сакратарка знаходзiлася ў надзвычайным водпуску - нехта зь яе раднi жанiўся? - i Сумленевiч, прыпазьнiўшыся звыш паўгадзiны, зьявiўся на працы, можна сказаць, незаўважаным. Як зазвычай, сеў ён за пiсьмовы стол i, апёршыся локцямi, цяжка задумаўся. Усё, навокал бачанае iм, раптам выдалася яму ня тое, што не сваiм, да якога маюцца абыякавыя адносiны, але наогул непрысутным. Нерэальным! Хаця-б той канфэрэнцыйны столiк, пра якi любiў ён пажартаваць, што прадасьць яго ў музэй неадухаўлёных сьведкаў важных зьдзяйсьненняў, зараз уяўляўся Сьцяпану чымсьцi выпадковым у полi яго зроку. Шышкай на ўсё роўна якой ялiне.
      Брала яго ахвота аберуч згарнуць у вадно горбачкi службовых паперынаў, ненавiсных яму, ды, расчынiўшы акно, вышпурнуць iх на вулiцу, на галовы адзiнокага натоўпу... Пагамоўваючы ў сабе мацнеючае шаленства пасьля неверагоднай ночы, Сьцяпан з натужлiвай замаруджанасьцю аднаўляў здарэньне з пажарам кватэры на сёмым паверсе вышыннага будынку, ля якога, аднойчы, праходзiў ён (купляў тады лiмоны ў краме ля Складоўскай). У павевах ветру было вiдаць, як на тым бальконе, ахутаным густым дымам, панiкуе чалавек, кiдаецца ён у бакi, быццам дрэнны актор у вадэвiльнай сэне. Тратуарная публiка бавiлася нечаканым вiдовiшчам i спрачалася наконт колькасьцi паверхаў; прыiмчалi пажарнiкi. Бухнула полымя - i блiзка зазьвiнелi асколкi шкла. Нешчасьлiвец пра яго ўжо ведалi, што ён раганосец, алькаголiк i псiхiчна хворы - даволi спрытна апусьцiўся на нiжэйшы балькон, на якiм ён пахiснуўся й ня здолеў утрымацца, пакаўзнуўшыся там, напэўна, на якiмсьцi ламаччы; яшчэ зачапiўся аб тэлевiзыйную антэну на ўзроўнi трэцяга паверху й павалок яе за сабою, нагадваючы зьбiтага лётчыка зь нерасчыненым парашутам. "Ляснуўся ён аб асфальт, бы жаба жыватом", - са смакам перадаў зьвестку Сьцяпану хлопец у акулярах, доўгавалосы й з кнiжкамi пад пахаю, губасты. За ягонымi плячыма, калi ён адварочваўся ад Сьцяпана, праскавытала карэтка "хуткай дапамогi"...
      Тэлефон зьвiнеў доўга, пакуль Сьцяпан працягнуў руку па трубку. (Ён, мабыць, не прыняў-бы яго, калi-б згледзеў, што гэта ўнутраны апарат.)
      - Тося? - пачуў Сьцяпан у трубцы й адразу здагадаўся, што гэта звоняць яго сакратарцы; у яе, праўда, iншае ймя, але жанчыны любяць перахрышчвацца.
      - Панi Тося сёньня не працуе, - адказаў ён камусьцi.
      - Прабачце мне, пане загадчык, што вас патурбавала: тэлефанiстка так спалучыла...
      - Нiчога ня здарылася, - перабiў ён галасок з галоўнага сакратарыяту; адтуль званiлi. Сьцяпану разанула ў грудзях, i ён, невядома чаму, забаяўся, што ў яго зараз пачнецца крывацёк. - Нiчога... Бывайце шчасьлiвыя, - ён у такiх выпадках расказваў анэкдот. Бывала, дзеля гэтага дурылi яго прадпрыемлiвыя беларучкi.
      - Я, пане загадчык, павiнна перадаць вам лiст. Дазвольце зайсьцi.
      - Калi ласка.
      I толькi пасьля падумаў Сьцяпан, што яму трэба было адцягнуць яе прыход настолькi, каб мець час выйсьцi ў горад пагалiцца (цырульнi ля Варшаўскай адчыняюцца ад дзесяцi), набыць туалетны камплект; прыпарадкавацца.
      Яна ўвайшла, хуткая й на модных абцасах, зусiм ня гледзячы на Сьцяпана.
      - Дзякую, - сказала, калi ён неадкладна расьпiсаўся на копii атрыманага iм лiсту, i гэтак-жа энэргiчна выйшла.
      Пакiнула яму благi дакумант. Ня трэба было быць псыхалёгам, каб адчуць тое па гэтай жанчыне. Больш таго: Сумленевiч быў у стане прыблiзна сказаць, чаго, менавiта, датычыла аштампаваная паперка з выкрутастымi подпiсамi, характэрнымi тым, хто хварэе на малазначнасьць.
