Жорж Сiмэнон
      Порт у тумане
      Пераклад: Алесь Асташонак
      I. КОШКА Ў ДОМЕ
      Калi а трэцяй гадзiне дня яны ад'язджалi з Парыжа, яшчэ свяцiла няшчодрае восеньскае сонца. Не паспелi даехаць да Манту, як у купэ запалiлi лямпы. А калi мiнулi Эўрэ, за акном была ўжо цемрадзь. Нарэшце запацелае шкло аблажыў такi густы туман, што ў iм танулi нават чыгуначныя агнi.
      Уладкаваўшыся ямчэй у куце, Мэгрэ прытулiў галаву да сцяны i, прыплюшчыўшы вочы, машынальна назiраў за двума пасажырамi насупраць - такiмi непадобнымi адно да аднаго.
      Капiтан Жарыс спiць. Парык з'ехаў набок - вiдаць яго абсалютна голы, што тое калена, чэрап. Гарнiтур памяты.
      А Жулi, склаўшы рукi на сумачцы са штучнай, пад кракадзiлавую, скуры, стараецца, нягледзячы на стомленасць, захоўваць задуменны выгляд.
      Камiсар крымiнальнай палiцыi Мэгрэ прывык, што ў яго жыццё вiхурай урываюцца незнаёмыя людзi, цэлымi днямi, тыднямi, месяцамi патрабуюць пiльнай увагi, а пасля зноў знiкаюць у безаблiчным натоўпе.
      Пад стук колаў мерна цякуць яго думкi, заўсёды адны i тыя самыя ў пачатку кожнай новай справы. Якая яна будзе гэтым разам: агiдная цi трагiчная, заiнтрыгуе цi не?
      Мэгрэ глядзiць на Жарыса, ледзь прыкметна ўсмiхаецца. Дзiўны чалавек! На набярэжнай Арфэўр* яго пяць дзён называлi - "гэты чалавек", нават iмя не ўдавалася высветлiць.
      * На набярэжнай Арфэўр знаходзiцца галоўны камiсарыят крымiнальнай палiцыi Парыжа.
      Падабралi яго на Вялiкiх бульварах - кiнулася ў вочы, як ён кiдаўся то ўзад, то ўперад у патоку аўтобусаў i легкавых машын. Загаварылi з iм па-французску. Нi слова адказу. Паспрабавалi распытаць яго на сямi цi васьмi мовах. Зноў маўчанне. Мiгаў глуханямых таксама не зразумеў.
      Вар'ят? У кабiнеце Мэгрэ яго абшукалi. Гарнiтур, бялiзна, чаравiкi - усё на iм было новае. Усе меткi з адзежы зрэзаны. Нi дакументаў, нi кашалька. Але ў адной кiшэнi - пяць зусiм новенькiх купюр па тысячы франкаў.
      Невясёлы, нiчога не скажаш, пачатак расследавання! Пошукi ў службовых журналах, у антрапаметрычнай картатэцы. Тэлеграмы ва ўсе канцы Францыi i за мяжу. А "гэты чалавек", як нi мучаюць яго надакучлiвымi допытамi, толькi лагодна ўсмiхаецца з ранiцы да вечара!
      На выгляд яму гадоў пяцьдзесят. Каржакаваты карантыш. Нiякiх прыкмет неспакою або незадаволенасцi не выказвае. Усмiхаецца, i ўсё. Iншы раз, праўда, здаецца, намагаецца нешта ўспомнiць, але надоўга яго не хапае. Страта памяцi? Знялi парык i ўбачылi: не далей як два месяцы назад чэрап чалавеку раскавялiла куля.
      Дактары ў захапленнi ад хiрургавай працы: нячаста даводзiцца сустракацца з гэтакiм майстэрствам!
      Новыя тэлеграмы ў шпiталi i клiнiкi Францыi, Бельгii, Германii, Галандыi...
      Праходзяць пяць дзён карпатлiвага пошуку. Вынiкi аналiзу плямаў на адзежы i пылiнак у кiшэнях бянтэжаць.
      Знойдзена рэштка высушанай i скрышанай трасковай iкры, якую апрацоўваюць гэтакiм чынам на поўначы Нарвегii i выкарыстоўваюць як прынаду пры лоўлi сардзiн.
      Выходзiць, што "гэты чалавек" - адтуль? Можа, скандынаў? Некаторыя прыкметы паказваюць на тое, што ён зрабiў доўгае падарожжа па чыгунцы. Але як мог ён ехаць адзiн - без'языкi. перапалоханы недарэка, якi адразу звяртае на сябе ўвагу?
      Змясцiлi яго фота ў газетах. Атрымалi тэлеграму з Вiстрэама: "Незнаёмы апазнаны".
      За тэлеграмай прыехала жанчына, дакладней будзе сказаць - дзяўчына. I вось яна ў кабiнеце ў Мэгрэ. Твар стомлены, са слядамi памады i пудры. Завуць яе Жулi Легран, яна - служанка "гэтага чалавека".
      Зрэшты, таго ўжо больш так не называюць, бо ведаюць, хто ён такi.
      Гэта Iў Жарыс, былы капiтан гандлёвага флоту, цяпер начальнiк вiстрэамскага порта.
      Жулi плача. Яна нiчога не разумее! Упрошвае свайго гаспадара сказаць ёй хоць слова. А той адно глядзiць на яе пяшчотна i зычлiва - як i на ўсiх астатнiх.
      Капiтан Жарыс знiк з Вiстрэама шаснаццатага верасня. Цяпер канец кастрычнiка.
      Што здарылася з iм за гэтыя паўтара месяцы?
      "У той вечар ён як звычайна, - расказала Жулi, - пайшоў у порт на начное шлюзаванне. Я легла спаць. А назаўтра, устаўшы, не знайшла яго ў доме..."
      Спачатку вырашылi, што Жарыс няўдала ступiў i ўпаў у ваду - якi ж густы быў у той вечар туман. Шукалi яго бусакамi. Пасля падумалi, што капiтан уцёк, - была, вiдаць, на тое нейкая прычына.
      - Лiзьё! Прыпынак тры хвiлiны.
      Каб размяцца, Мэгрэ выйшаў на платформу, зноў набiў люльку. Ён ужо столькi палiў у дарозе, што ў купэ стала шыза.
      - Цягнiк адпраўляецца!
      Жулi скарысталася адсутнасцю Мэгрэ i прыпудрыла кончык носа. Вочы ў яе яшчэ чырвоныя ад слёз.
      Дзiўна, але яна то здаецца прыгожай i нават вытанчанай, то невядома чаму робiцца раптам няўклюдай, манеры якой проста бянтэжаць.
      Цяпер яна папраўляе парык на галаве ў капiтана, свайго "гаспадара", як сама яго называе. Робячы гэта, Жулi глядзiць на Мэгрэ, нiбыта заяўляе: "Гэта маё права - даглядаць яго!"
      Сям'i ў Жарыса няма. Ужо шмат гадоў Жулi жыве ў яго доме. Капiтан называў яе сваёй ахмiстрыняй.
      "Ён любiў мяне, як родную дачку", - усхвалявана падкрэслiла Жулi.
      Ворагаў у яго не было! Чалавек самавiты, нiякiх благiх звычак не меў.
      Пасля трыццацiгадовай службы на моры ён не змог прывыкнуць да бяздзейнасцi i, нягледзячы на пенсiйны ўзрост, папрасiў назначыць яго начальнiкам вiстрэамскага порта. Збудаваў сабе ў гарадку маленькi домiк...
      I вось увечары шаснаццатага верасня ён раптам знiкае, а праз паўтара месяцы аказваецца ў Парыжы ў гэтакiм выглядзе!
      Жулi проста сумелася, калi ўбачыла свайго гаспадара ў шэрым крамным гарнiтуры. Яна прывыкла бачыць яго толькi ў форме марскога афiцэра.
      Яна нервуецца, ёй не па сабе. Кожны раз, калi глядзiць на капiтана, на твары ў яе i замiлаванасць, i няясны страх, i нейкая неадольная трывога. Гэта, вядома, ён, яе "гаспадар", але ў той жа час i не зусiм ён.
      "Ён паправiцца, праўда?.. Я буду яго даглядаць..."
      Па шкле сцякаюць цяжкiя кроплi. Вагон уздрыгвае, i масiўная галава Мэгрэ кiваецца з боку на бок... Камiсар спакойна назiрае за спадарожнiкамi. Жулi, мусiць, думае, што можна было ўсё-такi абысцiся, як яна казала, вагонам трэцяга класа - гэтак яна звычайна i робiць. Жарыс час ад часу прачынаецца i азiраецца, нiчога не разумеючы, па баках.
      Яшчэ адзiн прыпынак у Кане, пасля - Вiстрэам.
      "У гэтым гарадку каля тысячы жыхароў, - сказаў камiсару адзiн саслужывец, родам з тых мясцiн. - Порт невялiкi, але важны, бо звязаны з Канам каналам, па якiм праходзяць караблi ў пяць тысяч тон i болей".
      Мэгрэ не спрабуе ўявiць сабе гэты гарадок. Ён ведае па вопыце, што ўсё роўна памылiцца. Пакуль што ён проста едзе туды, i позiрк яго раз-пораз падае на парык, якiм прыкрыты ўсё яшчэ ружовы шрам.
      Да таго, як капiтан знiк, у яго былi густыя, вельмi цёмныя валасы з ледзь прыкметнай сiвiзною на скронях. Яшчэ адна прычына адчаю Жулi: яна бачыць не можа гэты голы чэрап! I кожны раз, калi парык спаўзае, яна спяшаецца паправiць яго.
      "Я так думаю, што яго хацелi забiць", - сказала Жулi ў кабiнеце.
      У яго стралялi, гэта факт! Але потым давялi да ладу такiя выдатныя дактары...
      Калi ён знiк, грошай пры iм не было. А знайшлi яго з пяццю тысячамi франкаў у кiшэнi!
      Ёсць над чым падумаць.
      А тут яшчэ Жулi адкрывае раптам сумачку.
      - Зусiм забылася! Я прывезла карэспандэнцыю гаспадара.
      Пошта не дужа багатая. Праспекты фiрм, якiя гандлююць марацкiмi таварамi, квiтанцыя на ўплату сяброўскiх унёскаў у прафсаюз капiтанаў гандлёвага флоту... Паштоўкi ад сяброў, якiя яшчэ плаваюць, адна - з Пунта-Арэнас*...
      * Горад i порт у Чылi.
      Лiст з Нармандскага банка ў Кане. Бланк запоўнены на машынцы:
      "...маем гонар паведамiць вам, што праз пасрэднiцтва Нiдэрландскага банка ў Гамбурзе на Ваш рахунак 14 173 пераведзена сума ў 300 000 франкаў".
      А Жулi ўжо колькi разоў казала, што капiтан небагаты! Мэгрэ глядзiць па чарзе на абаiх спадарожнiкаў.
      Трасковая iкра... Гамбург... Чаравiкi нямецкай вытворчасцi...
      Адзiн толькi Жарыс мог бы ўсё растлумачыць! Жарыс, якi шырока i зычлiва ўсмiхаецца, як толькi прыкмячае, што Мэгрэ глядзiць на яго.
      - Кан. Цягнiк iдзе да Шэрбура. Пасажыры на Вiстрэам Лiён-сюр-Мэр, Люк...
      Сем гадзiн вечара. Туман такi густы, што святло лiхтароў на платформе ледзь прабiваецца праз яго малочную заслону.
      - Чым цяпер паедзем? - пытаецца Мэгрэ ў Жулi, прабiраючыся праз шчыльны натоўп пасажыраў.
      - Больш няма чым. Цяпер прыгарадны ходзiць толькi два разы на дзень.
      Каля вакзала стаяць таксi, можна садзiцца. Але Мэгрэ хоча есцi. Ён не ведае, што чакае яго ў Вiстрэаме, i прапануе Жулi павячэраць у буфеце.
      Капiтан Жарыс усё такi ж памяркоўны. Есць усё, што яму даюць, усё роўна як паслухмянае дзiця. Нейкi чыгуначнiк круцiцца каля iх стала, разглядвае Жарыса, пасля пытаецца ў Мэгрэ:
      - Цi не начальнiк гэта вiстрэамскага порта?
      I круцiць пальцам каля скронi. Мэгрэ кiвае, i той адыходзiць. Вiдаць, яму нялёгка паверыць у тое, што ён бачыць.
      А Жулi ўсё незадаволеная:
      - Дванаццаць франкаў за гэтакую вячэру! Дый згатавана не на масле. Нiбыта нельга было павячэраць дома...
      Мэгрэ думае: "Стрэл у галаву... Трыста тысяч франкаў..." Ён пiльна ўзiраецца ў нявiнныя вочы Жарыса - разгледзець бы ў iх, якая такая загадка за ўсiм гэтым...
      На вакзале да iх пад'язджае таксi - старая прыватная машына. Рысоры бязбожна скрыпяць. Мэгрэ i яго спадарожнiкi з цяжкасцю ўмяшчаюцца на прамятым сядзеннi. Жулi сядзiць памiж мужчынамi, i яны ўвесь час навальваюцца на яе.
      - Не памятаю, цi замкнула я садовую брамку, - шэпча яна. Вiдаць, яе ўжо адольваюць розныя гаспадарчыя клопаты.
      Выязджаючы з горада, машына лiтаральна ўразаецца ў сцяну туману. Шафёр прытарможвае. Але ўсё роўна перад самым носам узнiкаюць раптам, быццам зданi, конь i павозка. Паабапал дарогi - прывiдныя дрэвы, дамы...
      Прыходзiцца ехаць яшчэ цiшэй. Машына ўжо ледзь паўзе: дзесяць кiламетраў у гадзiну. Ды зноў з туману раптам выскоквае нехта на ровары - i ледзь не пад колы. Спынiлiся. Усё абышлося добра.
      Машына ўязджае ў Вiстрэам. Жулi апускае шкло.
      - Едзьце да порта, - кажа яна шафёру, - пасля будзе развадны мост, за iм i дом - каля маяка.
      Ад гарадка да порта - з кiламетр шашы, абапал якой - бледныя светлячкi газавых лiхтароў. Каля моста ўбачылi святло ў нейкiм вялiзным акне, пачулi шум.
      - Шынок "Марацкi прытулак", - растлумачыла Жулi. - Тут партавiкi бавяць звычайна час.
      За мостам шашы, лiчы, ужо няма - дарога губляецца ў балотах, што падступаюць да самага берага рэчкi Орны.
      Тут увогуле нiчога няма, апроч маяка i двухпавярховага домiка з невялiкiм садам.
      Таксi спыняецца. Мэгрэ назiрае за Жарысам, якi выходзiць сам з машыны i ўпэўнена кiруецца да брамкi.
      - Бачыце, пан камiсар! - ускрыквае Жулi. Яна ажно дрыжыць ад радасцi. - Ён пазнаў дом! Я проста ўпэўнена, што ўрэшце ён ачуняе.
      Яна ўстаўляе ключ у замок, адчыняе брамку - тая скрыпiць - iдзе па гравiйнай сцежцы. Мэгрэ плацiць шафёру, даганяе Жулi. Таксi ад'язджае, i ўсё навокал тоне ў цемры.
      - Запалiце, калi ласка, сярнiчку! Не магу нiяк трапiць у замок...
      Успыхвае запалка. Жулi адчыняе дзверы. Пад нагамi ў Мэгрэ прабягае нешта цёмнае. Жулi, якая ўвайшла ўжо ў калiдор, запальвае святло, здзiўлена глядзiць на падлогу, шэпча:
      - Гэта ж кошка выскачыла, здаецца?
      Прывычна здымае капялюш i палiто, вешае, адчыняе дзверы кухнi, запальвае там святло, мiжволi паказваючы гэтым, што менавiта на кухнi прымаюць гасцей у доме.
      Кухня - прасторны пакой з выкладзенымi керамiчнаю плiткаю сценамi, нашараваным пяском вялiкiм драўляным сталом. Паўсюды зiхацяць начышчаныя да бляску рондалi.
      Капiтан прывычна iдзе да плеценага крэсла каля печкi, садзiцца.
      - Я ж, здаецца, калi ад'язджала, выпусцiла кошку, - кажа Жулi сама сабе. Вiдаць, што яна занепакоеная. - Але, вядома... Усе дзверы зачыненыя... Пан камiсар, калi ласка, давайце пройдзем разам па пакоях... Мне адной страшна...
      Жулi такая напалоханая, што ледзь асмельваецца iсцi першая.
      Адчынiлi дзверы ў сталовую. Iдэальны парадак. Паркет i мэбля - што люстра. Пiянiна. Фарфор, прыгожыя кiтайскiя лакiраваныя цацкi, прывезеныя, пэўна, капiтанам з Далёкага Ўсходу. Здаецца, гэтым пакоем нiколi не карысталiся.
      - Гляньце, калi ласка, за шторамi, - просiць Жулi.
      Пасля - гасцёўня. Мэбля тут расстаўлена ў тым самым парадку, у якiм стаяла ў краме, дзе куплялася. Капiтан iдзе за iмi, яўна задаволены. Яны падымаюцца па засланай чырвоным дываном лесвiцы. Наверсе - тры пакоi, адным з якiх зноў-такi, вiдаць, не карыстаюцца.
      I ўсюды - iдэальная чысцiня, бездакорны парадак. Прыемна пахне вёскаю i кухняю.
      Нiкога ў доме. Вокны i дзверы ў сад - зачыненыя.
      - Кошка, мусiць, прабралася ў дом праз якую-небудзь дзiрку, - кажа Мэгрэ.
      - Няма ў нас нiякiх дзiрак...
      Усе вяртаюцца на кухню. Жулi адчыняе шафу.
      - Можа, налiць вам чаго-небудзь выпiць? - пытаецца ў Мэгрэ Жулi.
      Менавiта цяпер, у звычайным гаспадарчым клопаце, налiваючы лiкёр у маленькiя чарачкi, аздобленыя маляванымi кветачкамi, яна адчула асаблiва востры адчай i заплакала.
      Яна ўпотайкi кiдае позiрк на капiтана, якi спакойна сядзiць у крэсле. Ёй цяжка глядзець на свайго гаспадара, i яна адварочваецца ад яго i лапоча, каб хоць крыху забыцца:
      - Я падрыхтую вам пакой...
      I зноў плача. Здымае са сцяны белы фартух i выцiрае слёзы.
      - Я спынюся лепш у гатэлi, - кажа камiсар. - Тут ёсць якi-небудзь гатэль?
      Жулi глядзiць на маленькi насценны гадзiннiк - такiя звычайна выйграюць на кiрмашах. Цiканне яго вельмi натуральна ўпiсваецца ў патрыярхальнасць дома.
      - Але, ёсць, - адказвае дзяўчына. - Цяпер там яшчэ не спяць. Гэта па той бок шлюза, якраз непадалёк ад шынка, што вы бачылi.
      Аднак вiдаць, што ёй не хочацца адпускаць яго. Пэўна, яна баiцца застацца адна з капiтанам, бо i зiрнуць цяпер на яго не асмельваецца.
      - Вы думаеце, у доме няма нiкога чужога? - пытаецца яна.
      - Вы ж самi бачылi.
      - Вы прыйдзеце заўтра ранiцай?
      Яна праводзiць яго да дзвярэй - i адразу ж зачыняецца. Туман такi густы, што Мэгрэ не ведае, куды iсцi. Але брамку ўсё ж такi знаходзiць. Выйшаўшы з саду, ён адчувае спачатку, што iдзе па траве, пасля выходзiць на брук. Удалечынi чуваць нейкi гук, але нельга зразумець, што гэта такое.
      Гук падобны на мычанне каровы, але нейкi роспачны.
      - Во дзе дурань! - кажа раптам сам сабе Мэгрэ. - Гэта ж карабельны сiгнал, на туман...
      Камiсар дрэнна арыентуецца. Далёка ўнiзе, пад нагамi, ён бачыць ваду - яна дымiцца. Мэгрэ i не ведае, што стаiць на сцяне шлюза. Недзе скрыпяць дзержакi. Камiсар не памятае, у якiм месцы яны пераехалi канал, i, убачыўшы вузенькi масток, ужо мерыцца ступiць на яго.
      - Асцярожна! - чуе ён голас.
      Ну i ну! Голас зусiм побач, Мэгрэ здаецца, што ён тут зусiм адзiн, а за тры метры ад яго, аказваецца, стаiць чалавек. Толькi пiльна ўгледзеўшыся, Мэгрэ распазнае сiлуэт.
      Камiсар адразу ж разумее перасцярогу: масток, на якi ён ужо ледзь не ступiў быў, апускаецца. Гэта вароты шлюза. Неўзабаве вiдовiшча робiцца яшчэ больш фантасмагарычнае: побач, за некалькi метраў ад Мэгрэ, узнiкае ўжо не постаць чалавека, а сапраўдная сцяна вышынёю з добры дом. Уверсе, над сцяною цьмяныя агеньчыкi.
      Зусiм побач з камiсарам, як выцягнуць руку, праплывае параход! Падае швартоў, хтосьцi падымае яго, цягне да кнехтаў i замацоўвае.
      - Назад!.. Асцярожна! - зноў крычыць нехта, ужо на капiтанскiм мастку.
      Яшчэ хвiлiну назад усё навокал здавалася мёртвым, пустынным. А цяпер, iдучы ўздоўж шлюза, Мэгрэ прыкмячае, што ў тумане рухаюцца чалавечыя постацi. Хтосьцi круцiць дзяржак, нехта цягне другi швартоў. Таможнiкi чакаюць, пакуль з борта спусцяць трап.
      I ўсё гэта людзi робяць, лiчы, усляпую.
      Мэгрэ дакранаецца да вусаў - на iх цяжкiя кроплi вiльгацi.
      - Хочаце перайсцi? - крычыць яму зноў нехта.
      Голас зусiм побач з камiсарам - Мэгрэ стаiць цяпер каля другiх варотаў шлюза.
      - Давайце хутчэй, а то прыйдзецца чакаць хвiлiн пятнаццаць.
      Мэгрэ пераходзiць, трымаючыся за парэнчы. Пад нагамi бурлiць вада, а ўдалечынi гэтаксама, як i раней, чуецца роспачны гудок. Чым далей праходзiць наперад Мэгрэ, тым больш узнiкае ў тумане постацей, тым жвавей вiруе ў порце загадкавае жыццё. Увагу камiсара прыцягвае недалёкi агеньчык. Мэгрэ падыходзiць блiжэй i ў прывязанай да пiрса лодцы бачыць рыбака, якi апускае i падымае вялiкiя сеткi, прымацаваныя да жэрдак.
      Рыбак кiдае на камiсара абыякавы позiрк i зноў пачынае разбiраць у сваiм кашы дробную рыбу.
      Побач з параходам трохi святлей. Вiдаць, як на палубе ходзяць людзi. На мастку ангельская гаворка. На краi пiрса мужчына ў форменнай фуражцы вiзiруе дакументы.
      Начальнiк порта. Чалавек, якi замяняе цяпер Жарыса.
      Як i той, гэты мужчына невысокага росту, але худзейшы i рухавейшы. Ён перакiдваецца жартамi з афiцэрамi на караблi.
      Увогуле, свет цяпер раздзелены для Мэгрэ на дзве часткi: некалькi адносна светлых квадратных метраў порта i бясконцая цемра, у якой угадваюцца абрысы сушы i мора, што ледзь чутна шумiць злева.
      Цi не ў такi вось вечар знiк з Вiстрэама Жарыс? Пэўна, ён правяраў дакументы, як гэта робiць цяпер яго калега, гэтаксама жартаваў, сачыў за шлюзам, за манеўрам судна. Бачыць нешта ў гэтым тумане яму не трэба было: ён выдатна арыентаваўся па прывычных гуках. У порце звычайна нiхто i не глядзiць сабе пад ногi, калi iдзе.
      Мэгрэ распальвае люльку i хмурыцца: яму непрыемна адчуваць сябе тут няўклюдным, нязграбным сухапутнiкам, якога палохае i хвалюе ўсё, што мае дачыненне да мора.
      Вароты шлюза адчыняюцца. Судна выходзiць у канал, толькi троху вузейшы за Сену ў Парыжы.
      - Прабачце, вы - начальнiк порта? Камiсар Мэгрэ з крымiнальнай палiцыi... Я толькi што прывёз дадому вашага калегу.
      - Жарыса?.. Значыць, гэта праўда ён?.. Сёння ранiцай мне расказвалi... Праўда, што ён?.. - кранае начальнiк порта пальцам скроню.
      - У гэты момант... Звычайна вы ўсю ноч праводзiце ў порце?
      - Не, не больш пяцi гадзiн запар: толькi ў прылiў. У гэты час узровень вады даволi высокi, каб судны маглi ўвайсцi ў канал або выйсцi ў мора. Час прылiву непастаянны... Сёння, напрыклад, ён толькi што пачаўся i закончыцца недзе а трэцяй гадзiне ночы...
      Чалавек трымаецца проста, размаўляе з Мэгрэ як з роўным: урэшце ён - такi ж самы чыноўнiк на службе.
      - Прабачце...
      Ён глядзiць у мора, дзе i не вiдаць нiчога, аднак адразу ж аб'яўляе:
      - Паруснiк з Булонi. Ашвартаваўся каля пiрса, чакае, калi адкрыюць шлюз.
      - Вам паведамляюць пра судны, якiя прыбываюць?
      - Часцей паведамляюць. Асаблiва пра параходы. Амаль усе яны ходзяць па раскладзе: з Ангельшчыны вязуць вугаль, з Кана - руду...
      - Давайце пойдзем вып'ем чаго-небудзь, - прапануе Мэгрэ.
      - Пакуль не магу: мушу быць тут да канца прылiву...
      Начальнiк порта аддае каманды падначаленым, якiх не бачыць, але хто з iх дзе, ведае выдатна.
      - Вы расследуеце справу Жарыса?
      З боку гарадка наблiжаюцца крокi. Па варотах шлюза праходзiць мужчына. Ён аказваецца пад лiхтаром, i тут Мэгрэ прыкмячае за яго спiнаю дула стрэльбы.
      - Хто гэта?
      - Мэр. Iдзе паляваць на качак... У яго ёсць будан на беразе Орны. Яго памочнiк, мусiць, ужо там, рыхтуецца да начлегу...
      - Як вы думаеце, гатэль яшчэ адкрыты?
      - "Унiверсаль"? Вядома. Але спяшайцеся: гаспадар хутка закончыць гуляць у карты i пойдзе спаць... Тады ўжо не падымецца нiзашто на свеце...
      - Да заўтра, - кажа Мэгрэ.
      - Бывайце. Буду ў порце з дзесяцi ранiцы, з пачаткам прылiву.
      Яны пацiскаюць адзiн аднаму рукi, хоць практычна яшчэ i не знаёмыя. А ў тумане, у якiм Мэгрэ раз-пораз на каго-небудзь наскоквае, па-ранейшаму вiруе жыццё.
      Камiсара разбiрае нейкi неспакой, наплывае трывога, ён прыгнечаны. Нiбыта побач - чужы свет, якi жыве сваiм зусiм асаблiвым жыццём. У цемры - людзi або, напрыклад, паруснiк, якi чакае сваёй чаргi за два-тры крокi ад вас, - а знаку нiякага.
      Мэгрэ зноў праходзiць мiма рыбака, што застыў пад лiхтаром. Камiсару хочацца сказаць яму што-небудзь.
      - Бярэ?
      Замест адказу чалавек сплёўвае ў ваду, а Мэгрэ iдзе далей, злуючы на сябе: ну нашто ён гэта ляпнуў?
      Шум аканiц, якiя зачыняюць у Жарысавым доме, - вось апошняе, што ён чуе, уваходзячы ў гатэль. Страшна, мусiць, Жулi: нiяк не забудзе пра кошку, што выскачыла з дому, як толькi адчынiлi дзверы...
      - Гэты гудок так i будзе выць усю ноч? - незадаволена пытаецца Мэгрэ, убачыўшы гаспадара гатэля.
      - Пакуль туман... Але да гэтага прывыкаеш...
      * * *
      Спаў камiсар неспакойна, як спяць, калi балiць страўнiк, або ў дзяцiнстве, калi чакаюць якой-небудзь важнай падзеi. Двойчы падымаўся, падыходзiў да акна, прыцiскаўся тварам да халоднага шкла, але не бачыў нiчога, апроч пустыннай дарогi i промня маяка, якi, здавалася, шукаў у заслоне туману месца, каб праткнуць гэтую сцяну. I ўсё выў i выў гудок, нават гучнеў i яшчэ больш халадзiў кроў.
      Прачнуўшыся другi раз, Мэгрэ паглядзеў на гадзiннiк. Было чатыры гадзiны ранiцы. У порт, стукаючы па асфальце сабо*, iшлi з кашамi за плячыма рыбакi.
      * Сабо (фр.) - чаравiкi на драўлянай падэшве або выдзеўбаныя з дрэва.
      А неўзабаве нехта загрукатаў у дзверы i расчынiў iх, не чакаючы дазволу. Мэгрэ ўбачыў збянтэжаны твар гаспадара гатэля.
      У акно ўжо свяцiла сонца, але, нягледзячы на гэта, гудок усё яшчэ выў.
      - Хутчэй! Капiтан памiрае!..
      - Якi капiтан?
      - Капiтан Жарыс. Жулi прыбегла ў порт, каб тэрмiнова выклiкалi вас i доктара.
      Мэгрэ, не прычэсваючыся, нацягнуў штаны, надзеў, не зашнуроўваючы, чаравiкi, схапiў пiнжак, а пра накладны каўнерык i зусiм забыўся.
      - Што-небудзь глынулi б?.. Кубак кавы?.. Шкляначку рому?..
      Дзе тут ужо да гэтага! Няма калi. На вулiцы, нягледзячы на сонца, было даволi холадна, вiльготна. Праходзячы цераз шлюз, камiсар убачыў мора, зусiм спакойнае, бледна-блакiтнае. Вiднелася, праўда, толькi вузенькая палоска: каля берага доўгi шлейф туману размыў небакрай.
      На мосце да Мэгрэ падышоў нейкi чалавек.
      - Вы - камiсар з Парыжа? Я палявы вартаўнiк. Рады пазнаёмiцца. Вам ужо расказалi?
      - Што?
      - Кажуць, гэта проста жахлiва!.. А вось i доктарава машына.
      Рыбацкiя лодкi ў порце лянiва пагойдвалiся на вадзе, па якой прабягалi каляровыя блiкi. Ветразi былi ўзнятыя, мабыць, на прасушку. На кожным напiсаны чорнаю фарбаю нумар.
      Перад капiтанавым домiкам, побач з маяком стаяла некалькi жанчын. Дзверы былi адчыненыя. Мэгрэ абагнала доктарава машына.
      - Кажуць, яго атруцiлi... Нiбыта ён пазелянеў, - не адставаў ад камiсара палявы вартаўнiк.
      Мэгрэ ўвайшоў у дом якраз у той самы момант, калi заплаканая Жулi, з прыпухлымi павекамi i чырвоным тварам, паволi спускалася з другога паверха. Яе толькi што выставiлi з пакоя, дзе доктар аглядаў капiтана. На ёй было накiнута палiто, з-пад якога вiднелася доўгая белая начная кашуля, на нагах - пантофлi.
      - Гэта жудасна, пан камiсар!.. Вы не можаце сабе ўявiць... Падымайцеся хутчэй!.. Можа быць...
      Калi Мэгрэ ўвайшоў у спальню, доктар, якi нахiлiўся над ложкам, выпрастаўся. Па яго твары было ясна вiдаць, што капiтану ўжо нiчым не паможаш.
      - Я з палiцыi...
      - А, добра... Усё скончана. Магчыма, яшчэ дзве-тры хвiлiны можа... Пэўна, гэта стрыхнiн, калi я не памыляюся...
      Ён падышоў да акна i расчынiў яго: капiтану, здавалася, не хапала паветра. А за акном - усё тая ж карцiна: сонца, порт, лодкi з узнятымi ветразямi, рыбакi, якiя перакладвалi рыбу, што так i зiхацела луской, з перапоўненых кашоў у скрынi.
      На гэтым фоне Жарысаў твар здаваўся яшчэ больш жоўтым, бадай, нават зялёным - немагчыма было разабраць, што гэта за колер, настолькi ён не адпавядаў звычайным уяўленням пра чалавечае цела.
      Рукi i ногi ў капiтана выгiналiся i торгалiся, у той час як твар заставаўся спакойны i нерухомы, вочы нiбы застылi, утаропiўшыся ў сцяну.
      Доктар трымаў руку на капiтанавым запясцi, сачыў, як слабеў пульс. Нарэшце ён вачыма даў знаць Мэгрэ: "Зараз... зараз..."
      У гэты момант здарылася нешта зусiм нечаканае.
      Пэўна, няшчасны апрытомнеў на якоесь iмгненне. Твар у яго зморшчыўся, усё адно як у дзiцяцi, што зараз заплача, склаўся ў жаласную грымасу пакутнiка, якi не можа больш цярпець невыноснага болю... Па шчоках кацiлiся дзве буйныя слязiны...
      I тут - прыглушаны доктараў голас:
      - Усё. Кончана.
      Неверагодна, але слёзы цяклi па твары ў самы момант смерцi.
      Яны яшчэ жылi, гэтыя слёзы, сцякалi на падушку, а капiтан ужо быў мёртвы.
      На лесвiцы пачулiся крокi. Унiзе гучна ўсхлiпвала Жулi. Яе абступiлi жанчыны. Мэгрэ выйшаў на пляцоўку i паволi вымавiў:
      - У спальню не ўваходзiць.
      - Ён... - пачаў быў нехта.
      - Але! - адно i сказаў камiсар, перапыняючы пытанне.
      I адразу ж вярнуўся ў залiты сонцам пакой. Доктар рыхтаваў шпрыц, збiраючыся зрабiць Жарысу ўкол у сэрца, - бадай што, толькi дзеля таго, каб выканаць да канца свой абавязак.
      А на садовым муры сядзела зусiм белая кошка.
      II. СПАДЧЫНА
      Недзе ўнiзе, мабыць, на кухнi, у акружэннi суседак гучна рыдала Жулi.
      Праз адчыненае акно Мэгрэ ўбачыў, што з гарадка iшлi i беглi людзi жанчыны з дзецьмi на руках, мужчыны ў сабо... Хлопчыкi ехалi на роварах. Гэты стракаты ўсхваляваны натоўп дасягнуў моста, перавалiў праз яго i рушыў да капiтанавага дома, нiбы ўсiх там чакала прадстаўленне вандроўнага цырка або аўтамабiльная аварыя.
      Неўзабаве на дварэ быў ужо такi гвалт, што Мэгрэ зачынiў акно. Муслiнавыя шторы змякчалi сонечнае святло, i камiсар адчуў сябе ў пакоi ямчэй, вальней. Агледзеўся.
      Ружовыя шпалеры, светлая, начышчаная мэбля. На камiне - ваза з кветкамi.
      Мэгрэ вярнуўся да доктара, якi разглядваў на святло шклянку i графiн, што стаялi на начным столiку. Доктар памачыў палец у вадзе ў шклянцы i лiзнуў яго.
      - Атрута?
      - Але. Мабыць, капiтан меў звычку пiць ноччу ваду. Калi я не памыляюся, ён пiў гадзiны ў тры ночы. А чаму не паклiкаў нiкога - не разумею.
      - Ды таму, што не мог гаварыць, нават гуку вымавiць быў няздольны, здзiўлена паглядзеў на доктара Мэгрэ.
      Ён паклiкаў палявога вартаўнiка i адправiў яго папярэдзiць мэра i пракурора ў Кане. Чуваць было, як унiзе ўсё яшчэ ўваходзiлi i выходзiлi людзi. На дарозе яны збiралiся ў групкi. Некаторыя, каб было ямчэй чакаць, садзiлiся на траву.
