Сьцяна (на белорусском языке)

      - Твой бацька быў зь вёскi?
      - Зь вёскi. З Васiлькова. З гаспадаркi. Зь зямлi, якой аддаў сваё жыцьцё, але якую ня меў ужо каму пакiнуць. Старому i ў галаву не прыходзiла тое, што зноў настануць часы, калi гаспадар будзе самым пагарджаным чалавекам, у супастаўленьнi зь якiм чысьцiльнiк камунальных прыбiральняў здасца панам над мужыкамi. Вытворца галоўнага - хлеба... Кантынэнт сялянства апускаецца нiжэй травы, цiшэй вады...
      Сьцяпан не перабiваў, агламажджаны нагавораным ёю.
      Яна цiха разьвiталася.
      "Чалавек, што дрыгва: дакранесься да яго й правалiсься, - Сьцяпан увайшоў у Юравецкую. - Кожнага абыходзь бокам".
      Яму ня верылася, што столькi даведаўся ён ад зграбнай жанчыны.
      Член камiсii, да якога йшоў Сьцяпан, жыў на Вятрачнай. У даваенным домiку, у садку, згусьцелым ад разрослых вiшнякоў. Зьвяглiвы сабака ў глыбiнi панадворка кiдаўся на ланцузе, дзеручы лапамi зямлю. Ганак, спавiты дзiкiм вiнаградам, з каляровымi шыбкамi ствараў уражаньне крыху казачнага ўваходу ў даўно таемнае.
      Выглянула адтуль тоўстая баба.
      - Ён хворы, - сказала яна Сьцяпану пра гаспадара. - Вам чаго трэба ад яго?
      - Добры дзень вам, - прывiтаў яе Сьцяпан. - Я толькi на хвiлiнку да вас. Мы працуем разам...
      - Вiцюлiк! - крыкнула яна ў сенi. - Хтосьцi прыйшоў, чуй, да цябе, - i абаперлася мяккiм локцем аб вушак. Па-мацярынску самаўпэўненая, стаяла яна так з кухонным нажом у руцэ.
      - Што? Прывезьлi цымант, - жыва выбег на парог Вiця й, звочыўшы Сьцяпана, сказаў: - А, гэта ты: здароў! Заходзь, - працягнуў Сьцяпану руку. - Заходзь, заходзь... Дай нам, маленькая, гарбаты, - зьвярнуўся ён да гэтай гаспадынi, якая аказалася яго жонкай. - Сядай, Сьцяпан, - ён паказаў яму фатэль на ножках, закопчаных iльвiнымi галоўкамi. - З чым добрым ты да мяне? - i сабраў ён у сабе ўсю ўвагу худога, высокага i даўганогага.
      - Са службы прыходзяць у дом хiба з чым добрым, браток? Гэта-ж усё роўна што з тэлеграмамi ў мястэчка цi ў вёску, - Сьцяпан склаў сябе: "Я, дурань, палохаю яго!" - Я, ня бойся ты, са звыклым глупствам да цябе... Ня хвораму-ж iсьцi да здаровага.
      - У мяне, ведаеш, Сьцяпан, балячкi на вантробе паявiлiся. Бядовая справа, ведаеш, - сказаў ён для яснасьцi. - Як схопiць мяне боль, дык ажно на сьцены лезу!..
      Настрой быў дрэнны.
      - Лечысься ты?
      - Лекары, ведаеш, Сьцяпан, бы тыя адвакаты: так i паглядаюць на жменю, так i паглядаюць! - Цяпер п'ю зельле... Нямаш мне варункаў хварэць: зяць будуецца, - i, стрымана памаўчаўшы, запытаў: - А ты, Сьцяпан, не задумаў сабе - вiлу?
      - За што, братка?
      - А цесьць у цябе ад чаго? - маршчыны на яго твары склалiся ў кашэчую ўсьмешку. - Зь iм, ведаеш, Сьцяпан, мала хто роўня ў Беластоку. Цiхенькi ён ды ўдаленькi! Ты, вазьмi, трасянi яго добра, а грошы зь яго, сам пераканаесься, пасыплюцца, бы дзiчкi з грушы. Адну дачку маючы, ён можа даць...
      - Ат, стары й так даволi наклапацiўся, пакуль яе, Кiру, выгадаваў, Сьцяпана непрыемна ўразiла тая непасрэднасьць, зь якой гэты чалавек у гадох падказваў яму нешта й без таго грубае.
      - Дачку то ён не гадаваў, Сьцяпан. Яго дзяцьмi зьяўляюцца iнтарэсы, - ужо пляткарыў ён перад Сумленевiчам. - Не было такой справы, на якой твой цесьць не зарабiў. Яго, мабыць, i цяпер ты мала бачыш дома?
      Сьцяпан нiчога не адказаў яму.
      - Ведаю я яго, бы таго каня лысага... Баба расставiла на стале шклянкi з гарбатай, пiрог на залочаным паўмiску, срэбную цукарнiцу, павiдла ў крышталёвым начыньнi, вiшнёвае. Талерачкi, памаляваныя ў яскравыя ўзоры, прасьвечвалiся далiкатнай тонкасьцю. Каля гарбатных лыжачак ляжалi пляскатыя мiнiяцюры лапатак; Сьцяпан дадумаўся, што iмi трэба браць порцыi пiрага (ён пачакаў, каб падгледзець у гэтым гаспадара). Былi й чырванашчокiя яблыкi, скрыгелiкi лiмонаў i яшчэ штосьцi.