      Пакратаўшы ўказальным пальцам чарнiлiцу з пэгасаўскiм пер'ем, чортведама кiм i адкуль прыдбаную сюды, Сьцяпан, ня могучы ўседзець проста, круцiўся ў крэсьле, машынальна выцiскаючы прышчыкi на носе. "От, заразы!" - ён суцiшыўся на хвiлю, вывучаючы спачатку тыя подпiсы (карацюткi тэкст). Так, гэта была пастанова ўправы каапэратыву аб пераводзе Сумленевiча з пасады загадчыка аддзелу на рэфэрэнта. Пераўтварылi яго ў маленечкага, ад сёньня заўсёды трусьлiвага, чалавечыка, як сказаў-бы пра становiшча Сумленевiча адзiн зь яго сэзонных сяброў (зь нятоенай, вядома, задаволенасьцю).
      Зрэшты, хтосьцi зь iх - канкрэтна не запамяталася гэта Сьцяпану - адведаў яго, бадай, у той-жа дзень. Паводзячы сябе бы наведнiк заапарку, ён з жартаўлiвай, але досыць праўдзiвай, асьцярогай падаў Сумленевiчу руку.
      - Ну й зарос ты, Сьцяпан, быццам воўк у клетцы!
      Так: у той дзень.
      - Воўк?! - зьдзiвiўся Сьцяпан. - Ваўку, хiба, трэба абрастаць?
      - Гэ, бадай, не, - ён усьмiхнуўся па-бабску, з пляткарскай сымпатыяй. - Ты нiкуды не паказваесься, таму й падумалася мне пра зьвера... - гаварыў Сьцяпану шмат i ахвотна.
      Ён не прыйшоў дамаўляцца зь iм на выпiўку; здаецца, што - ад некаторага часу - i ня пiў (зноў пачаў прысядаць ён да чаркi, як потым сказалi Сьцяпану, у пэрыяд рэарганiзацыi, якую, усё-такi, правялi).
      - Сьцяпан, - загаварыў ён з аглядкаю. - Сьцяпан, кiдай ты пад халеру каапэратыў i бяжы адсюль, куды цябе вочы панясуць!
      - У чым справа?.. - запытаў яго Сьцяпан. Гаварылi яны да сябе па iменi; у яго было рэдкае ймя - Анастас?
      - Гэ, муж нявернай жонкi даведваецца аб усiм апошнiм... - i ён расказаў Сьцяпану пра вельмi важнае.
      Але Сьцяпан ня чуў яго, задумаўшыся над сьпiсаным алоўкам. Таму ён i перапытаў размоўцу, перш папрасiўшы ў яго папяросу (забыўся купiць пачак "спортаў"):
      - Ага, прабач... Як ты сказаў?
      - Ня верыцца табе, га?
      - Чаму? Цiкава...
      - Цiкава, кажаш? Браток, тут табе ўцякаць трэба! Бегчы, няхай сабе й зь дзьвярыма на плячох - пазбудзесься дошкi з клямкай на вулiцы, калi прыпынiсься, каб пераканацца, цi не даганяюць цябе, гэ... На, закуры яшчэ, ён падаў Сьцяпану дзiвосна тоўсьценькую папяроску, даўкую. - Сам я чуў усё наконт цябе, яны ня тояцца з гэтым. Больш скажу: спэцыяльна гавораць яны пра тое ўголас, каб падрыхтаваць настрой сярод так званага калектыву. Нябось, недурныя госьцi, гэ... Што? Думаеш - я махлюю?
      - Ты, калi ласка, паўтары мне...
      - З табою, Сьцяпан, размаўляць горш, чымсьцi з бабуляю, - гаварыў ён зь бестактоўнай весялосьцю. - Слухай: яны ўчыняць над табою грамадзкi вэрхал, iначай - агульны сход працаўнiкоў установы закляймiць цябе, як небясьпечнага хулiгана й вырадня! Сьцямiў? Гэта называецца пазытыўна паўплываць на незалежны ў сьвеце суд, на якi, несумненна, аддасьць Сумленевiча гэтая хэўра. Сьведкаў падрыхтавалi. Ты ня сьпi ў шапку, пагалiся, браток, i, плюнуўшы на дурны штат, салiдна акопвайся са сваёй бандай - чыя акажацца яна большай, таго й праўда будзе, - ён змоўк у чаканьнi ўражаньня.
      - Ты, мабыць, добра кажаш.
      - Як самому сабе, браток, га.
      - Будзеш маiм сьведкам?
      - Я?
      - Ну.
      - Я аб нiчым ня ведаю, дарагi.
      - Раскажаш ты, от, пра мяне, як пра чалавека, суду i людзям, - у далонi Сьцяпану зламаўся аловак i выступiла кроў; пакалечанае прыткнуў ён да вуснаў.
      - Я не магу табе нiчога пэўнага абяцаць, - ён адказаў яму сiпеючым голасам. - Я, бачыш, выкупiў пуцёўку ў вадпачынак, гэ...
      Ад нязначнай ранкi на руцэ пашыраўся боль. Ад гаючай пякучасьцi сьлiны.
      - Сьведка можа апраўдаць сваю непрысутнасьць перад судзьдзёю толькi цяжкай хваробай, - сказаў Сьцяпан.