      Пачынаўся прылiў, мора затапляла пясчаныя водмелi каля ўвахода ў порт. На гарызонце вiднеўся дым парахода, якi чакаў моманту, каб падысцi да шлюза.
      - У вас ужо ёсць якiя-небудзь меркаваннi? - пачаў быў доктар, але змоўк, убачыўшы, што Мэгрэ заняты. Камiсар адчынiў сакрэтнiк з чырвонага дрэва, якi стаяў памiж вокнамi, i з уласцiвай яму ў такiя моманты засяроджанасцю разглядваў змесцiва скрынак. Цяпер Мэгрэ каму хочаш здаўся бы грубым. Паволi зацягваючыся, ён палiў велiзарную люльку i бесцырымонна перабiраў тоўстымi пальцамi кожны прадмет.
      Больш за ўсё было фатаграфiй - толькi паспявай разглядваць. На многiх сябры ў марской форме, амаль усе Жарысавага ўзросту. Вiдаць было, што капiтан падтрымлiваў сувязь з таварышамi па марской школе ў Брэсце. Яны пiсалi яму з усiх канцоў свету. Фатаграфii цi не ўсе з паштоўку, з аднолькава банальнымi, ледзь не стандартнымi надпiсамi, адкуль бы яны нi прыходзiлi, з Сайгона цi з Сант'яга: "Прывiтанне ад Анры!" або "Нарэшце трэцяя лычка! Салют! Эжэн!".
      Большасць гэтых фотакартак высланы на адрас: "Кан. Ангельска-Нармандская кампанiя, судна "Дыяна", капiтану Жарысу".
      - Вы даўно знаёмы з капiтанам? - спытаўся Мэгрэ ў доктара.
      - Некалькi месяцаў. З тае пары, як ён служыў у порце. Да таго ён дваццаць восем гадоў плаваў капiтанам на судне мэра.
      - Судне мэра?
      - Але, пана Эрнэста Гранмэзона, дырэктара Ангельска-Нармандскай кампанii. I ўладальнiка ўсiх яе адзiнаццацi суднаў...
      Яшчэ адна фатаграфiя: Жарыс у дваццаць пяць гадоў. Ужо тады ён быў каржакаваты, i ўсмешка, вiдаць, часта з'яўлялася на яго шырокiм, троху ўпартым твары. Сапраўдны брэтонец!
      I нарэшце, у палатнянай папцы - дакументы, ад школьнага атэстата да дыплома капiтана гандлёвага флоту... Розныя афiцыйныя паперы, метрыка, ваенны бiлет, пашпарт...
      На падлогу ўпаў канверт - ужо крыху пажаўцелы. Мэгрэ падняў яго, выняў аркуш паперы.
      - Завяшчанне? - спытаўся доктар, якi, закончыўшы тут свае справы, чакаў прадстаўнiкоў пракуратуры.
      Мусiць, капiтан поўнасцю давяраў Жулi: канверт нават не быў запячатаны. На аркушы было напiсана прыгожым почыркам натарыуса:
      "Я, што нiжэй падпiсаўся, Iў-Антуан Жарыс, нарадзiўся ў Пэнполi, марак па прафесii, пакiдаю ўсю рухомую i нерухомую маёмасць маёй ахмiстрынi Жулi Легран, у знак удзячнасцi за шматгадовую верную службу.
      Абавязваю яе перадаць:
      кацер - капiтану Дэлькуру; кiтайскi фарфоравы сервiз - яго жонцы; кульбаку з разьбянай слановай косцi..."
      Не быў забыты амаль нiхто з партовых служачых, якiх Мэгрэ сустрэў ноччу. Нават шлюзаўшчык, якому капiтан адпiсаў "трайную рыбацкую сетку, што пад адлевам".
      У гэты момант Жулi, скарыстаўшыся тым, што жанчыны пакiнулi яе адну, каб згатаваць ёй для падтрымання сiлы грог, узбегла па лесвiцы, адчынiла дзверы ў капiтанаву спальню, кiнулася да ложка, выдаючы ўсiм сваiм выглядам на вар'ятку, i адразу ж адступiлася, спалохаўшыся мерцвяка, грымнулася на дыван i стала крычаць нешта неразборлiвае.
      Можна было ўгадаць: "немагчыма... Мой бедны гаспадар... мой... мой..."
      Мэгрэ паволi падышоў да яе, дапамог устаць i адвёў дзяўчыну, як тая нi супрацiўлялася, у яе пакой. Там усё было ў беспарадку: на ложку валялася адзежа, на падлозе стаяў тазiк з мыльнай вадою.
      - Хто налiваў капiтану ваду ў графiн на начным столiку?
      - Я... Учора ранiцай... Калi ставiла ў вазу кветкi.
      - Вы ў доме былi адна?
      Жулi цяжка дыхала, але патроху прыходзiла да памяцi - i тут такiя вось пытаннi камiсара.
      - Што гэта вам прыйшло ў галаву? - ускрыкнула яна раптам.
      - Нiчога. Супакойцеся. Я толькi што прачытаў Жарысава завяшчанне.
      - Ну i што?
      - Ён пакiнуў вам усю сваю маёмасць. Цяпер вы багатая...
      У адказ Жулi толькi разрыдалася.
      - Капiтана атруцiлi вадою з графiна.
      Дзяўчына кiнула на Мэгрэ поўны нянавiсцi позiрк i лiтаральна завыла:
      - Што вы хочаце гэтым сказаць, га? Што вы хочаце сказаць?
      Яна была ў такiм стане, што схапiла Мэгрэ за рукаў i лiхаманкава трэсла яго. Яшчэ трохi - i ўчапiлася б пазногцямi, так раз'юшылi яе камiсаравы словы.
      - Цiшэй. Супакойцеся. Расследаванне толькi пачынаецца. Я нi на што не намякаю, а толькi спрабую разабрацца, што здарылася.
      У дзверы пастукалi. Гэта быў палявы вартаўнiк.
      - Пракурор зможа прыйсцi толькi пасля абеду, - паведамiў ён. - Пан мэр вярнуўся ранiцаю з палявання i яшчэ не ўстаў. Ён прыйдзе, як толькi будзе гатовы.
      Усе ў доме былi ўзнерваваныя. А людзi на дварэ, якiя самi не ведалi, чаго тут чакалi, толькi нагняталi гэтую ўзнерваванасць.
      - Вы застанецеся тут? - спытаўся Мэгрэ ў дзяўчыны.
      - Вядома. А куды мне яшчэ дзецца?
      Мэгрэ папрасiў доктара выйсцi з пакоя i замкнуў дзверы на ключ. Ён пакiнуў з Жулi толькi дзвюх жанчын, жонку дазорца з маяка i жонку аднаго шлюзаўшчыка.
      - Не пускайце нiкога, - сказаў ён палявому вартаўнiку. - Калi спатрэбiцца, паспрабуйце збыць занадта цiкаўных.
      Мэгрэ вышаў з дома, прайшоў праз натоўп i накiраваўся да моста. Удалечынi па-ранейшаму выў гудок, але цяпер ён ужо быў ледзь чутны, бо вецер дзьмуў на мора. Было цёпла, сонца свяцiла ўсё ярчэй. Пачынаўся прылiў.
      Два шлюзаўшчыкi былi ўжо на сваiх месцах. На мосце Мэгрэ сустрэў капiтана Дэлькура, з якiм гаварыў ноччу. Той падышоў да яго.
      - Дык гэта праўда? - спытаўся капiтан.
      - Але. Жарыса атруцiлi.
      - Хто?
      Натоўп каля Жарысавага дома пачаў раставаць. Было вiдаць, як палявы вартаўнiк, жастыкулюючы, пераходзiў ад аднае групкi да другой i нешта казаў. Людзi азiралiся на камiсара. Цяпер iх цiкавiў толькi ён.
      - Ну што, пачынаецца шлюзаванне?
      - Яшчэ не. Трэба, каб вада ўзнялася на тры футы. Вунь тое судна на рэйдзе чакае з шасцi ранiцы.
      Iншыя служачыя - таможнiкi, механiк, гаспадар вартавога кацера, iнспектар рыбааховы - не рашалiся падысцi да капiтана з камiсарам. Кiдаючы ў iх бок позiркi, яны рыхтавалiся да працы.
      Урэшце, гэта i былi тыя самыя людзi, постацi якiх Мэгрэ ледзь распазнаваў у начным тумане i якiх мог цяпер добра разгледзець.
      "Марацкi прытулак" быў зусiм побач. З яго вокнаў, прыгледзеўся Мэгрэ, можна было ўбачыць i шлюз, i мост, i пiрс, i маяк, i Жарысаў дом.
      - Хадзем вып'ем па шклянцы? - прапанаваў камiсар.
      Ён здагадаўся, што ў час дзяжурства, калi можна было, увесь невялiкi персанал порта збiраўся ў шынку. Капiтан паглядзеў на ўзровень вады.
      - Паўгадзiны ў мяне ёсць, - сказаў ён.
      Яны ўвайшлi ў шынок - за iмi нерашуча прасунулiся i астатнiя. Мэгрэ запрасiў усiх за свой столiк.
      Трэба было пазнаёмiцца з людзьмi, знайсцi да iх нейкi ключ, заваяваць iх давер i нават стаць тут, наколькi гэта было магчыма, сваiм.
      - Што будзеце пiць?
      Усе пераглянулiся. Людзi яшчэ пачувалi сябе няёмка.
      - Звычайна гэтай парой мы п'ём каву з ромам, - адказаў нехта.
      Афiцыянтка прынесла каву. Людзi, якiя, iдучы ад Жарысавага дома, пераходзiлi мост, так i старалiся зазiрнуць у вокны шынка. Вiдаць было, што разыходзiцца па дамах iм не хацелася - цiкавей было бадзяцца ў порце, чакаючы, што там будзе далей.
      Набiўшы люльку, Мэгрэ пусцiў капшук па крузе. Капiтан Дэлькур адмовiўся: ён палiў цыгарэты. Але механiк, пачырванеўшы, прамармытаў: "З вашага дазволу" - i паклаў у рот калiва тытуню.
      - Дзiўная гiсторыя, згадзiцеся, - вымавiў нарэшце Мэгрэ.
      Усе ведалi, што ён пачне размову пра гэта, - i ўсё-такi над столiкам запала маўчанне.
      - Здаецца, капiтан Жарыс быў слаўны чалавек...
      Сказаўшы гэта, Мэгрэ ўпотайкi зiрнуў на твары партавiкоў.
      - I не кажыце, - сказаў Дэлькур.
      Ён быў крыху старэйшы за свайго папярэднiка, не такi акуратны, як той, можна было меркаваць па адзежы, i, здаецца, не грэбаваў спiртным.
      Аднак ён не забываўся, паглядваючы раз-пораз у акно, назiраць за ўзроўнем вады i за суднам, якое якраз падымала якар.
      - Рана пачынаюць! Цячэнне Орны можа знесцi iх на водмель...
      - Ваша здароўе... Урэшце, нiхто не ведае, што здарылася шаснаццатага верасня...
      - Нiхто... Ноччу быў туман, як i сёння ноччу... Я тады не дзяжурыў. Праўда, прабыў тут да дзевяцi гадзiн - гуляў у карты з Жарысам i з сябрамi, якiх вы тут бачыце...
      - Вы сустракалiся кожны вечар?
      - Амаль што... У Вiстрэаме не дужа дзе адпачнеш, хiба што ў гэтым шынку... У той вечар Жарыс некалькi разоў выходзiў, каб паглядзець, як праходзiлi судны... А палове дзесятай прылiў скончыўся... Жарыс знiк у тумане - думалi, што пайшоў дамоў...
      - Калi вы даведалiся, што яго тут няма?
      - На ранiцу... Жулi прыйшла ў порт спытаць, дзе ён... Яна заснула да таго, як капiтан мусiў вярнуцца дамоў, i здзiвiлася, калi не застала яго ў спальнi...
      - Я не хачу сказаць пра яго нiчога благога, толькi ён быў нейкi не такi, як усе... Не тое каб ганарлiвы, не!.. Але надта ўжо глядзеў за сабою, разумееце!.. Ён нiколi не прыйшоў бы на працу ў сабо, як Дэлькур. Гуляў тут у карты, па вечарах, але ўдзень не заходзiў сюды нiколi... Са шлюзаўшчыкамi быў на "вы"... Не ведаю, цi разумееце вы, што я хачу сказаць...
      Мэгрэ выдатна яго разумеў. Ён правёў у чысцюткiм доме Жарыса, дзе ўсё так i патыхала добрым буржуазным парадкам, некалькi гадзiн. А цяпер бачыў заўзятых наведнiкаў шынка, людзей нашмат прасцейшых за нябожчыка. Яны, напэўна, прапускалi тут чарку за чаркаю. Гамонка рабiлася ўсё больш гучная, вольная, нязмушаная.
      - Жарыс шмат выпiў у той вечар?
      - Ён нiколi не пiў больш аднае чаркi, - сказаў таможнiк, якому, як было вiдаць, не цярпелася далучыцца да гаворкi. - I не палiў!
      - Ну, а... скажыце... у яго з Жулi...
      Усе пераглянулiся. Некаторыя нерашуча заўсмiхалiся.
      - Цяжка сказаць... Жарыс кляўся, што не... Толькi...
      У гаворку зноў уступiў таможнiк:
      - Жарыс заходзiў сюды толькi, каб пагуляць трохi ў карты. Нiколi не расказваў пра сваё прыватнае жыццё i iшоў дамоў пасля першай чаркi.
      - Жулi ўжо каля васьмi гадоў жыве ў яго доме... Тады, як ён яе ўзяў да сябе, ёй было шаснаццаць... Была простая вясковая дзяўчына, лiчы, смаркатая, кепска адзетая...
      - А цяпер...
      Падышла афiцыянтка, хоць яе нiхто i не клiкаў, i зноў налiла рому ў шкляначкi, на дне якiх засталося крыху кавы. Мабыць, гэта таксама ўваходзiла ў рытуал.
      - А цяпер вунь яна якая... Ну, вось... На вячорках яна нiколi не танцуе абы з кiм... Калi хто ў краме з ёй па-простаму, дык яна ўжо сярдуе... А хто ты такая, калi ўжо на тое пайшло?.. А вось брат у яе...
      - Брат?..
      Механiк паглядзеў таможнiку ў вочы. Але Мэгрэ перахапiў гэты позiрк.
      - Камiсар усё роўна дазнаецца пра яго! - сказаў таможнiк, якi, вiдаць, прапусцiў сёння ўжо каторую добрую шкляначку. - Яе брат адбыў на катарзе восем гадоў... Неяк напiўся вечарам з сябрамi ў Анфлёры, ну, i нарабiлi на вулiцы гвалту... Падаспела палiцыя, i хлопец так прыклаўся да аднаго палiцэйскага, што той праз месяц памёр.
      - Ён - марак?
      - Раней хадзiў у дальнiя рэйсы, а потым вярнуўся сюды. Плавае цяпер на шхуне "Сэн-Мiшэль" з Пэнполя.
      Капiтан Дэлькур занерваваўся.
      - Хадзем! - сказаў ён, устаючы. - Пара ўжо...
      - Параход яшчэ ў шлюз не ўвайшоў, - уздыхнуў таможнiк - гэты не надта спяшаўся.
      - "Сэн-Мiшэль" бывае тут хоць калi?
      - Але, заходзiць...
      - Ён быў тут шаснаццатага верасня?
      Таможнiк, усё роўна як апраўдваючыся, сказаў суседу:
      - Ён бы ўсё адно даведаўся пра гэта з партовага журнала!.. Быў ён тут... З-за туману яны нават правялi на ўваходзе ў порт ноч i адплылi толькi на золку...
      - Куды?
      - У Саўтхэмптан. Дакументы правяраў я... Яны везлi з Кана будаўнiчы камень.
      - А больш брата Жулi тут не бачылi?
      Цяпер таможнiк завагаўся. Уздыхнуў, дапiў ром.
      - Трэба спытаць у тых, хто кажа, што бачыў яго ўчора... Асабiста я яго не сустракаў.
      - Учора?
      Таможнiк пацiснуў плячыма. У акно было вiдаць, як праходзiць паволi мiж муроў шлюза, узвышаючыся над усiм портам, велiзарны чорны параход - яго труба плыла над старымi дрэвамi ўздоўж канала.
      - Мне трэба iсцi...
      - Мне таксама...
      - Колькi з нас, прыгажуня? - спытаўся Мэгрэ.
      - Заплацiце другiм разам. Гаспадынi цяпер няма...
      Людзi, якiя ўсё яшчэ чакалi, цi не здарыцца што-небудзь цiкавае каля Жарысавага дома, назiралi цяпер за ангельскiм параходам, што стаяў ужо ў шлюзе. Мэгрэ выйшаў з шынка. У гэты момант да порта падыходзiў нейкi мужчына, i камiсар здагадаўся, што гэта мэр, якога ён бачыў ноччу здалёк.
      Гэта быў чалавек высокага росту, гадоў прыкладна сарака пяцi пяцiдзесяцi, ружовашчокi, трохi цяжкаваты. На iм быў шэры строй паляўнiчага, на нагах - гетры. Мэгрэ падышоў да яго.
      - Пан Гранмэзон? Камiсар Мэгрэ, з крымiнальнай палiцыi.
      - Вельмi прыемна, - машынальна вымавiў мэр i паглядзеў на шынок. Потым зiрнуў на Мэгрэ - i зноў на шынок, нiбыта кажучы: "Дзiўнаватая кампанiя для такой персоны!"
      Ён iшоў да шлюза, цераз якi трэба было перабрацца, каб выйсцi да Жарысавага дома.
      - Кажуць, Жарыс памёр?
      - Кажуць, - адказаў Мэгрэ, якому мэраў тон не прыйшоўся даспадобы.
      Звычайна так паводзяць сябе местачковыя "шышкi", якiя ўяўляюць, што яны пуп зямлi. Апранаюцца, як вясковыя арыстакраты, i аддаюць данiну дэмакратыi, пацiскаючы на хаду, бы мiжволi, рукi грамадзянам, кiдаюць iм пры гэтым два-тры нязначныя словы, а зрэдку нават распытваюць збольшага пра дзяцей.
      - I вы ўжо знайшлi забойцу?.. Як я разумею, гэта вы прывезлi Жарыса i... Прабачце, калi ласка...
      Мэр падышоў да iнспектара рыбааховы, якi, вiдаць, прыслугоўваў яму на паляваннi, бо Гранмэзон сказаў яму цяпер:
      - Увесь чарот злева трэба выпрастаць... Адна з падсадных качак нiкуды не вартая, сёння ўранку была ледзь жывая...
      - Добра, пан мэр.
      Гранмэзон вярнуўся да Мэгрэ. Па дарозе паспеў пацiснуць руку начальнiку порта, спытаўшыся:
      - Як тут у вас?
      - Нармальна, пан мэр.
      - Дык пра што, камiсар, мы гаварылi?.. Колькi праўды ва ўсiх гэтых расказах пра зашыты чэрап, вар'яцтва i ўсё такое?..
      - Як вы ставiлiся да капiтана?
      - Ён служыў у мяне дваццаць восем гадоў. Слаўны чалавек, бездакорны на службе.
      - Сумленны?
      - Яны тут амаль усе сумленныя.
      - Колькi ён зарабляў?
      - Па-рознаму, вайна ж усё пераварушыла... Аднак дастаткова, каб купiць дамок. Iду ў заклад, што ў банку ў яго было сама меней тысяч дваццаць пяць.
      - А можа, больш?
      - Не думаю. Ну, хiба што тысяч на пяць, але не больш.
      У гэты час адчынiлi верхнiя вароты шлюза, i судна выходзiла ў канал, а другое, што прыйшло з Кана, рыхтавалася заняць яго месца ў шлюзе, каб выйсцi пасля ў адкрытае мора.
      Стаяла цiшыня. Людзi сачылi вачыма за камiсарам i мэрам. З палубы ангельскага карабля матросы абыякава пазiралi на натоўп, не забываючыся манеўраваць.
      - Што вы думаеце пра Жулi Легран, пан мэр?
      Пан Гранмэзон прамаўчаў, пасля адказаў:
      - Дурнiца, якой ускружыла галаву занадта пачцiвае Жарысава далiкацтва... Думае пра сябе... немаведама што... ва ўсякiм выпадку, зусiм не тое, што яна ёсць на самой справе...
      - А яе брат?
      - Я яго нiколi не бачыў... Мне казалi, што нягодны чалавек...
      Перабраўшыся праз шлюз, яны падыходзiлi цяпер да агароджы Жарысавага дома, каля якой усё яшчэ ашывалiся некалькi хлопчыкаў.
      - А чаго ён памёр?
      - Стрыхнiн.
      Выгляд у Мэгрэ быў сама рашучы. Ён ступаў паволi, засунуўшы рукi ў кiшэнi, у роце была люлька, якая пасавала яго шырокаму твару, - у яе ўваходзiла чвэрць пачка махоркi.
      На нагрэтай сонцам агароджы ляжала белая кошка. Прыкмецiўшы людзей, яна ўскочыла i ўцякла.
      - Вы не будзеце заходзiць? - здзiвiўся мэр, убачыўшы, што Мэгрэ чамусьцi спынiўся.
      - Хвiлiнку! Як вы думаеце, цi была Жулi каханкаю ў капiтана?
      - Не ведаю, - з раздражненнем адказаў Гранмэзон.
      - Вы часта бывалi ў яго доме?
      - Нiколi! Жарыс служыў у мяне, а ў такiх выпадках...
      Зрабiўшы невялiкую паўзу, мэр усмiхнуўся - шматзначна, з годнасцю вялiкага пана.
      - Пакончым з гэтым хутчэй, - дадаў ён, - калi вы не пярэчыце. Неўзабаве абед, у мяне будуць госцi...
      - Вы жанаты?
      Мэгрэ ўпарта распытваў мэра, паклаўшы рукi на клямку брамкi.
      Гранмэзон паглядзеў на яго зверху ўнiз (ён быў вышэйшы - прыкладна метр восемдзесят пяць). Камiсар заўважыў, што мэр крыху касавокi.
      - Мушу вас папярэдзiць, што калi вы i далей будзеце гаварыць са мною такiм тонам, то для вас гэта можа скончыцца непрыемнасцю... Пакажыце мне тое, што вы павiнны паказаць.
      Мэр сам адчынiў брамку. Калi ён ступiў на ганак, палявы вартаўнiк, якi ахоўваў дом, пачцiва адышоўся ўбок.
      Праз зашклёныя дзверы кухнi Мэгрэ кiнулася ў вочы, што ў пакоi сядзелi абедзве жанчыны, але Жулi не было.
      - Дзе яна? - спытаўся камiсар.
      - Паднялася да сябе... Зачынiлася i не хоча выходзiць...
      - Чаму гэта раптам?..
      Жонка дазорцы з маяка растлумачыла:
      - Ёй стала лепш... Праўда, яна яшчэ плакала, але ўжо меней, толькi калi гаварыла... Я прапанавала ёй з'есцi што-небудзь, i яна адчынiла шафу...
      - Ну i што?
      - Не ведаю... Мне здалося, яна спалохалася... Кiнулася адразу ж па лесвiцы, мы i пераглянуцца не паспелi, як яна зачынiлася на ключ...
      У шафе не было нiчога асаблiвага: посуд, кошык з яблыкамi, талерка з марынаванымi селядцамi, дзве мiскi з рэшткамi лою - мусiць, нядаўна там было мяса.
      - Я чакаю, пакуль вы зробiце ласку заняцца справаю, - нецярплiва сказаў мэр з калiдора. - Ужо ж палова дванаццатай... Мне здаецца, што паводзiны гэтай Жулi...
      Мэгрэ замкнуў шафу, паклаў ключ у кiшэню i, цяжка ступаючы, рушыў да лесвiцы.
      III. КУХОННАЯ ШАФА
      - Адчынiце, Жулi!
      Нi слова адказу. Чуваць адно, як дзяўчына кiнулася на ложак.
      - Адчынiце!
      Зноў маўчанне. Тады Мэгрэ ўдарыў плячом у дзверы, i замок вылецеў.
      - Чаму вы не адчынялi?
      Яна не плакала. На твары - нiякага хвалявання. Больш таго, яна спакойна скурчылася на ложку i, застылая, глядзела на шклянку вады на крэсле. Калi камiсар падышоў да дзяўчыны, яна ўскочыла i кiнулася да дзвярэй.
      - Пакiньце мяне адну! - вымавiла яна.
      - Добра. Толькi аддайце мне цыдулку, Жулi.
      - Якую цыдулку?
      Дзяўчына, пэўна, спадзявалася, што як будзе дзёрзкая, дык не выдасць сябе, што манiць.
      - Капiтан дазваляў вашаму брату наведваць вас?
      Маўчанне.
      - Значыцца, не дазваляў. А ваш брат усё-такi прыходзiў! I, здаецца, прыходзiў той ночы, калi знiк Жарыс.
      Яна кiнула на яго злосны позiрк - здавалася, вось-вось выбухне нянавiсцю.
      - "Сэн-Мiшэль" стаяў у порце, i, натуральна, брат мог зайсцi да вас. Адно пытанне: калi ён прыходзiць, вы яго кормiце?..
      - Жывёлiна! - выцiснула Жулi.
      Мэгрэ гаварыў:
      - Ён прыходзiў сюды ўчора, калi вы былi ў Парыжы. Не застаўшы вас тут, пакiнуў цыдулку. А для ўпэўненасцi, што вы яе знойдзеце, паклаў у кухонную шафу... Дайце мне гэтую цыдулку.
      - У мяне яе ўжо няма!
      Мэгрэ паглядзеў на халодны камiн, на зачыненае акно.
      - Дайце мне яе!
      Жулi ўся сцiснулася i была цяпер падобная не на дарослую дзяўчыну, а на раззлаванае дзiця. Злавiўшы яе позiрк, Мэгрэ зычлiва сказаў:
      - Дурнiца!
      Цыдулка была пад падушкаю, на якой Жулi толькi што ляжала. Але замест таго, каб прыцiхнуць, упартая дзяўчына зноў пачала наступаць на Мэгрэ, спрабуючы вырваць цыдулку. Яго ж такiя паводзiны проста пацяшалi.
      - Ну, годзе! - нарэшце пагрозлiва вымавiў ён, перахапiўшы руку дзяўчыны.
      Цыдулка была кароткая. Адразу ж кiнулiся ў вочы нязграбныя лiтары i мноства памылак: "Калi вернешся з гаспадаром, глядзi за iм, бо ёсць чалавек, якi мае на яго зуб. Я вярнуся з суднам праз два-тры днi. Катлет не шукай, я iх з'еў. Твой брат навек".
      Мэгрэ апусцiў галаву, настолькi збiты з панталыку, што забыўся ўжо зусiм на дзяўчыну.
      Праз чвэрць гадзiны начальнiк порта сказаў яму, што "Сэн-Мiшэль" цяпер, мабыць, у Фекане i прыйдзе сюды, калi не пераменiцца вецер, ноччу.
      - Вы ведаеце, дзе якое судна ў якi час?
      Мэгрэ занепакоена паглядзеў на зiхоткае мора - недзе ўдалечынi вiднеўся адзiнокi дымок.
      - Памiж портамi iснуе сувязь. Паглядзiце, вось спiс суднаў, якiя мы чакаем сёння, - паказаў капiтан Дэлькур на чорную дошку, што вiсела на сцяне партовай канторы: там былi напiсаны крэйдаю назвы суднаў.
      - Знайшлi што-небудзь?.. Не верце надта таму, што расказваюць... Нават калi гэта людзi сур'ёзныя!.. Ведалi б вы толькi, колькi тут можа быць розных дробных разлiкаў!.. Зайздрасць, якая-небудзь крыўда, - сказаў Дэлькур, памахаўшы рукой капiтану судна, што выходзiла ў мора. Потым, зiрнуўшы ў бок шынка, уздыхнуў. - Убачыце самi!
      Гадзiны ў тры дня прадстаўнiкi пракуратуры закончылi агляд дома нябожчыка, выйшлi на двор, адчынiлi садовую брамку i накiравалiся да сваiх машын, каля якiх сабралася нямала вiстрэамцаў.
      - Мабыць, тут багата качак! - сказаў пракурораў намеснiк мэру, акiнуўшы позiркам наваколле.
      - Сёлета не вельмi... А вось летась...
      Мэр кiнуўся да першае машыны, якая кранулася з месца.
      - Спынiмся на хвiлiнку ў мяне, добра? Жонка чакае нас...
      Мэгрэ застаўся на вулiцы адзiн, i мэр, хочучы здавацца ветлiвым, сказаў яму:
      - Едземце з намi. Вам трэба пабыць трохi з гэтымi людзьмi.
      У капiтанавым доме засталiся толькi Жулi i дзве жанчыны, а каля дзвярэй палявы вартаўнiк чакаў фургон, якi павiнен быў забраць нябожчыка ў Кан.
      У машынах размовы ўжо дужа выдавалi на тыя, што нярэдка здараюцца пасля пахавання i заканчваюцца ў люднай кампанii вельмi i вельмi весела. Мэгрэ ўладкаваўся не лепшым чынам: сядзеў на адкiдным крэсле. Мэр гаварыў з пракуроравым намеснiкам:
      - Калi б гэта залежала ад мяне аднаго, я жыў бы тут увесь год. Але жонцы вёска не вельмi даспадобы, таму i жывём больш у нашым доме ў Кане... Цяпер яна вярнулася з Жуан-ле-Пэн, дзе адпачывала месяц з дзецьмi...
      - Колькi гадоў старэйшаму?
      - Пятнаццаць.
      Партовыя служачыя глядзелi на машыны, што праехалi акурат мiма iх, з вiдавочнай цiкаўнасцю.
      Неўзабаве пад'ехалi да мэравай вiлы. Стаяла яна каля дарогi на Лiён-сюр-Мэр. Гэта быў вялiкi дом, пабудаваны ў нармандскiм стылi. Вакол яго былi газоны з белымi агароджамi i фаянсавымi фiгуркамi звяркоў.
      У вялiкай прыхожай гасцей сустрэла панi Гранмэзон, у сукенцы з цёмнага шоўку. Яна стрымана ўсмiхалася, як i належыць даме з вышэйшага свету. Дзверы ў гасцёўню былi адчыненыя. На стале было поўна лiкёраў i скрыначак з цыгарамi.
      Усе добра ведалi адно аднаго: тут сабралася цяпер цi не ўся канская элiта. Служанка ў белым фартуху прымала палiто i капелюшы.
      - Пан суддзя, вы напраўду не былi нi разу ў Вiстрэаме, хоць i жывяце ў Кане столькi гадоў?..
      - Дванаццаць гадоў, панi... Бог ты мой, а вось i мадэмуазель Жызэль...
      Да гасцей выйшла пакланiцца дзяўчынка гадоў чатырнаццацi, якая здавалася ўжо дзяўчынаю, асаблiва манераю трымацца, вельмi свецкай, як i ў яе мацi. Мiж тым пазнаёмiць Мэгрэ з гаспадыняю дома забылiся.
      - Мяркую, пасля таго што вы ўбачылi, вы ахвотней вып'еце чарачку лiкёру, а не гарбаты... Трошкi каньяку, пан намеснiк пракурора? Ваша жонка ўсё яшчэ ў Фантэнбло?..
      Гаварылi з усiх бакоў разам. Мэгрэ лавiў абрыўкi фраз.
      - Не!.. Дзесятак качак за ноч - сама болей... Клянуся, зусiм не холадна... Будан уцеплены...
      З iншага боку:
      - ...вялiкiя маюць страты ад крызiсу ў фрахтаваннi?..
      - Усё залежыць ад кампанii. Тут гэта не адчуваецца. Нiводнага судна не паставiлi на прыкол. Але дробныя суднаўладальнiкi, асаблiва тыя, у каго толькi маленькiя кабатажныя шхуны, ужо ў накладзе... Можна сказаць, у прынцыпе ўсе шхуны мэтазгодна прадаць: яны сябе не акупляюць...
      - Не, мадам, - шэптам тлумачыў непадалёк пракурораў намеснiк. - Не трэба нiчога баяцца. Тайна гэтага забойства, калi яна iснуе, хутка будзе разгадана. Цi ж не так, пан камiсар?.. Але... Дарэчы, вас пазнаёмiлi?.. Камiсар Мэгрэ, адзiн з выдатных кiраўнiкоў нашай крымiнальнай палiцыi...
      Мэгрэ ўсё роўна як застыў на месцы, твар у яго быў абсалютна абыякавы. Ён неяк дзiўна зiрнуў на Жызэль, якая падавала яму талерку з пiрожнымi.
      - Дзякую, не трэба.
      - Вы не любiце пiрожных?
      - Ваша здароўе!
      - За здароўе нашай мiлай гаспадынi!
      Судовы следчы, высокi хударлявы чалавек гадоў пяцiдзесяцi, якi вельмi дрэнна бачыў, хоць i насiў акуляры з тоўстымi лiнзамi, адвёў Мэгрэ ўбок.
      - Вядома, я даю вам поўную свабоду дзеяння. Але тэлефануйце мне кожны вечар i трымайце ў курсе. Што вы пра ўсё гэта думаеце? Забойства з мэтаю рабунку, праўда?..
      I паколькi да iх падыходзiў Гранмэзон, ён загаварыў гучней:
      - Вам пашанцавала з мэрам: ён аблегчыць вашу задачу... Цi ж не, мой мiлы сябар?.. Я казаў камiсару, што...
      - Калi ён таго пажадае, мой дом будзе i яго домам... Мне здаецца, вы спынiлiся ў гатэлi?
      - Але. Дзякую за запрашэнне, толькi там мне блiжэй да порта.
      - I вы мяркуеце, што падступiцеся да разгадкi ў шынку?.. Асцярожней, камiсар!.. Вы не ведаеце Вiстрэама!.. Падумайце, чаго толькi не забяруць у галаву людзi, што днямi сядзяць у шынку!.. Ды яны на бацьку нагавораць, на мацi, абы языкамi пачасаць...
      - Давайце не будзем болей пра гэта, - прапанавала панi Гранмэзон, лагодна ўсмiхаючыся. - Пiрожнае, камiсар?.. Няўжо?.. Вы праўда не любiце салодкага?..
      Другiм разам! Гэта ўжо лiшне! Мэгрэ ледзь не выцягнуў з кiшэнi сваю велiзарную люльку.
      - Дазвольце развiтацца... Мне трэба разабрацца ў некаторых дэталях справы...
      Нiхто i не спрабаваў яго трымаць. Зрэшты, яго прысутнасцю тут не даражылi, як i сам ён не адчуваў асалоды ад кампанii гэтых людзей. На вулiцы ён набiў люльку i пайшоў паволi ў порт. Камiсара тут ужо ведалi. Знаючы, што ён прапусцiў з партавiкамi ў шынку, некаторыя здароўкалiся з iм, як з добрым знаёмым.
      Калi ён падыходзiў да пiрса, машына, якая забрала цела капiтана Жарыса, кацiла ўжо ў бок Кана. За акном на першым паверсе дома нябожчыка можна было разгледзець твар Жулi, якую жанчыны спрабавалi вывесцi на кухню.
      Каля рыбацкага баркаса, якi вярнуўся толькi што з уловам, стаяла некалькi чалавек. Два матросы перабiралi рыбу. Таможнiкi, абапершыся на парапет моста, бавiлi доўгiя гадзiны дзяжурства.
      - Мне толькi што пацвердзiлi, што "Сэн-Мiшэль" прыбывае заўтра, - сказаў капiтан, падыходзячы да Мэгрэ. - Ён прастаяў тры днi ў Фекане на рамонце бушпрыта...