      - Я, во, прыйшоў да цябе са справаздачай камiсii, - Сьцяпан дастаў з партфэлю паперы. - Ужо перапiсаная, - ён адставiў далей пасудзiну з павiдлам, непрапарцыянальна цяжкую. - Чытай гэта й падпiсвай.
      - Ага, - пасмутнеў Вiця. - Ага... Саладзi, ведаеш, Сьцяпан, гарбату. Калi ласка, саладзi сабе...
      Пiрог хатняга вырабу смакаваў адмыслова. Крохкi, ён раскошлiва распускаўся ў роце, выклiкаючы цягучы сьлiнацёк. "Калi ён пра нiшто яшчэ ня чуў падпiша", - заключыў пра яго Сьцяпан, набiраючы павiдла, якое рыхтавалi, вiдаць, паводле асаблiвай рэцэптуры: ягады вiшняў, цэлыя, аказалiся зусiм сьвежымi. Былi яны хрумсткiмi. (У прыгарадах i прадмесьцях гатуюць павiдла няўмела, па-сялянску мазяватую гушчэчу, сцукраваную.)
      - Ага... Ну, моцна напiсана! - Вiця працягнуў руку па акуляры, што ляжалi на этажэрцы. - Гм... Адразу пазнаць тут стыль Сумленевiча: просьба гучыць як ультыматум, - блiснуў ён кпiначкай.
      - Рэвалюцыйная стылiстыка, браток, - пацяплела Сьцяпану.
      - Ну, а што новага чуваць у каапэратыве?
      - Пахварэў ты ўсяго дзень i ўжо думаеш, што безь цябе там усё завалiлася? - Сьцяпан, жэстам бесклапоцьця, выбраў сабе яблык. - Нiхто й ня ўспомнiў пра цябе. Быў. Няма.
      - Так, - яму падаўжэў нос. - Ну, а як ацанiлi працу камiсii?
      - Камiсii? - Сьцяпан засьмяяўся. - А я думаў, што гэта яна - ацэньвае. Каму ў галаве, брат, наша камiсiя? Старшыня, вось, заняты старшыняваньнем, кiраўнiкi кiраваньнем, бухгальтар лiкамi, i гэтак далей, - знарочна падняў ён руку з гадзiньнiкам. - Ого, ужо першая гадзiна! Час мне йсьцi. Ну давай, братка, падпiсвай справаздачу. Хопiць гэтай распусты за гарбатай.
      Гаспадар абмацаў кiшэнi пiнжака.
      I Сьцяпан зразумеў, што ён ня знойдзе аўтаручку або даўгапiс.
      - Пазычу табе сваю... - сказаў ён да Вiцi, якi, як бы ў выдказ на гэта, абцiх, бы той, каму ўжо ўсё роўна.
      Але, як на тую бяду, Сьцяпан ня ўзяў з сабою хаця-б алоўка.
      - Ведаеш, Сьцяпан, я падпiшу заўтра. На працы. Ну, ведаеш, якая розьнiца: сёньня цi заўтра? Я-ж, як бачыш, цалкам здаровы... З раньня, ведаеш, Сьцяпан, я пазваню табе, прыйду й падпiшу. Ну, усё ў парадку, - ён ветлiва праводзiў госьця да дзвярэй. - Дзякую табе за тое, што ты наведаў мяне, i прабач мне, калi што ня так было... Ведаеш, Сьцяпан, зяць мой будуецца...
      Сабака люта брахаў.
      Пайшоў паркi, густы дождж.
      Сьцяпан, тулячыся да платоў з навiслым гольлем дрэваў, дабраўся ўздоўж iх да Антанюкоўскай артэрыi, якраз блiзка прыпынку, на якiм сеў у "дзевятку" ледзь уцiснуўся ў перапоўнены аўтобус. З мокрых плашчоў пасажыраў сьцякала вада, i ад размочанай на падлозе гразi рабiлася коўзка. Стаяў ён, трымаючыся за расхiстаны поручань.
      Выйшаў - за мостам на Белай, нiжэй "Гродна", дзе разявы ўсё яшчэ не разыходзiлiся зь месца выпадку.
      Нiякавата было Сьцяпану вяртацца да сябе.
      Цiшыня вакол яго асобы - анямелы тэлефон, для вiдавоку забеганая сакратарка, выключна дробязная карэспандэнцыя, спэцыяльна дэкрэтаваная яму старшынёй, спачувальныя твары некаторых - бянтэжыла яго сваёй, усё-такi, прыдзiрлiвасьцю. Нейкай шаблённай вытлумачальнасьцю абясьсiльвала яна Сьцяпана.
      Якi-ж гэта - чорт вазьмi! - аргумант: спалiць яму аўтамабiль, каб...
      Ат, хулiган ён, што дарабляе сабе iдэалёгiю.
      Напэўна, ён i з глузду зьехаў!
      Калi-б Сумленевiч быў сур'ёзным, дык ня важыўся-б на такое.
      Малады, то й дурны.
      21
      У калiдоры чакаў Сьцяпана незнаёмец, якi назваў сябе сваяком i паведамiў, што памерла цётка. Гэта было ня тое, што нечаканым яму. Прыдуманым! I Сьцяпан, усьмiхнуўшыся, сказаў:
      - Што-ж, памерла дык памерла... Усё чую я пра сьмерць.