      - Скажыце, ён перавозiць калi-небудзь сушоную трасковую iкру?
      - Трасковую iкру? Не. Яе прывозяць з Нарвегii на скандынаўскiх шхунах цi параходзiках... Але яны не заходзяць у Кан, а iдуць адразу да портаў, у раёнах якiх ловяць сардзiны, - у Канкарно, Сабль-д'Алон, Сэн-Жандэ-Люз...
      - А маржовы тлушч?
      Капiтан аж вочы вылупiў.
      - А гэта нашто?..
      - Не ведаю...
      - Не! Судны кабатажнага плавання перавозяць заўсёды амаль адно i тое ж: гароднiну, асаблiва цыбулю - у Ангельшчыну, вугаль - у брэтонскiя парты, камень, цэмент, шыфер... Я гаманiў са шлюзаўшчыкамi наконт апошняга заходу "Сэн-Мiшэля". Шаснаццатага верасня ён прыйшоў з Кана якраз у канцы прылiву. Партавiкi збiралiся закончыць работу. Жарыс сказаў, што ў фарватэры мала вады, каб выходзiць у мора, асаблiва ў тумане. А капiтан дамогся ўсё ж такi свайго, i iм дазволiлi прайсцi шлюз, каб яны маглi адплыць ужо на золку. Яны правялi ноч вось тут, у пярэдняй частцы порта, прышвартаваўшыся да паляў. У адлiў судна ледзь не села на водмель, i яны адплылi толькi а дзевятай гадзiне ранiцы...
      - Брат Жулi быў на борце?
      - Вядома! Iх усяго трое: капiтан, ён жа i гаспадар судна, i два матросы. Вялiкi Луi...
      - Гэта мянушка катаржнiка?
      - Але. А iмя - Луi. Ён ростам вышэйшы за вас i прыдушыць любога адной рукою...
      - Небяспечны тып?
      - Калi вы спытаеце пра яго ў мэра або ў iншага тутэйшага буржуа, вам скажуць, што небяспечны. Ну, а я ведаў яго да таго, як ён трапiў на катаргу. Нячаста ён тут i бывае. Магу адно сказаць, што ў Вiстрэаме ён глупстваў нiколi не рабiў. П'е, вядома... Цi пэўна п'е... цяжка сказаць... Заўсёды нейкi спляжаны... То з'явiцца, то знiкне... Накульгвае на адну нагу, галава i плечы ўсё роўна як крыху перакошаныя - вось i выглядае падазрона... Толькi капiтан "Сэн-Мiшэля" iм задаволены...
      - I ён быў учора, калi адсутнiчала сястра?
      Дэлькур адвярнуўся, не рашыўшыся зманiць. I Мэгрэ зразумеў, што ўсяе праўды яму тут нiколi не скажуць: усе гэтыя людзi мора былi звязаны нейкiм моцным духам еднасцi.
      - Не адзiн ён.
      - Што вы хочаце сказаць?
      - А нiчога. Кажуць, што бачылi нейкага незнаёмага... Зрэшты, хто яго ведае...
      - Хто яго бачыў?
      - Не ведаю... Кажуць так некаторыя... Можа, вып'ем?..
      Гэтым разам Мэгрэ ўвайшоў у шынок, пацiскаючы працягнутыя рукi.
      - Хуценька ж яны ўправiлiся, пракуратуршчыкi!..
      - Што будзеце пiць?
      - Пiва.
      За ўвесь дзень сонца нi разу не схавалася. Але памiж дрэвамi працягнулiся ўжо смугi туману, дый вада ў канале пачынала дымiцца.
      - Зноў на ўсю ноч у гэтую вату! - уздыхнуў капiтан.
      I адразу ж завыла сiрэна.
      - Гэта сiгнальны буй, там, пры ўваходзе ў фарватэр.
      - Капiтан Жарыс часта хадзiў у Нарвегiю? - спытаўся раптам Мэгрэ.
      - Калi служыў у Ангельска-Нармандскай кампанii, дык нярэдка. Асаблiва адразу пасля вайны: не хапала дрэва. Паршывы груз, нiякай магчымасцi манеўраваць...
      - Вы служылi ў адной кампанii?
      - Нядоўга. Я больш служыў у бардоскай кампанii "Вормс". Хадзiў, як мы кажам, на "трамваi", гэта значыць па адным i тым самым маршруце: Бардо - Нант, Нант - Бардо... I так - васемнаццаць гадоў!
      - Адкуль родам Жулi?
      - Дачка рыбака з Порт-ан-Бэсэна... Зрэшты, якi там рыбак!.. Бацька нiколi сур'ёзнай справай не займаўся... Памёр у вайну... Мацi, напэўна, i сёння гандлюе на вулiцы рыбай, а больш п'е ў шынку.
      I зноў, думаючы пра Жулi, Мэгрэ ледзь прыкметна ўсмiхнуўся. Ён згадаў, як яна рашуча ўвайшла ў яго кабiнет у Парыжы, а потым, як сёння ранiцай спрабавала вырваць у яго з рук братаву цыдулку.
      Жарысаў дом ужо знiкаў у тумане. Святла не было нi на другiм паверсе, адкуль забралi нябожчыка, нi ў сталовай - яно гарэла толькi ў калiдоры i, мабыць, на кухнi, дзе суседкi сядзелi з Жулi.
      У шынок увайшлi памочнiкi шлюзаўшчыкоў. Каб не замiнаць камiсару i капiтану, яны селi за столiк у глыбiнi шынка i пачалi партыю ў дамiно. У порце запалiлi маяк.
      - Паўтарыце! - сказаў капiтан афiцыянтцы, паказваючы на чаркi. - Цяпер я частую, - зноў павярнуўся ён да Мэгрэ.
      А той спытаў у яго нечакана мяккiм голасам:
      - А дзе б ён цяпер быў, Жарыс, калi б быў жывы? Тут?..
      - Не! Сядзеў бы ў сябе дома ў пантофлях!
      - У сталовай? У спальнi?
      - На кухнi... чытаў бы газету, потым садовую кнiгу... З нейкага часу ён захапiўся кветкамi... Паглядзiце! Позняя восень, а ў яго поўны сад кветак...
      Астатнiя наведнiкi шынка засмяялiся. Але, вiдаць, iм было крыху нiякавата ад таго, што яны марнуюць час тут, а не маюць якога-небудзь вартага захаплення, накшталт кветак, як у Жарыса...
      - Ён не хадзiў на паляванне?
      - Зрэдку... Хiба што калi яго хто запрашаў...
      - З мэрам?
      - I такое бывала... Калi качак было багата, яны разам палявалi з будана...
      Святло ў шынку было такое слабае, што ў тытунёвым дыме амаль не было вiдаць гульцоў у дамiно. I паветра было спёртае: увесь час палiлi ў печцы. На вулiцы была поўная цемра, але ў тумане яна рабiлася мутная - нечым нездаровым патыхала ад яе. Па-ранейшаму выла сiрэна. Люлька ў Мэгрэ патрэсквала.
      Адкiнуўшыся на крэсле i прыплюшчыўшы вочы, ён спрабаваў злучыць асобныя дэталi справы, пакуль яшчэ нiчым мiж сабою не звязаныя.
      - Жарыс знiк на паўтара месяцы i вярнуўся з разбiтым i залатаным чэрапам! - сказаў ён, не прыкмецiўшы, што думае ўголас. - А ў дзень вяртання яго чакала тут атрута. I толькi на ранiцу Жулi знайшла цыдулку ад брата!
      Мэгрэ цяжка ўздыхнуў i прамармытаў, нiбы рабiў выснову:
      - Урэшце, яго спрабавалi забiць! Пасля вылечылi. А потым усё ж такi забiлi! Калi толькi...
      Гэтыя тры падзеi нiяк не звязвалiся ў адно. I тут раптам у галаву прыйшла дзiўная думка - настолькi дзiўная, што нават спалохала яго.
      "Калi толькi першы раз яго спрабавалi не забiць, а проста зрабiць iдыётам..."
      Хiба парыжскiя медыкi не казалi, што аперацыю зрабiў майстар сваёй справы?
      Але няўжо, каб зрабiць чалавека непаўнацэнным, трэба раскраiць яму чэрап?
      I потым, што гаворыць за тое, што Жарыс страцiў розум?
      На Мэгрэ глядзелi ў пачцiвым маўчаннi. Хiба што таможнiк паказаў адзiн раз афiцыянтцы на чаркi:
      - Тое ж самае...
      Усе сядзелi, ёмка ўладкаваўшыся на крэслах, разамлелыя ад цяпла i задуменныя. I думкi гэтыя, i без таго не надта ясныя, рабiлiся зусiм цьмяныя.
      Чуваць было, як праехалi тры машыны: прадстаўнiкi пракуратуры вярталiся ў Кан пасля прыёму ў мэра. А цела капiтана Жарыса ў гэты час ужо ляжала ў халодным моргу Iнстытута судова-медыцынскай экспертызы.
      Усе маўчалi. У куце пастуквалi па абшарпаным стале костачкамi дамiно памочнiкi шлюзаўшчыкоў. I адчувалася ўжо, што загадка Жарысавай смерцi занепакоiла спакваля i партавiкоў, цiснула на кожнага з iх, здавалася, павiсала ўжо ў паветры i не давала думаць нi пра што iншае... Твары нахмурылiся. Сама малады таможнiк не выцерпеў i ўстаў.
      - Пайду дамоў... Жонка чакае...
      Мэгрэ працягнуў свой капшук суседу, якi, набiўшы люльку, перадаў яго далей. Тады пачуўся голас Дэлькура. Той таксама ўстаў, бо не мог тут болей трываць.
      - Колькi я вiнен вам, Марта?
      - За дзве порцыi?.. Дзевяць франкаў семдзесят пяць сантымаў... Плюс тры дзесяць за ўчарашняе...
      Цяпер ужо ўсталi ўсе. Праз зачыненыя дзверы ў шынок цягнула халодным паветрам. Пацiснулi адзiн аднаму рукi.
      На вулiцы, ахутанай туманам, кожны пайшоў у свой бок. Чуваць быў стук абцасаў, якi перакрыла раптам сiрэна.
      Мэгрэ, нерухомы, прыслухоўваўся нейкi час да крокаў - яны былi то цяжкiя, то няўпэўненыя, то рабiлiся раптам хуткiя...
      I камiсар зразумеў, што немаведама як, але страх працяў гэтых людзей.
      Яны баялiся, усе, што iшлi цяпер дамоў, баялiся ўсяго i нiчога - нейкае няяснае небяспекi, нечага нядобрага, што нельга было пакуль яшчэ прадказаць, баялiся i цемры i святла.
      "Што, калi гэтым не скончыцца?" - думалi, мусiць, яны.
      Мэгрэ вытрас з люлькi попел i зашпiлiў палiто.
      IV. "СЭН-МIШЭЛЬ"
      - Ну як? - занепакоена пытаўся гаспадар гатэля, як толькi Мэгрэ браўся за новую талерку.
      - Нiчога, - адказваў камiсар, якi, па праўдзе сказаць, i не заўважаў, што ён еў.
      Мэгрэ сядзеў адзiн у гатэльным рэстаранчыку на сорак - пяцьдзесят чалавек. Жыццё ў гатэлi вiравала толькi ўлетку, калi ў Вiстрэам прыязджалi адпачыць на беразе мора. Мэбля - як i ва ўсiх пляжных гатэлях. Вазачкi на сталах.
      Нiчога агульнага з Вiстрэамам, якi цiкавiў камiсара i якi ён, адчуваючы задавальненне, пачынаў разумець.
      У кожным расследаваннi ён больш за ўсё не любiў менавiта пачатку: за няёмкасць першых сустрэч i розныя падманлiвыя меркаваннi.
      Напрыклад, ужо сама назва - Вiстрэам. У Парыжы яму чамусьцi здавалася, што гэта - партовы гарадок, як Сэн-Мало. А потым, у першы ўжо вечар, Мэгрэ зразумеў, што гэта - змрочны куток зямлi, населены суровымi i маўклiвымi людзьмi.
      Цяпер ён ведаў Вiстрэам i пачуваў сябе ў iм як дома. Не дужа самавiты гарадок, у якi вядзе абсаджаная дрэўцамi дарога. Адзiн толькi порт i заслугоўвае ўвагi: шлюз, маяк, Жарысаў дом, шынок "Марацкi прытулак". Цiкава было назiраць жыццё гарадка, якое раней здалося загадкавым, цяпер рабiлася ўсё больш зразумелым: два шлюзаваннi на дзень, рыбакi з кашамi, жменька людзей, якiя толькi тым i займаюцца, што сочаць за праходам суднаў, якiя вяртаюцца з кабатажнага плавання, iх капiтаны...
      Ключа да разгадкi тайны пакуль не было. Усё заставалася загадкавым. Але добра было ўжо хоць тое, што цяпер ён бачыў дзейных асоб гэтай заблытанай гiсторыi кожную на сваiм месцы, у сваiм асяродку, занятую сваёй заўсёднай справаю...
      - Вы тут надоўга? - спытаўся гаспадар, падаючы каву.
      - Не ведаю.
      - Здарылася б гэта ў сезон, былi б у мяне вялiкiя страты...
      Цяпер Мэгрэ дакладна адрознiваў чатыры Вiстрэамы: Вiстрэам-порт, Вiстрэам-гарадок, Вiстрэам буржуазны, з некалькiмi вiламi, як у мэра, уздоўж дарогi, i, нарэшце, Вiстрэам курортны, якi часова не iснуе.
      - Пойдзеце куды-небудзь?
      - Пайду пагуляю крыху перад сном.
      Пачынаўся прылiў. Было халадней, чым напярэдаднi, бо туман, не радзеючы, ператвараўся ў кропелькi ледзяной вады.
      Усё наўкол было чорнае, вокны i дзверы зачыненыя. Вiднелася толькi вiльготнае вока маяка. Са шлюза даносiлiся галасы.
      Кароткi гудок карабля. Наблiжалiся два агнi - чырвоны i зялёны. Уздоўж шлюза плыла нейкая велiзарная маса.
      Цяпер Мэгрэ зразумеў, што з мора iшоў параход. Камiсар убачыў чалавечую постаць. Зараз марак прыме з судна швартоў i замацуе яго на першым кнехце. Потым капiтан загадае даць заднi ход, каб судна спынiлася.
      Мiма Мэгрэ, неспакойна гледзячы на пiрсы, прайшоў Дэлькур.
      - Што здарылася?
      - Не ведаю...
      Ён хмурыў бровы, з усёй сiлы ўзiраючыся ў мора, нiбыта можна было, напружыўшы волю, разгледзець што-небудзь у гэтай непрагляднай цемрадзi. Двое рабочых ужо збiралiся зачыняць вароты шлюза. Дэлькур крыкнуў iм:
      - Пачакайце крыху!
      I раптам вымавiў здзiўлена:
      - Гэта ён...
      У той самы момант метраў за пяцьдзесят ад iх пачуўся голас:
      - Гэй, Луi! Стаў фок i падыходзь левым бортам.
      Голас даносiўся знiзу, з цёмнай дзiркi, ад пiрсаў. Светлячок наблiжаўся. Цяпер можна было ўжо разгледзець збольшага чалавека на палубе. Зазвiнелi колцы ветразей, якiя са звонам упалi на леер.
      Потым мiма Мэгрэ праплыў, як выцягнуць руку, разгорнуты грот-парус.
      - Ну i ну! - прабурчаў капiтан. - Злаўчылiся ж!
      Павярнуўшыся да паруснiка, Дэлькур крыкнуў:
      - Дайце наперад! Носам да левага борта парахода, iнакш не зачынiць вароты...
      Нейкi чалавек саскочыў на зямлю са швартовым i, упёршыся рукамi ў бокi, выглядваў нешта ў цемры.
      - "Сэн-Мiшэль"? - спытаўся Мэгрэ.
      - Ён самы... Яны iшлi з хуткасцю парахода...
      Унiзе, на палубе, гарэла толькi адна маленькая лямпачка, якая асвятляла бочку, груду канатаў, чалавека, што бег ад руля да носа шхуны.
      Адзiн за адным падыходзiлi шлюзаўшчыкi i, не верачы вачам, глядзелi на судна.
      - На месцы, хлопцы!.. Давайце!.. Гэй там, каля дзержакоў!
      Калi вароты зачынiлiся, вада пайшла праз засаўкi i судны пачалi падымацца. Слабы агеньчык наблiзiўся яшчэ больш. Палуба была ўжо на ўзроўнi прычала, i чалавек на ёй загаварыў з начальнiкам порта:
      - Як справы?
      - Нiчога, - адказаў Дэлькур. - Хутка ж вы ўправiлiся!
      - Вецер быў спадарожны, i Луi паставiў усе ветразi. Нават абышлi нейкi параход!
      - Ты ў Кан iдзеш?
      - Але, на разгрузку! Тут нiчога новага?
      Мэгрэ стаяў за два крокi ад капiтана "Сэн-Мiшэля", з якiм гаварыў Дэлькур, Вялiкi Луi - крыху далей, але яны амаль не бачылi адзiн аднаго.
      Начальнiк порта павярнуўся да камiсара, не ведаючы, што i сказаць.
      - Праўда, што Жарыс вярнуўся? Здаецца, пра гэта пiсалi ўжо ў газеце...
      - Ён вярнуўся i зноў паехаў...
      - Як гэта?
      Засунуўшы рукi ў кiшэнi, Вялiкi Луi падышоў крыху блiжэй. Незвычайна высокi i шырокi ў плячах, быў ён нейкi нязграбны, скасабочаны, азызлы. Праўда, у гэтакай цемрадзi ён мог здацца шмат больш непрыгожы целам, чым быў на самой справе.
      - Ён памёр...
      Цяпер Луi наблiзiўся да Дэлькура ўсутыч.
      - Гэта праўда? - выцiснуў ён з сябе.
      Толькi цяпер пачуў Мэгрэ ягоны голас. Ён быў нейкi млявы, хрыплы, манатонны. Твар па-ранейшаму быў нябачны.
      - У першую ж ноч, як вярнуўся, яго атруцiлi...
      Абачлiвы Дэлькур паспяшаўся дадаць - з яўным намерам папярэдзiць:
      - Вось камiсар з Парыжа, якому даручана справа.
      Дэлькуру стала лягчэй. Ён ужо даўно думаў, як iм пра гэта паведамiць. Можа, ён баяўся якой-небудзь неабачлiвасцi экiпажа "Сэн-Мiшэля"?
      - А, гэта пан з палiцыi...
      Судна ўсё яшчэ падымалася. Капiтан перамахнуў праз борт на прыстань, не ведаючы, падаваць Мэгрэ руку цi не.
      - Ну i ну! - вымавiў ён, думаючы пра Жарыса.
      Адчувалася, што ён таксама занепакоены - i яшчэ больш, чым Дэлькур. Велiзарны нязграбны Луi тупаў на месцы. Ён усё роўна як прагаўкаў нешта зусiм неразборлiвае.
      - Што ён кажа? - спытаў камiсар.
      - Балбоча па-тутэйшаму: "Свалата на свалаце!.."
      - Хто - свалата? - спытаўся Мэгрэ ў былога катаржнiка.
      Але той толькi паглядзеў яму ў вочы. Цяпер Мэгрэ i Луi стаялi амаль побач. Вiдаць было, што твар у матроса азызлы, адна шчака таўсцейшая або здавалася такой, бо ён трымаў галаву набок. Вочы - вялiкiя, лупатыя.
      - Учора вы былi тут, - сказаў яму камiсар.
      Шлюзаванне скончылася. Адчынiлiся верхнiя вароты. Параход паплыў па канале, i Дэлькуру прыйшлося бегчы за iм, каб спытаць, якi ў яго танаж i адкуль ён iдзе. З мастка данеслася:
      - Дзевяцьсот тон!.. Руан...
      Але "Сэн-Мiшэль" са шлюза не выходзiў. Людзi, якiя стаялi на сваiх месцах, гатовыя да манеўру, адчувалi, што адбываецца нешта незвычайнае, i напружана чакалi.
      Вярнуўся Дэлькур, занатоўваючы на хаду ў нататнiк атрыманыя звесткi.
      - Ну дык як? - нецярплiва спытаўся Мэгрэ ў Луi.
      - Што - як? - прабурчаў той. - Вы кажаце, што я быў тут. Ну, значыцца, быў...
      Зразумець яго было нялёгка, бо ён неяк дзiўна глытаў словы, гаварыў, не разяўляючы рота, усё адно як жаваў штосьцi. Да таго ж у яго было тыповае тутэйшае вымаўленне.
      - Навошта вы прыходзiлi?
      - З сястрою пабачыцца...
      - А раз яе не было дома, пакiнулi ёй цыдулку.
      Мэгрэ ўпотайкi разглядваў капiтана шхуны, якi быў апрануты гэтаксама проста, як i яго матрос. Нiчога асаблiвага ў iм не было. Выдаваў хутчэй на заводскага майстра, чым на капiтана.
      - Прастаялi тры днi на рамонце ў Фекане. Вось Луi i скарыстаўся выпадкам, каб праведаць Жулi! - умяшаўся ён.
      Людзi, што стаялi вакол шлюза, прыслухоўвалiся, напэўна, да размовы i старалiся не шумець. Удалечынi выла сiрэна. Туман рабiўся ўсё больш вiльготны, i брук пад нагамi аж блiшчаў.
      На палубе шхуны адкрыўся люк, высунулася нечыясь галава. Валасы ў чалавека былi раскудлачаныя, твар няголены.
      - Ну i што?.. Так i будзем стаяць тут?..
      - Заткнiся, Сэлестэн! - рэзка крыкнуў гаспадар шхуны.
      Дэлькур прытупваў нагамi - можа, каб сагрэцца, а можа, каб не выдаць сваёй збянтэжанасцi, бо не ведаў, што цяпер рабiць: заставацца тут цi iсцi, куды яму трэба.
      - Чаму вы лiчыце, Луi, што Жарысу пагражала небяспека?
      - Ну... раз яму рассадзiлi чэрап, - пацiснуў плячыма матрос, - дык няцяжка здагадацца.
      Каб размаўляць з iм, патрэбны быў, бадай што, перакладчык, так нялёгка было разабраць яго бурчанне.
      Дужа скоўвала няёмкасць, а тут яшчэ ўсё адно як нейкая трывога павiсла ў паветры.
      Луi паглядзеў у бок Жарысавага дома, але нiчога не ўбачыў.
      - Яна там, Жулi?
      - Там... Вы пойдзеце да яе?
      Ён пакруцiў галавою, усё роўна як мядзведзь.
      - Чаму?
      - Раве цяпер, вiдаць, - сказаў ён з агiдаю чалавека, якi цярпець не можа слёз.
      Туман гусцеў i гусцеў. Дэлькур не мог ужо больш выносiць гэтага маўчання i тупання на адным месцы.
      - Можа, хадзем вып'ем?..
      Нейкi рабочы, якi стаяў непадалёк, папярэдзiў:
      - Шынок толькi што зачынiлi.
      Тады капiтан "Сэн-Мiшэля" прапанаваў:
      - Давайце прапусцiм па адной у кубрыку - калi хочаце...
      * * *
      Яны сядзелi ўчатырох: Мэгрэ, Дэлькур, Вялiкi Луi i капiтан судна Ланэк. Кубрык быў невялiкi. Маленькая печачка ажно палала, i ўсё вакол запацела. Святло падвеснай газнiчкi здавалася чырвоным.
      Сцены былi з пакрытых лакам сасновых дошак. Дубовы стол сцёрты i парэзаны нажом, месца жывога на iм не было. На стале - брудныя талеркi, залапаныя шклянкi з тоўстага шкла, паўбутэлькi чырвонага вiна.
      Ложкi капiтана i Луi, яго памочнiка, былi незасланыя. На iх валялiся боты i брудная адзежа. Пахла смалою, спiртам, кухняй i спальняй, але ўсё гэта перабiвалi карабельныя пахi, якiя цяжка назваць нейкiм пэўным словам.
      У асветленым пакоi людзi ўжо не здавалiся такiмi загадкавымi. У Ланэка былi цёмныя вусы, жывыя, разумныя вочы. Ён ужо дастаў з шафы бутэльку i апалоскваў цяпер шклянкi, вылiваючы ваду на падлогу.
      - Здаецца, вы былi тут у ноч на шаснаццатае верасня? - спытаўся Мэгрэ.
      Вялiкi Луi сядзеў, ссутулiўшыся i паклаўшы рукi на стол. Налiваючы ў шклянкi, Ланэк адказаў:
      - Але, былi.
      - Вы рэдка начуеце ў порце? З-за прылiву тут вачэй нельга спускаць са швартовых...
      - Бывае такое, - адказаў Ланэк i вокам не маргнуўшы.
      - Гэта дае магчымасць выйграць некалькi гадзiн, - уступiў у гамонку Дэлькур, якi, здаецца, узяў на сябе ролю лагодна настроенага пасрэднiка.
      - Капiтан Жарыс не падымаўся ў тую ноч да вас на борт?
      - Калi шлюзавалiся... А больш не.
      - I вы i не бачылi i не чулi нiчога дзiўнага?
      - Ваша здароўе!.. Не... нiчога.
      - Вы, Луi, ужо спалi?..
      - Здаецца, спаў...
      - Што вы сказалi?
      - Я сказаў, што, здаецца, спаў... I ўжо даўно.
      - Вы не заходзiлi да сястры?
      - Можа, i заходзiў... Ненадоўга.
      - А хiба Жарыс не забаранiў вам прыходзiць у яго дом?
      - Пустое!
      - Што вы хочаце гэтым сказаць?
      - Нiчога... Пустая балбатня - i ўсё... Я вам яшчэ патрэбен?
      Нiякiх фактаў супраць яго не было.
      - Сёння - не.
      Луi сказаў нешта па-брэтонску гаспадару, узняўся, дапiў налiтае i дакрануўся рукою да брыля фуражкi.
      - Што ён вам сказаў? - спытаўся камiсар.
      - Што я не маю ў iм патрэбы, каб схадзiць у Кан i назад. Я забяру яго па дарозе назад, разгрузiўшыся.
      - Куды ён пайшоў?
      - Гэтага ён не сказаў.
      Дэлькур падышоў да люка, высунуў галаву i прыслухаўся.
      - Ён на борце драгi, - сказаў начальнiк порта.
      - На борце чаго?
      - Вы бачылi дзве драгi, у канале? Яны стаяць на прыколе. Там можна заначаваць. Маракi ахвотней спыняюцца нанач на судне, чым у гатэлi.
      - Яшчэ шкляначку? - прапанаваў Ланэк.
      Прыплюшчыўшы вочы, Мэгрэ агледзеўся па баках i ўладкаваўся ямчэй на крэсле.
      - У якi порт зайшлi вы адразу пасля шаснаццатага верасня, як выйшлi з Вiстрэама?
      - У Саўтхэмптан... Мне трэба было выгрузiць там будаўнiчы камень...
      - А потым?
      - У Булонь.
      - А ў Нарвегiю вы не заходзiлi пасля гэтага?
      - Я быў там толькi адзiн раз, шэсць гадоў таму...
      - Вы добра ведалi Жарыса?..
      - Мы тут, вы разумееце, усе няблага знаёмыя... Ад Ля Рашэлi да Ратэрдама... Ваша здароўе! Джын я прывёз якраз адтуль, з Галандыi. Вы цыгары палiце?
      Ён дастаў з шуфляды скрыначку з цыгарамi.
      - Яны каштуюць там дзесяць цэнтаў... цэлы франк штука!..
      Цыгары былi тоўстыя, з залатымi абадкамi.
      - Дзiўна! - уздыхнуў Мэгрэ. - Мне сказалi, што Жарыс падымаўся да вас на борт ужо ў порце, разам з нейкiм чалавекам...
      Ланэк засяроджана абрэзаў кончык цыгары. Калi ён падняў галаву, твар у яго быў такi ж спакойны, як i да камiсаравай заўвагi.
      - Мне не было б сэнсу ўтойваць гэта...
      Пачуўся шум - наверсе нехта скочыў на палубу. Над лесвiцай паказалася галава.
      - Параход з Гаўра!
      Дэлькур ускочыў i ўжо на хаду кiнуў камiсару:
      - Трэба падрыхтаваць для яго шлюз... "Сэн-Мiшэль" зараз адправiцца...
      - Думаю, што мне можна iсцi далей, - сказаў Ланэк.
      - У Кан?
      - Ну. Заўтра вечарам закончым, пэўна, разгрузку...
      Усе яны здавалiся прастадушнымi. Усе глядзелi адзiн аднаму ў вочы. I ўсё ж такi ва ўсiм адчувалася i нешта фальшывае! Але пачуццё гэтае было настолькi няўлоўнае, што цяжка было сказаць, чаму яно ўзнiкала, ад чаго менавiта патыхала фальшам.
      Мiлыя людзi! I Ланэк, i Дэлькур, i Жарыс, i ўсе наведнiкi "Марацкага прытулку" - пра каго з iх можна было сказаць што благое? А хiба Вялiкi Луi не здаваўся ладным марачком?
      - Я сам аддам швартоў, Ланэк... Сядзi!
      I начальнiк порта пайшоў здымаць трос з кнехта. Стары матрос, якi вылез з будкi, зусiм скалелы i незадаволены, вылаяўшыся, сказаў:
      - Вялiкi Луi зноў змыўся!
      Ён паставiў ветразi - фок i бом-клiвер, пасля бусаком адштурхнуў шхуну ад прычала. Мэгрэ саскочыў на зямлю ў сама апошнi момант. Цяпер ужо iшоў дождж, якi разагнаў туман. Можна было ўбачыць агнi ў порце, постацi людзей, параход з Гаўра, якi нецярплiва даваў гудкi.
      Скрыпелi дзержакi. Вада выцякала са шлюза праз адчыненыя пад'ёмныя засаўкi. Ветразi шхуны перакрывалi перспектыву канала.
      Стоячы на мосце, Мэгрэ разгледзеў дзве драгi - жудаснага выгляду збудаваннi з вельмi складанымi контурамi i змрочнымi заржавелымi надбудовамi.
      Ён падышоў да iх асцярожна, бо наўкол валялася ўсялякае смецце, старыя канаты, якары, розныя жалязякi. Пасля прайшоў па дошцы, якая служыла сходкамi, i ўбачыў праз шчылiны слабае святло.
      - Луi! - паклiкаў ён.
      Святло адразу ж пагасла. З люка, якi нiчым не быў прыкрыты, высунуўся Вялiкi Луi i буркнуў:
      - Чаго вам?
      У той самы час пад iм, у труме драгi, пачуўся шоргат. Потым асцярожна праслiзнуў нейкi цень. Чуваць было, як чалавек на нешта натыкаўся. Разы са тры празвiнела лiставое жалеза перакрыцця.
      - Хто тут з табою?
      - Са мною?..
      Мэгрэ агледзеўся, зрабiў крок убок i ледзь не ўпаў у трум, на дне якога было цi не па каленi гразi.
      Несумненна, тут нехта толькi што быў, але цяпер ужо ён далёка адсюль. Скрып даносiўся з другога боку драгi. Мэгрэ ступiў яшчэ крок i ўдарыўся галавою аб велiзарны коўш.
      Не маючы нiякага ўяўлення пра тое, што i дзе тут месцiцца, камiсар адчуваў сябе на дразе бы сляпы.
      - Маўчыш?
      У адказ пачулася нейкае невыразнае мармытанне, якое, пэўна, азначала: "Не разумею, пра што вы будзеце казаць..."
      Каб абшукаць у гэтакай цемрадзi абедзве дарогi, спатрэбiўся б добры дзесятак палiцэйскiх, якiя выдатна ведаюць порт. Мэгрэ адступiў. Праз дождж галасы было чуваць здалёк - проста надзiва. Камiсар пачуў, як нехта ў порце сказаў:
      - ...якраз папярок фарватэра...
      Мэгрэ падышоў да шлюза. Памочнiк капiтана з гаўрскага парахода паказваў нешта Дэлькуру, якi, убачыўшы камiсара, збянтэжыўся.
      - Цяжка паверыць, што яны згубiлi яе i не прыкмецiлi гэтага, - сказаў чалавек з парахода.
      - Што згубiлi? - спытаўся Мэгрэ.
      - Шлюпку.
      - Якую шлюпку?
      - Тую, на якую мы натыкнулiся ў порце, - адказаў чалавек з парахода. - З паруснiка, што iшоў наперадзе нас. Назва напiсана на карме "Сэн-Мiшэль".
      - Можа, яна сама адвязалася, - уставiў Дэлькур, пацiснуўшы плячыма. Бывае i такое.
      - Яна не магла адвязацца з той простай прычыны, што ў дрэннае надвор'е шлюпку трымаюць не на вадзе, за кармою, а падымаюць на палубу.
      Шлюзаўшчыкi, кожны на сваiм месцы, па-ранейшаму прыслухоўвалiся да размовы.
      - Заўтра паглядзiм. Пакiньце лодку тут.
      Павярнуўшыся да Мэгрэ, Дэлькур прамармытаў, ненатуральна ўсмiхнуўшыся:
      - Бачыце, што за работа ў нас. Вечна што-небудзь здарыцца.
      Але камiсар не ўсмiхнуўся ў адказ. Наадварот, ён сама сур'ёзным тонам сказаў:
      - Калi заўтра ў сем цi, скажам, восем гадзiн ранiцы мяне тут не будзе, тэлефануйце ў пракуратуру Кана.
      - Што?..
      - Дабранач! А шлюпка няхай застанецца тут.
      Каб збiць iх з панталыку, Мэгрэ пайшоў уздоўж пiрса, засунуўшы рукi ў кiшэнi i ўзняўшы каўнер. Мора шумела каля яго ног - i ўперадзе, i справа, i злева. Паветра, напоўненае пахам ёду, лагодна лашчыла твар.
      Дайшоўшы амаль да канца пiрса, ён нахiлiўся i падняў нешта з зямлi.
      V. КАПЛIЦА Ў ДЗЮНАХ
      На золку, ледзь цягнучы ногi ад стомы, Мэгрэ вярнуўся ў гатэль. Ад сырасцi яго палiто ацяжэла, у горле пяршыла: усю ноч ён палiў люльку за люлькаю. У гатэлi было пуста. Пахадзiўшы, камiсар знайшоў гаспадара на кухнi - той разводзiў агонь.
      - Правялi ўсю ноч у порце?
      - Але. Прынясiце мне кавы, i, калi ласка, як мага хутчэй. А ванну ў вас можна прыняць?
      - Калi толькi катлы распалiць.
      - Тады не варта...
      Ранiца была шэрая, усё яшчэ стаяў туман, але ўжо празрысты. Пашчыпвала павекi. Чакаючы, калi гаспадар прынясе каву, Мэгрэ падышоў да адчыненага акна.
      Дзiўная ноч. Нiчога асаблiвага ён не знайшоў - хiба што адкрыў колькi больш-менш цiкавых дэталяў. Аднак ён усё ж пасунуўся крыху наперад у расследаваннi гэтай драмы, намацаў у ёй новыя звеннi.
      Прыбыццё "Сэн-Мiшэля". Паводзiны Ланэка. Нельга, вядома, сказаць, што яны двухсэнсоўныя. Але ж адчувалася ў iх i нейкая няўпэўненасць. Тое самае можна было сказаць i пра Дэлькура. Дый пра ўсiх астатнiх, хто быў тады ў порце!
      Напрыклад, наводзяць на падазрэннi паводзiны Вялiкага Луi. Ён не адправiўся на шхуне ў Кан, а пайшоў начаваць у драг. I было ясна, што быў ён там не адзiн.
      А крыху пазней стала вядома, што перад тым, як увайсцi ў порт, "Сэн-Мiшэль" згубiў шлюпку. У канцы пiрса быў знойдзены прадмет, дужа незвычайны для гэтага месца: асадка з залатым пяром.
      Пiрс быў драўляны i стаяў на палях. У канцы яго, каля зялёнага сiгнальнага агню, у мора спускалася жалезная лесвiца. Там i знайшлi лодку.
      Значыць, на "Сэн-Мiшэлi", калi той прыбыў у порт, быў пасажыр, якому важна было, каб у Вiстрэаме яго не заўважалi. Ён прычалiў да берага ў шлюпцы, а потым яна паплыла па цячэннi. На верхнiх прыступках лесвiцы, калi ён нахiлiўся, каб выбрацца на пiрс, з яго кiшэнi выпала асадка з залатым пяром.
      Пасажыр схаваўся на адной дразе, куды i прыйшоў да яго потым Луi.
      Дакладнасць гэтай лагiчнай пабудовы была амаль матэматычная. Растлумачыць гэтыя факты неяк iнакш было немагчыма.
      Выснова: у Вiстрэаме хаваецца незнаёмы. Прыбыў ён сюды не проста так: у яго была пэўная мэта. I быў ён з таго кола людзей, у якiм карыстаюцца асадкамi з залатым пяром!
      Гэта не марак! I не просты бадзяга! Раз чалавек меў такую асадку, значыцца, i вопратка ў яго была адпаведная. Такога чалавека ў гэтых мясцiнах назавуць, вядома, панам.
      А зiмою ў Вiстрэаме такую асобу не могуць не прыкмецiць. Удзень ён драгу пакiнуць не мог. Тады, можа, ноччу выберацца дзеля справы, якая яго сюды прывяла?..
      Не ў лепшым гуморы згадзiўся Мэгрэ з неабходнасцю сачыць гэтай ноччу за драгаю: гэта ж занятак для вышукнiка-пачаткоўца. Гадзiнамi трэба будзе сядзець пад дажджом i напружлiва ўзiрацца ў вычварныя абрысы гэтай драгi.
      I прамучыўся ён гэтую ноч марна, нiкога не падпiльнаваў. А на свiтанку злаваўся, што не можа прыняць гарачую ванну. Глядзеў на свой ложак i думаў, цi варта класцiся на колькi гадзiн.
      Гаспадар прынёс каву.
      - Вы спаць не збiраецеся?
      - Пакуль не ведаю. Маглi б вы зрабiць ласку занесцi на пошту тэлеграму?
      Гэта быў загад iнспектару Люка, з якiм камiсар звычайна вёў разам справу, прыехаць у Вiстрэам. Мэгрэ не хацелася зноў правесцi ўсю ноч на нагах.
      Праз расчыненае акно былi добра бачныя порт, Жарысаў дом, пясчаныя водмелi бухты.
      Пакуль Мэгрэ пiсаў тэкст тэлеграмы, гаспадар стаяў каля акна i пазiраў на вулiцу. Не надаючы значэння сваiм словам, ён сказаў:
      - А вунь i капiтанава служанка выйшла прагуляцца...
      Камiсар узняў галаву i ўбачыў Жулi, якая, зачынiўшы брамку, хутка пайшла да пляжа.
      - Што ў тым баку?
      - Пра што гэта вы?
      - Куды яна можа пайсцi? Там ёсць дамы?
      - Нiякiх дамоў там няма. Проста бераг, на якi нiколi не ходзяць, бо там хвалярэз i ямы з цiнаю.
      - А ёсць якая-небудзь дарога цi хоць сцежка?
      - Не! Ад самага вытоку Орны ўздоўж берага адны балоты... Не, забыўся!.. У балотах ёсць буданы для палявання на качак...
      Нахмурыўшы лоб, Мэгрэ выйшаў з гатэля. Ён хутка прайшоў праз мост, i, калi выйшаў на бераг, памiж iм i Жулi было толькi нейкiх дзвесце метраў.
      Бераг - суцэльная пустка. Адны чайкi з крыкамi лёталi ў тумане. Справа былi дзюны, i камiсар зайшоў за iх, каб заставацца нябачным.
      Паветра дыхала прахалодаю. Мора было неспакойнае. Белы яго краёчак накатваўся i накатваўся, разбiваючыся, на бераг. Шапацелi раструшчаныя ракавiны.
      Жулi не прагульвалася. Яна iшла хутка, захiнаючыся ў чорнае палiто. Пасля смерцi Жарыса яна не паспела яшчэ справiць сабе жалобную адзежу i насiла ўсё чорнае цi проста цёмнае, што толькi знайшла ў сябе: шарсцяныя панчохi, капялюш з паламанымi палямi, палiто, якое даўно ўжо выйшла з моды...
      Ногi яе гразлi ў пяску, i таму паходка была вельмi няроўная. Двойчы яна азiралася, але не прыкмецiла Мэгрэ, якi iшоў, хаваючыся за дзюнамi.
      Нарэшце, прыкладна за кiламетр ад Вiстрэама, яна павярнула направа - i зрабiла гэта так раптоўна, што камiсар ледзь не выдаў сябе.
      Але iшла яна не да будана, як падумаў спачатку Мэгрэ, а да невялiкай будынiны, што самотна ўзвышалася сярод пяску i асакi.
      Тварам да мора, метраў за пяць ад таго месца, да якога ў прылiў даходзiла вада, стаяла каплiца. Адзiн яе мур быў цалкам зруйнаваны. Пабудавана яна была, пэўна, яшчэ некалькi стагоддзяў назад.
      Скляпенне было паўкруглае. Пралом у муры даваў магчымасць вызначыць таўшчыню iншых муроў: каля метра кладкi.
      Жулi ўвайшла ў каплiцу - i неўзабаве Мэгрэ пачуў, як яна шоргае там нейкiмi невялiкiмi прадметамi, хутчэй за ўсё марскiмi ракавiнамi.
      Камiсар падкраўся да каплiцы. У дальнiм ад яго муры была невялiкая закратаваная нiша. Пад ёю было нешта накшталт малюпасенькага алтара. Нахiлiўшыся долу, Жулi штосьцi там шукала.
      Дзяўчына iмклiва азiрнулася, пазнала камiсара, якi не паспеў схавацца, i хутка спытала:
      - Што вы тут робiце?
      - А вы?
      - Я... я прыйшла памалiцца Божай Мацi Дзюнаў.
      Жулi была ўстрывожаная. Па ёй няцяжка было здагадацца, што яна нешта хавае. Мабыць, яна дрэнна спала гэтай ноччу, бо вочы ў яе былi чырвоныя. З-пад капелюша выбiвалiся дзве пасмачкi кепска прычасаных валасоў.
      - Дык гэта што - каплiца Божай Мацi Дзюнаў?..
      Сапраўды, за кратамi ў нiшы стаяла статуя Божай Мацi, такая старая i знявечаная часам, што яе i пазнаць было амаль немагчыма.
      На муры, вакол нiшы, людзi зрабiлi, хто алоўкам, хто сцiзорыкам, надпiсы, якiя напаўзалi адзiн на адзiн:
      "Няхай Дэнiза здасць экзамен... Святая багародзiца, зрабi так, каб Жажо навучыўся хутка чытаць... Дай здароўя ўсёй сям'i i асаблiва дзядулю з бабуляю..."
      Былi i такiя - над сэрцамi, працятымi стрэламi:
      "Рабэр i Жанна - каханне навек".
      На кратах засталiся сухiя сцяблiнкi, якiя колiсь былi кветкамi.
      Увогуле, каплiца была падобная на многiя iншыя - адно што ў гэтай былi марскiя ракавiны, складзеныя на разбураным алтары. Ракавiны ўсякiх формаў, якiя толькi можна ўявiць... I на ўсiх, у асноўным, алоўкам, надпiсы. Найчасцей няўпэўнены дзiцячы почырк.
      "Няхай будзе ўдалы лоў на Новай Зямлi, i няхай тату не трэба будзе iсцi ў новы рэйс".
      Але iншы раз адчувалася i больш моцная рука.
      Глiнабiтная падлога. Праз велiзарную дзiрку ў муры бачны быў прыбярэжны пясок i серабрыстае, у белай смузе мора. Жулi, не ведаючы, як сябе паводзiць, з асцярогай паглядвала на ракавiны.
      - Вы прынеслi сваю? - спытаўся Мэгрэ.
      Яна адмоўна пакруцiла галавою.
      - Аднак, калi я прыйшоў, вы iх перасоўвалi. Што вы шукалi?
      - Нiчога... Я...
      - Вы?
      - Нiчога!
      Жулi ўпарцiлася i яшчэ больш захуталася ў палiто.
      Мэгрэ прыйшлося перабiраць ракавiны адну за адной i чытаць надпiсы на iх. I раптам ён усмiхнуўся. На адной велiзарнай ён прачытаў:
      "Святая багародзiца, зрабi так, каб Луi ўсё ўдалося i мы сталi шчаслiвыя".
      Пад надпiсам была пазначана дата: "13 верасня". Iнакш кажучы, гэтая ракавiна з просценькiм надпiсам Жулi была пакладзена тут за тры днi да знiкнення Жарыса!
      I цi не прыйшла сюды цяпер дзяўчына, каб забраць яе?
      - Вы гэта шукалi?
      - А што вам да гэтага?
      Яна вачэй не адводзiла ад ракавiны. Можна было падумаць, што яна збiралася кiнуцца на Мэгрэ, каб вырваць яе ў яго з рук.
      - Аддайце яе мне!.. Пакладзiце яе на месца!..
      - Я пакладу яе на месца, добра, але трэба, каб i вы яе адсюль не забiралi... Хадзем!.. А па дарозе пагаворым...
      - Мне няма пра што гаварыць з вамi...
      Яны пайшлi, нахiляючыся наперад, бо ногi гразлi ў мокрым пяску. Было так холадна, што насы ў iх пачырванелi, а скура на твары задубела.
      - Ваш брат нiчога талковага ў жыццi не зрабiў, праўда?
      Яна моўчкi глядзела на пясчаны бераг.
      - Ёсць рэчы, якiх нельга ўтоiць. Я не толькi пра тое... што прывяло яго на катаргу...
      - Ну як жа, зноў гэта! I праз дваццаць гадоў будуць языкi часаць.
      - Ды не! Не, Жулi. Ваш брат - добры марак. Кажуць, нават выдатны марак, мог бы стаць i памочнiкам капiтана. Толькi прыходзiць раптам дзень - i ён напiваецца з выпадковымi сябрамi, робiць розныя глупствы, не вяртаецца на судна, недзе бадзяецца цэлымi тыднямi, нiдзе не працуючы. Хiба не? I iдзе ў такiя днi за дапамогаю да вас. Да вас, а яшчэ некалькi тыдняў назад i да Жарыса. А потым зноў жыве спакойна i не турбуе вас.
      - Ну i што?
      - Якi ў вас быў план трынаццатага верасня? Вы ж хацелi, каб вам нешта ўдалося?
      Жулi спынiлася, паглядзела Мэгрэ ў твар. Цяпер яна была намнога спакайнейшая. Мусiць, абдумалася. У вачах у яе з'явiлася прыемная сур'ёзнасць.
      - Я ведала, што ўсё гэта прывядзе да няшчасця. Але брат мой, знайце, не рабiў нiчога благога! Я клянуся вам, што, калi б ён забiў капiтана, я была б першая, хто адплацiў бы яму тым самым.
      У яе глухiм голасе пачулася рашучасць.
      - Проста бываюць супадзеннi. А тут яшчэ гэтая гiсторыя з катаргай, якую ўвесь час прыгадваюць. Зробiць чалавек у жыццi адну памылку, ну i вешаюць на яго пасля ўсе чужыя грахi...
      - Якi ў Луi быў план?
      - Гэта быў не план. Усё намнога прасцей. Ён сустрэў нейкага чалавека, вельмi багатага, не ведаю вось толькi - у Гаўры цi ў Ангельшчыне. Мне ён яго прозвiшча не называў. Чалавеку гэтаму надакучыла жыць на сушы, i ён хацеў купiць яхту. Вось i папрасiў брата знайсцi яму судна.
      Яны ўсё яшчэ стаялi. Удалечынi, там, дзе быў Вiстрэам, адсюль вiднеўся толькi бялюткi маяк, якi добра вылучаўся на фоне бледнага неба.
      - Луi расказаў пра гэта гаспадару. Ланэк i сам з некаторага часу падумваў прадаць "Сэн-Мiшэль". Вось i ўсё! "Сэн-Мiшэль" - лепшы кабатажнiк, якi толькi можна знайсцi, каб перарабiць яго на яхту. Спачатку брат павiнен быў атрымаць, калi тое выйдзе, дзесяць тысяч франкаў. А пасля пакупнiк прапанаваў яму застацца на гэтым судне капiтанам - як даверанаму чалавеку.
      Яна адразу ж пашкадавала, што сказала апошнiя словы - Мэгрэ мог iранiчна засумнявацца, - i ўгледзелася цяпер у яго твар, чакаючы ўсмешкi.
      Не ўбачыўшы яе, дзяўчына адчула ўдзячнасць. Мэгрэ ж мог i прыкладна так адказаць: "Катаржнiк - давераная асоба?!"
      Але нiчога падобнага яму ў галаву не прыйшло. Камiсар думаў. Ён быў здзiўлены простасцю гэтага расказу, тою простасцю, якая надавала словам Жулi праўдзiвасць.
      - Толькi вы не ведаеце, хто гэты пакупнiк?
      - Не ведаю.
      - Дзе ваш брат мусiў зноў сустрэцца з iм?
      - Не ведаю.
      - Калi?
      - Вельмi хутка. Здаецца, шхуну хацелi пераабсталяваць у Нарвегii, а праз месяц яна павiнна была адправiцца ў Мiжземнае мора, да Эгiпта.
      - Гэты чалавек - француз?
      - Не ведаю.
      - А сёння вы прыйшлi ў каплiцу забраць вашу ракавiну?
      - Таму што падумала: знойдуць яе - чаго толькi не падумаюць, апрача праўды. Прызнайцеся, вы ж не верыце мне?
      Замест адказу ён спытаў:
      - Вы бачылiся з братам?
      Яна ўздрыгнула.
      - Калi?
      - Сёння ноччу цi ранiцай.
      - Луi тут?
      Здавалася, што пытанне напалохала яе, збiла з панталыку.
      - "Сэн-Мiшэль" прыйшоў.
      Гэтыя словы крыху яе супакоiлi, быццам яна баялася, што брат з'явiцца тут без шхуны.
      - Дык ён адправiўся ў Кан?
      - Не! Ён пайшоў спаць на драгу.
      - Хадзем! - сказала яна. - Мне холадна.
      Вецер з мора ўсё свяжэў, а хмары яшчэ больш зацягвалi неба.
      - I часта ён спiць на старых суднах?
      Яна не адказала. Гаворка абарвалася сама сабою. Яны iшлi, чуючы толькi шапаценне пяску пад нагамi i гудзенне прыбярэжнай машкары - устрывожаная людзьмi, яна спынiла свой пiр i кружыла цяпер над водарасцямi, выкiнутымi на бераг прылiвам.
      "Яхта... Асадка з залатым пяром", - круцiлася ў галаве ў Мэгрэ.
      Камiсар думаў. Ранiцай цяжка было растлумачыць, хто б мог згубiць на пiрсе гэтую асадку: знаходка нiяк не вязалася нi з экiпажам "Сэн-Мiшэля", нi з ягонымi гасцямi, людзьмi для такой рэчы дужа простымi. "Яхта... Асадка з залатым пяром..."
      Цяпер з'яўлялася логiка! Багаты немалады мужчына шукае яхту для падарожжаў i губляе асадку з залатым пяром...
      Але заставалася яшчэ растлумачыць, чаму гэты чалавек, замест таго каб прыйсцi ў порт са шхунаю, сышоў з яе i перасеў у лодку, потым выбраўся на пiрс i схаваўся на дразе, якая цi не напалову ўжо затанула.
      - У той вечар, калi знiк Жарыс, брат, як прыходзiў да вас, нiчога не казаў пра свайго пакупнiка? Не казаў, напрыклад, што той на шхуне?
      - Не... Ён толькi аб'явiў мне, што справа амаль ужо скончана.
      Яны падышлi да маяка. Жарысаў дом стаяў побач, злева, i ў садзе яшчэ вiднелiся кветкi, пасаджаныя капiтанам.
      Жулi пахмурнела, разгублена азiрнулася вакол, як чалавек, якi ўжо не ведае, што рабiць у жыццi.
      - Мусiць, вас хутка выклiчуць да натарыуса з нагоды завяшчання. Цяпер вы багатая...
      - Ды кiньце вы! - сказала яна суха.
      - Што вы хочаце сказаць?
      - Самi добра ведаеце... Казкi ўсё гэта - пра багацце... Капiтан не быў багаты...
      - Вы не можаце гэта ведаць.
      - Ён нiчога не ўтойваў ад мяне. Калi б у яго былi сотнi тысяч франкаў, ён сказаў бы. I, вядома, купiў бы летась зiмою паляўнiчую стрэльбу за дзве тысячы франкаў. Яна ж яму так спадабалася! Ён убачыў яе ў мэра i даведаўся пра цану...
      Яны падышлi да брамкi.
      - Вы зойдзеце?
      - Не... Я, мабыць, хутка вас убачу...
      Яна не рашалася ўвайсцi ў дом, дзе зноў застанецца адна.
      * * *
      Прайшло некалькi гадзiн. Нiчога не здарылася. Мэгрэ хадзiў вакол драгi, паглядаючы на яе, усё роўна як разявака ў нядзелю, якi з мiжвольнай пачцiвасцю назiрае новае для сябе вiдовiшча. А тут было што разглядаць: вялiкiя трубы, каўшы, ланцугi, кабестаны...
      Гадзiн у адзiнаццаць ён выпiў аперытыву з партавiкамi.
      - Не бачылi Вялiкага Луi?
      Яго бачылi ранiцай. Ён выпiў у шынку дзве чаркi рому i рушыў некуды па шашы.
      Мэгрэ хацелася спаць. Ноччу ён, мусiць, прастудзiўся. I настрой у яго быў, як у чалавека, якi захварэў на грып. Гэта можна было прыкмецiць па яго рухах i млявым твары.
      Камiсар i не спрабаваў хаваць свой дрэнны настрой, што яшчэ больш устрывожыла наведнiкаў шынка, якiя ўпотайкi паглядвалi на яго. Размова не клеiлася. Капiтан Дэлькур спытаў:
      - Што мне рабiць са шлюпкаю?
      - Прышвартуйце яе дзе-небудзь.
      I зноў Мэгрэ задаў пытанне без неабходнай хiтрасцi:
      - Нiхто не бачыў сёння на вулiцы незнаёмага?.. Не заўважылi нiчога такога каля драг?..
      Нiхто нiчога не бачыў! Але цяпер, пасля гэтага пытання, усе пачалi нечагась чакаць.
      Цiкава: людзi чакалi, што здарыцца нейкая драма. Прадчуванне? Пачуццё таго, што ланцуг падзей не замкнуўся, што ў iм не хапае нейкага звяна?
      Пачуўся гудок парахода, якi запрошваў у шлюз. Партавiкi ўзнялiся. Мэгрэ пайшоў на пошту паглядзець, цi няма яму якiх паведамленняў. Люка адбiў тэлеграму, што прыедзе ў дзве гадзiны дзесяць хвiлiн.
      У названы час цягнiчок, якi iшоў уздоўж канала Кан - Вiстрэам i быў падобны на дзiцячую цацку - са сваiмi вагонамi ўзору тысяча васемсот пяцiдзесятага года, прагудзеў удалечынi. Пад грукат тугiх тармазоў i свiст пары ён спынiўся каля самага порта.
      Люка выйшаў, падаў камiсару руку. Здзiвiўся, убачыўшы хмурны твар Мэгрэ.
      - Ну як?
      - Нармальна.
      Нягледзячы на рознiцу ў чыне, Люка не ўтрымаўся ад смеху.
      - Па вас не скажаш!.. Ведаеце, я не абедаў...
      - Хадзем у гатэль. Там што-небудзь засталося напэўна, каб перакусiць...
      Яны селi ў вялiкай зале, дзе гаспадар зладзiў стол новаму жыльцу. Гаварылi вельмi цiха. Гаспадар, здавалася, чакаў моманту, каб уставiць слова.
      Падаўшы сыр, ён рашыў, што момант настаў, i спытаўся ў Мэгрэ:
      - Ведаеце, што здарылася з мэрам?
      Мэгрэ ўздрыгнуў. Твар у яго быў такi ўстрывожаны, што гаспадар сумеўся.
      - Нiчога асаблiвага... Карацей кажучы, ён упаў у сябе дома на лесвiцы... Не ведаю, як гэта яго собiла, але твар у яго цяпер такi размаляваны, што ён нават злёг...
      У галаве ў Мэгрэ адразу ж блiснула здагадка. Менавiта здагадка, бо ў адно iмгненне ён выразна ўявiў, як яно здарылася.
      - Панi Гранмэзон цяпер у Вiстрэаме?
      - Не. Ранiцаю, як толькi развiднела, паехала з дачкою на машыне... Думаю, у Кан...
      У камiсара грыпозны настрой як рукою зняло.
      - Доўга ты яшчэ будзеш аб'ядацца? - буркнуў ён iнспектару.
      - Ну, вядома, - спакойна адказаў Люка, - таму, у каго жывот поўны, галодны за сталом здаецца монстрам... Яшчэ тры хвiлiны! Не забiрайце камамбер*, гаспадар!
      * Гатунак сыру.
      VI. ПАДЗЕННЕ НА ЛЕСВIЦЫ
      Гаспадар гатэля не падмануў. Але ўсё-такi перабольшыў: Гранмэзон не ляжаў у ложку.
      Калi, адаслаўшы Люка назiраць за драгаю, Мэгрэ падыходзiў да мэравай вiлы, ён заўважыў за адным акном постаць чалавека ў класiчнай позе хворага, вымушанага сядзець дома.
      Камiсар не разгледзеў твару. Але, вiдавочна, гэта быў мэр.
      Далей ад акна стаяў яшчэ адзiн чалавек, распазнаць якога было немагчыма.
      Калi Мэгрэ пазванiў, крокаў у доме пачулася больш, чым калi б нехта проста пайшоў адчыняць. Нарэшце з'явiлася служанка, жанчына сярэднiх гадоў, даволi свавольнага выгляду. Пэўна, яна без меры пагарджала ўсiмi наведнiкамi, бо нават слова не сказала.
      Адчынiўшы, яна ўзнялася па прыступках, якiя вялi ў хол, i Мэгрэ прыйшлося самому зачыняць за сабою дзверы. Потым яна пастукалася ў мэраў кабiнет i знiкла, калi камiсар ужо ўваходзiў.
      Ва ўсiм гэтым адчувалася штосьцi загадкавае. Гэта быў не той выпадак, калi нешта адразу ж кiдаецца ў вочы. Здзiўлялi розныя дробязi, якiя выдавалi, што ў доме не зусiм спакойна.
      Вiла была вялiкая, амаль новая, пабудаваная ў стылi, якi часта сустракаецца на ўзбярэжжы.
      Але, улiчваючы той факт, што Гранмэзон быў уладальнiкам амаль усiх акцый буйной Ангельска-Нармандскай кампанii, можна было чакаць большага багацця.
      Можа, яго дом у Кане быў раскошнейшы? Мэгрэ ступiў некалькi крокаў, i толькi тады пачуўся голас:
      - Гэта вы, камiсар?
      Голас даносiўся ад акна. Гранмэзон сядзеў у глыбокiм фатэлi, паклаўшы ногi на крэсла. Супраць святла яго было дрэнна вiдаць, але Мэгрэ ўсё ж прыкмецiў, што замест каўнерыка на шыi ў гаспадара была чорная хустка. Левую шчаку мэр прыкрываў рукою.
      - Сядайце, - сказаў ён.
      Мэгрэ абышоў пакой i сеў акурат насупраць суднаўладальнiка. Камiсар не без цяжкасцi стрымлiваў усмешку: ён не чакаў сустрэць мэра ў такiм стане.
      Яго левая шчака, якую рука закрывала не поўнасцю, прыкметна распухла, як i вусны. Але больш за ўсё мэр стараўся прыкрыць велiзарны сiняк пад вокам.
      Усё гэта выглядала б не так камiчна, калi б суднаўладальнiк не стараўся захоўваць важнасць. Нерухомы, ён глядзеў на Мэгрэ варожа i з недаверам.
      - Вы прыйшлi паведамiць мне пра вынiкi расследавання?
      - Не. Вы так добра прынялi мяне мiнулы раз, што я хацеў падзякаваць вам за гасцiннасць.
      Мэгрэ нiколi не ўсмiхаўся iранiчна. Наадварот, чым больш ён насмiхаўся з чалавека, тым больш сур'ёзным здаваўся яго твар.
      Ён разглядваў кабiнет. Сцены былi пазавешваны схемамi грузавых суднаў i фатаграфiямi караблёў Ангельска-Нармандскай кампанii. Мэбля была звычайная: чырвонае дрэва добрай якасцi - i толькi. На пiсьмовым стале ляжала некалькi папак, лiсты, тэлеграмы.
      Падлога была пакрытая лакам, i, спыняючы раз-пораз вочы на яе гладкай паверхнi, камiсар пачаў задаваць пытаннi.
      - З вамi, здаецца, нешта здарылася?
      Мэр уздыхнуў, паварушыў нагамi i прабурчаў:
      - Спатыкнуўся на лесвiцы.
      - Сёння ранiцай? Як, мусiбыць, напалохалася панi Гранмэзон!..
      - Жонкi тады ўжо не было.
      - Сапраўды, у такое надвор'е няма чаго рабiць каля мора... Хiба што паляваць на качак... Мяркую, панi Гранмэзон цяпер у Кане, разам з дачкою?
      - Не, у Парыжы.
      Адзеўся суднаўладальнiк не надта вытанчана. Цёмныя штаны, халат на фланелевую кашулю, лямцавыя пантофлi.
      - А што было ўнiзе лесвiцы?
      - Што вы маеце на ўвазе?
      - На што вы ўпалi?
      Зласлiвы позiрк, сухi адказ:
      - На падлогу.
      Гэта была мана, мана вiдавочная! Такi сiняк пад вокам не заробiш, упаўшы проста на падлогу. I ўжо на шыi слядоў таго, што цябе душылi, напэўна не застанецца!
      А Мэгрэ выдатна бачыў кожны раз, калi хустка ў мэра хоць трохi збiвалася з шыi, кровападцёкi, якiя спрабаваў той схаваць.
      - Вы, вядома, былi ў доме адзiн?
      - Чаму "вядома"?
      - Ды таму, што няшчасныя выпадкi заўсёды здараюцца, калi няма каму памагчы!
      - Служанка пайшла па прадукты.
      - У доме толькi яна?
      - Ёсць яшчэ садоўнiк, але ён паехаў у Кан, таксама нешта купляць...
      - Мусiць, i балела ж вам...
      Больш за ўсё непакоiла мэра сур'ёзнасць Мэгрэ, яго спагадлiвы голас.
      Гадзiннiк паказваў толькi палову чацвёртай, але ўжо цямнела, i мэраў твар стала вiдаць яшчэ горш.
      - Вы дазволiце? - выцягнуў Мэгрэ сваю люльку.
      - Калi хочаце цыгару - яны на камiне.
      Цэлы стос скрыначак з цыгарамi. На падносе - бутэлька старога арманьяку. Мэгрэ звярнуў увагу на высокiя дзверы з пакрытай лакам смольнай сасны, якiя вялi ў гасцёўню.
      - Ну, як ваша расследаванне? - спытаўся мэр.
      Невыразны жэст камiсара. Мэгрэ стараўся не глядзець на гэтыя дзверы: яны неяк дзiўна пачыналi нi з таго нi з сяго дрыжаць.
      - Нiякiх вынiкаў?
      - Нiякiх.
      - Хочаце пачуць, што я пра гэта думаю? Не трэба было рабiць з гэтай гiсторыi нiчога складанага.
      - Ну вядома! - адказаў Мэгрэ. - Што ж тут складанага, у гэтай гiсторыi?! Аднойчы вечарам знiкае чалавек, i паўтара месяца нiхто не ведае, што з iм. Нарэшце яго знаходзяць у Парыжы з разбiтым i залатаным чэрапам, зусiм без памяцi. Яго прывозяць дамоў, i тае ж ночы ён памiрае - атручаны. Тым часам з Гамбурга на яго банкаўскi рахунак прыходзiць трыста тысяч франкаў. Усё проста! Усё ясна!
      Нягледзячы на камiсаравы словы i даволi зычлiвы тон, з якiм яны былi сказаны, мэр адказаў яшчэ больш катэгарычна:
      - Ва ўсякiм выпадку, справа, можа, усё роўна прасцейшая, чым вы думаеце. I, дапускаючы, што ў ёй нямала дзiўнага, не варта было, лiчу, надаваць ёй такi трывожны характар. Калi разважаць пра гэта ў шынках, дык можна дужа засмуцiць галовы тым, у каго мазгi праз алкаголь i без таго размяклi.
      Мэгрэ адчуваў на сабе жорсткi iнквiзiтарскi позiрк. Мэр гаварыў павольна, чаканiў словы, усё роўна як прамаўляў абвiнаваўчы акт.
      - З другога боку, палiцыя анi разу не звярнулася да кампетэнтных органаў улады!.. Я, мэр, нiчога не ведаю тое, што адбываецца ў порце...
      - Ваш садоўнiк носiць сандалii на вяровачнай падэшве?
      Мэр хутка зiрнуў на паркет, дзе вiднелiся сляды. Малюнак вяровачнай падэшвы быў выразны.
      - Адкуль я ведаю?
      - Прабачце, што перапынiў вас... Проста ў галаву прыйшла адна думка... Дык вы кажаце?..
      Але працягваць свой наступ на камiсара мэр не стаў.
      - Перадайце мне, калi ласка, скрынку з цыгарамi... Вось гэтую... Дзякую...
      Ён запалiў цыгару i прастагнаў, бо занадта шырока разявiў рот.
      - Увогуле, што вам удалося даведацца? Вы, напэўна, багата што высветлiлi...
      - Так мала!
      - Дзiўна... У партавiкоў фантазii хапае, асаблiва пасля некалькiх чарак аперытыву...
      - Мяркую, вы адправiлi жонку ў Парыж, каб уберагчы яе ад хваляванняў, звязаных з усiмi гэтымi драматычнымi падзеямi?.. I тымi, што могуць яшчэ здарыцца?..
      З абодвух бакоў адчувалася непрыязнасць. Урэшце, камiсар i мэр былi людзi з розных грамадскiх класаў, вельмi непадобныя адзiн на аднаго.
      Мэгрэ выпiваў у партовым шынку з рыбакамi i шлюзаўшчыкамi.
      Мэр прымаў паноў з пракуратуры, частаваў iх чаем з лiкёрамi i пiрожнымi.
      Мэгрэ быў просты чалавек, сацыяльную прыналежнасць якога цяжка было вызначыць.
      Пан Гранмэзон належаў да мясцовае знацi, паходзiў са старадаўняй буржуазнай сям'i, меў рэпутацыю самавiтага суднаўладальнiка, прыбыткi якога няспынна растуць.
      Вядома, паводзiнам мэра была ўласцiвая дэмакратычнасць. Ён размаўляў на вулiцы з простымi людзьмi. Але гэтая дэмакратычнасць была маскаю, якую трэба надзяваць, каб мець поспех i на наступных выбарах. Гэта была частка абдуманай жыццёвай лiнii.
      Камiсар трымаўся вельмi ўпэўнена. А з пухлага ружовага твару пана Гранмэзона спакваля сыходзiла важнасць, саступаючы месца разгубленасцi.
      Каб не выдаць сябе, мэр зрабiў выгляд, што сярдуе.
      - Пан Мэгрэ, - пачаў ён, вымавiўшы гэтыя два словы так, нiбыта збiраўся дэкламаваць. - Пан Мэгрэ, я дазволю сабе нагадаць вам, што ў якасцi мэра абшчыны...
      Камiсар падняўся - i зрабiў гэта так нязмушана, што субяседнiк шырока расплюшчыў вочы. Мэгрэ падышоў да дзвярэй у гасцёўню i спакойна адчынiў iх.
      - Ды ўваходзьце ўжо, Луi! Гэта дзейнiчае на нервы - няспынна бачыць, як дрыжаць дзверы, i чуць, як вы за iмi сапяце!
      * * *
      Калi Мэгрэ спадзяваўся на тэатральны эфект, дык яго чакала расчараванне. Вялiкi Луi, скасабочыўшы як звычайна плечы i нахiлiўшы галаву, пакорлiва ўвайшоў у кабiнет i ўтупiўся вачыма ў падлогу.
      Гэта была поза чалавека, якi трапiў у далiкатнае становiшча: як мог ён, просты матрос, апынуцца ў доме ў такой важнай i багатай асобы?
      Што ж да мэра, дык гэты зацягваўся цыгараю, выпускаў густыя клубы дыму i глядзеў некуды нерухомымi вачыма.
      У пакоi ўжо амаль нiчога не было вiдаць. На вулiцы запалiлi лiхтар.
      - Я запалю святло, з вашага дазволу, - сказаў Мэгрэ.
      - Хвiлiнку... Закрыйце спярша шторы... Мiнакам неабавязкова бачыць... Вось так... Левы шнур... Асцярожна...
      Вялiкi Луi застыў пасярод пакоя. Мэгрэ павярнуў выключальнiк, падышоў да камiна i паварушыў вуголле.
      Гэта была яго старая звычка. Яшчэ ён мог, калi быў заклапочаны, стаяць каля печы, заклаўшы рукi за спiну, пакуль не пачынала пячы ў бакi.
      Але ж цi змянiлася хоць крыху сiтуацыя? Гранмэзон па-ранейшаму насмешлiва пазiраў на камiсара, якi на хвiлiну задумаўся.
      - Вялiкi Луi быў тут, калi... калi з вамi гэта здарылася?
      - Не! - суха адказаў мэр.
      - Шкада! Вы маглi б упасцi, скажам, на яго кулак...
      - Што дазволiла б вам яшчэ больш растрывожыць некаторыя галовы, расказваючы ў партовым шынку розныя фантастычныя гiсторыi... Лепей, мусiць, скончыць з гэтым, камiсар?.. Гэтай драмай трэба заняцца нам абодвум... Вы прыехалi з Парыжа... Прывезлi мне адтуль капiтана ў вельмi нецiкавым стане, i ўсё гаворыць за тое, што не ў Вiстрэаме яго так апрацавалi... Вы былi тут, калi яго забiлi... Следства вы ведзяце, як вам заманецца...
      У голасе ў мэра гучала рашучасць.
      - Я мэр гэтага гарадка ўжо дзесяць гадоў, ведаю ўсiх яго жыхароў i лiчу сябе адказным за ўсё, што з iмi здараецца. I як мэр кiрую адначасова i мясцовай палiцыяй... Дык вось!...
      Ён спынiўся на нейкi момант, каб зацягнуцца цыгараю. Попел упаў i рассыпаўся ў яго на халаце.
      - Пакуль вы бегаеце па шынках, я таксама не сяджу склаўшы рукi, хай гэта вас не пакрыўдзiць...
      - I выклiкаеце Вялiкага Луi...
      - Я выклiкаю i iншых, калi знаходжу гэта патрэбным... А цяпер, мяркую, вы не маеце больш нiчога iстотнага паведамiць мне?..
      Ён устаў, каб праводзiць наведнiка да дзвярэй. Было вiдаць, што ногi ў яго трохi зацяклi.
      - Спадзяюся, - цiха сказаў Мэгрэ, - вы не будзеце мець нiчога супраць, калi Луi пойдзе са мною... Учора ноччу ён ужо даваў мне паказаннi... Мне трэба задаць яму яшчэ некалькi пытанняў...