      - Пахаваюць яе ў пятнiцу каля дзесятай гадзiны. У Каралёўшчыне. Можна даехаць туды ранiшнiм аўтобусам.
      - Памерла, значыць, сястра маёй нябожчыцы мацi?
      - Ну.
      "Ня ўсё, што банальнае, зьяўляецца непрыдатным", - успомнiлася Сьцяпану недзе пачутае iм. Ён слухаў незнаёмца, падтакваў яму - на яго шчацэ патрэскалася немалая бародаўка з воласам.
      Гэты чалавек папрасiў Сьцяпана пазванiць па тэлефоне нейкаму сваяку ў ваяводзкай камэндантуры мiлiцыi.
      - Добра, я пазваню, але гаварыць зь iм будзеце вы...
      У сакратарыяце Сумленевiч пакiнуў пiсьмовую просьбу аб два вольныя ад працы днi.
      Выезд на пахаваньне даў Сьцяпану супакаеньне.
      Царква ў Каралёўшчыне, вельмi даўняя, стаiць ля гасьцiнца ў колiшнi двор. Пад высокiм лесам. За рэчкаю, калi йсьцi да яе далiнаю. Зьлева ад шашы, ад пахiлых вербаў.
      Ужо стаяла пад ёю зграя легкавых машынаў - паняў, паноў i панятаў. Выпендрыўшыся, хадзiлi яны туды й назад - от, мужыкi каля фурманак на Сенным рынку. Каля свайго.
      Цела нябожчыцы везьлi з хутара, цi то зь вёскi, i Сьцяпан, каб ня нудзiцца, не глядзець на гэтых нiбы жалобнiкаў, не паддавацца iх агляду, забрыў на ўзьлесьсе, сьцежкай каля сухога долу, дзе, мусiць, капалi пясок на дарогу. З засмужанага неба крапаў нясьмелы дожджык i падымалася духотная iмгла. За маладняком цямнелi ялiны й прасьвечвалася паляна. З-за павароту выйшла пажылая жанчына. Яна зьдзiвiла яго тым, што яму, чужому, сказала "Добры дзень". Спатыкнуўся ён аб мурашнiк; незвычайныя мурашкi залазiлi яму аж на кульшы. Недалёка стукаталi дзятлы й пужаў Сьцяпана шолах у малiньнiку, заваленым сухападам. Гадоў пяць назад, успомнiлася яму, у гэтай ваколiцы паляўнiчыя падпiльнавалi рыся. Тут, магчыма, ёсьць i зьмеi?!
      Калi Сьцяпан вярнуўся пад царкву - ад машыны, памаляванай у сiнi колер, наблiзiўся да яго нi то хлопец, нi то мужчына.
      - Добры дзень пану. Сьцяпан адказаў.
      - Вы, пане, на пахаваньне?
      - На пахаваньне, - адказаў Сьцяпан.
      - Курыце? - той працягнуў яму пачак амэрыканскiх цыгарэтаў.
      - З прыемнасьцю. Дзякую вам.
      Араматызаваныя, даўкiя...
      - Няма, пане, пагоды.
      - Так, - Сьцяпан прыгледзеўся да пашчэрбленых зубоў размоўцы. - Старыя памiраюць або ўвосень, або ўвесну.
      - Цётка магла-б, пане, пачакаць да восенi, - пажартаваў уласьнiк сiняй машыны. - Надта-ж мноства многае работы цяпер назьбiралася ў мяне.
      - Не ўдалася вам цётка...
      Юнацкi мужчына раскланяўся са Сьцяпанам:
      - Прабачце мне, пане.
      - Калi ласка.
      На масток у нiзку сунуўся абоз: на пярэдняй фурманцы - труна. Вiдавошча быццам вяртаньне з паляваньня на некалi бачанай карцiне...
      Жанчыны перад люстэркамi ля кузаваў легкавых машынаў папраўлялi сабе прычоскi; мацяркi клiкалi дзяцей. Шматлiкая радня!
      - Вязуць, - нехта голасна сказаў. - Зюнiк, адвядзi далей нашу машыну, каб конь ня ўгрэў па ёй капытам...
      Запрацавалi маторы. Узьняўся вэрхал, тратуарны.
      - Мужчыны, - прасiў, па-беларуску, дзядок. - Мужчыны, трэба вынесьцi з царквы харугвы. Ну, адну - я. Хто яшчэ?
      Адгукнуўся на гэта васпаваты дзядзька ў гумовых ботах. Сьвятар - зь пеўчымi бабулямi - ужо зыходзiў да вулiцы; малады, прыкметна зьнясьмелены старамоднай сваёй прафэсiяй, разгублена тузаў свой залётны вусiк (без барады). Так i гаварыў, здаецца, так i гаварыў ён: людкове, а нашто мне гэта? Расьпяўшы парасоны, жалобнiкi бязладна рушылi за iм, насустрач сярмяжнаму картэжу. Можна сказаць - са злосьцю, хутка, хутчэй адбыць чамусьцi не забытае, як бы забабоннае, але прадпiсанае... Зь бязьлiтаснымi яны каркамi. Наперадзе засьпявалi: "Са сьвятымi супакой..." - старэчыя галасы абрывалiся.