      Гранмэзон паказаў жэстам, што яму гэта ўсё роўна. Але сам Вялiкi Луi i з месца не скрануўся, усё адно як здранцвеў, - стаяў, апусцiўшы вочы.
      - Пакуль што не, - буркнуў ён як звычайна.
      - Заўважце, - сказаў мэр, - я зусiм не супраць таго, каб ён iшоў з вамi. I хачу, каб вы зафiксавалi гэты факт у сваёй памяцi i не закiдалi мне, што я ўстаўляю вам палкi ў колы... Я выклiкаў Вялiкага Луi для высвятлення некаторых акалiчнасцей... Калi ён пажадаў застацца ў мяне, значыцца, яму ёсць яшчэ што мне сказаць...
      Аднак цяпер у вачах у мэра была трывога - не, панiка! Вялiкi Луi ўсмiхаўся з нейкiм жывёльным задавальненнем.
      - Я пачакаю вас на вулiцы! - сказаў Мэгрэ матросу.
      Але адказу камiсар не пачуў. Толькi мэр выцiснуў з сябе:
      - Да сустрэчы, пан камiсар...
      Дзверы былi адчыненыя. З кухнi прыйшла служанка i моўчкi, з незадаволеным тварам праводзiла Мэгрэ да дзвярэй вiлы, якiя адразу ж i зачынiла, толькi ён выйшаў.
      Дарога была пустынная. Метраў за сто ад вiлы ў акне нейкага дома гарэла святло, i далей свяцiлiся агеньчыкi, але адлегласць памiж iмi была вельмi вялiкая: пабудовы ўздоўж дарогi Рыва-Бэла танулi ў велiзарных садах.
      Засунуўшы рукi ў кiшэнi i ссутулiўшыся, Мэгрэ ступiў некалькi крокаў i апынуўся ў канцы садовага плота, за якiм пачыналася пустка. Усе вiстрэамскiя дамы цягнулiся ўздоўж дзюнаў. За садамi не было нiчога, апроч пяску i асакi.
      У цемры з'явiлася чыясьцi постаць. Пачуўся голас:
      - Гэта вы, камiсар...
      - Люка? - адгукнуўся Мэгрэ.
      Яны хутка сышлiся.
      - Чалавек з драгi...
      - Выйшаў адсюль? - перапынiў Мэгрэ.
      - Не, яшчэ тут.
      - Даўно?
      - Не больш чвэрцi гадзiны... Адразу за вiлай.
      - Праз плот пералез?
      - Не... Здаецца, чакае некага... Я пачуў вашы крокi i пайшоў паглядзець...
      - Вядзi...
      Яны абышлi сад i апынулiся за вiлаю. Люка вылаяўся.
      - Што такое?
      - Яго тут болей няма...
      - Ты ўпэўнены?
      - Ён стаяў каля таго куста тамарыксу...
      - Думаеш, зайшоў у дом?
      - Не ведаю...
      - Заставайся тут i не сыходзь з месца нi ў якiм выпадку...
      Мэгрэ пабег да дарогi. Але i там нiкога не ўбачыў. У акне кабiнета вiднелася палоска святла, аднак да падаконнiка нельга было дацягнуцца.
      Камiсар не стаў вагацца. Рашуча прайшоў праз увесь сад i пазванiў у дзверы. Служанка адчынiла амаль адразу.
      - Здаецца, я пакiнуў у кабiнеце пана мэра люльку...
      - Зараз пагляджу.
      Яна пакiнула яго на ганку, але як толькi жанчына трохi адышла, камiсар увайшоў i, цiха падняўшыся на колькi прыступак, зазiрнуў у кабiнет.
      Мэр па-ранейшаму сядзеў на сваiм месцы, выцягнуўшы ногi. Перад iм стаяў маленькi столiк, з другога боку якога сядзеў Вялiкi Луi. На столiку ляжалi шашкi.
      Перасунуўшы шашку, былы катаржнiк усё адно як гаўкнуў:
      - Ваш ход...
      З раздражненнем гледзячы на служанку, якая марудлiва шукала яго люльку, мэр ледзь не сарваўся на крык:
      - Ну, вы ж бачыце, што яе тут няма... Скажыце камiсару, што ён згубiў яе, мабыць, недзе на вулiцы... Ваш ход, Луi...
      - А потым вы прынесяце нам выпiць! - самаўпэўнена, нахабна сказаў матрос.
      VII. ДЫРЫЖОР
      Калi Мэгрэ выйшаў з вiлы, Люка зразумеў, што настае вельмi адказны момант. Выгляд у камiсара быў дужа заклапочаны - здаецца, ён нiчога не бачыў перад сабою.
      - Ты яго не знайшоў?
      - Думаю, што i шукаць не варта. Каб злавiць чалавека ў дзюнах, трэба арганiзаваць натуральную аблаву.
      Пакусваючы канец люлькi, Мэгрэ зашпiлiў палiто i засунуў рукi ў кiшэнi.
      - Бачыш шчылiну ў шторах? - паказаў ён на акно кабiнета. - I сцяну насупраць. Дык вось, стаўшы вунь на той карнiз, што на гэтай сцяне, ты, я думаю, зможаш сёе-тое праз гэтую шчылiну ўбачыць.
      Люка быў такi ж масiўны, як i Мэгрэ, але меншы ростам. Уздыхнуўшы, ён палез на карнiз, адначасова гледзячы на дарогу, каб пераканацца, што там цяпер няма мiнакоў.
      Са змярканнем пацягнула ветрам. Ён хутка набiраў сiлу, дрэвы ў садзе шумелi.
      - Бачыш што-небудзь?
      - Не, трошкi не дацягваюся, сантыметраў пятнаццаць - дваццаць.
      Мэгрэ моўчкi падышоў да груды камення ўскрай дарогi i прынёс некалькi.
      - Паспрабуй так.
      - Край стала бачу, людзей - яшчэ не.
      Камiсар прынёс яшчэ некалькi камянёў.
      - Цяпер добра! Яны гуляюць у шашкi. Служанка падае шклянкi, яны дымяцца думаю, гэта грог.
      - Заставайся тут!
      I Мэгрэ пачаў крочыць узад i ўперад па дарозе. Метраў за сто ад вiлы вiднеўся "Марацкi прытулак", а за iм - порт. Праехаў грузавiчок булачнiка. Камiсар ледзь не спынiў яго, каб пераканацца, што ў iм нiхто не хаваецца, але перадумаў.
      Бываюць аперацыi на першы погляд даволi простыя, але правесцi iх немагчыма. Напрыклад, знайсцi чалавека, якi раптам нiбыта скрозь зямлю правалiўся за мэравай вiлаю! Дзе яго шукаць: у дзюнах, на беразе, у порце, у гарадку? Перакрыць усе дарогi? Дык i дваццацi жандараў на тое б не хапiла. Калi гэты чалавек хiтры - усё роўна з рук выслiзне.
      А тут невядома яшчэ, нi хто ён, нi як выглядае.
      Мэгрэ вярнуўся да сцяны, на карнiзе якой стаяў, трымаючыся з усяе сiлы, Люка.
      - Што яны робяць?
      - Гуляюць.
      - Размаўляюць?
      - Не разяўляючы рота. Катаржнiк паклаў локцi на стол i п'е ўжо трэцюю шклянку грогу.
      Прайшло яшчэ чвэрць гадзiны. Люка пачуў званок i паклiкаў камiсара.
      - Звонiць тэлефон. Мэр хоча падысцi, але слухаўку здымае Луi.
      Яны не чулi, што гаварыў Луi, але было абсалютна ясна, што ён задаволены.
      - Скончыў?
      - Зноў пачалi гуляць.
      - Заставайся тут.
      Мэгрэ рушыў да шынка. Там, як звычайна ў гэты час, некалькi партавiкоў гулялi ў карты. Убачыўшы камiсара, яны пачалi запрашаць яго выпiць з iмi.
      - Не цяпер. Дзяўчына, у вас ёсць тэлефон?
      Апарат вiсеў на сцяне ў кухнi. Там сядзела старая - чысцiла рыбу.
      - Алё, гэта пошта? Я з палiцыi. Будзьце ласкавы, скажыце, адкуль толькi што тэлефанавалi мэру?
      - З Кана, пан.
      - Якi нумар?
      - Сто дваццаць два... Гэта вакзальны шынок...
      - Дзякую...
      Нейкi час ён так i стаяў пасярод шынка, нiчога не прыкмячаючы вакол сябе.
      - Адсюль да Кана дванаццаць кiламетраў, - прашаптаў ён раптам.
      - Трынаццаць! - паправiў капiтан Дэлькур, якi толькi што ўвайшоў у шынок. - Як справы, камiсар?
      Мэгрэ нiчога не чуў.
      - Iнакш кажучы, паўгадзiны на ровары, - зноў прашаптаў ён.
      Ён успомнiў, што партовыя рабочыя, якiя амаль усе жылi ў гарадку, прыязджалi ў порт на роварах i пакiдалi iх на цэлы дзень каля шынка.
      - Праверце, калi ласка, цi ўсе ровары на месцы!
      I з гэтага моманту ўсё пайшло, нiбы ў зладжаным механiзме. Думка Мэгрэ працавала, быццам шасцярня, рух якой дакладна адпавядаў развiццю падзей.
      - Чорт! Няма майго...
      Камiсар не здзiвiўся, не задаваў пытанняў. Ён зноў прайшоў на кухню i зняў слухаўку.
      - Дайце мне палiцэйскi камiсарыят Кана... Так... Дзякуй... Алё! Гэта галоўны камiсарыят? З вамi гаворыць камiсар Мэгрэ з крымiнальнай палiцыi. Калi адыходзiць цягнiк на Парыж?.. Як?.. Не раней адзiнаццацi?.. Не!.. Слухайце!.. Будзьце ласкавы, занатуйце... Першае. Праверце, цi праўда панi Гранмэзон... але, жонка суднаўладальнiка... паехала на аўтамабiлi ў Парыж. Другое. Даведацца, цi не з'яўляўся ў iх у доме або ў канторы хто-небудзь незнаёмы. Але, гэта проста! Толькi гэта яшчэ не ўсё. Вы натуеце? Трэцяе. Абысцi ўсе гаражы горада. Колькi iх?.. Каля дваццацi?.. Чакайце! Мяне цiкавяць толькi тыя, што даюць машыны напракат... Пачнiце з раёна вакзала... Высветлiце таксама, цi не браў хто напракат машыну да Парыжа, з шафёрам цi без... Даведайцеся, цi не купiў хто старую машыну... Алё! Чакайце, я вам кажу!.. Магчыма, ён пакiнуў у Кане ровар... Але, гэта ўсё!.. У вас хопiць палiцэйскiх, каб зрабiць гэта ўсё адразу ж?.. Добра, дамовiлiся!.. Як толькi хоць пра што-небудзь даведаецеся, тэлефануйце мне ў "Марацкi прытулак" у Вiстрэаме...
      Партавiкi, якiя пацягвалi патроху аперытыў у горача натопленай зале, чулi ўсё. Калi Мэгрэ вярнуўся з кухнi, твары ў iх былi сур'ёзныя, устрывожаныя.
      - Вы думаеце, мой ровар... - пачаў быў шлюзаўшчык.
      - Грогу! - суха загадаў Мэгрэ.
      Гэта быў ужо не той чалавек, якi яшчэ ўчора зычлiва ўсмiхаўся i чокаўся з кожным з iх. Цяпер ён ледзь бачыў наведнiкаў шынка, амаль не пазнаваў...
      - "Сэн-Мiшэль" не вярнуўся з Кана?
      - Яны занялi чаргу на вячэрняе шлюзаванне. Але надвор'е не дазволiць iм выйсцi ў мора.
      - Шторм?
      - Ва ўсякiм разе, вецер будзе вялiкi. Ды яшчэ паўночны, а з гэтым лепш не жартаваць. Вы чуеце мяне?
      Напружыўшы слых, можна было пачуць, як б'юцца аб палi пiрса хвалi. Дзверы ў шынку аж дрыжалi - так усхадзiўся вецер.
      - Калi мне раптам будуць тэлефанаваць, паклiчце мяне. Я буду на дарозе... Метраў сто адсюль...
      - Насупраць мэравага дома?
      На вулiцы Мэгрэ з вялiкаю цяжкасцю распалiў люльку. Густыя хмары праплывалi так нiзка, што, здавалася, закраналi вершалiны таполяў уздоўж дарогi. Нават за пяць метраў было амаль немагчыма разгледзець iнспектара Люка, якi па-ранейшаму стаяў на карнiзе.
      - Нiчога новага?
      - Больш не гуляюць. Луi раптам абрыдла, i ён змяшаў шашкi.
      - Што цяпер робяць?
      - Мэр сядзiць у крэсле, выцягнуў ногi. Луi палiць цыгары i п'е грог. Разламаў ужо з дзесятак цыгар. Робiць гэта з iранiчным выглядам, каб больш раззлаваць мэра.
      - Колькi ён грогу выпiў?
      - Пяць або шэсць шклянак...
      Мэгрэ бачыў толькi вузкую палоску святла. Мiма праехалi на роварах да гарадка муляры - вярталiся з працы. Потым з'явiлася нейкая павозка. Разгледзеўшы ў цемры постацi людзей, селянiн пачаў паганяць каня аддаляючыся, колькi разоў з трывогаю азiрнуўся.
      - А што служанка?
      - Яе больш не вiдаць. Мабыць, на кухнi. Мне яшчэ доўга тут стаяць?.. Прынясiце ўжо хоць яшчэ колькi камянёў, а то ж на дыбачках стаю...
      Мэгрэ прынёс камянi. Мора ўсё больш раз'юшвалася. Хвалi каля берага падымалiся, пэўна, метры на два i разбiвалiся на пяску ў белы шум.
      У раёне порта нехта гучна бразнуў дзвярыма. Вiдаць, у шынку. У садзе з'явiлася чыясьцi постаць - чалавек нешта выглядваў. Мэгрэ кiнуўся да яго.
      - А, гэта вы... Вас просяць да тэлефона... Выклiкаў Кан.
      - Алё!.. Камiсар Мэгрэ? Як вы гэта ўгадалi?!. Панi Гранмэзон праехала сёння ранiцаю праз Кан з Вiстрэама ў Парыж. Яна пакiнула дачку дома, пад нагляд гувернанткi... Апоўднi выехала на машыне... Наконт незнаёмага вы таксама ўгадалi... Толькi мы звярнулiся ў першы ж гараж, насупраць вакзала, нам адразу адказалi... Гэты чалавек прыехаў на ровары... Хацеў узяць напракат машыну без шафёра... Яму адказалi, што яны такiх паслуг не робяць... Чалавек спяшаўся... Ён спытаў, цi нельга купiць якую машыну, хуткую на хаду, але пажадана старую... Яму прадалi аўтамабiль за дванаццаць тысяч франкаў, якiя ён адразу ж i выклаў... Машына - жоўтая, спартовага тыпу, з адкрытым верхам... Як i на ўсiх машынах, што на продаж, на ёй напiсана лiтара "w"...
      - Вам вядома, куды яна накiравалася?
      - Чалавек пытаўся, як праехаць у Парыж праз Лiзьё i Эўрэ.
      - Тэлефануйце ў палiцыю i жандармерыю Лiзьё, Эўрэ, Манту, Сэн-Жэрмэна... Папярэдзьце Парыж, каб сачылi за ўсiмi ўездамi ў горад, асаблiва ў раёне Маё...
      - Машыну трэба спынiць?
      - Але, i арыштаваць вадзiцеля! У вас ёсць яго апiсанне?
      - Гаспадар гаража кажа, што ён даволi высокага росту, сярэднiх гадоў, у светлым элегантным гарнiтуры...
      - Загад у сiле: тэлефанаваць мне ў Вiстрэам, як толькi...
      - Прабачце, хутка сем гадзiн... Пасля сямi тэлефоннай сувязi з Вiстрэамам няма... Хiба што вы звернецеся да мэра...
      - Чаму?
      - Таму што яго нумар першы i ноччу ў яго прамая сувязь з Канам.
      - Пасадзiце каго-небудзь на камутатар. Калi папросяць мэра, трэба праслухаць размову... У вас ёсць машына?
      - Але, малалiтражка.
      - Ну й хопiць, каб даехаць да мяне з паведамленнем... Я па-ранейшаму ў "Марацкiм прытулку".
      У шынку капiтан Дэлькур асмелiўся спытацца ў Мэгрэ:
      - Гэта вы забойцу ловiце?
      - Не ведаю!
      Людзi ў шынку не маглi зразумець, чаму Мэгрэ, яшчэ ўчора такi сардэчны i просты, здаваўся цяпер далёкiм ад iх i нават злым.
      Ён выйшаў, нiчога не растлумачыўшы. Вецер усё больш хваляваў мора. На мосце, якi дрыжаў пад нацiскам буры, камiсару прыйшлося шчыльна зашпiлiцца.
      Каля Жарысавага дома ён спынiўся i пасля некаторых ваганняў зазiрнуў у замок. У глыбiнi калiдора ён убачыў зашклёныя дзверы кухнi. Гарэла святло. Нехта хадзiў памiж плiтою i сталом.
      Мэгрэ пазванiў. Жулi замерла са сподачкам у руках, пасля паставiла яго на стол i выйшла з кухнi да дзвярэй.
      - Хто там? - спытала яна з трывогаю.
      - Камiсар Мэгрэ!
      Жулi адчынiла, прапусцiла яго. Яна нервавалася, увесь час азiралася, вочы ў яе былi чырвоныя ад слёз.
      - Уваходзьце... Я рада, што вы прыйшлi. Ведалi б вы, як мне страшна ў гэтым доме адной! Мусiць, я тут не застануся...
      Мэгрэ ўвайшоў у кухню, як звычайна старанна прыбраную.
      На стале, засланым белай цыратаю, стаялi толькi кубак i талерка з хлебам i маслам. Ад рондаля на плiце iшоў салодкi пах.
      - Какава? - спытаўся Мэгрэ.
      - Не хочацца гатаваць сабе адной... Вось абыходжуся кубкам какавы...
      - Не звяртайце на мяне ўвагi... Ешце...
      Спачатку яна саромелася, пасля, рашыўшыся, налiла ў кубак какавы i пачала ўмачаць у яе вялiкiя кавалкi намазанага маслам хлеба, якi ела потым з лыжкi, апусцiўшы застылыя вочы.
      - Ваш брат яшчэ не прыходзiў?
      - Не! Нiчога не разумею... Толькi што хадзiла ў порт, думала сустрэць яго там. Маракi, калi iм няма чаго рабiць, заўсёды бадзяюцца ў порце...
      - Вы ведалi, што ваш брат сябруе з мэрам?
      Жулi кiнула на камiсара разгублены позiрк.
      - Што вы хочаце сказаць?
      - Цяпер яны гуляюць у шашкi ў мэравым доме.
      Дзяўчына падумала, што яе разыгрываюць, але калi Мэгрэ запэўнiў яе, што гэта чыстая праўда, яна сумелася яшчэ больш.
      - Не разумею...
      - Чаму?
      - Таму што мэр не такi ўжо просты з людзьмi... А галоўнае, я ведаю, як ён не любiць Луi. Колькi разоў чапляўся да яго! Хацеў нават пазбавiць пасведчання на права жыхарства...
      - А з капiтанам Жарысам?
      - Што?
      - Пан Гранмэзон сябраваў з капiтанам?
      - Як з усiмi! Здароўкаецца за руку. Жартуе... Дадае колькi слоў пра надвор'е - але гэта ўсё. Iншы раз, я ўжо вам казала, ён браў майго гаспадара на паляванне... Але толькi каб не быць аднаму...
      - Вы яшчэ не атрымалi лiст ад натарыуса?
      - Атрымала! Ён паведамляе, што я адзiная спадчыннiца... Што б гэта ўсё магло значыць? Праўда, што дом застаецца мне?
      - I трыста тысяч франкаў таксама!
      Амаль нерухомая, яна машынальна працягвала есцi, пасля, круцячы галавою, вымавiла:
      - Гэта немагчыма... Недарэчнасць нейкая... Я ж вам кажу: у капiтана нiколi не было такiх грошай!
      - Дзе яго звычайнае месца?.. Ён вячэраў на кухнi?
      - Там, дзе вы седзiце, у плеценым крэсле.
      - Вы елi разам?
      - Звычайна... Хiба што час ад часу я iшла зiрнуць на плiту i падаць што-небудзь... За вячэраю ён любiў чытаць газету, iншы раз уголас...
      Мэгрэ быў не надта чуллiвы. I ўсё ж такi яго ўсхваляваў iдылiчны спакой, у якiм ён цяпер сябе адчуваў. Здавалася, што гадзiннiк цiкаў надзвычай марудна. Водблiск святла ад меднага маятнiка адбiваўся на сцяне. I гэты салодкi пах какавы... Пры кожным руху Мэгрэ плеценае крэсла прыемна паскрыпвала - як i тады, пэўна, калi ў iм сядзеў капiтан Жарыс...
      Жулi было страшна адной у гэтым доме. Але яна не рашалася пакiнуць яго. I камiсар разумеў, што нешта трымала яе ў гэтых сценах - не адпускала, бадай, звычка... Яна ўстала i пайшла да дзвярэй. Мэгрэ сачыў за ёю вачыма. Жулi ўпусцiла ў кухню белую кошку, якая падышла да мiскi з малаком каля печы.
      - Бедная Мiну! - сказала дзяўчына. - Гаспадар так любiў яе... Сядзела пасля вячэры ў яго на каленях, пакуль ён не iшоў спаць...
      Якi глыбокi спакой - у iм адчувалася нават нейкая пагроза... Спакой цяжкi i напружаны...
      - Вы напраўду нiчога не хочаце мне сказаць, Жулi?
      Яна дапытлiва глянула на яго.
      - Я думаю, што вось-вось адкрыю праўду... Любое ваша слова дапаможа мне... Вось чаму я i пытаюся, цi не хочаце вы расказаць мне што-небудзь...
      - Клянуся вам...
      - Пра капiтана Жарыса...
      - Нiчога!
      - Пра вашага брата...
      - Нiчога... Клянуся вам...
      - Пра чалавека, якi, пэўна, быў у гэтых мясцiнах i якога вы не ведаеце...
      - Не разумею...
      Яна ўсё ела кавалкi хлеба, якiя плавалi ў жоўтай ад масла какаве - Мэгрэ i глядзець на гэтакую ежу было непрыемна.
      - Добра, я пайду!
      Жулi кiнула на камiсара роспачны позiрк, у якiм адчувалася i нейкая крыўда. Дзяўчыну зноў чакала адзiнота. Вiдаць было, што ёй хочацца пра нешта спытацца.
      - Скажыце, а пахаванне... Я думаю, - узняла яна на яго вочы, - нельга так доўга чакаць... бо труп...
      - Ён пакладзены ў лёд, - з цяжкасцю знайшоў камiсар адказ.
      Жулi ўздрыгнула.
      * * *
      - Ты тут, Люка?
      Было так цёмна, што ўжо нiчога нельга было разгледзець. Да таго ж бура заглушала ўсё навокал. У порце, кожны на сваiм месцы, чакалi прыбыцця судна з Глазга, якое, зрабiўшы няправiльны манеўр, гудкамi падавала каля пiрса сiгналы.
      - Я тут.
      - Што яны робяць?
      - Ядуць. Хацеў бы я быць на iх месцы. Крэветкi, малюскi, амлет i нешта падобнае на халодную цяляцiну.
      - Яны абодва за сталом?
      - Абодва. Луi ўсё яшчэ не зняў са стала локцi.
      - Гутараць?
      - Мала. Час ад часу выцiскаюць па слову, але, здаецца, iм няма пра што гаварыць.
      - П'юць?
      - Матрос п'е. На стале дзве бутэлькi. Дарагое вiно. Мэр увесь час падлiвае.
      - Бы напаiць хоча?
      - Выдае на тое. Служанка смешна трымаецца. Так баiцца зачапiць госця, што калi ёй трэба прайсцi мiма, дык абыходзiць яго.
      - Нiхто больш не званiў?
      - Не... Чакайце. Луi сморкаецца ў сурвэтку, устае... Iдзе па цыгары. Скрынка - на камiне. Падае мэру - той адмаўляецца, круцiць галавою. Служанка нясе сыр... Хоць бы сесцi на што-небудзь! - жаласна дадаў Люка. - У мяне ногi замерзлi. Паварушыцца баюся, каб не грымнуцца.
      Гэтага было мала, каб разжалiць Мэгрэ: ён i сам дзесяткi разоў быў у падобных сiтуацыях.
      - Зараз прынясу табе паесцi i выпiць.
      У гатэлi "Унiверсаль" была добрая вячэра, але Мэгрэ абышоўся кавалкам хлеба з паштэтам, праглынуў яго стоячы. Пасля зрабiў калегу бутэрброд i ўзяў недапiтую бутэльку бардоскага вiна.
      - А я зрабiў вам такi буайбэс*, якi вы i ў Марселi не пакаштуеце! - пачаў угаворваць прысесцi гаспадар.
      * Рыбны суп з часнаком i вострымi прыправамi.
      Але нiшто ўжо не магло ўтрымаць камiсара. Вярнуўшыся да Люка, ён у каторы раз задаў тое самае пытанне:
      - Што яны робяць?
      - Служанка прыбрала стол. Мэр у крэсле палiць адну за адной цыгары. Па-мойму, Луi засынае. Цыгара ў яго ўсё яшчэ ў роце, але дыму не вiдаць.
      - Што яму далi выпiць?
      - Поўную шклянку з бутэлькi, што на камiне.
      - Арманьяк, - успомнiў Мэгрэ.
      - Чакайце... На трэцiм паверсе запалiлася святло... Пэўна, служанка збiраецца спаць. Мэр устае, iдзе...
      Чуюцца нейкiя галасы - недзе каля шынка. Шум матора. Можна разабраць адсюль некаторыя словы:
      - За сто метраў? У доме?..
      - Не. Каля дома.
      Мэгрэ пайшоў насустрач машыне. Спынiў яе даволi далёка ад дома, каб не ўстрывожыць мэра. У машыне сядзелi некалькi чалавек у палiцэйскiх мундзiрах.
      - Што новага?
      - З Эўрэ паведамiлi, што чалавек у жоўтай машыне арыштаваны.
      - Хто ён?
      - Пачакайце! Ён пратэстуе. Пагражае, што выклiча пасла.
      - Iншаземец?
      - Нарвежац. Нам сказалi па тэлефоне яго прозвiшча, але немагчыма было разабраць: Марцiно цi Мацiно... Здаецца, што дакументы ў парадку... Жандары пытаюцца, што з iм рабiць...
      - Везцi яго сюды, разам з жоўтай машынаю... Хто-небудзь з жандараў, напэўна, умее вадзiць. А вы едзьце ў Кан... Паспрабуйце даведацца, дзе звычайна спыняецца панi Гранмэзон, калi прыязджае ў Парыж...
      - Нам гэта ўжо сказалi. Гатэль "Лютэцыя", бульвар Распай.
      - Тэлефануйце туды з Кана i даведайцеся, цi прыехала яна i што робiць. Гэта не ўсё! Калi яна там, звярнiцеся ад майго iмя ў крымiнальную палiцыю i папрасiце ўзяць яе пад нагляд. Але каб асцярожна!..
      Машына ў тры прыёмы развярнулася на вузкай дарозе. Мэгрэ зноў падышоў да Люка - той чамусьцi спускаўся ўнiз.
      - Чаму ты злез?
      - А няма на што больш глядзець.
      - Разышлiся?
      - Не. Але мэр падышоў да акна i зашмаргнуў шторы...
      Метраў за сто ў шлюз паволi ўваходзiла судна з Глазга. Чулiся ангельскiя каманды. Вецер сарваў з галавы камiсара капялюш. Святло ў акне на трэцiм паверсе раптам пагасла. Вiла патанула ў цемры.
      VIII. МЭР ВЯДЗЕ СЛЕДСТВА
      Мэгрэ стаяў пасярод дарогi, засунуўшы рукi ў кiшэнi i нахмурыўшы бровы.
      - Вы чымсьцi ўстрывожаны? - спытаў Люка, якi добра ведаў свайго шэфа.
      Сам ён быў устрывожаны, бо надта змрочна пазiраў на вiлу.
      - Нам трэба быць там, усярэдзiне, - цiха сказаў камiсар, узiраючыся ў кожнае акно.
      Але ўсе яны зачыненыя. Не было нiякай магчымасцi прайсцi ў дом. Мэгрэ цiха падышоў да дзвярэй, нахiлiў галаву, прыслухаўся. Зрабiў памочнiку знак маўчаць. I абодва прыпалi вушамi да дубовых дзвярэй.
      Галасоў чуваць не было. Але з кабiнета даносiўся тупат ног i глухi, мерны стук.
      Няўжо яны бiлiся? Наўрад цi: удары не былi б такiя роўныя. Калi б яны бiлiся, дык, пэўна, перамяшчалiся б па пакоi, штурхалi адзiн аднаго i натыкалiся на мэблю, а ўдары былi б то часцейшыя, то радзейшыя.
      А тут нiбыта палi забiвалi. Можна было нават пачуць цяжкае дыханне таго, хто наносiў удары:
      - Х-ха!.. Х-ха!.. Х-ха!..
      I як кантрапункт гэтаму хаканню - глухi хрып.
      Мэгрэ глянуў iнспектару ў вочы, паказаў рукою на замок - i Люка ўсё зразумеў, выняў з кiшэнi набор адмычак.
      - Толькi цiха! - папярэдзiў Мэгрэ.
      I ў доме цяпер было цiха. Цiшыня была нейкая цяжкая, трывожная. Нi ўдараў, нi крокаў. Хiба што чулася яшчэ крыху хрыплае дыханне чалавека, як бы з астатняй сiлы.
      Люка даў знак i адчынiў дзверы. Злева, з кабiнета, прабiвалася святло. Мэгрэ пацiснуў плячыма, нiчога не разумеючы. Ён перавысiў свае паўнамоцтвы. Вельмi перавысiў. I зрабiў гэта ў доме афiцыйнай асобы, ды яшчэ такой далiкатнай, як мэр Вiстрэама.
      - Ну, што тут ужо зробiш!
      З калiдора выразна даносiлася дыханне, але толькi аднаго чалавека. Нiякiх рухаў. Люка намацаў у кiшэнi рэвальвер. Адным штуршком Мэгрэ адчынiў дзверы.
      I адразу ж, збянтэжаны, застыў. Ён не стаў сведкам новай драмы.
      Перад яго вачыма было нешта зусiм iншае.
      Карцiна, якую ўбачылi Мэгрэ i Люка, была дзiўная i недарэчная. Гранмэзон стаяў з разбiтымi вуснамi i падбародкам, залiтым крывёю. Халат, раскiданыя валасы, тупы выраз твару надавалi яму выгляд баксёра, якi прыходзiць да прытомнасцi пасля накаўта.
      Ледзь трымаючыся на нагах, ён абапiраўся на камiн, так моцна адхiлiўшыся назад, што можна было толькi дзiвiцца, як ён яшчэ не грымнуўся вобзем.
      За два крокi ад яго стаяў Вялiкi Луi. Валасы раскудлачаныя, на яшчэ сцiснутых кулаках - кроў. Кроў мэра!
      Выходзiць, гэта яго дыханне чулi яны ў калiдоры. Гэта ён соп, лупцуючы Гранмэзона! Ад матроса пахла спiртным. На стале - перакуленыя шклянкi.
      Камiсар i iнспектар былi настолькi разгублены, а мэр i Вялiкi Луi так атупелi, знясiленыя, што прайшло яшчэ колькi часу, перш чым яны загаварылi.
      Гранмэзон выцер вусны i падбародак крысам халата i, стараючыся трымацца на нагах, прамармытаў:
      - Што ж... што ж гэта?..
      - Выбачайце мяне за тое, што я ўвайшоў у дом, - пачцiва сказаў Мэгрэ. - Я пачуў шум... Дзверы былi не зачыненыя.
      - Хлусня!
      Мэр сабраў усю сваю сiлу, каб вымавiць гэтае слова.
      - Ва ўсякiм выпадку, я задаволены, што своечасова прыйшоў, каб абаранiць вас i...
      Мэгрэ кiнуў позiрк на Вялiкага Луi, якi не здаваўся разгубленым, наадварот, неяк дзiўна ўсмiхаўся, пiльна гледзячы на мэра.
      - Я не маю патрэбы ў ахове.
      - Аднак гэты чалавек напаў на вас.
      Стоячы перад люстрам, Гранмэзон спрабаваў прывесцi сябе ў парадак i нерваваўся, бо кроў не пераставала цячы.
      Цяпер гэта было неверагоднае, вычварнае спалучэнне сiлы i слабасцi, упэўненасцi i млявасцi.
      Заплылае вока, сiнякi i раны сагналi з яго твару лялечную гладкасць - ён стаў шэры.
      З нечаканай хуткасцю мэр зноў напусцiў на сябе самаўпэўнены выгляд i, прытулiўшыся спiнаю да камiна, пачаў атаку на камiсара з iнспектарам:
      - Мяркую, што вы зламалi дзверы майго дома...
      - Прабачце! Мы хацелi памагчы вам.
      - Хлусня! Вы не маглi ведаць, што мне што-небудзь пагражае. I мне нiшто не пагражала! - наўмысна адчаканiў ён апошнiя словы.
      Мэгрэ ўважлiва ўгледзеўся ў Вялiкага Луi.
      - Спадзяюся, аднак, што вы дазволiце мне забраць гэтага пана...
      - Нi ў якiм разе!
      - Ён вас бiў. I, дарэчы, жорстка...
      - Мы ва ўсiм разабралiся самi. I гэта нiкога не датычыцца, апроч самога мяне!
      - Я магу меркаваць, што вы, крыху спешна спускаючыся сёння ранiцаю па лесвiцы, натыкнулiся менавiта на яго кулак...
      Тут варта было б сфатаграфаваць усмешку Вялiкага Луi: той проста свяцiўся ад задавальнення. Аддыхваючыся, матрос разам з тым сачыў, што адбывалася вакол яго. Апошняя сцэна, здавалася, была яму асаблiва прыемная - чыстая асалода. Бясспрэчна, Луi былi вядомыя таемныя спружыны таго, што хацеў цяпер разгадаць камiсар!
      - Я ўжо казаў вам, пан Мэгрэ, што i я са свайго боку вяду расследаванне. Я не ўмешваюся ў вашыя справы, дык, будзьце ласкавы, не ўмешвайцеся i вы ў мае... I не здзiўляйцеся, калi я падам на вас у суд за парушэнне недакранальнасцi жытла з узломам.
      Цяжка сказаць, чаго было больш у гэтай сцэне: камiчнага цi трагiчнага. Мэр хацеў здавацца важным, трымаўся, расправiўшы плечы, але з яго вуснаў па-ранейшаму цякла кроў, а твар быў як адзiн вялiзны сiняк, халат быў увесь памяты...
      Нарэшце, прысутнасць Вялiкага Луi, здавалася, усё роўна як падсцёбвала яго.
      Памятаў ён, мусiць, i пра папярэднюю сцэну, якую няцяжка было ўявiць: катаржнiк, напэўна, бiў з блiзкай адлегласцi i з такою сiлаю, што ўрэшце не мог ужо i размахнуцца як след.
      - Выбачайце, пан мэр, але я не магу пайсцi ад вас зараз. Улiчваючы той факт, што вы - адзiны грамадзянiн Вiстрэама, у якога ноччу дзейнiчае тэлефон, я дазволiў сабе даць ваш нумар, бо мне павiнны званiць.
      Замест адказу Гранмэзон суха сказаў:
      - Зачынiце дзверы!
      Сапраўды, дзверы былi зачыненыя.
      Мэр узяў адну з рассыпаных на камiне цыгар, хацеў запалiць, але, вiдаць, адзiн ужо дотык цыгары да вуснаў выклiкаў у яго вельмi непрыемнае пачуццё, бо ён з раздражненнем адкiнуў яе.
      - Калi ласка, Люка, злучы мяне з Канам.
      Камiсар перавёў позiрк з мэра на Вялiкага Луi. Думкi iмклiва праносiлiся ў яго галаве.
      На першы погляд жорстка адлупцаваны Гранмэзон павiнен быў здавацца пераможаным, слабым не толькi фiзiчна, але i маральна: яго ж заспелi ў надзвычай непрыемнай сiтуацыi, якая так унiжала яго!
      Дык не! За колькi хвiлiн ён падабраўся i хоць збольшага вярнуў сабе рэспектабельны выгляд паважанага буржуа.
      Цяпер ён быў амаль спакойны i глядзеў на Мэгрэ высакамерна.
      У Вялiкага Луi роля была прасцейшая. Ён быў пераможца, на iм не было нiводнае драпiны. I яшчэ хвiлiну назад ва ўсмешцы ў яго ззяла амаль дзiцячая радасць.
      Але неўзабаве матрос пачаў адчуваць сябе неяк няёмка i не ведаў цяпер, што рабiць, як стаць, куды глядзець.
      "Хто з iх можа быць галоўны ў гэтай справе?" - задаваў сабе пытанне Мэгрэ.
      Нi адзiн, нi другi адказ вiдавочным не здаваўся. Пад падазрэннем заставалiся абодва.
      - Алё! Палiцыя Кана? Камiсар Мэгрэ просiць перадаць вам, што ён будзе ўсю ноч у доме мэра... Мэра... Тэлефануйце па нумары адзiн... Алё!.. Ёсць што-небудзь новае? Ужо ў Лiзьё?.. Дзякуй! Але.
      Паклаўшы слухаўку, Люка сказаў камiсару:
      - Машына толькi што праехала праз Лiзьё. Яна будзе тут праз сорак пяць хвiлiн.
      - Калi я не памыляюся, - пачаў мэр, - вы сказалi...
      - Што я застануся тут на ўсю ноч. З вашага дазволу, натуральна... Ужо два разы вы пачыналi расказваць мне пра ваша ўласнае расследаванне. Думаю, лепей за ўсё будзе, калi вы дазволiце аб'яднаць вынiкi, якiя мы атрымалi абодва.
      Мэгрэ не iранiзаваў. Ён злаваўся, бо нiчога не разумеў у сiтуацыi.
      - Растлумачце мне, калi ласка, Луi, чаму, калi мы ўвайшлi, вы... хм... бiлi пана мэра?
      Але Вялiкi Луi не адказваў, пазiраючы на мэра так, нiбыта прапаноўваў яму: "Гаварыце вы!"
      Гранмэзон вымавiў:
      - Гэта мая асабiстая справа.
      - Вядома! Кожны мае права быць адлупцаваным, калi яму гэта даспадобы, усмiхнуўся раззлаваны Мэгрэ. - Люка, папрасiце гатэль "Лютэцыя".
      Удар быў дакладны. Гранмэзон разявiў рот, хочучы нешта сказаць. Яго рука сцiснула мармуровую дошку камiна.
      Люка гаварыў па тэлефоне:
      - Пачакаць тры хвiлiны?.. Дзякуй... Але...
      Мэгрэ гучна запытаўся:
      - Вам не здаецца, што расследаванне прымае дужа дзiўны характар? Дарэчы, пан Гранмэзон, вы маглi б зрабiць мне паслугу... Вы - суднаўладальнiк i, пэўна, ведаеце некаторых людзей вашага кола з iншых краiн. Цi не чулi вы пра такога... чакайце... як гэта яго... Марцiно... цi Мацiно... з Бергена або Транхейма... Нарвежца, словам...
      Маўчанне. Твар у Вялiкага Луi пасуровеў. Матрос машынальна налiў сабе ў шклянку вiна.
      - Шкада, што вы яго не ведаеце... Зараз ён прыедзе...
      Усё! Можна было нi пра што больш не распытваць: нiхто не адкажа нi слова! Нiхто i не ўздрыгне нават! Гэта можна было зразумець па адных толькi паставах мэра i матроса.
      Гранмэзон змянiў тактыку. Ён прытулiўся спiнаю да камiна - вуголле палала каля самых яго ног, - i, гледзячы на яго збоку, можна было падумаць, што ў пакоi толькi ён адзiн i быў.
      Ну i твар быў у яго цяпер! Размытыя рысы, з падцёкамi i сiнякамi, кроў на падбародку. Сумесь рашучасцi i пакуты. Адчувалася, што ён панiкуе.
      Вялiкi Луi, паставiўшы ногi на крэсла, усеўся на яго спiнцы. Пазяхнуўшы тры цi чатыры разы, ён задрамаў.
      Зазванiў тэлефон. Мэгрэ хутка зняў слухаўку.
      - Алё! Гатэль "Лютэцыя"? Алё?.. Не вешайце слухаўку... Дайце мне, калi ласка, панi Гранмэзон... Але, яе... Яна павiнна была прыехаць сёння пасля абеду цi ўвечары... Я чакаю...
      - Спадзяюся, - бляклым голасам пачаў мэр, - вы не збiраецеся ўблытваць маю жонку ў вашыя, скажам так, прынамсi, дзiўныя манеўры?
      Але камiсар моўчкi чакаў, прыцiснуўшы слухаўку да вуха i разглядваючы сурвэту на стале.
      - Алё!.. Слухаю... Як вы кажаце?.. Паехала назад?.. Хвiлiнку... Давайце па парадку... Калi яна прыехала?.. У сем гадзiн... Выдатна!.. На сваёй машыне i з шафёрам... Кажаце, павячэрала ў гатэлi, а потым яе паклiкалi да тэлефона?.. I адразу ж паехала назад?.. Дзякуй... Не, гэтага дастаткова...
      Нiхто не паварушыўся. Гранмэзон здаваўся яшчэ больш спакойным. Мэгрэ павесiў слухаўку, неўзабаве зняў зноў.
      - Алё! Паштовае аддзяленне Кана?.. З вамi гавораць з палiцыi... Будзьце ласкавы, скажыце, абанент, ад якога я вам тэлефаную, заказваў размову з Парыжам яшчэ да майго званка?.. Кажаце, хвiлiн з пятнаццаць назад?.. Мусiць, прасiў злучыць з гатэлем "Лютэцыя"?.. Дзякую вам...
      На лобе ў Мэгрэ блiшчалi кропелькi поту. Ён паволi набiў пальцам люльку, потым налiў вiна ў адну з дзвюх шклянак, што стаялi на стале.
      - Мяркую, камiсар, вы ўсведамляеце, што вашыя цяперашнiя дзеяннi процiзаконныя? Вы залезлi ў дом, зламаўшы дзверы. Застаяцеся тут без майго дазволу. Ды яшчэ сееце панiку ў маёй сям'i. Нарэшце, трымаецеся са мною ў прысутнасцi iншага чалавека, як са злачынцам. Вам прыйдзецца адказваць за ўсё гэта.
      - Адкажу!
      - I раз ужо я не гаспадар у сваiм уласным доме, прашу вашага дазволу пайсцi спаць.
      - Не!
      Камiсар ужо прыслухоўваўся да шуму матора на дарозе.
      - Iдзi адчынi iм, Люка.
      Мэгрэ машынальна кiнуў у агонь шуфлiк вугалю i павярнуўся да дзвярэй якраз у той самы момант, калi ў пакой увайшлi два жандары з Эўрэ.
      Памiж iмi iшоў мужчына ў кайданках.
      - Пакiньце нас, - сказаў Мэгрэ жандарам. - Iдзiце ў партовы шынок i чакайце мяне там усю ноч.
      Нi мэр, нi Вялiкi Луi не зварухнулiся. Можна было падумаць, што яны цi нiчога перад сабою не бачылi, цi не хацелi бачыць. Што ж да чалавека ў кайданках, дык гэты захоўваў абсалютны спакой. Хiба што ледзь прыкметна ўсмiхнуўся, калi заўважыў распухлы мэраў твар.
      - З кiм я мушу гаварыць? - спытаўся ён, аглядваючы прысутных.
      Мэгрэ пацiснуў плячыма, усё роўна як паказваў тым самым, што жандары вiдавочна перастаралiся, выняў з кiшэнi маленькi ключ i разамкнуў кайданкi.
      - Дзякую вам... Я быў так здзiўлены...
      Мэгрэ з абурэннем спытаўся:
      - Здзiўлены?.. Чым?.. Тым, што вас арыштавалi?.. Вы ўпэўнены, што гэта вас так здзiвiла?
      - Iнакш кажучы, я чакаю, калi мне паведамяць, у чым мая вiна.
      - Ды хоць бы ў тым, што вы ўкралi ровар!
      - Прабачце, але я, так сказаць, пазычыў яго! Гаспадар гаража, у якiм я купiў машыну, можа гэта пацвердзiць. Я пакiнуў ровар у ягоным гаражы i папрасiў гаспадара пераправiць яго ў Вiстрэам, а таксама заплацiць яго ўладальнiку за нанесеную шкоду...
      - Ну, ну!.. Але ж, здаецца, вы не нарвежац?..
      Незнаёмы гаварыў без акцэнту ды i з твару не быў падобны на скандынава. Ён быў высокага росту, даволi малады, фiгуру меў прыгожую. Элегантны гарнiтур быў крыху памяты.
      - Прабачце! Я не нарвежац па паходжаннi, але нарвежскi падданы...
      - А жывяце ў Бергене?
      - У Трамсё, на Лафатэнскiх астравах.
      - Вы - камерсант?
      - У мяне завод па перапрацоўцы адходаў траскi.
      - Такiх, як iкра, напрыклад?
      - Iкра i ўсё астатняе. Робiм з галоў i печанi рыбiн тлушч, з касцей угнаенне...
      - Выдатна! Проста выдатна! Застаецца толькi высветлiць, што вы рабiлi ў Вiстрэаме ў ноч з шаснаццатага на семнаццатае верасня...
      Незнаёмы не разгубiўся, паволi азiрнуўся i адказаў:
      - Мяне не было ў Вiстрэаме.
      - Дзе ж вы былi?
      - А вы?
      Усмiхнуўшыся, ён растлумачыў свой адказ:
      - Я хачу сказаць: цi б маглi вы самi вось гэтак раптоўна сказаць, што вы рабiлi ў якi-небудзь дзень, гадзiну, калi з тае пары прайшло ўжо больш за месяц?
      - Вы былi ў Нарвегii?
      - Магчыма.
      - Трымайце!
      I Мэгрэ працягнуў субяседнiку асадку з залатым пяром, якую нарвежац, падзякаваўшы, спакойна паклаў у кiшэню.
      Дальбог, прыгожы мужчына! Прыкладна таго ж узросту i росту, што i мэр, але больш статны i дужы. У яго цёмных вачах можна было ўгадаць напружанае ўнутранае жыццё. А ўсмешка тонкiх вуснаў казала пра вялiкую ўпэўненасць чалавека ў сабе.
      На камiсаравы пытаннi ён адказваў пачцiва.
      - Мяркую, - сказаў ён, - наша сустрэча - простая памылка, i быў бы рады зноў адправiцца ў дарогу...
      - Гэта ўжо iншае пытанне. Дзе вы пазнаёмiлiся з Вялiкiм Луi?
      Але незнаёмы, насуперак чаканню Мэгрэ, i не паглядзеў на матроса.
      - Вялiкiм Луi? - перапытаў нарвежац.
      - Вы пазнаёмiлiся з капiтанам Жарысам, калi ён яшчэ плаваў?
      - Прабачце. Я не разумею.
      - Вядома! А калi я спытаю ў вас, чаму вы начуеце на борце развалiны-драгi замест таго, каб уладкавацца ў гатэлi, вы таксама будзеце здзiўлены?
      - А як вы думаеце? Згадзiцеся, што на маiм месцы...
      - I, аднак, учора вы прыбылi ў Вiстрэам на борце "Сэн-Мiшэля". Пры ўваходзе ў порт пераселi са шхуны ў шлюпку. Потым перабралiся на драгу i правялi там ноч. Сёння пасля абеду абышлi вiлу, у якой мы цяпер знаходзiмся, потым узялi ровар i паехалi ў Кан. Купiлi там машыну. Выехалi ў Парыж. I цi не з панi Гранмэзон вы павiнны былi сустрэцца ў гатэлi "Лютэцыя"? У такiм выпадку няма патрэбы нiкуды ехаць. Або я дужа памыляюся, або яна будзе тут сёння ноччу.
      Маўчанне. Мэр ператварыўся ў статую. Позiрк у яго быў настолькi нерухомы, што ў iм не адчувалася нiякага жыцця. Вялiкi Луi пачэсваў раз-пораз патылiцу i пазяхаў, усё яшчэ седзячы, тым часам як усе астатнiя стаялi.
      - Вас завуць Марцiно?
      - Але, Жан Марцiно.
      - Ну дык вось, пан Жан Марцiно, падумайце! Цi сапраўды вам няма чаго паведамiць нам? Вельмi нават магчыма, што адзiн з тых, хто тут прысутнiчае, хутка ўстане перад судом.
      - Мне не толькi няма чаго вам сказаць, але i хочацца папрасiць вашага дазволу папярэдзiць нарвежскага консула, каб ён прыняў неабходныя меры.
      I гэты туды ж! Гранмэзон пагражаў ужо, што паскардзiцца, цяпер i Марцiно збiраецца зрабiць тое самае! Хiба што адзiн Вялiкi Луi нiкому нiчым не пагражаў, згодзен цярпець што хочаш, было б толькi што выпiць.
      Чуваць было, як бушаваў шторм, якi з прылiвам дасягнуў свайго пiку.
      Позiрк у Люка быў вельмi красамоўны. Канечне, ён думаў: "Ну i ўлiплi ж мы ў гiсторыю! Хоць бы што-небудзь высветлiлася!.."
      Мэгрэ хадзiў па пакоi, сердаваў, палiў.
      - Значыць, вы нiчога не ведаеце, нi адзiн, нi другi, пра знiкненне капiтана Жарыса i яго смерць?
      Абодва моўчкi пакруцiлi галавою. Раз-пораз Мэгрэ спыняў свой позiрк на Марцiно.
      У гэты момант звонку пачулiся хуткiя крокi i стук у дзверы. Пасля кароткiх ваганняў Люка пайшоў адчыняць. Убегла Жулi. Яна цяжка дыхала. Спынiўшыся, ледзь вымавiла:
      - Камiсар, мой брат...
      I адразу ж здзiўлена змоўкнула, убачыўшы перад сабою гiганцкую постаць Вялiкага Луi, якi ўстаў з крэсла.
      - Ваш брат?.. - перапытаў Мэгрэ.
      - Нiчога... Я...
      Яна паспрабавала ўсмiхнуцца, усё яшчэ цяжка дыхаючы. Адступаючы спiнаю назад, наткнулася на Марцiно, павярнулася да яго.
      - Прабачце, пан...
      Стала ясна, што яна не знаёмая з iм.
      Праз адчыненыя дзверы ў пакой урываўся вецер.
      IХ. ЗМОВА МАЎЧАННЯ
      Жулi спяшалася ўсё расказаць:
      - Я была дома зусiм адна... Мне было страшна... Легла спаць не раздзеўшыся. Раптам у дзверы моцна пастукалi... Прыйшоў Ланэк, братаў капiтан...
      - "Сэн-Мiшэль" у порце?
      - Ён быў у шлюзе, калi я праходзiла мiма... Ланэк хацеў тэрмiнова пабачыць брата... Здаецца, яны спяшаюцца адплыць... Я сказала яму, што Луi нават не заходзiў да мяне... I ўстрывожылася за яго, бо ён плёў нешта дзiўнае, я нават не разабрала нiчога...
      - Чаму вы прыйшлi сюды? - спытаўся Мэгрэ.
      - Хацела даведацца, цi няма для Луi якой небяспекi... Ланэк сказаў, што небяспека ёсць i што, мажлiва, нiчым ужо не паможаш... А ў порце мне перадалi, што вы тут...
      Незадаволены матрос пацiснуў плячыма, быццам казаў тым самым, што жанчыны часта хвалююцца праз любую драбязу.
      - Вам пагражае небяспека? - спытаўся Мэгрэ, спрабуючы злавiць яго позiрк.
      Вялiкi Луi засмяяўся. Смех у яго быў штучны i здаўся iдыёцкiм.
      - Чым устрывожаны Ланэк?
      - А я адкуль ведаю?
      Агледзеўшы прысутных, камiсар задуменна, з горыччу вымавiў:
      - Значыцца, вы нiчога не ведаеце! I ўсе ў аднолькавым становiшчы. Вы, пан мэр, не знаёмы з панам Марцiно i не ведаеце, чаму Вялiкi Луi, якога вы прымаеце, як добрага знаёмага, гуляеце з iм у шашкi, кормiце i поiце, пачынае раптам бiць вас па твары кулакамi, проста м а л а ц i ц ь...
      Нi слова ў адказ.
      - I гэта яшчэ не ўсё! Вы лiчыце такiя паводзiны матроса натуральнымi! Не баронiцеся! Адмаўляецеся нават падаць на яго скаргу. Ды што там - i не думаеце выставiць "вашага сябра" за дзверы!
      Камiсар павярнуўся да Вялiкага Луi.
      - Вы таксама нiчога не ведаеце! Праводзiце ноч на дразе, але хто там быў з вамi - сказаць не можаце... Вас прымаюць у гэтым доме, як дарагога госця, а за гасцiннасць вы плацiце гаспадару лупцоўкаю... I, вядома, вы, як i ўсе, нiколi не сустракалiся з панам Марцiно!..
      Нiхто нават не ўздрыгнуў. Усе ўпарта разглядвалi карункi на сурвэце.
      - I вы, пан Марцiно, таксама ведаеце не больш за iншых. Вам вядома хоць, на чым вы прыбылi з Нарвегii ў Францыю? Не?.. Вам ямчэй спаць на старой канапе на борце драгi, чым у мяккiм ложку ў гатэлi... У Парыж вы едзеце спачатку на ровары, пасля купляеце машыну... Але вы не ведаеце нiчога i нiкога! Нi пана Гранмэзона, нi Луi, нi капiтана Жарыса... Ну, а вы, Жулi, натуральна, ведаеце пра ўсё гэта яшчэ менш за iншых!..
      Камiсар разгублена зiрнуў на Люка. Той зразумеў: i думаць нават не прыходзiлася, каб арыштаваць усiх.
      Кожны з iх паводзiў сябе вельмi дзiўна, манiў i сам сабе пярэчыў. Але ж i нiхто не даваў сапраўднага доказу!
      Гадзiннiк паказваў адзiнаццаць вечара. Мэгрэ выбiў люльку ў камiн.
      - Я вымушаны прасiць вас усiх заставацца ў руках правасуддзя. Мне, несумненна, прыйдзецца яшчэ задаць вам некалькi пытанняў, нягледзячы на тое, што вы нiчога не ведаеце... Мяркую, пан мэр, вы не маеце намеру пакiнуць Вiстрэам?
      - Не!
      - Я вам удзячны... Вы, пан Марцiно, маглi б зняць нумар у гатэлi "Унiверсаль", дзе спынiўся i я...
      Нарвежац пачцiва нахiлiў галаву.
      - Люка, правядзi пана ў гатэль, - сказаў камiсар памочнiку i павярнуўся да Вялiкага Луi i Жулi. - Вы абое iдзiце за мною...
      Выйшаўшы з вiлы, Мэгрэ рушыў спачатку ў шынок. У перапынку памiж шлюзаваннямi партавiкi пiлi там гарачы грог, грэлiся. Камiсар адпусцiў жандараў, што чакалi яго тут, як ён загадаў. На дварэ зiрнуў услед Люка i Марцiно. У гатэлi яшчэ гарэла святло: гаспадар не клаўся спаць, чакаў пастаяльцаў.
      Жулi была без палiто i дрыжала цяпер ад холаду. Луi зняў куртку i сiлаю накiнуў яе дзяўчыне на плечы.
      Дзьмуў такi моцны вецер, што амаль немагчыма было гаварыць. Закладвала вушы. Халоднае паветра апякала твар, балелi павекi. Iшлi, нахiляючыся ўперад. Партавiкi ў шынку глядзелi iм у спiну.
      - Гэта "Сэн-Мiшэль"? - спытаўся камiсар, убачыўшы паруснiк, якi выходзiў са шлюза ў порт. Судна здалося Мэгрэ вышэйшым, чым тады, калi ён убачыў яго ўпершыню.
      Матрос нешта прабурчаў. Камiсар ледзь зразумеў, што той хацеў сказаць: судна выгрузiлася ў Кане i цяпер iшло ўлегцы па новы груз.
      Яны падыходзiлi ўжо да домiка Жарыса, калi да iх наблiзiўся чыйсьцi цень. Каб пазнаць адно аднаго, трэба было стаць твар у твар. Чалавек, што падышоў да iх, не надта ўпэўнена сказаў Вялiкаму Луi:
      - А, вось i ты... Спяшайся, адплываем...
      Мэгрэ паглядзеў на недарослага капiтана-брэтонца, пасля на мора, якое з грукатам кiдала свае магутныя хвалi на пiрсы. Неба, скрозь у хмарах, якiя плылi i плылi, было трывожнае.
      "Сэн-Мiшэль" стаяў на якары каля паляў, у поўнай цемры, калi не лiчыць маленькае лямпачкi, што гарэла пад рубкаю.
      - Хочаце адплываць? - спытаўся камiсар.
      - А што ж нам рабiць?
      - Куды курс?
      - У Ларашэль, загрузiмся вiном...
      - Вялiкi Луi вам вельмi патрэбны?
      - А вы думаеце, можна ўправiцца ўдвух у такое надвор'е?
      Жулi змерзла. Слухаючы мужчын, яна пераступала з нагi на нагу. Луi глядзеў то на Мэгрэ, то на судна, на якiм ужо скрыпелi шкiвы.
      - Чакайце мяне на шхуне, - сказаў камiсар Ланэку.
      - Толькi...
      - Што?
      - Праз дзве гадзiны вада спадзе, i тады нам у мора не выйсцi...
      У вачах у Ланэка прамiльгнуў нейкi цьмяны неспакой. Вiдаць было, што яму нiякавата. Ён таксама пераступаў з нагi на нагу i не мог нi на чым спынiць позiрк.
      - Мне трэба зарабляць на жыццё!
      Капiтан i Луi коратка пераглянулiся, i Мэгрэ зразумеў, якiмi думкамi паспелi яны абмяняцца. Iншы раз iнтуiцыi можна даверыцца.
      Ланэкаў позiрк здаваўся нецярплiвым i выказваў нешта накшталт гэтага: "Судна побач... Застаецца аддаць швартоў... Умантуль разок палiцэйскаму - i парадак!"
      Пасля кароткiх ваганняў Вялiкi Луi змрочна зiрнуў на Жулi, крутнуў галавою.
      - Чакайце мяне на судне! - паўтарыў Мэгрэ.
      - Але... - пачаў быў капiтан...
      Мэгрэ не адказаў i падаў брату i сястры знак iсцi за iм у дом.
      * * *
      Яны сядзелi ўтраiх на кухнi. У жалезнай печы дамавiта гарэў агонь, гудзенне якога часам пераходзiла аж у грукат - такая была цяга.
      - Дай нам чаго-небудзь выпiць, - сказаў камiсар Жулi.
      Дзяўчына дастала з шафы графiн з кальвадосам i размаляваныя шклянкi.
      Мэгрэ адчуваў, што быў тут цяпер лiшнi. Жулi дорага б заплацiла, каб застацца з братам сам-насам. Той сачыў за ёй вачыма, у якiх угадвалiся любоў i нейкая няўклюдная пяшчота.
      Як сапраўдная гаспадыня, Жулi, налiўшы мужчынам, засталася стаяць i падкiнула ў печ вугалю.
      - Светлая памяць капiтану, - сказаў Мэгрэ.
      Потым запала доўгае маўчанне. Мэгрэ не спяшаўся з размоваю.
      Цiшыня давала кожнаму магчымасць лепш адчуць прыемную, цёплую ўтульнасць пакоя.
      Патроху гудзенне ў печы загучала пад роўнае цiканне гадзiннiка як нейкая мелодыя. Пасля ветру i холаду шчокi расчырванелiся, вочы заблiшчалi. Паветра ў пакоi напоўнiлася вострым пахам кальвадосу.
      - Капiтан Жарэс... - задуменна сказаў камiсар. - Цяпер я сяджу на яго месцы, у яго крэсле... Плеценым крэсле, якое скрыпiць пры кожным руху... Калi б капiтан быў жывы, дык вярнуўся б у гэты час з порта i, пэўна, таксама папрасiў бы крыху спiртнога, каб сагрэцца... Так, Жулi?..
      Дзяўчына адвярнулася.
      - Ён не адразу пайшоў бы спаць... Iду ў заклад, што капiтан зняў бы абутак, вы прынеслi б яму пантофлi... А ён сказаў бы: "Ну i надвор'е... "Сэн-Мiшэль" усё-такi вырашыў выйсцi ў мора, памагай яму Бог..."
      - Адкуль вы ведаеце?
      - Што?
      - Што ён так казаў: "Памагай яму Бог"? Менавiта так ён i гаварыў!..
      Дзяўчына расхвалявалася i глядзела на камiсара з удзячнасцю. Вялiкi Луi ўнурыўся.
      - Больш ён гэтага не скажа... А якi быў шчаслiвы... Меў прыгожы дом, сад з кветкамi, якiя так любiў, i грошы ў яго былi... Здавалася, усе яго любяць... I ўсё ж такi нехта паклаў усяму гэтаму канец, раптоўна, усыпаўшы крыху белага парашку ў шклянку з вадою...
      Жулi зморшчылася. Яна ледзь трымалася, каб не заплакаць.
      - Крыху белага парашку - i ўсё... А той, хто гэта зрабiў, будзе жыць шчаслiва - нiхто ж не ведае, хто ён!.. Хоць, мусiць, быў нядаўна сярод нас...
      - Маўчыце! - папрасiла Жулi, умольна склаўшы рукi. Па твары ў яе цяклi слёзы.
      Але камiсар ведаў, што робiць. Ён цiха, паволi вымаўляў слова за словам. Гульнёю гэта нельга было назваць - Мэгрэ аддаўся ёй сам. Вiною таму быў iдылiчны спакой гэтага вечара, якi так хваляваў душу, варта толькi было ўявiць сабе ў чатырох сценах кухнi каржакаватую Жарысаву постаць.
      - У нябожчыка толькi адзiн сябар - я!.. Чалавек, якi б'ецца ў адзiноце, каб адкрыць праўду i перашкодзiць забойцу Жарыса быць шчаслiвым.
      Жулi, не вытрымаўшы, рыдала - Мэгрэ гаварыў далей:
      - А ўсе вакол маўчаць, усе хлусяць, так што мiжволi падумаеш, што ўсе ў нечым вiнаватыя, усе маюць дачыненне да злачынства!
      - Гэта няпраўда! - крыкнула Жулi.
      Вялiкi Луi, якi адчуваў сябе ўсё больш нiякавата, зноў налiў у абедзве шклянкi.
      - Луi першы маўчыць, - зiрнуў на матроса камiсар.
      Жулi паглядвала праз слёзы на брата, быццам працятая праўдай, якую яна толькi што пачула.
      - А ён сёе-тое ведае... I нямала ведае... Можа, ён баiцца забойцы?.. Можа, яму ёсць чаго баяцца?..
      - Луi! - крыкнула Жулi.
      Луi сурова глядзеў некуды ўбок.
      - Скажы, што гэта няпраўда, Луi!.. Ты чуеш?..
      - Не ведаю я, чаму гэта камiсар...
      Матрос узняўся - на месцы яму не сядзелася.
      - Луi манiць больш за iншых! Запэўнiвае, што не знаёмы з нарвежцам, а сам яго ведае! Кажа, што не мае нiякiх спраў з мэрам, а я застаю яго ў доме гэтага мэра, калi ён лупцуе гаспадара...
      На вуснах у катаржнiка з'явiлася ледзь прыкметная ўсмешка. Iнакш адрэагавала на гэтыя словы Жулi.
      - Гэта праўда, Луi?
      I, паколькi той не адказваў, схапiла яго за руку.
      - Тады чаму ты не кажаш праўды?.. Ты ж не зрабiў нiчога благога, я ў гэтым упэўнена!..
      Усхваляваны, ён вызвалiў руку. Магчыма, ён быў гатовы здацца. Мэгрэ не даў яму часу абдумацца.
      - Хапiла б, можа, адной маленькай дэталi, адной малюпасенькай праўды, каб развалiлася ўся гэтая вежа хлуснi!..
      Ды не! Нягледзячы на ўмольны позiрк сястры, Луi быццам скалануўся, усё роўна як скiдваў з сябе дробных, але злых ворагаў.
      - Нiчога я не ведаю...
      Адчуўшы, што брат нешта тоiць, Жулi спыталася:
      - Чаму ты маўчыш?
      - Я нiчога не ведаю...
      - Камiсар кажа...
      - Я нiчога не ведаю!..
      - Паслухай, Луi! Я заўсёды верыла табе, ты гэта добра ведаеш! I абараняла цябе, нават перад капiтанам Жарысам...
      Тут яна пачырванела, пашкадавала, пэўна, што сказала апошнiя словы, i спешна загаварыла зноў:
      - Ты скажаш праўду, Луi! Я не магу так больш... Я не застануся больш адна ў гэтым доме!..
      - Маўчы! - выдыхнуў Луi.
      - Што ён павiнен сказаць вам, камiсар?
      - Дзве рэчы. Па-першае, хто такi Марцiно. Па-другое, чаму мэр дазваляе лупцаваць сябе?..
      - Чуеш, Луi? Гэта ж няцяжка.
      - Я нiчога не ведаю...
      Жулi пачала злавацца.
      Агонь у печы гудзеў i гудзеў. Роўна цiкаў гадзiннiк, у медным маятнiку адбiвалася святло лямпы.
      На гэтай чысцюткай кухнi сцiплага ранцье матрос здаваўся залiшне вялiзным, няўклюдным, грубым. Ён сядзеў, схiлiўшы галаву набок, плечы як звычайна былi перакошаныя, вялiзныя рукi не знаходзiлi сабе месца, позiрк бегаў i бегаў, не ведаў, на чым спынiцца.
      - Трэба, каб ты сказаў!
      - Няма чаго мне казаць...
      Ён хацеў налiць сабе яшчэ, але Жулi схапiла графiн.
      - Хопiць! Зноў нап'ешся!
      Жулi была ўзнерваваная ўшчэнт. Яна цьмяна адчувала, наколькi важны можа быць гэты момант, i чаплялася за надзею, што ўсё стане ясна з аднаго слова.
      - Луi... гэты чалавек... нарвежац... гэта ён хацеў купiць "Сэн-Мiшэль" i стаць тваiм гаспадаром, га?
      Адказ быў хуткi i катэгарычны:
      - Не!
      - Тады хто ён? Яго нiколi не бачылi ў нас. Iншаземцы сюды не заязджаюць...
      - Не ведаю...
      Але сястра настойлiва напiрала на яго, з чыста жаночым пачуццём знаходзiла патрэбныя словы:
      - Мэр цярпець цябе не мог... Праўда, што ты вячэраў сёння ў яго?
      - Праўда...
      Яна задрыжала ад нецярпення.
      - Дык скажы мне тады хоць што-небудзь! Гэта неабходна, Луi! Або клянуся табе, што стану думаць...
      Жулi недаказала. Знясiленая, разгубленая, яна апусцiла рукi, зiрнула роспачна на плеценае крэсла, пасля на печ, гадзiннiк, размаляваную кветкамi вазу...
      - Ты паважаў капiтана, я гэта ведаю!.. Сто разоў гэта казаў, i калi вы пасварылiся, дык...
      Яна адчула, што гэта трэба растлумачыць камiсару.
      - Не падумайце толькi чаго-небудзь такога, пан камiсар! Брат паважаў капiтана... I той яго таксама... Толькi вось... Але няважна!.. Луi не можа саўладаць з сабою, калi ў яго заводзяцца грошы, адразу ж усё спускае... Капiтан ведаў, што iншы раз ён бярэ ў мяне грошы, якiя я ашчаджала патроху... Ну, i выгаворваў яму... Вось i ўсё!.. I калi ўрэшце забаранiў яму прыходзiць сюды, дык толькi таму, каб Луi не браў у мяне грошай!.. Але мне капiтан казаў, што па сутнасцi Луi - добры хлопец, хiба што з адным недахопам - слабым характарам...
      - А Луi, мусiць, ведаў, - паволi сказаў Мэгрэ, - што, калi б Жарыс памёр, вы атрымалi б у спадчыну трыста тысяч!
      Усё адбылося так iмгненна, што камiсар ледзь не апынуўся на падлозе. Луi навалiўся на яго, спрабуючы схапiць за горла. Жулi заенчыла з усяе сiлы.
      Камiсару ўдалося схапiць на ляту руку Луi. Павольным, але моцным рухам ён вывернуў яе матросу за спiну i прахрыпеў:
      - Прымi лапы!
      Жулi, прыцiснуўшыся да сцяны i закрыўшы твар рукамi, рыдала, час ад часу слаба, няўцешна ўскрыкваючы:
      - Божа мой! Божа мой!
      - Будзеш ты гаварыць, Луi! - адчаканiў Мэгрэ, выпускаючы руку былога катаржнiка.
      - Мне няма чаго сказаць.
      - А калi я цябе арыштую?
      - Арыштоўвай.
      - Iдзi за мною.
      Жулi ўскрыкнула:
      - Пан камiсар, я прашу вас! Луi, кажы, што ведаеш, я заклiнаю цябе!
      Яны ўжо стаялi каля зашклёных дзвярэй кухнi. Вялiкi Луi азiрнуўся. Твар у яго быў барвовы, вочы блiшчалi. Хочучы перадаць свае пачуццi, ён зрабiў нейкую грымасу, якую нельга апiсаць словамi, i працягнуў руку да пляча сястры.
      - Жулi, клянуся табе...
      - Не чапай мяне!..
      Пасля кароткiх ваганняў ён ступiў у калiдор, азiрнуўся.
      - Паслухай...
      - Не! Не! Iдзi адсюль!
      Пачуўшы гэта, ён пасунуўся ўслед за Мэгрэ, спынiўся на ганку, хацеў азiрнуцца яшчэ раз, але перасiлiў сябе. Дзверы за iмi зачынiлiся. Не прайшлi яны i некалькiх метраў, як дзверы адчынiлiся i на ганак выскачыла Жулi. Яна паклiкала:
      - Луi!
      Але было позна. Шквальны вецер быў такi, што мужчыны не пачулi яе.
      Дождж умомант вымачыў iх дашчэнту, вецер, здалося, прадзьмуў наскрозь. Нiчога не было вiдаць, нават сцен шлюза. Раптам над iмi пачуўся голас:
      - Гэта ты, Луi?
      Гаварыў Ланэк, з борта шхуны. Ён пачуў крокi i высунуў галаву з люка. Пэўна, ён зразумеў, што матрос iшоў не адзiн, бо надта хутка сказаў па-брэтонску:
      - Ускоквай на бак, i змываемся.
      Мэгрэ зразумеў, але чакаў, бо не бачыў у цемрадзi, дзе пачынаецца i дзе канчаецца шхуна. Ён толькi няясна ўгадваў масiўную постаць Луi, яго мокрыя плечы, што блiшчалi пад дажджом.
      Х. ТРОЕ СА ШХУНЫ
      Вялiкi Луi зiрнуў на мора, якое ператварылася ў адну вялiзную чорную пляму, пасля ўпотайкi на Мэгрэ, пацiснуў плячыма i спытаўся ў камiсара:
      - Падымецеся на борт?