      Дайшлi - да першай пары коней, угадаваных, вычасаных, запрэжаных неяк па-вясельнаму; над iмi ўзвышаўся румяны твар (без шапкi). Ля якогасьцi, пакiнутага, млына.
      Вазьнiца, вяла разглядаючыся па натоўпе, прасiў дапамогi ўнесьцi труну ў царкву.
      З наступнага воза зьлез брудны чалавечак i, быццам шукаючы ўпушчаных лейцаў, затрымаўся каля вазьнiцы; з пугаю.
      Дзядзька ў гумовых ботах, паставiўшы харугву пад лiпаю, брыдка вылаяўся й крыкнуў:
      - Бавантур! Хадзi! Паможаш! - ён пачакаў, пакуль той зварухнецца. - Гэта сваякi? - кiнуў ён праклён урачыстаму зборышчу. - Паны, я... iх маць! - i, як змардаваны дрывасек, што прымерваецца да таго, каб падняць таўшчэрную калоду, дзядзька скамандаваў: - Бавантур! Падчэпiш труну ад галавы, - на яго словы аблезлы дзяцюк ухапiўся за вугал скрынi. - А вы, двух, бярэцеся, во, там, яшчэ пакiраваў ён старым i вазьнiцай.
      Нiхто не абурыўся на тое.
      Малебен заняў больш, чым паўгадзiны. "Чаго я тут - нi шкадуючы, нi варагуючы - стаю сярод чужых? - Сьцяпан скiнуў пальчаткi. - Труп цёткi - гэта апошнi напамiнак таго, што за маiмi плячыма ёсьць папярэднiкi. Маць - о як-жа смуткую я па ёй! - маўчала пра радню, стойваючы панурую гiсторыю? Ня выраклася яна свайго сялянскага радаслоўя. Дык у чым-жа прычына яе заўзятага забываньня на сваякоў? А Люба - хто яна мне? Не прыехала... Жыве? Гаспадарскiя жонкi нягожа старэюць, чырванаскурыя..."
      Нябожчыца спачывала з блаславёным спакоем - выцягнутая, чысьценькая, апранутая ахайна, але ў паношанае. Рукi яе, скрыжаваныя на грудзях, сухiя й вузлаватыя. Гаротнiцкiя! Дзесьцi блiзка жыла яна й працавала. Нiхто, таксама, не заплакаў па ёй, калi прыбiвалi цьвiкамi века...
      "Зусiм не падобная яна да маёй мацi", - Сьцяпан, цалуючы настылую руку нябожчыцы, раптам адчуў, як пацяклi яму сьлёзы, неспадзяваныя; ня змог паўстрымацца i ад нежаданага iм стогну скаргi. Не адхiнаючыся, ён выхапiў з кiшэнi насоўку й выцерся ёю. Аглухлы ад жалю, здумеўшыся гэтым, ён адыйшоў за iкону нябеснай жанчыны, каб сабрацца там з духам. "Што са мною, - мармытаў да сябе Сьцяпан. - Што гэта такое робiцца са мною? У мяне расхiстаныя нэрвы! Трачу я розум з-за халернага старшынi! Ох, людзi, людзi... Цi я гэтак-жа галасiў i па мацi? Ну, не, ну, добра... Цiха, ша, ша-а".
      - Вы! - за Сьцяпанам стаяў незнаёмец. - Патрэбны чацьвёрты... Могiлкi тут-жа, у канцы вулачкi. Во, там, - паказаў ён у паднебнае акно.
      - Так, так... - усьмiхнуўся да яго Сьцяпан. - Я ўжо... Ну, iдзем.
      Пахавальнае шэсьце валаклося цыганскай бандаю. Ехалi машыны, i пра iх найбольш у тлуме гаварылi.
      - Чый ён будзе? - голасна запытаў ззаду бабскi голас.
      I Сьцяпан ведаў, што гэта гавораць пра яго; мацней абхапiў ён плечы незнаёмца, якi соп пад цяжарам труны. Кант дошкi балюча муляў у ключыцу.
      Над самюткай галавою сьпяваў жаваранак, расслабляючы сардэчнасьцю.
      - Чый? Мо' гэта яе байструк...
      - Мела яна другога?
      - Хiба мала бандытаў хадзiла тады па вёсках? Прыйдзе такi ў хату, з карабiнам, i давай яму, чаго толькi захоча...
      - Гэ-гэ-гэ... I саланiны ўпрыдатак, - азваўся сiплы мужчына.
      - О, нарабавалi яны ў людзей, а цяпер мураванкi сабе ў Беластоку ставяць, - загаварыла тая-ж баба. Нiзкая! Кумпястая! З кучмастай прычоскай!
      - Цiха! Яшчэ хто пачуе...
      ...Калi, урэшце, насыпаную магiлу выраўнялi рыдлёўкамi й нехта з раднi спрашаў усiх на пачастунак - Сьцяпан павярнуў у ельнiк, зь якога выбраўся ён у поле, дзе стаяла ў забыцьцi хацiнка пад таполяй.
      Дадому трапiў ён пад абед.
      22
      Каля бiблiятэчкi iрдзела пячаткай павестка з камiсарыяту мiлiцыi.
      - Мыйся й хадзi есьцi, - сказала Сьцяпану Кiра. "Зноў будзе пекла!" - ён старанлiва вымываў бруд памiж пальцамi; на яго нагавiцах бялела колькi плямак жывiцы.