      Мэгрэ заўважыў, што Ланэк трымае нешта ў руках: гэта быў канец швартова. Угледзеўшыся, камiсар убачыў, як па берагавым кнехце слiзнуў, вяртаючыся на судна, трос. Значыць, трос быў проста накiнуты на кнехт, а абодва яго канцы былi замацаваны на палубе. Гэта дазваляла экiпажу "Сэн-Мiшэля" аддаць швартовы, не сыходзячы на бераг.
      Камiсар ступiў на стрынгер, скочыў на палубу. Услед за iм - Луi.
      Мэгрэ ведаў, што ў порце не было нiкога. Жулi, напэўна, рыдала цяпер на кухнi, трыста метраў адсюль, i калi не лiчыць яе, дык блiжэй за ўсiх да судна былi партавiкi ў цёплым шынку.
      Нягледзячы на хвалярэзы, мора ў порце было неспакойнае, i "Сэн-Мiшэль" то падымаўся, то апускаўся на хвалях, нiбы падпарадкоўваўся магутнаму подыху стыхii.
      У чэрнядзi ночы вiднелiся толькi слабыя жоўтыя водблiскi на вадзе i ў некаторых мясцiнах сушы. На носе судна кiвалася цьмяная капiтанава постаць: Ланэк здзiўлена паглядваў на Луi. На капiтане былi высокiя гумовыя боты, плашч-дажджавiк, зюйдвестка, у руках - канат.
      Нiхто нiчога не гаварыў, усе нечагась чакалi. Трое на шхуне асцярожна назiралi за Мэгрэ, такiм дзiўным сярод iх у сваiм палiто з аксамiтным каўняром i ў капелюшы, якi ён прытрымлiваў рукою.
      - Вы не адплывяце сёння ноччу! - сказаў ён.
      Нiхто не запярэчыў, хiба што Ланэк i Вялiкi Луi абмянялiся позiркамi, якiя, мабыць азначалi:
      "Адплывём усё-такi?"
      "Не варта".
      Парывы ветру рабiлiся такiя лютыя, што цяжка было ўтрымацца на нагах. Мэгрэ накiраваўся да знаёмага яму люка:
      - Пагаворым... Паклiчце таксама другога матроса...
      Ён вырашыў, што будзе лепш, калi ў тыле ў яго не застанецца нiкога. Усе чацвёра спусцiлiся па стромкай лесвiцы. Маракi знялi боты i плашчы. Гарэла падвешаная лямпа, на стале побач з марскою картаю ў тлустых плямах i алоўкавых паметках стаялi шклянкi.
      Ланэк кiнуў у печ два брыкеты вугалю. Ён не запрашаў госця выпiць i пазiраў на яго скрыва. Стары Сэлестэн сеў у дальнiм куце. Злы i ўстрывожаны, ён гадаў, нашто яго паклiкалi ў кубрык.
      Па адных толькi паставах маракоў можна было здагадацца, што нiхто не хацеў пачынаць размову, не ведаючы, чаго хоча ад iх Мэгрэ. Капiтан дапытлiва глядзеў на Вялiкага Луi, якi адказваў яму поўнымi адчаю позiркамi.
      Хiба ж мог Луi растлумачыць Ланэку тое, што ведаў, у двух словах?
      Адкашляўшыся, капiтан спытаўся:
      - Вы добра падумалi?
      Мэгрэ сядзеў на лаўцы, паклаўшы локцi на стол, i машынальна круцiў у руках засаленую шклянку.
      Вялiкi Луi стаяў, крыху нахiлiўшы галаву, каб не даставаць да столi. Ланэк рабiў выгляд, што нешта шукае ў шафе.
      - Пра што? - адказаў Мэгрэ на пытанне.
      - Не ведаю, якiя ў вас правы, але магу сказаць, што асабiста я падпарадкоўваюся толькi марскiм уладам. Адны яны могуць забаранiць судну ўвайсцi ў порт або выйсцi з яго.
      - Ну i што з таго?
      - Вы не даяце мне адплыць з Вiстрэама, а мне трэба ў Ларашэль, дзе мяне чакае новы груз. За кожны дзень спазнення я плачу няўстойку.
      Размова пачыналася блага: дужа сур'ёзны, бадай, афiцыйны тон быў у Ланэка. Мэгрэ ўжо чуў нешта падобнае: мэр пагражаў яму прыкладна гэтаксама, дый Жан Марцiно згадваў пра ўлады, толькi дыпламатычна.
      Мэгрэ з шумам удыхнуў паветра, кiнуў на маракоў хуткi позiрк, якi можна было б назваць гарэзлiвым.
      - Не прыкiдвайся хiтруном, - сказаў ён Ланэку па-брэтонску, - а лепш налi выпiць.
      Карта, якую пусцiў у ход камiсар, магла быць бiтаю.
      Але стары матрос першы здзiўлена павярнуўся да Мэгрэ.
      Разгладзiлiся маршчыны на твары ў Вялiкага Луi. Ланэк, якi яшчэ не зусiм адтаяў, спытаўся:
      - Вы брэтонец?
      - Не зусiм. Я з Луары, але вучыўся ў Нанце...
      Капiтан скрывiўся. Гэта была натуральная грымаса сапраўднага брэтонца з узбярэжжа, якi пачуў пра брэтонца з унутраных раёнаў, ужо не кажучы пра паўбрэтонца з Нанцкага раёна.
      - Няма больш таго галандскага джыну, што мы пiлi таго разу?
      Ланэк узяў бутэльку, паволi налiў у шклянкi. Здавалася, ён быў рады хоць чымсьцi заняцца. Што рабiць, ён яшчэ не ведаў. А Мэгрэ, дабрадушна ўсмiхаючыся, з люлькай у роце, ссунуўшы капялюш на патылiцу, уладкоўваўся ямчэй.
      - Можаш сесцi, Луi.
      Той сеў. Няёмкасць заставалася, але была яна ўжо iншая: гэтыя трое сердавалi на сябе за тое, што не адказвалi сардэчнасцю на сардэчнасць. I ўсё ж такi яны былi вымушаны пiльнавацца.
      - Ваша здароўе, хлопцы! Але прызнайцеся ўсё-такi, што, перашкаджаючы вам выйсцi ў мора сёння ноччу, я ратую вас ад добрае гойданкi.
      - Небяспечна ў асноўным, калi выходзiш з порта, - прамармытаў Ланэк, глынуўшы джыну. - Калi выйдзеш у адкрытае мора, ужо не страшна... Але праход небяспечны: плынь Орны, пясчаныя водмелi... Кожны год хто-небудзь ды сядзе...
      - А "Сэн-Мiшэль" нiколi не меў непрыемнасцей?
      Капiтан спешна пастукаў пальцамi па драўляным стале. Сэлестэн, пачуўшы пра непрыемнасцi, нешта незадаволена сказаў.
      - "Сэн-Мiшэль", можа быць, найлепшы паруснiк на ўзбярэжжы... Ну вось вам выпадак. Два гады назад у непраглядным тумане ён усiм днiшчам сеў на камянi каля ангельскага берага... Прыбой быў - звар'яцець, ды толькi... Другое судна так i засталося б сядзець на камянях, а наша, апынуўшыся на плаву ў наступны прылiў, нават у сухi док на агляд не стала заходзiць...
      Мэгрэ адчуваў, што ў такой гамонцы яны маглi б знайсцi агульную мову. Але яму не хацелася гутарыць усю ноч пра суднаваджэнне. Ад мокрай адзежы пачынала ўжо iсцi пара, на падлогу кроплямi сцякала вада. Да таго ж ён блага пераносiў гойданку, якая рабiлася ўсё больш прыкметная, - час ад часу судна нават ударалася бортам аб палi.
      - З вашай шхуны выйдзе неблагая яхта! - вымавiў ён, азiраючыся.
      На гэты раз Ланэк уздрыгнуў.
      - Але, магла б выйсцi, - паправiў ён. - Хiба што палубу трэба было б перарабiць ды ветразi зрабiць больш лёгкiмi, асаблiва ўверсе...
      - Нарвежац ужо ўсё падпiсаў, што трэба?
      Ланэк кiнуў на Вялiкага Луi хуткi позiрк. Той уздыхнуў. Гэтыя двое дорага б заплацiлi за хвiлiнку размовы сам-насам. Капiтан гадаў: пра што можна сказаць камiсару не баючыся?
      Вялiкi Луi маўчаў. Немагчыма было растлумачыць Ланэку, што адбываецца. Усё так складана! Вядома, зараз пачнуцца непрыемнасцi.
      Заставалася хiба што выпiць. Ён налiў сабе джыну, выпiў i, нiбы скарыўшыся, кiнуў на Мэгрэ позiрк, якi нельга было назваць варожым.
      - Якi нарвежац?
      - Ну, нарвежац, якi не зусiм нарвежац... Марцiно... Аднак ён не мог убачыць "Сэн-Мiшэль" у Трамсё: шхуна нiколi не хадзiла так далёка на поўнач?..
      - Але магла б гэта зрабiць. "Сэн-Мiшэль" спакойна дойдзе i да Архангельска.
      - Калi Марцiно стане сапраўдным уладальнiкам шхуны?
      Стары матрос усмiхнуўся.
      "Ну, ну, паглядзiм цяпер, што з гэтага выйдзе", - здавалася, казаў ён Луi i Ланэку.
      Капiтан не надта ўпэўнена вымавiў:
      - Не разумею, што вы гэтым хочаце сказаць.
      Мэгрэ штурхнуў яго ў бок.
      - Хiтрун!.. Ну, хлопцы, хопiць хмурыць iлбы, нiбыта на пахаваннi, i ўпарцiцца... Хоць вы i сапраўдныя брэтонцы, але досыць ужо... Марцiно абяцаў купiць шхуну... Дык купiць ён яе ўрэшце цi не?..
      I тут у галаве ў камiсара мiльганула здагадка.
      - Дайце мне рэестр экiпажа...
      Ён адразу ж адчуў дакладнасць удару.
      - Не ведаю, дзе ён...
      - Я ж прасiў цябе, Ланэк, не хiтраваць! Дай мне рэестр, я табе кажу!
      Мэгрэ прыкiнуўся грубым "свойскiм хлопцам". Капiтан, адчынiўшы шафу, дастаў збузаваны партфель, якi ад часу стаў шэры. У партфелi ляжалi дакументы, дзелавыя лiсты на бланках навiгацыйных кампанiй.
      У вялiзнай жоўтай папцы, новай на выгляд, камiсар убачыў аркушы паперы. Гэта i быў рэестр экiпажа. Складзены ён быў паўтара месяца назад, дакладна адзiнаццатага верасня, гэта значыць за пяць дзён да знiкнення капiтана Жарыса.
      "Шхуна "Сэн-Мiшэль", водазмяшчэннем 270 тон, абсталяваная для кабатажнага плавання. Уладальнiк - Луi Легран, з Пор-ан-Бэсэна. Капiтан - Iў Ланэк. Матрос - Сэлестэн Гроле".
      Вялiкi Луi зноў налiў сабе джыну. Разгублены Ланэк апусцiў галаву.
      - Вось яно як! Выходзiць, ты цяпер уладальнiк судна, Луi?
      Той не адказаў. Сэлестэн у сваiм куце жаваў тытунь.
      - Паслухайце, хлопцы, не будзем марнаваць часу. Я ненамнога дурнейшы за вас, хоць мала што разумею ў марскiх справах. Як вы думаеце?.. У Вялiкага Луi за душою нiводнага су*. А судна, як ваша, каштуе сама меней сто пяцьдзесят тысяч франкаў... Значыць, Луi купiў "Сэн-Мiшэля" некаму другому! Скажам, Жану Марцiно, якi чамусьцi не хоча, каб ведалi, што ён - уладальнiк шхуны... Ваша здароўе!
      * Манета ў пяць сантымаў, 1/20 франка.
      Сэлестэн пацiснуў плячыма, нiбы гэтая гiсторыя была яму вельмi агiдная.
      - Адзiнаццатага верасня, калi была прададзена шхуна, Марцiно быў у Фекане?
      Маракi нахмурылiся. Луi ўзяў кавалачак тытуню для жавання, якi ляжаў на стале, i адкусiў ад яго, а Сэлестэн мудрагелiста размалёўваў падлогу кубрыка пляўкамi.
      Размова перапынiлася, бо ў лямпе скончылася газа i яна капцiла. Прыйшлося пайсцi на палубу па бiтон. Ланэк вярнуўся ўвесь змоклы. З хвiлiну сядзелi ў цемры, i калi святло зноў запалiлася, усе заставалiся на сваiх месцах.
      - Марцiно быў там, я ў гэтым упэўнены! Ён купiў судна на iмя Вялiкага Луi, а Ланэк застаўся на iм капiтанам, можа, назаўсёды, а можа, толькi на нейкi час...
      - На нейкi час.
      - Выдатна! Я так i думаў! Якраз на той час, за якi "Сэн-Мiшэль" можа зрабiць адзiн незвычайны рэйс...
      Ланэк устаў, запалiў. У вачах у яго ясна вiднелася раздражненне.
      - Вы прыйшлi ў Вiстрэам. Ноччу шаснаццатага верасня шхуна стаяла ў порце. Дзе быў Марцiно?
      Капiтан зноў сеў. Ён абмяк, але гаварыць не збiраўся ўсё роўна.
      - Шаснаццатага верасня ранiцай "Сэн-Мiшэль" выходзiць у мора. Хто на борце? Марцiно ўсё яшчэ тут? А Жарыс?
      Мэгрэ не быў падобны нi на суддзю, нi на палiцэйскага. Голас у яго заставаўся зычлiвы, вочы - хiтрыя. Здавалася, ён гуляў з сябрукамi ў загадкi-адгадкi.
      - Вы iдзяце ў Ангельшчыну, пасля бераце курс на Галандыю. Гэта там Марцiно i Жарыс пакiдаюць шхуну? Бо iм трэба плыць далей. Я магу смела меркаваць, што яны адправiлiся ў Нарвегiю...
      Вялiкi Луi нешта прабурчаў...
      - Што ты кажаш?
      - Што ў вас нiчога не выйдзе.
      - Капiтан Жарыс быў ужо ранены, калi падняўся на борт? Цi яго ранiлi па дарозе? Альбо ўжо ў Скандынавii?
      Адказу камiсар ужо не чакаў.
      - Вы ўтрох працягваеце кабатажныя плаваннi, як i раней, але не пакiдаеце паўночных раёнаў, чакаеце лiста або тэлеграмы, у якiх былi б указаны час i месца сустрэчы. На тым тыднi вы стаiце ў Фекане, порце, дзе Марцiно сустрэў вас упершыню. Вялiкi Луi даведваецца, што капiтана Жарыса знайшлi ў Парыжы ў вельмi дзiўным стане i што яго прывязуць у Вiстрэам. Ён прыязджае сюды на цягнiку. У доме ў капiтана нiкога няма. Тады ён пакiдае сястры цыдулку i вяртаецца ў Фекан.
      Мэгрэ ўздыхнуў, распалiў не спяшаючыся люльку.
      - I вось мы падышлi да канца. Прыязджае Марцiно. Вы вяртаецеся ў Вiстрэам разам з iм. Пры ўваходзе ў порт ён сыходзiць з судна - доказ таго, што ён не хоча, каб яго бачылi. Пасля адбываецца сустрэча памiж iм i Вялiкiм Луi на дразе... Ваша здароўе.
      Ён налiў сабе джыну, выпiў, адчуваючы на сабе змрочныя позiркi маракоў.
      - Урэшце, каб усё зразумець, застаецца адно высветлiць, навошта Вялiкi Луi хадзiў да мэра, у той час як Марцiно паехаў у Парыж. Даволi дзiўнае даручэнне: адлупцаваць чалавека, дужа вядомага сваёй пераборлiвасцю ў знаёмствах!
      Прыгадаўшы, як ён лупцаваў мэра, Вялiкi Луi мiжволi расплыўся ў шчаслiвай усмешцы.
      - Вось так, сябры мае! А цяпер пастарайцеся зразумець, што ўсё роўна клубок разблытаецца. Дык цi ж не здаецца вам, што лепш зрабiць гэта адразу?
      Мэгрэ выбiў люльку, пастукаўшы ёю па абцасе свайго чаравiка, набiў яе зноў. Сэлестэн ужо спаў: хроп, разявiўшы рот. Вялiкi Луi, нахiлiўшы галаву, разглядваў брудную падлогу. Ланэк дарэмна спрабаваў, кiдаючы на яго позiрк, хоць без слоў параiцца, як тут быць.
      Нарэшце капiтан сказаў:
      - Нам няма чаго сказаць.
      На палубе пачуўся шум, усё роўна як бы ўпала нешта цяжкае. Мэгрэ ўздрыгнуў. Вялiкi Луi высунуў галаву ў люк - на лесвiцы вiднелiся толькi яго ногi.
      Калi б ён вылез, камiсар, вiдавочна, выбраўся б наверх сам. Цяпер чуваць было толькi шум дажджу i скрып шкiваў.
      Колькi часу Луi разглядваў, што б там такое магло здарыцца? Сама больш паўхвiлiны. Матрос спусцiўся, валасы ў яго прылiплi да лоба, па твары цякла вада. Тлумачыць нiчога не стаў.
      - Што там такое? - спытаўся ў яго Ланэк.
      - Шкiў ударыўся аб рэлiнгi.
      Капiтан падкiнуў у печ вугалю. Кiнуў на Луi дапытлiвы позiрк. Пасля патрос за плячо Сэлестэна.
      - Iдзi пастаў шкот на бiзань-мачце.
      Матрос цёр вочы, нiчога не разумеючы. Ланэку прыйшлося паўтарыць яшчэ раз. Тады Сэлестэн накiнуў плашч, насунуў на галаву зюйдвестку, падняўся па лесвiцы, усё яшчэ сонны i, вядома, незадаволены, што трэба выходзiць на холад i дождж.
      Чуваць было, як ён грымеў сваiмi сабо, ходзячы па палубе акурат над галовамi тых, што засталiся ў кубрыку. Вялiкi Луi налiў сабе цi не шостую ўжо шклянку - але не п'янеў зусiм.
      Усё тыя ж няправiльныя рысы крыху азызлага твару, вылупленыя вочы. Выглядаў ён, як чалавек, што панура брыдзе па жыццi.
      - Што ты пра гэта думаеш, Луi?
      - Пра што?
      - Ну, што ты хiтруеш? Ты падумаў пра сваё становiшча? Хiба не разумееш, што расплачвацца прыйдзецца табе? Спачатку - тваё мiнулае. Ты ж былы катаржнiк! Пасля ты робiшся гаспадаром гэтага судна, хоць у цябе не было нi су! Жарыс не хацеў бачыць цябе больш у сваiм доме, бо ты надта часта цягнуў з сястры грошы! "Сэн-Мiшэль" стаiць у Вiстрэаме ў ноч выкрадання капiтана! Ты знаходзiшся тут i тае ночы, калi яго атруцiлi... Нарэшце, твая сястра атрымлiвае па завяшчаннi трыста тысяч франкаў!..
      Цi думаў цяпер увогуле пра што-небудзь Вялiкi Луi? Позiрк у яго быў пусты-пусты i абсалютна нерухомы.
      - Што ён там робiць! - занепакоiўся Ланэк, гледзячы на адчынены люк, з якога сцякала на падлогу вада - назбiралася ўжо добрая лужа.
      Мэгрэ выпiў яшчэ крыху. Мала, але даволi, каб ударыла ў галаву кроў, асаблiва ў гэтай заблытанай сiтуацыi. Досыць, каб разамлець ад розных думак, звязаных з жыццём маракоў, што сядзелi насупраць яго...
      Цяпер, калi ён добра ведаў усiх трох, ён без цяжкасцi ўяўляў сабе, як праходзiлi iх днi на борце "Сэн-Мiшэля", што быў iм светам.
      Адзiн - на ложку, амаль заўсёды адзеты. На стале - бутэлька i брудныя шклянкi. Другi - на палубе, чуваць, як ён ходзiць па ёй, стукаючы сабо... А яшчэ гэты глухi рокат мора, што нiколi не ацiхае... Ледзь свецiцца компас... Святло лiхтара, якi матляецца на фок-мачце... Вочы няспынна ўзiраюцца ў цемрадзь, шукаюць светлячок маяка... Дзень пры днi - пiрсы, пагрузка, разгрузка... Пасля - два-тры днi адпачынку, якiя з ранку да вечара праходзяць у шынках, такiх падобных адзiн на адзiн...
      Наверсе пачуўся нейкi няясны шум. Вялiкi Луi, здавалася, таксама задрамаў. Маленькi будзiльнiк паказваў ужо тры гадзiны. Бутэлька была амаль пустая...
      Вiдаць, у такую самую ноч i знiк капiтан Жарыс... У кубрыку было гэтаксама душна, пахла потам i спiртным, горача была напалена печ... Цi сядзеў тады ён разам з iмi, змагаючыся са сном?..
      Раптам на палубе пачулiся нейкiя галасы. Вецер быў вельмi моцны, i да кубрыка даносiлiся толькi асобныя гукi.
      Мэгрэ ўстаў, нахмурыў бровы, убачыў, як налiваў сабе джыну Ланэк. Нахiлiўшы галаву, драмаў Вялiкi Луi. Вочы ў яго былi ўжо прыплюшчаныя.
      Мэгрэ намацаў у кiшэнi рэвальвер, узняўся па прыступках стромкай лесвiцы.
      Люк быў якраз такой шырынi, каб праз яго мог пралезцi чалавек, а камiсар быў шырокi ў плячах.
      Таму Мэгрэ нават абараняцца не змог: толькi ён высунуў галаву з люка, як на рот яму накiнулi павязку i завязалi яе на патылiцы.
      Зрабiў гэта Сэлестэн i яшчэ нехта, той самы чалавек, якi быў да таго на палубе са старым матросам.
      А знiзу ў яго выхапiлi рэвальвер i звязалi яму рукi за спiнаю.
      Мэгрэ з усяе сiлы брыкнуў нагою i трапiў, здаецца, у чыйсьцi твар. Але прайшло якое iмгненне, i яму канатам звязалi ногi.
      - Цягнi! - абыякава сказаў Вялiкi Луi.
      А зрабiць гэта было нялёгка: Мэгрэ быў цяжкi. Знiзу яго падштурхоўвалi, зверху цягнулi.
      Дождж падаў стромкай сцянаю. Вецер урываўся ў бухту з неверагоднай сiлаю.
      Мэгрэ здалося, што людзей было чацвёра. Было зусiм цёмна: лiхтар патушылi. Да таго ж збiваў з панталыку i раптоўны пераход з цяпла i святла да ледзяной цемрадзi...
      - Раз... два... Хоп!..
      Яго раскачалi, як нейкi мяшок. Ён падляцеў даволi высока i ўпаў на мокрыя камянi пiрса. Вялiкi Луi падышоў да яго, аглядзеў вяроўкi, каб пераканацца, што звязаны камiсар надзейна. На нейкi час твар былога катаржнiка наблiзiўся да твару Мэгрэ. Камiсару здалося, што рабiў Луi ўсё гэта з вельмi змрочным выглядам, неахвотна.
      - Трэба будзе сказаць сястры... - пачаў ён...
      Што сказаць? Ён i сам не ведаў. На шхуне чулiся хуткiя крокi, скрып, каманды напаўголаса. Паставiлi ўжо клiверы, па мачце паволi падымаўся грот.
      - Трэба будзе сказаць, але, трэба будзе сказаць ёй, што калi-небудзь мы яшчэ ўбачымся... I, магчыма, з вамi таксама...
      Ён цяжка ўскочыў на судна. Мэгрэ ляжаў тварам да мора. Лiхтар на канцы фала даставаў да верху мачты. Каля штурвала вiднелася чыясьцi чорная постаць.
      - Адчальваем!
      Вакол кнехтаў заслiзгалi канаты, якiя цягнулi з судна. Залапаталi ветразi. Нос шхуны адышоў ад паляў, i судна развярнулася ледзь не на трыста шэсцьдзесят градусаў - такi моцны быў парыў ветру.
      Але рулявы здолеў усё ж выраўняць шхуну. На iмгненне "Сэн-Мiшэль" замёр на месцы - i паплыў памiж пiрсамi...
      Яго чорная маса на вачах знiкала ў непрагляднай цемрадзi... На палубе свяцiлася нейкая кропка... Высока на мачце - другая... Яна здавалася зоркаю, што згубiлася ў штармавым небе...
      Мэгрэ i паварухнуцца не мог. Ляжаў у лужыне, на краi бясконцага прасцягу...
      Напэўна, яны разап'юць цяпер там, на шхуне, бутэльку джыну - для настрою. Хто-небудзь падкiне ў печ пару брыкецiн.
      Адзiн стаiць каля руля... Астатнiя ляжаць у сырых. ложках.
      Чамусьцi здавалася, што сярод кропляў, якiя сцякалi па твары, адна была саланейшая за iншыя.
      Вялiкi i дужы чалавек, бадай, сама мужны ва ўсёй крымiнанальнай палiцыi Францыi, ляжаў каля кнехта, на краi пiрса - i разумеў, што знайсцi яго змогуць, вiдаць, толькi ранiцай.
      Калi б ён мог павярнуцца, дык убачыў бы маленькi драўляны будыначак "Марацкага прытулку", у якiм нiкога ўжо не было.
      ХI. ВОДМЕЛЬ "ЧОРНЫЯ КАРОВЫ"
      Мора хутка адступала. Мэгрэ чуў, як бiлiся хвалi - спачатку ў канцы пiрсаў, потым далей, на пясчаным беразе, з якога сплывала вада.
      Як заўсёды, з адлiвам ацiхаў i вецер. Стрэлы дажджу радзелi, i калi на досвiтку пачалi святлець сама нiзкiя хмары, начны лiвень ператварыўся ў iмжысты дождж, яшчэ больш халодны.
      Пакрысе з цемры выступала ўсё, што патанула ў ёй ноччу. Угадвалiся касыя мачты рыбацкiх лодак, што ляжалi цяпер, у адлiў, на прыбярэжнай цiне.
      Дзесьцi вельмi далёка ад берага мыкалi каровы. Царкоўны звон нягучнымi ўдарамi сцiпла заклiкаў да ютранi - значыць, было ўжо сем гадзiн.
      Але трэба было яшчэ чакаць: дарога ў царкву праходзiла не цераз порт. Шлюзаўшчыкам да пачатку прылiву няма чаго тут рабiць. Хiба што мог завiтаць выпадкова якi-небудзь рыбак... Ды толькi наўрад цi нават i рыбакi вылазяць з ложка ў такое надвор'е...
      Цяпер, думаў Мэгрэ, ён, мусiць, падобны на мокрую груду ануч... Камiсар уяўляў сабе ўсе ложкi Вiстрэама, самавiтыя драўляныя ложкi з вялiзнымi пухавiкамi, у якiх пад цёплымi коўдрамi лянiва песцяцца жыхары гарадка, непрыязна паглядаючы на бледны прамавугольнiк акна. I, бадай што, кожны з вiстрэамцаў усё адцягвае i адцягвае той момант, калi прыйдзецца ўсё ж нарэшце ступiць на халодную падлогу босымi нагамi.
      Цiкава, цi спiць яшчэ Люка? Можа быць, яго таксама звязалi?.. Iнакш як растлумачыць тое, што ўначы на борце "Сэн-Мiшэля" з'явiўся нейкi iншы чалавек - напэўна, Марцiно?.. Або... мэр?!. Цi ёсць яшчэ якi-небудзь удзельнiк гэтай заблытанай гiсторыi?..
      Пакуль што камiсар абмалёўваў сабе сiтуацыю так: Жану Марцiно ўдалося нейкiм чынам вызвалiцца з-пад нагляду iнспектара. Пасля Марцiно падышоў да "Сэн-Мiшэля" i пачуў яго, Мэгрэ, голас. Цярплiва чакаў, калi хто-небудзь выйдзе на палубу. А калi Вялiкi Луi высунуў галаву з люка, нарвежац даў яму знак - можа, шапнуў, можа, перадаў цыдулку - як паводзiць сябе далей.
      Зрабiць астатняе было няцяжка. Шум на палубе. Пасылаюць наверх Сэлестэна. Той перагаворваецца з Марцiно. А пачуўшы галасы, нельга было не выбрацца з кубрыка.
      I як толькi ён высунуўся з люка, двое наверсе заткнулi яму рот, а Ланэк i Луi звязалi рукi i ногi.
      Цяпер шхуна, пэўна, далёка ад зоны тэрытарыяльных водаў, якую аддзяляюць ад берага толькi тры мiлi. Калi толькi яны не зойдуць у якiсьцi французскi порт, што малаверагодна, затрымаць iх будзе ўжо немагчыма.
      Мэгрэ не варушыўся, бо пры кожным руху пад палiто цякла вада.
      Прыцiснуўшы вуха да зямлi, ён чуў розныя гукi, пазнаваў iх адзiн за адным. Так ён пазнаў шум помпы ў Жарысавым садзе.
      Значыць, Жулi ўстала. Надзела сабо i пайшла пампаваць ваду, каб памыцца. Але ўсё роўна дзяўчына нiкуды не пойдзе з дому.
      Крокi... Нейкi чалавек перайшоў мост i ступiў на мураваны пiрс... Iшоў ён павольна... Кiнуў нешта ў лодку, мусiць, звязку вяровак...
      Рыбак?.. Мэгрэ з цяжкасцю павярнуў галаву i ўбачыў яго метраў за дваццаць ад сябе. Чалавек збiраўся спусцiцца па жалезнай лесвiцы, што вяла ў мора. Нягледзячы на кляп, камiсару ўдалося цiха прастагнаць.
      Рыбак азiрнуўся, убачыў чорную груду, доўга i недаверлiва пазiраў на яе, нарэшце рашыўся падысцi.
      - Што вы тут робiце?
      Ён, вiдавочна, чуў пра меры засцярогi, неабходныя пры выяўленнi злачынства, бо памяркоўна сказаў:
      - Мусiць, трэба спачатку пашукаць палiцыю.
      Але кляп усё ж такi выняў. Камiсар пачаў тлумачыць, што з iм здарылася, i рыбак не надта ўпэўнена стаў развязваць вяроўкi, лаючы таго, хто завязаў такiя мудрагелiстыя вузлы.
      У шынку служанка расчынiла аканiцы. Мора па-ранейшаму было неспакойнае, хоць вецер i сцiх. Але яно ўжо не шумела так раз'юшана, як ноччу. Хвалi з адкрытага мора дасягалi на пясчаных водмелях трох метраў вышынi i разбiвалiся з глухiм грукатам - стваралася ўражанне, што трасецца зямля.
      Рыбак, невысокi, зарослы барадою стары, усё яшчэ глядзеў на Мэгрэ з недаверам, не ведаючы, што рабiць.
      - Трэба было б усё ж паведамiць пра вас у палiцыю.
      - Ды кажу ж вам, што я сам палiцыя - толькi ў цывiльным!
      - Жандар у цывiльным? - перапытаў стары.
      Яго позiрк слiзнуў па паверхнi мора, прабег па лiнii гарызонта i спынiўся раптам на нейкай кропцы справа ад пiрса, у кiрунку Гаўра. Праз якую хвiлiнку стары перавёў спалоханыя вочы на Мэгрэ.
      - Ну, што там такое?
      Рыбак быў такi ўсхваляваны, што не адказваў. Камiсар усё зразумеў, як толькi глянуў на небакрай.
      Вiстрэамская бухта абязводнела. На адлегласцi больш чым мiлi скрозь вiднеўся пясок, колеру спелага жыта, i толькi недзе ўдалечынi бушавалi яшчэ белыя ад шуму хвалi.
      Справа ад пiрса, прыкладна з кiламетр, сядзела на мелi нейкае судна. Адна яго палова ляжала на пяску, другая заставалася ў вадзе. Хвалi з сiлаю разбiвалiся аб яго корпус.
      Дзве мачты, адна з якiх - квадратная. Шхуна з Пэнполя. Вiдаць, "Сэн-Мiшэль".
      У тым баку ўсё было мярцвяна-бледнага колеру: мора i неба злiвалiся.
      У гэтай шэранi вылучалася чорнаю кропкаю судна, якое села на мель.
      - Надта позна выйшлi ў мора пасля прылiву, - заўважыў уражаны вiдовiшчам рыбак.
      - Такое часта бывае?
      - Здараецца! Вада ў праходзе стаяла нiзка. Вось iх i выкiнула цячэннем ракi на водмелi "Чорных кароў"...
      Наўкол - панурая цiшыня. У iмжыстым дажджы паветра здавалася ватным. Гледзячы на судна, якое выступала з вады, цяжка было ўявiць, што яго экiпажу пагражала якаясьцi небяспека.
      Але калi яно села на мель, мора яшчэ даставала да дзюнаў. Не менш дзесяцi радоў раз'юшаных хваляў!
      - Трэба папярэдзiць начальнiка порта...
      Дробная дэталь: рыбак машынальна павярнуўся да Жарысавага дома, пасля паволi вымавiў:
      - Праўда што...
      I пайшоў у другi бок. Шхуну, мабыць, прыкмецiлi з iншага месца, хутчэй за ўсё з царкоўнага цвiнтара, бо да iх наблiжалiся капiтан Дэлькур i яшчэ трое. Начальнiк порта пацiснуў камiсару руку, не прыкмецiўшы нават, што той прамок да нiткi.
      - Я ж iм казаў!
      - Яны папярэдзiлi, што выходзяць?
      - Не. Але калi я ўбачыў, як яны тут швартуюцца, дык падумаў, што яны не будуць чакаць прылiву. Ну, i параiў Ланэку сцерагчыся цячэння...
      Iшлi па пяску, па лужынах, ногi загразалi па шчыкалаткi. Дабралiся з цяжкасцю, страцiўшы шмат часу.
      - Гэта iм небяспечна? - спытаўся Мэгрэ.
      - Iх ужо няма на борце! Iнакш яны падавалi б сiгналы трывогi, узнялi б флаг бедства, - адказаў Дэлькур.
      I раптам заклапочана дадаў:
      - Вось толькi шлюпкi ў iх не было... Памятаеце?.. Калi параход прывёў шлюпку, яе паставiлi ў шлюз...
      - Ну i што вы думаеце?
      - Значыць, дабралiся да берага плывам... Цi хутчэй за ўсё...
      Дэлькур адчуваў сябе нiякавата. Яго нешта трывожыла.
      - Дзiўна, што яны не паставiлi шхуну на падпоры, каб яна не легла на борт... Калi толькi адразу не перавярнулася... Ну i ну!..
      Падышлi блiжэй. Камiсар канчаткова зразумеў, у якой бядзе апынулася судна. Бачны быў зялёны кiль, да якога прылiплi ракаўкi.
      Маракi ўжо разглядвалi шхуну з усiх бакоў, шукалi пашкоджаннi, але нiчога не знаходзiлi.
      - Проста селi на мель...
      - Нiчога сур'ёзнага?
      - З блiжэйшым прылiвам буксiр выцягне - не сумняваюся... Не разумею толькi...
      - Чаго вы не разумееце?
      - Чаму яны пакiнулi судна... Хлопцы не з баязлiвых... Дый ведаюць, што шхуна многае можа вытрымаць... Вы паглядзiце толькi, што гэта за судна!.. Гэй, Жан-Бацiст!.. Схадзi пашукай лесвiцу...
      Без лесвiцы немагчыма было залезцi на шасцiметровы борт нахiленай шхуны.
      - Не трэба!
      Са шхуны звешваўся парваны вант. Зачапiўшыся за яго, Жан-Бацiст ускараскаўся па iм, нiбы малпа, пагайдаўся колькi секунд у паветры i саскочыў на палубу. Праз некалькi хвiлiн ён спусцiў унiз канец вяровачнай лесвiцы.