      - Кiра! У нас ёсць бэнзiн? Мне трэба пачысьцiць...
      - А я думала, што - спалiць?
      - Спалiць? - Сьцяпан не адразу сьцямiў. - Ага... Слухай, Кiра, ты мая жонка цi не мая?
      - Твая. Таму ты павiнен схадзiць да старшынi й папрасiць у яго прабачэньня.
      - Гэта ты дадумалася да таго цi твой татка?
      - Я таксама.
      - Значыць, цесьць першы падумаў пра гэтае. I, мабыць, дасьць ён грошай на рамонт той старшынёвай ламаччавiны?
      - Такi зяць - каштуе! Ягонае папраўляньне сьвету...
      - На сродкi цесьця?
      - Налiвай сабе есьцi. Капуста - у сiнiм гаршку, а бульбу падагрэеш. Кампот - у рондлiку, - Кiра густоўна завязала шалiк на шыi, апранулася. - Я пайшла.
      - Да Анi, цi як яе зваць...
      - Так, да Анi.
      - Тады - шчасьлiвай табе дарогi!
      - Дзякую.
      - А дзе мацi?
      - Ня ведаю.
      - Чао!
      Допыт у камiсарыяце вызначылi Сьцяпану на пасьлязаўтра. У дзесяць.
      "Маюць у мiлiцыi час, - ён, усё-ж, прыпалiў сабе бульбу. - Iм гэта што: яны-ж у фабрыцы злачынстваў. А я - iх заказчык, дарэчы, дробны. Але рытм работы й там, вiдаць, абавязвае. Сумленевiча ўжо занесьлi ў графiк, на адпрацоўкi. Гатовенькi выраб зь яго накiруюць у суд, у гэты склад пакараньняў... А што будзе, калi ў камiсарыяце возьмуць ды забракуюць мяне? Не, яны не адкiнуць майго! Мая, Сумленевiча, у гэтым галава: за ўдарам удар..." - гарачая капуста апякла яму вусны.
      Прагледзеў Сьцяпан - каторы раз! - справаздачу камiсii. Вось дакумант, якi спатрэбiцца яму! На жаль, мала аднаго подпiсу пад iм, Сумленевiча. Што й казаць: яго здурыў той член камiсii. Сьцяпан змарнаваў аказiю - трэба было тады зьбегаць у кiёск i купiць яму даўгапiс, не адступiцца ад Вiцi, не адкладваць важную фармальнасьць. Памылка!
      Ня ўсё страчанае?
      Сьцяпан, паабедаўшы, наведаўся ў кватэру iншага члена камiсii; яго дачка, дзяўчынка, адказала яму, што мацi пайшла ў краму, а бацькi, ад учора, няма дома. Запрапанавала яна Сьцяпану пасядзець, выпiць гарбаты... Расьсьмешаны яе кемнасьцю, ён падзякаваў ёй i хацеў даць малой падарунак (нiчога, аднак, адпаведнага ня вышукаў у сваiх кiшэнях).
      Адрасу трэцяга члена камiсii Сьцяпан ня ведаў.
      "Пасьля суду я звольнюся з працы ў каапэратыве, - вырашыў Сьцяпан. Стануць, вядома, упрошваць мяне; пане Сумленевiч i пане Сумленевiч! Я, скажу iм, зноўку прыдатны вам? А дзе вы былi, калi мне было цяжка, га? Калi пахла турмою? Не спадзяваўся я па вас такой палахлiвасьцi; ня цiхiх спачуваньняў, але публiчнай падтрымкi... А вы што зрабiлi? Чакалi, хто - каго? Эт, нiчога з такiмi, як вы, нельга дабiцца, не жывеце вы, а ўсё рыхтуецеся жыць! На гэтым прамарнуеце свае гады, задумайцеся вы над тым, што я гавару вам, i пабойцеся кожны самога сябе! Усё больш людзей, усё менш людзкасьцi..."
      Мучыла яго смага, пульсавала ў скронях кроў i балелi яму валасы, усё роўна што пасьля п'янкi. Сьцяпан убачыў кiёск зь пiвам, замкнёны. Каля яго, быццам спарахнелы вулей, трывала пустая бочка. Дзецi гулялi там у схованкi. Спынiўся перад пiўнушкай пажылы чыгуначнiк, на ровары, пастаяў, раскiрачыўшыся, пачухаўся пад шапкай i разьлезла паехаў далей, нясьпешна абмiнаючы каўдобiны.
      У бары "Пад селядцом" прадавалi мiнэральную ваду "Крынка".
      Сьцяпан папрасiў дзьве бутэлькi мiнэралкi. Бармэнка курыла й, адначасова, накладвала ў мiсачкi гатаваную па-брэтонску фасолю, якой закусвалi падпiтыя тыпы ў камбiнэзонах; пра штосьцi спрачалiся яны памiж сабою. Двух зь iх счапiлася бiцца; перакулiлi крэсла з жалезных прутоў, пакацiлiся на падлогу. Iх сябры, пасьмяяўшыся, узялiся разбараняць - ня ў жарты палiлася кроў. Убег з вулiцы мiлiцыянт i, вытузнуўшы, быццам сьмешную шаблю, гумовую палку, гакнуў ёю па выпучаным азадку якраз таго з буяноў, якi, аблiты юшкаю з носа, харкацеў, прыцiснуты да зямлi здаравейшым. - Халерны Пiндаль штодзень так, сказала бармэнка й зiрнула на Сумленевiча, як на таго навiчка, якому наiўна захацелася мець сабе жонку. Сьцяпан расплацiўся.
      Круцiла яму ў калене. (Нядобра ступiў ён нагою, калi ўносiлi труну на могiлкi; у пухкую нару крата, i цэлы ўспацеў ад страху, каб не павалiцца...)
      Сеў Сьцяпан на змуршэлы падмурак, парослы зельлем, i асьцярожна нацiраў балючае месца. Вывiх не адразу адлягае, трэба мачыць у гарачай вадзе й расьцягваць вузлы... "Шкада, што па хаце, у якой я нарадзiўся й рос, не засталося й сьледу. Заначаваў-бы я ў ёй, памыў-бы падлогу, дзьверы. Жылося-б мне па-свойму..."
      Чым больш раздумваў Сьцяпан над тым, як паводзiць сябе ў мiлiцыi, тым выразьней адчуваў у сабе ўсю несур'ёзнасьць створанага iм становiшча. Справа ня ў веры ў справядлiвасьць задуманага, бо яна ў iм заставалася непахiснутай, але ў сродках ажыцьцяўленьня намеранага. Дакладней кажучы, у iх недастатковасьцi, каб не сказаць, у дробязнасьцi ўчыненага ў параўнаньнi з жаданым зьдзяйсьненьнем. Вымовы, якiх наслухаўся ён ад Кiры й ад цесьця, прыводзiлi яго да дапушчэньня, што сапраўды рызыкуе асьмяшэньнем сваёй асобы! Давёўшы сябе да крайняй раздражненасьцi, Сумленевiч зь неспакоем думаў ня столькi пра допыт, колькi пра ягоныя наступствы.
      Быццам разумеючы думкi мужа, Кiра пакуль нiчым, зьвязаным са справай, не цiкавiлася. Мiж ёй i мацi дайшло, праўда, да сьцiшанай сваркi, значэньне якой усьвядомiў Сьцяпан пазьней. Пачаткова толькi здагадваўся ён, што дачка супыняе мацi ў яе сувязах з мужчынам, якiя абнеслаўляюць дом. Менавiта, заходзiў да цешчы нейкi прыяцель сям'i, не першай маладосьцi й несумненны ўдавец. Сьцяпана зьдзiўляла тое, як гэты чалавек можа не адчуваць уласнай няёмкасьцi. Ад госьця павейвала пахамi дарагiх адэкалёнаў, а яго сiвюткiя валасы, беззаганна падстрыжаныя, прыдавалi яму незаслужана шаноўнай павагi. Пiлi яны гарбату зь iм, як бы цярплiва чакаючы прыходу дадому гаспадара; Сьцяпан часамi адгаворваўся ад гэтага вечараваньня неадкладнымi заняткамi, тэрмiновымi заданьнямi на службе, незакончанай справаздачай або дакладам. Кiра сядзела зь iмi дзеля прыстойнасьцi. Расказвалi яны сабе анэкдоты, раскошна рагаталi, нават сьпявалi нешта расьцяглае, расейскае: "Оля любила реку..." Або, фальшыва iнтануючы адноўленую модай песьню "Очи чёрные..." (Аднойчы прынёс той пласьцiнку са сьпевамi Шаляпiна, даваенную, зьдзёртую.) Сталася ўжо хатнiм звычаем, што ў панядзелкi гэты прыяцель дому стукаўся ў дзверы пунктуальна а шостай. Яго вiтаньнi абрыдлi Сьцяпану. - Добры вечар панi. - Добры вечар пану. - Як прамiнуў вам дзень? - Дзякую, добра. - Сёньня нешта папсавалася пагода. Сапраўды, ад самай ранiцы дождж! - А якi пранiзьлiвы вецер! - Даўней вёсны былi цяплейшымi. - Зьмяняецца клiмат. - Распранайцеся, калi ласка. Будзем пiць гарбату з ромам. - Каханыя вы мае ўсе...
      Цешча была хiтрай, але й спагадлiвай кабетай (дачка, усё-ж, удалася ў бацьку). Яна не пахваляла зяця. Аднак-жа, калi й спрабоўвала навязаць яму сваё, дык праводзiла гэта без сьвятой упэўненасьцi, якую наглядалася якраз у Кiры, яшчэ замаладой на тое, каб што-кольвек прадумаць дарэшты. З ваганьнем. Было-б, аднак, памылкай дапускаць, што старая ня мела сваiх меркаваньняў. Хутчэй за ўсё, яна не iмкнулася да iх, iснавала трохi па-расьлiннаму. Нiколi цешча - як памятае Сьцяпан - не папракаля цесьця ў яго вяртаньнях поначы, не дапытвала яго, дзе быў i што рабiў, не ачарняла бабскiмi падазрэньнамi, абвiнавачаньнямi: "Мела я лепшага ад цябе, але, дурная, не пайшла за яго й таму цяпер пакутую!" У начной кашулi, стоячы, старая тлумачыла яму, якое ежыва i ў чым яно (капуста - у сiнiм гаршку; бульба - у гаршчэчку, вынесеным для прахалоды ў сенцы; кампот - у рондлiку).
      Цесьць аднойчы, даволi п'яны, учынiў ёй дзiкую авантуру; няголасна й настойлiва. Насiў ён тое ў сабе, вiдаць, здаўна. "Чаго ты плюскаеш на мяне вачыма, бы сына нарадзiўшы? Пакажы мне, дзе ён? Ня маеш яго, ага. А я гаварыў табе: трэба нам хлопца! Дачка добрая ўпрыдатак, як нiштаватае курвяня, але яна - што нам дасьць? Пабяжыць у сьвет, задраўшы хвост! Але ты - не й не, няхай падрасьце дачушка, зь пялёнак выйдзе, тады й разыкнем мы... Потым ты спрытна! - давай хварэць. О як-жа любiш ты нажываць сабе хваробы!.. Ну, згода, ты не магла: нi то высокi крывяны цiск паявiўся ў цябе, нi то ныркi пачалi рэзаць цябе, нi то сэрца табе паслабела... Усё перашкоды былi й перашкоды: як не дрыстачка, дык балячка! Жывот табе разросься, як торба, як гарбуз; хадзiла, бы блудная авечка: то ў плот, то ў вароты... А так, папраўдзе, дык не хацелася табе зноў паднатужыцца. Баялася ты болю, скажу, во, табе ў вочы! Вядомая справа: дзяцей радзiць - ня грошы лiчыць. Ды й гадочкi не аглядалiся на тое, калi гэта вяльможная панi мая надумаецца другое дзiця мець: пабеглi, паiмчалi яны, i столiькi па iх засталося, што пылу на дарозе. Ну, скажы, i як гэта з намi будзе далей? Цяпер ужо нiчога не павернеш назад... Ня верыла ты, што ў нас быў-бы сын. А быў-бы ён! У майго бацькi дочкi сыпалiся, але, дзякаваць Богу, i сыны таксама. I ў дзеда... Ты, аднак-жа, не была-б сабою, калi-б не зашанавалася, каб, крый Божа ад нячыстай сiлы, не ахвацiцца, не пабрыдчэць, ня выклiкаць радасьцi ў суседак сваёй распоўзлай фiгурай i ня страцiць чароўнага позiрку на сябе ў мужчынаў. А з сынам - не бяда, купiм... Гатовага, не? Абы толькi дочанька не знаравiлася на публiчную дзеўку..."
      Ён не сьцiхаў.
      Яна выслухала ягоныя жалi. Цесьць стамiўся гэтым, лёг i нечувана захроп.
      Яе паводзiны дасьведчанай жанчыны Сьцяпан дацанiў нядаўна. З блiжэй не названымi заўвагамi. "Цi яе Кiра здольная кахаць мяне, наогул мужчыну? Страх мець зь ёю дзiця! - неспакоiўся Сьцяпан. - Выйшла яна за мяне, магчыма, зь дзяўчынскай патрэбы жыць пры кiмсьцi... Гэта не вельмi й рэдкi стымул быць замужняй; па грамадзкай iнэртнасьцi. Ёсьць у жанчыны этапы захапленьня мужчынам. Цалкам iншымi запатрабаваньнямi выклiканае яно ў маладосьцi, у пэрыяд непаўнацэннасьцi, жаданьня стацца самастойнай. Сьпелы-ж узрост высоўвае на першы план матэрыяльную значнасьць прэтэндэнта на мужа, iнiцыяваньне iм дабрабыту, што эмацыянальны бок жыцьця зводзiць да аздобы. Шлюбныя здрады маюць адпачынкавы характар. Жонка, якая перайшла жыць да каханка, не зьяўляецца курвай". Сьцяпан не лiчыў за лепшае забывацца на непазьбежны допыт у мiлiцыi. Прымушала яго да гэтага заганная асаблiвасьць ягонага характару, няўмельства перастраўляць iм, перамешваць, галоўнае з надзённым, дачасным. (Калi верыць пагалоскам, дык старшыня, як правiла, выпрацоўваў сабе варыянты рэагаваньня, не дапускаў ён да самацёку - жартавалi ў каапэратыве - нават у гутарцы з прыбiральнiцай; зласьлiўцы дадавалi да таго, што й крывiўся ён на нарадах таксама згодна з дакладным сцэнарыем.)
      23
      У камiсарыяце сяржант прывiтаў Сумленевiча з рухавай заклапочанасьцю.
      - Сядайце, калi ласка. Я зараз, - i ён пазванiў кудысьцi. - Гэта я. Няхай зойдзе ён да мяне заўтра а адзiнаццатай. Так. - Тады зьвярнуўся да Сьцяпана: Пакажэце, калi ласка, свой пашпарт.
      Сумленевiч падаў яму дакумант.
      Мiлiцыянт дастаў з бакавой шуфляды пiсьмовага стала прасторны фармуляр i прыняўся запаўняць яго.
      Папярэдзiў ён Сьцяпана аб судовай адказнасьцi за несапраўдныя паказаньнi падчас допыту.
      - У тым, што я вам скажу, можаце не сумнявацца, - адказаў яму на тое Сьцяпан.
      Сяржант штосьцi дапiсаў у фармуляры й загаварыў:
      - Усё, што вы скажаце тут, можа быць скарыстанае супроць вас.
      - Я не баюся таго.
      Сяржант не зрэагаваў на гэта.
      - Дзякую, - пашпарт аддаваў ён Сьцяпану двума пальцамi, па-курэцку. Супроць вас ёсць падазрэньне, грамадзянiн Сумленевiч, што вы падпалiлi легкавую машыну старшынi... - сяржант вымавiў поўную назву каапэратыву, марку машыны, яе рэгiстрацыйны нумар, дзень i гадзiну здарэньня. - Што вы, грамадзянiн, хочаце сказаць у сувязi з тым? Калi ласка, - даўгапiс трымаў ён напагатове.
      - Я вас, пане сяржант, не разумею. Пра якое гэта падазрэньне ў дачыненьнi да мяне вы гаворыце? Я-ж сам, як памятаеце, прыйшоў да вас i ўсё расказаў вам, прасiў...
      - Так, - перабiў яго мiлiцыянт. - Атрымана намi скарга на вас, вытлумачыў ён. - Калi ласка, адказвайце на пастаўленае вам пытаньне.
      - Зрэшты, мне ўсё роўна. Добра, - Сьцяпан выняў з кiшэнi пачак папяросаў. - Дазвольце закурыць...
      - Курэце.
      - Дзякую, - i запрапанаваў мiлiцыянту папяросу: - Курыце?
      - Дзякую вам. Я прызвычаiўся да "спортаў", - ён пашукаў запалкаў.
      Закурылi.
      - Было гэта так... - Сумленевiч апавядаў сяржанту здарэньне з падрабязнасьцямi. - Я ведаў, што дапускаюся глупства, але мус было нешта счаўпсьцi звалаце, сукiнсыну!..
      - Грамадзянiн Сумленевiч! Вы забываецеся! Нiкога нельга беспадстаўна абражаць. Разумееце?
      - Вы баронiце старшыню?
      - Калi хочаце ведаць - я шаную вас. У супрацiўным выпадку ў мяне была-б iншая гаворка з вамi.
      Сяржант прагледзеў запiсанае ў пратаколе.
      - Пагаворым мы пра матывы?
      - Пагаворым. Калi ласка, грамадзянiн Сумленевiч.
      - Дзякую вам, пане сяржант. Агульна кажучы, старшыня зьяўляецца прыкладным узорам гангстэрскага спосабу кiраваньня ўстановай. Падбiрае ён сабе супрацоўнiкаў бязвольных, але таленавiтых, сьлепа адданых яму. Наравiстых старшыня або запалохвае, або ўсяляк захаборвае, або, звычайна, пры нагодзе выкiдае iх з працы. Не ганьбуе ён i даносчыкамi, ясная справа, ды правакатарамi...
      - Канкрэтней, грамадзянiн.
      - Гавару я, хiба, няясна?
      - Вы, дарагi пане, задумалi чытаць мне тут даклад? - зьнецярплiвiўся мiлiцыянт. - Я пытаю вас, здаецца, выразна: якiя ёсьць прычыны гэтага вашага ўчынку? Ну, чаму вы падпалiлi машыну?..
      - Менавiта, таму!
      - Дакладней?
      - Цi вас, пане сяржант, задаволiць тое, калi я скажу вам, што гэты падпал зьявiўся маiм актам пратэсту супроць становiшча, створанага ў каапэратыве старшынёй?
      - Вы, грамадзянiн, зноў сваё! - ён закурыў наступную папяросу. - Высокае слова - пратэст. Дзеля яго iснуюць прыстойныя магчымасьцi дзеяньня, напрыклад, пэрыядычныя нарады, сходы прафсаюзнай арганiзацыi, камiсii i гэтак далей. Нязгода з чымсьцi зусiм не абазначае, выбачайце мне за слова, хулiганства!
      - Паўтараю: я не знайшоў iншага спосабу на тое, каб зьвярнуць увагу грамадзкай думкi - на пачынаньнi старшынi!
      - Перастаньце вы дурыць мне галаву вялiкай палiтыкай у паспалiтым злачынстве! Пакiньце выкручвацца, захавайце вы годнасьць, пане Сумленевiч. Час, каб мы ўжо разумелi адзiн аднаго.
      - Во-во, сьвятыя словы!
      - Ну!
      - Мы ўсё сабе сказалi.
      Сяржант пабялеў ад гневу.
      - Вы адмаўляецеся даць паказаньнi?
      - Наадварот: я дамагаўся даць iх вам, - Сьцяпан выцер лоб. - Цi я пярэчу ў тым, што мой падпал легкавой машыны, прыватнай уласнасьцi, фактычна зьяўляецца лiхадзействам?
      - Што вас, грамадзянiн, штурхнула на такi крок?
      Сумленевiч расьсьмяяўся.
      - Мая жонка здрадзiла мне зь iм, старшынёй. Мала таго - я пазайздросьцiў яму дарагога набытку ў выглядзе прыгожай легкавой машыны.
      Сяржант ажыўлена запiсваў...
      - Мне нельга ратаваць сябе, - дадаў Сьцяпан, усур'ёз.
      - Любоўная зайздрасьць, як прычына злачынства, часткова абязьвiнiць вас, пане Сумленевiч, - заявiў яму сяржант i ўвесь палагаднеў. - Беспатрэбна абдурвалi вы мяне. Я ня ваш вораг. За столькi гадоў работы, ня хвалячыся, адчуваю я скураю, хто сядзiць перада мною. Ведаеце, гэта вопыт. У нашай прафэсii iнтуiцыя адыгрывае надзвычайную ролю. Я не хацеў з вамi бавiцца ў падыходы, пытаў адкрыта, як шчыры шчырага.