      - На борце нiкога?
      - Нiкога!
      На беразе за некалькi кiламетраў вiднелiся дамы гарадка Дзiў, заводскiя комiны. Можна было разгледзець абрысы Кабура, Улгата, скалiсты выступ, за якiм хавалiся Давiль i Трувiль.
      Каб выканаць да канца свой абавязак, Мэгрэ падняўся па лесвiцы. Але адчуў сябе на нахiленай палубе не надта ўпэўнена. Адчуванне небяспекi было большае, чым на маленькiм судне ў час страшнага шторму!
      У кубрыку - асколкi разбiтага шкла, расчыненыя шафы...
      Начальнiк порта не ведаў, што i рабiць. Шхуна ж не была яго ўласным суднам! Пачынаць здымаць яе з мелi, выклiкаць буксiр з Трувiля, узяць на сябе адказнасць за ўсё, што трэба рабiць у такiм выпадку?
      - Калi пакiнуць тут шхуну да наступнага прылiву - капцы! - змрочна сказаў Дэлькур.
      - Добра, паспрабуйце зрабiць усё, што ў вашых сiлах... Скажаце, што гэта я загадаў...
      Нiколi яшчэ дагэтуль трывога не была такая цяжкая, не прыгнятала так, як цяпер. Людзi мiжволi паглядвалi ў бок пустынных дзюнаў, усё роўна як чакалi, што адтуль з'явяцца Ланэк, Вялiкi Луi, Сэлестэн...
      I дарослыя i дзецi iшлi з вёскi ў порт. Калi Мэгрэ падыходзiў да Вiстрэама, насустрач яму выбегла Жулi.
      - Гэта праўда?.. Яны пацярпелi крушэнне?..
      - Не... Селi на мель... Такi дужы хлопец, як ваш брат, павiнен быў выбрацца...
      - Дзе ён?
      Нiякавата адчуваў сябе камiсар у гарадку. Толькi ён падышоў да гатэля "Унiверсаль", гаспадар спытаў:
      - Я яшчэ не бачыў двух вашых сяброў. Будзiць iх?
      - Не трэба...
      Мэгрэ сам падняўся ў нумар Люка, якi ляжаў на ложку, звязаны гэтаксама надзейна, як i Мэгрэ якую гадзiну назад.
      - Зараз усё растлумачу...
      - Не трэба!.. Хадзем...
      - Ёсць што новае? Ну i змоклi вы!.. Дасталася вам, вiдаць...
      Мэгрэ прывёў яго на пошту насупраць у верхняй частцы гарадка. Тыя, хто мог, беглi на бераг, астатнiя стаялi на ганках.
      - Ты што, абаранiцца не змог?
      - Ён мяне на лесвiцы скруцiў... Падымалiся на другi паверх... Ён iшоў ззаду... Раптам схапiў мяне за нагу - i ўсё гэта здарылася так хутка, што я i пальцам не паспеў варухнуць. Вы ж яго бачылi!
      Убачыўшы Мэгрэ, усе разгубiлiся. Можна было падумаць, што ён усю ноч праседзеў па шыю ў вадзе. На пошце ён нават не змог пiсаць: папера намакала ад вады, што сцякала з яго адзежы.
      - Вазьмi пяро... Тэлеграмы ва ўсе мэрыi i жандарскiя аддзяленнi дэпартамента... Дзiў, Кабур, Улгат... Паўднёвыя пасёлкi таксама: Люк-сюр-Мэр, Льён, Кутанс... Правер па карце... Усе вёсачкi на дзесяць кiламетраў ад Вiстрэама... Прыкметы чатырох: Луi, Марцiно, Ланэка, Сэлестэна... Калi адправiш тэлеграмы, тэлефануй у блiжэйшыя мэрыi i аддзяленнi, каб выйграць яшчэ час...
      Пакiнуўшы iнспектара займацца тэлеграмамi i тэлефоннымi перагаворамi, Мэгрэ заскочыў у шынок насупраць пошты, выпiў залпам шклянку гарачага грогу. Прыпаўшы да акна, у камiсара цiкаўна ўзiралiся хлапчукi.
      Вiстрэам прачнуўся. Усе хвалявалiся, нервавалiся, глядзелi на мора або спускалiся да берага, перадавалi навiны, якiя абрасталi рознымi дэталямi i рабiлiся неверагодныя.
      Па дарозе Мэгрэ сустрэў старога рыбака, якi вызвалiў яго ранiцай.
      - Ты не расказваў, што...
      - Я сказаў, што знайшоў вас, - абыякава адказаў стары.
      Камiсар даў яму дваццаць франкаў i зайшоў у гатэль пераапрануцца. Праймалi дрыжыкi. Кiдала то ў гарачку, то ў холад. Мэгрэ глянуў у люстра. Шчацiнне, пад вачыма - мяшкi. Аднак, нягледзячы на стомленасць, галава была ясная. Нават больш ясная, чым звычайна. Ён паспяваў усё заўважыць вакол сябе, адказваў людзям, задаваў iм пытаннi - i рабiў усё гэта з бездакорнай логiкай.
      Калi ён вярнуўся на пошту, было каля дзесяцi гадзiн. Люка заканчваў тэлефонныя перагаворы. Тэлеграмы былi ўжо адпраўлены. На яго пытаннi жандары адказвалi, што пакуль нiчога асаблiвага не прыкмецiлi.
      - Мадэмуазель, пан Гранмэзон не заказваў тэлефоннай размовы?
      - Гадзiну назад... З Парыжам...
      Яна назвала яму нумар. Камiсар пагартаў тэлефонны даведнiк i зразумеў, што гэта нумар апарата ў калежы "Станiслаў".
      - Мэр часта заказвае гэты нумар?
      - Нярэдка. Здаецца, гэта пансiён, дзе вучыцца яго сын.
      - Але, у яго ёсць сын. Гадоў пятнаццацi, так?
      - Мусiць, так. Але я нiколi яго не бачыла.
      - Пан Гранмэзон не званiў у Кан?
      - Не, але званiлi яму. З Кана. Нехта з родных цi служачых, бо званок быў з дому.
      Затрашчаў тэлеграф. Дэпеша ў порт: "Буксiр Атос будзе рэйдзе поўдзень. Подпiс: параходства Трувiля".
      Нарэшце званок з палiцыi з Кана:
      - Панi Гранмэзон прыбыла ў Кан у чатыры гадзiны ранiцы. Ноч правяла дома, на вулiцы Дзюфур. Толькi што выехала на машыне ў Вiстрэам.
      * * *
      Калi Мэгрэ зiрнуў з порта на бераг, то ўбачыў, што мора адступiла ўжо далёка i "Сэн-Мiшэль" заставаўся недзе на паўдарозе памiж вадою i дзюнамi. Усе з трывогай глядзелi на гарызонт. Асаблiва змрочны быў капiтан Дэлькур.
      Сумненняў не заставалася. З адлiвам вецер сцiх, але ў поўдзень, калi пачнецца прылiў, узнiмецца сапраўдная бура. Гэта адчувалася па колеры неба яно было нейкае непрыемна шэрае, хваляў - дзiўна зялёных.
      - Мэра нiхто не бачыў?
      - Служанка перадавала мне ад яго iмя, што яму нездаровiцца i што ён даручае мне кiраваць работамi па ратаваннi судна.
      Засунуўшы рукi ў кiшэнi, Мэгрэ павольна накiраваўся да вiлы. Пазванiў. Чакаў, калi яму адчыняць, хвiлiн дзесяць.
      Служанка хацела нешта яму растлумачыць. Не слухаючы яе, камiсар пайшоў па калiдоры. У яго быў такi рашучы выгляд, што яна змоўкла i пабегла да дзвярэй кабiнета.
      - Гэта камiсар! - крыкнула яна.
      Мэгрэ ўвайшоў у пакой, добра ўжо яму знаёмы, кiнуў капялюш на крэсла i кiўком галавы паздароўкаўся з мэрам, якi сядзеў, выцягнуўшы ногi, у фатэлi.
      Сляды ўчарашнiх пабояў адразу ж кiдалiся ў вочы: мэраў твар быў ужо не чырвоны, а сiнi. Палаў камiн.
      Было вiдаць, што Гранмэзон вырашыў маўчаць i нават не зважаць на камiсара. Мэгрэ паводзiў сябе гэтаксама. Ён зняў палiто, падышоў да камiна, павярнуўся спiнай да агню, нiбы толькi пра тое i думаў, каб сагрэцца. Полымя апякала яму лыткi. Ён часта пыхкаў люлькаю.
      - Да вечара справа будзе скончана! - вымавiў ён нарэшце, быццам сам сабе.
      Мэр па-ранейшаму спрабаваў iгнараваць камiсара. Узяўшы газету, якая ляжала побач, стаў рабiць выгляд, што чытае.
      - Можа, вам прыйдзецца з'ездзiць з намi, скажам, у Кан.
      - У Кан?
      Гранмэзон узняў галаву i нахмурыўся.
      - Але, у Кан! Варта было б сказаць вам пра гэта раней, тады б панi Гранмэзон не трэба было ехаць сюды.
      - Не разумею, якое дачыненне можа мець мая жонка...
      - Да гэтай гiсторыi? - скончыў Мэгрэ. - I я таксама не разумею!
      Камiсар прайшоў да пiсьмовага стала, на якiм ляжалi запалкi, зноў распалiў люльку.
      - Зрэшты, гэта няважна, - сказаў ён ужо больш спакойна, - бо хутка ўсё высветлiцца... Дарэчы, ведаеце, хто цяпер уладальнiк "Сэн-Мiшэля", якога збiраюцца зняць з мелi?.. Вялiкi Луi!.. Дакладней, мусiць, не ўладальнiк, а падстаўная асоба, якая дзейнiчае ў iнтарэсах Марцiно...
      Мэр стараўся ўгадаць, у якiм кiрунку працуе камiсарава думка. Але пытанняў не задаваў i ўвогуле размовы не падтрымлiваў.
      - Зараз вы зразумееце сувязь. Вялiкi Луi купляе "Сэн-Мiшэль" гэтаму самаму Марцiно за пяць дзён да знiкнення Жарыса... Гэта адзiнае судна, якое пакiнула Вiстрэам адразу ж пасля гэтай падзеi. Яно заходзiць у Ангельшчыну i Галандыю. I ў мяне ёсць факты, якiя дазваляюць мне сцвярджаць, што да таго як апынуцца ў Парыжы, капiтан Жарыс пабываў у Нарвегii... А Марцiно ж - нарвежац...
      Мэр уважлiва слухаў.
      - Гэта не ўсё. Марцiно вяртаецца ў Фекан, каб сесцi на "Сэн-Мiшэль". Вялiкi Луi, яго давераная асоба, знаходзiцца тут за некалькi гадзiн да смерцi Жарыса. Крыху пазней прыходзiць "Сэн-Мiшэль" з Марцiно на борце... А сёння ноччу гэты самы Марцiно спрабуе ўцячы разам з большасцю тых, каго я прасiў застацца тут у маiм распараджэннi... Толькi вас i знайшоў на месцы!
      Мэр маўчаў. Толькi ўздыхнуў.
      - Застаецца высветлiць, навошта Марцiно вярнуўся ў Вiстрэам, чаму спрабаваў дабрацца да Парыжа, а таксама чаму вы загадалi па тэлефоне жонцы тэрмiнова ехаць назад.
      - Спадзяюся, вы не намякаеце на тое, што...
      - Я? Ну што вы? Чуеце? Шум матора. Iду ў заклад, што гэта прыехала з Кана панi Гранмэзон. Магу я папрасiць вас нiчога ёй не казаць? Будзьце ласкавы.
      Званок. Крокi служанкi ў калiдоры. Адгалоскi прыцiшанай размовы, потым служанчын твар у прыадчыненых дзвярах. Але чаму яна маўчыць? Чаму так трывожна паглядвае на гаспадара?
      - Ну, што яшчэ? - з нецярпеннем спытаўся мэр.
      - Бачыце...
      Мэгрэ адштурхнуў яе, выскачыў у калiдор, у якiм убачыў аднаго толькi шафёра ў лiўрэi.
      - Вы згубiлi панi Гранмэзон па дарозе? - спытаўся ён, працiнаючы шафёра вачыма.
      - Яна...
      - Дзе яна вас пакiнула?
      - На развiлку дарог на Кан i Давiль. Яна дрэнна сябе адчувала.
      Мэр, якi застаўся ў кабiнеце, узняўся. Ён часта дыхаў, твар у яго стаў яшчэ больш змрочны.
      - Пачакайце мяне! - крыкнуў ён шафёру.
      Але, сутыкнуўшыся з Мэгрэ, якi заступiў дарогу, спынiўся перад яго магутнай постаццю.
      - Мяркую, вы згодзiцеся, што...
      - Поўнасцю згодзен. Мы павiнны ехаць туды.
      ХII. НЯСКОНЧАНЫ ЛIСТ
      Машына спынiлася на развiлцы. Дамоў тут не было, i шафёр азiрнуўся, каб атрымаць новае распараджэнне. З таго моманту, як яны выехалi з Вiстрэама, Гранмэзон здаваўся iншым чалавекам.
      На вiле ён кантраляваў сябе i думаў пра сваю годнасць нават у сама складаных для яго сiтуацыях.
      Зусiм не тое было цяпер! Пэўна, яго ахапiла панiка. I гэта было тым больш адчувальна, што твар у яго ад пабояў лiтаральна ссiнеў. Позiрк быў неспакойны.
      Калi машына спынiлася, ён дапытлiва зiрнуў на Мэгрэ, i камiсар, успомнiўшы, як яшчэ ўчора вечарам расказваў яму мэр пра сваё расследаванне, не вытрымаў.
      - Што будзем рабiць? - спытаўся ён, тоячы ўсмешку.
      Нi на дарозе, нi ў навакольных садах не было нi душы. Вядома, панi Гранмэзон выйшла з машыны не для таго, каб пасядзець на абочыне. Калi яна, дабраўшыся да гэтае мясцiны, адаслала шафёра - значыцца, у яе была прызначана тут сустрэча цi яна прыкмецiла чалавека, з якiм хацела пагаманiць без сведкаў.
      Лiсце на дрэвах было вiльготнае. Зямля патыхала перагноем. Каровы, не перастаючы жаваць, глядзелi нерухомымi вачыма на машыну.
      А мэр усё ўзiраўся ў сады, бы хацеў працяць iх поглядам, так спадзяваўся ўбачыць жонку за якiм-небудзь плотам цi дрэвам.
      - Глядзiце! - сказаў Мэгрэ, нiбы дапамагаючы нявопытнаму памочнiку.
      На дарозе ў Дзiў вiднелiся сляды шынаў. Вiдаць было, што тут спынялася нейкая машына, якая з цяжкасцю развярнулася на вузкай дарозе i паехала назад.
      - Стары грузавiчок... Паехалi, шафёр!
      Ад'ехалi недалёка. Задоўга да ўезду ў Дзiў сляды абрывалiся каля камянiстай сцежкi. Гранмэзон, па-ранейшаму насцярожаны, глядзеў вакол сябе з трывогаю, на Мэгрэ - з нянавiсцю.
      - Што там, як вы думаеце?
      - Вёсачка, метраў пяцьсот.
      - У такiм выпадку машыну лепш пакiнуць тут.
      Камiсар быў настолькi стомлены, што выглядаў абыякавым да ўсяго. Ён ледзь не спаў на хаду. Здавалася, заставаўся яшчэ на нагах толькi па iнерцыi. Убачыўшы, як яны iдуць па дарозе, кожны падумаў бы, што камандуе тут мэр, а Мэгрэ пакорлiва сунецца за iм, як i належыць падначаленаму.
      Прайшлi мiма дома, вакол яго корпалiся куры. Гаспадыня здзiўлена глянула на незнаёмых. Мiнулi невялiкую цэркаўку, няшмат большую за звычайнае сялянскае жытло. Злева ад яе была тытунёвая крама.
      - Вы дазволiце? - сказаў Мэгрэ, паказваючы пусты капшук.
      Ён увайшоў у краму, дзе прадавалiся таксама бакалейныя тавары i розныя прадметы хатняга ўжытку. З пакоя са скляпенiстай столлю выйшаў стары, паклiкаў дачку, i тая прадала камiсару тытуню. Пакуль дзверы заставалiся адчыненыя, камiсар паспеў убачыць на сцяне тэлефон.
      - У колькi гадзiн мой сябар прыходзiў званiць сёння ранiцай?
      - Ды болей чым гадзiну назад, - адразу ж адказала жанчына.
      - Значыцца, i панi прыехала?
      - Прыехала! Нават да нас заходзiла, дарогi пыталася... Вам няцяжка будзе знайсцi, дзе тут яны спынiлiся... Па гэтай самай вулiцы - апошнi дом справа...
      Мэгрэ выйшаў у поўным спакоi. А Гранмэзон стаяў перад царквою, пазiраючы вакол сябе з такiм выглядам, што проста не мог не выклiкаць у вяскоўцаў падазрэння.
      - Я падумаў, - цiха сказаў Мэгрэ, - давайце падзелiмся... Вы будзеце шукаць злева, там, дзе поле, а я справа...
      Камiсар прыкмецiў у вачах у спадарожнiка радасны бляск. Мэр разлiчваў першы знайсцi жонку i пагаварыць з ёю сам-насам. Але, радуючыся, трымаў сябе ў руках.
      - Добра, - адказаў ён, напусцiўшы на сябе абыякавасць.
      * * *
      У вёсцы было дамоў дваццаць, не болей. У некаторых мясцiнах, прыцiснуўшыся адзiн да аднаго, хаты збiралiся ў нешта накшталт вулкi, якая, праўда, была завалена купкамi гною. Усё яшчэ iшоў дождж, такi дробненькi, што можна было сказаць, гэта сыпаўся з неба нейкi вадзяны пыл. На вулiцы нiкога не было. Аднак фiранкi на вокнах варушылiся. За iмi ў хатнiм паўзмроку ўгадвалiся зморшчаныя твары старых жанчын.
      На самым краi вёсачкi, акурат каля агароджы вакол лугу, пасвiлiся два канi. Мэгрэ ўбачыў невялiчкую хацiну, дах якой прыкметна пакасiўся. Камiсар азiрнуўся i, пачуўшы мэравы крокi на другiм канцы вёсачкi, не стаў стукацца ў дзверы.
      Увайшоўшы ў хату, ён пачуў нейкi шоргат. Было зусiм цёмна, у печы ледзь гарэла. Перад вачыма вырасла нейкая згорбленая старая ў белым каўпаку.
      - Хто там? - спыталася яна, тупаючы насустрач камiсару.
      Было горача. Пахла саломаю, капустаю, седалам. Вакол дроў, складзеных у куце, нешта дзяўблi кураняты.
      Мэгрэ, якi амаль даставаў галавою да столi, убачыў дзверы ў глыбiнi памяшкання i зразумеў, што дзейнiчаць трэба хутка. Не кажучы нi слова, падышоў да гэтых дзвярэй i адчынiў iх. Панi Гранмэзон была там. Седзячы за сталом, яна нешта пiсала. Побач з ёю стаяў Жан Марцiно.
      Убачыўшы камiсара, яны разгубiлiся. Жанчына ўзнялася з саламянага крэсла, а Марцiно адразу ж схапiў i змяў аркуш паперы. Абое iнстынктыўна наблiзiлiся адно да аднаго.
      У хацiне былi толькi два пакоi. Другi быў спальняю старой. На яго сценах, пабеленых вапнаю, вiселi два партрэты i танныя лубкi ў чорных з пазалотаю рамках. Высокi ложак i стол, за якiм пiсала панi Гранмэзон. Вiдно было, што з яго толькi што знялi тазiк, якi стаяў цяпер на падлозе.
      - Праз некалькi хвiлiн ваш муж будзе тут! - пачаў Мэгрэ.
      Марцiно з нянавiсцю кiнуў:
      - I гэта вы прывялi яго сюды?
      - Маўчы, Раймон, - спынiла панi Гранмэзон.
      Яна была з iм на "ты" i называла яго не Жан, а Раймон.
      Адзначыўшы сам сабе гэтыя дэталi, Мэгрэ падышоў да дзвярэй, прыслухаўся i вярнуўся да стала.
      - Будзьце ласкавы, перадайце мне лiст, якi вы пачалi пiсаць.
      Раймон-Марцiно i панi Гранмэзон пераглянулiся. Жанчына была стомленая i бледная. Мэгрэ ўжо бачыў яе аднойчы, але тады яна выконвала пачэсныя абавязкi гаспадынi багатага дома, якая прымае ў сябе знакамiтых людзей Кана.
      Тады ён адзначыў яе бездакорнае выхаванне i завучаную грацыёзнасць, з якой яна ўмела падаць кубак гарбаты або адказаць на камплiмент.
      Ён уявiў сабе яе жыццё: хатнiя клопаты ў Кане, вiзiты, выхаванне дзяцей. Штогод два-тры месяцы на водах або ў санаторыях. Умеранае какецтва. Iмкненне не так здавацца прыгожай, як захаваць годнасць.
      Бясспрэчна, усё гэта было ў жанчыне, якая стаяла цяпер перад iм. Але праглядвала i штосьцi iншае. Па праўдзе кажучы, яна трымалася больш спакойна i ўпэўнена, чым яе спадарожнiк.
      - Аддай яму лiст, - сказала яна, калi ён сабраўся разарваць скамячаны аркуш.
      Напiсана было ўсяго толькi некалькi слоў:
      "Пан дырэктар, маю гонар прасiць вас..."
      Буйны почырк з нахiлам - тыповы для жанчын, якiя выхоўвалiся ў пансiёнах пачатку стагоддзя.
      - Сёння ранiцай вам двойчы званiлi, праўда?.. Адзiн раз - ваш муж... Цi, дакладней, вы яму самi паведамiлi, што едзеце ў Вiстрэам. Потым званiў пан Марцiно: прасiў вас прыехаць сюды. Ён паслаў па вас на развiлак грузавiчок.
      На стале за чарнiлiцаю ляжаў нейкi пачак, якi Мэгрэ не адразу прыкмецiў, стос банкнотаў па тысячы франкаў.
      Марцiно злавiў камiсараў позiрк. Хаваць грошы было позна. Надламаны стомаю, што агарнула яго, апусцiўся на край ложка i ўтаропiўся абыякавымi вачыма ў падлогу.
      - Гэта вы прывезлi яму грошы?
      I зноў маўчанне, у каторы ўжо раз у гэтым следстве! Маўчала Жулi. Не сказалi нi слова ў адказ Гранмэзон i Вялiкi Луi на мэравай вiле, калi камiсар заспеў матроса якраз у той самы момант, як ён лупцаваў гаспадара. Нi ў чым не адкрылiся мiнулай ноччу i сябры экiпажа "Сэн-Мiшэля".
      Ну i ўпартасць! Нiводнага слова, якое б дапамагло хоць што-небудзь прасвятлiць!
      - Мяркую, вы збiралiся адрасаваць гэты лiст дырэктару калежа "Станiслаў"? Ваш сын вучыцца там, i пiсьмо, напэўна, датычыць яго... А грошы... Ну вядома! Спяшаючыся, Марцiно быў вымушаны пакiнуць шхуну, якая села на мель, i дабiрацца да берага плывам... Там ён, як я разумею, i згубiў кашалёк... А вы прывезлi яму грошы, каб...
      Раптоўна змянiўшы i тэму i тон, ён спытаўся:
      - А астатнiя, Марцiно? Усе цэлыя?
      Марцiно нейкi час вагаўся, алё ўрэшце кiўнуў галавою.
      - Я не пытаюся ў вас, дзе яны хаваюцца. Ведаю, што гэтага вы не скажаце...
      - Праўда.
      - Што - "праўда"?
      Гэта гучаў голас раз'юшанага мэра - дзверы былi шырока расчыненыя. Яго нельга было пазнаць. Ён проста задыхаўся ад нянавiсцi. Сцiскаў кулакi, гатовы кiнуцца на ворага. Пераводзiў позiрк з жонкi на Марцiно, з Марцiно на стос банкнот, якi ўсё яшчэ ляжаў на стале.
      Погляд у яго быў пагрозлiвы, але раз-пораз мiльгалi ў iм не то жах, не то адчуванне краху.
      - Што - праўда?.. Што ён сказаў?.. Што ён вам яшчэ наманiў?.. А яна? Яна, якая... якая...
      Ён больш не мог гаварыць. Мэгрэ стаяў побач, гатовы ўмяшацца.
      - Што - праўда?.. Што тут адбываецца?.. Што за балбатню вы тут развялi?.. I чые гэта грошы?..
      Чуваць было, як у суседнiм пакоi старая шоргала нагамi i клiкала з ганка куранят: "Цып-цып-цып-цып!.."
      Кукурузныя зярняткi градам сыпалiся на каменныя прыступкi ганка. Старая адганяла нагою суседскую курыцу:
      - Кыш, кыш, пайшла вон, Чарнушка!..
      А ў спальнi - нi гуку! Глыбокая цiшыня! Яна прыгнятала, як неба ў гэты дажджлiвы ранак.
      Гэтыя трое нечага баялiся... Вядома, баялiся!.. Усе трое!.. I Марцiно, i мэр, i яго жонка!.. I кожны баяўся па-свойму... У кожнага быў свой страх!..
      Мэгрэ напусцiў на сябе ўрачысты выгляд i паволi, быццам суддзя, пачаў:
      - Пракуратура даручыла мне знайсцi i арыштаваць забойцу капiтана Жарыса, раненага стрэлам з пiсталета ў галаву, а праз месяц атручанага стрыхнiнам у сябе дома. Цi не хоча хто з прысутных заявiць што-небудзь з гэтай нагоды?
      Дагэтуль нiхто не заўважыў, што печ у пакоi была няпаленая, - i раптам усе адчулi, як тут было холадна. Кожнае слова гучала гулка, як у царкве. Здавалася, што ўсё яшчэ чуецца: "...атручанага стрыхнiнам..." Асаблiва стаялi ў вушах апошнiя словы: "Цi не хоча хто з прысутных заявiць што-небудзь з гэтай нагоды?"
      Марцiно першы апусцiў галаву. Панi Гранмэзон кiнула позiрк на мужа, пасля на нарвежца. Вочы ў яе блiшчалi.
      Але нiхто не вымавiў нi слова. Нiхто не мог вытрымаць цяжкага позiрку Мэгрэ.
      Дзве хвiлiны... Тры... Чуваць было, як старая падкiдвала ў печ дровы...
      Зноў камiсараў голас, наўмысна сухi, без нiякага пачуцця:
      - Жан Марцiно, iмем закона вы арыштаваны!
      Крык жанчыны. Усёй сваёй iстотаю панi Гранмэзон падалася была да Марцiно i адразу ж страцiла прытомнасць.
      Раз'юшаны мэр павярнуўся да сцяны.
      А Марцiно, нiбыта скарыўшыся, стомлена ўздыхнуў. I нават не падышоў да жанчыны.
      Мэгрэ нахiлiўся над ёю, пашукаў вачыма шклянку вады.
      - Воцат ёсць? - спытаўся ён, адчынiўшы дзверы, у старой.
      I без таго цяжкае паветра халупы змяшалася з пахам воцату.
      Неўзабаве панi Гранмэзон апрытомнела. Узнервавана ўсхлiпнуўшы некалькi разоў, яна спынiла позiрк на нейкiм узоры на дыване.
      - Вы можаце iсцi.
      Яна слаба кiўнула галавою, паднялася i пайшла да дзвярэй няроўнай паходкаю.
      - Прашу вас iсцi за мною, панове! Спадзяюся, гэтым разам я магу разлiчваць на тое, што вы будзеце памяркоўныя?
      Разгубленая старая моўчкi глядзела iм услед. I толькi калi ўжо ўсе выйшлi на двор, яна кiнулася да дзвярэй i крыкнула:
      - Пан Раймон, вы вернецеся абедаць?
      Раймон! Ужо другi раз гучала гэтае iмя. Марцiно адмоўна пакруцiў галавою.
      Усе чацвёра пайшлi па вясковай вулiцы. Перад тытунёвай крамай Марцiно спынiўся i сказаў Мэгрэ:
      - Выбачайце, але я не ведаю, цi вярнуся яшчэ сюды, i мне не хацелася б пакiдаць за сабою даўгi. Я павiнен заплацiць тут за тэлефон, грог i пачак цыгарэт.
      Заплацiў Мэгрэ. Выйшлi з вёскi. У канцы няроўнай дарогi iх чакала машына. Камiсар запрасiў усiх сесцi ў яе i, падумаўшы крыху, сказаў шафёру:
      - У Вiстрэам! Але спачатку спынiцеся каля жандармерыi.
      Усю дарогу праехалi моўчкi. Па-ранейшаму iшоў дождж, неба было ўсё такое ж шэра-халоднае, вецер спакваля ўзмацняўся i пагойдваў мокрыя дрэвы.
      Перад жандармерыяй Мэгрэ папрасiў Марцiно выйсцi з машыны i загадаў начальнiку аддзялення:
      - Пасадзiць яго ў камеру... Вы адказваеце за яго. Тут нiчога новага?
      - Буксiр прыйшоў. Чакаюць, калi павысiцца ўзровень мора.
      Паехалi далей. Мэгрэ трэба было пабываць у порце, i камiсар яшчэ раз спынiў машыну, выйшаў з яе на хвiлiнку.
      Быў поўдзень. Шлюзаўшчыкi чакалi на сваiх месцах параход з Кана. Мора падыходзiла ўсё блiжэй да берага, белыя хвалi набiралi ўсё больш моцы.
      Справа стаяў вялiкi натоўп. Людзi з цiкаўнасцю разглядвалi буксiр з Трувiля, што стаяў на якары за паўмiлi ад берага. Да "Сэн-Мiшэля", якi з прылiвам ужо напалову выраўняўся, наблiжалася невялiкая шлюпка.
      Глянуўшы на машыну, Мэгрэ заўважыў, што мэр таксама назiрае за выратавальнымi работамi. З шынка выйшаў капiтан Дэлькур.
      - Атрымаецца? - спытаўся камiсар.
      - Думаю, што ўсё будзе нармальна. Вось ужо дзве гадзiны яны вызваляюць шхуну ад баласту. Толькi б швартовы не парвалiся. - Спрабуючы ўгадаць, якi будзе вецер, ён паглядзеў на неба, бы на карту. - Трэба адно зрабiць усё гэта да канца прылiву.
      Начальнiк порта заўважыў, што ў машыне сядзяць мэр i яго жонка, пачцiва павiтаў iх, але больш у iх бок не глядзеў.
      Падышоў Люка, адвёў камiсара на колькi крокаў ад Дэлькура.
      - Узялi Вялiкага Луi.
      - Гм!
      - Сам папаўся!.. Сёння ранiцай жандары з Дзiў заўважылi сляды на полi... Сляды чалавека, якi iшоў напрасткi, перамахваючы праз агароджы... Сляды вялi да ракi, да мясцiны, дзе адзiн рыбак пакiдае звычайна на беразе лодку... А тут яна была на другiм беразе...
      - Жандары перабралiся туды?
      - Але... I выйшлi акурат насупраць шхуны. Там, каля дзюнаў, ёсць...
      - Развалiны каплiцы!
      - Вы ўжо ведаеце?
      - Каплiца Божай Мацi Дзюнаў...
      - Ну, там яго i накрылi... Ён залез туды i назiраў за выратавальнымi работамi. Калi я прыйшоў, ён упрошваў жандараў не забiраць яго адразу i дазволiць заставацца там, пакуль не выратуюць шхуну... Я дазволiў... Ён у кайданках... Аддае загады: баiцца, што без яго судна загiне... Не хочаце глянуць на яго?
      - Не ведаю... Можа, крыху пазней...
      Камiсара чакалi ў машыне мэр з жонкаю.
      - Думаеце, дакапаемся ўрэшце да праўды? - спытаўся Люка.
      I, паколькi Мэгрэ не адказваў, iнспектар дадаў:
      - Асабiста я пачынаю думаць, што не. Усе маняць! А тыя, што не маняць, маўчаць, хоць i ведаюць сёе-тое. Можна падумаць, што ў смерцi Жарыса вiнаваты ўвесь гарадок...
      Але камiсар адно пацiснуў плячыма i пайшоў да машыны.
      - Да сустрачы! - толькi i сказаў на хаду.
      У машыне ён вельмi здзiвiў шафёра, загадаўшы:
      - Дамоў!
      Нiбыта гаворка iшла пра яго ўласны дом, гаспадаром якога быў ён сам.
      - Дамоў у Кан?
      Па праўдзе кажучы, Мэгрэ яшчэ пра гэта не думаў, але словы шафёра навялi яго на думку.
      - Але, у Кан!
      Гранмэзон нахмурыўся. Што да яго жонкi, дык тая, здавалася, скарыўшыся, плыла па цячэннi.
      * * *
      Па дарозе ад гарадскiх варот да вулiцы Дзюфур з Гранмэзонамi павiталiся чалавек пяцьдзесят. Вiдаць, мэраву машыну ведалi ўсе. Вiталiся вельмi пачцiва. Суднаўладальнiк быў падобны на сеньёра, што аб'язджае свае землi.
      - Простая фармальнасць! - сказаў Мэгрэ праз зубы, калi машына спынiлася. Выбачайце, што прывёз вас сюды. Але, як я ўжо вам казаў, неабходна, каб сёння вечарам усё было скончана...
      Паабапал цiхай вулiцы стаялi прыватныя дамы, якiя цяпер можна ўбачыць толькi ў правiнцыi. Перад домам з пачарнелага каменю ўзвышалася вежа. На агароджы перад уваходам вiсела медная шыльда з надпiсам: "Ангельска-Нармандская навiгацыйная кампанiя".
      У двары стаяў указальнiк: "Каса". На дзвярах вiсела яшчэ адна шыльда: "Кантора адчынена з 9 да 16 гадзiн".
      Было крыху больш за дванаццаць. Дарога да Кана заняла ўсяго толькi дзесяць хвiлiн. У гэты час большасць служачых абедала, але некаторыя сядзелi яшчэ за сваiмi сталамi. У пакоях было змрочна. Тоўстыя дываны i мэбля ў стылi Луi-Фiлiпа надавалi канторы ўрачысты выгляд.
      - Панi, зрабiце ласку, падымiцеся да сябе. Праз нейкi час я, напэўна, папрашу вас знайсцi для мяне колькi хвiлiн.
      Першы паверх быў цалкам адведзены пад памяшканнi кампанii. У вялiзным вестыбюлi па баках стаялi свяцiльнi з каванага жалеза. На другi паверх, якi займалi муж i жонка Гранмэзон, вяла мармуровая лесвiца.
      Мэр Вiстрэама, пахмурны, злосны, чакаў, што скажа яму Мэгрэ.
      - Што вы яшчэ хочаце ведаць? - цiха спытаў ён i, падняўшы каўнер палiто, насунуў капялюш на вочы, каб служачыя не бачылi яго твару, спляжанага кулакамi Вялiкага Луi.
      - Нiчога асаблiвага. Я толькi прашу ў вас дазволу пахадзiць тут, падыхаць паветрам дома.
      - Я вам патрэбен?
      - Не.
      - У такiм выпадку дазвольце мне падняцца да панi Гранмэзон.
      Пачцiвы тон, з якiм ён гаварыў пра сваю жонку, нiяк не вязаўся з ранiшняй сцэнаю ў халупе ў старой. Мэгрэ пачакаў, пакуль мэр падымецца па лесвiцы. Пасля прайшоў у канец калiдора i пераканаўся, што ў доме быў толькi адзiн выхад. Выйшаў на вулiцу, знайшоў непадалёк палiцэйскага i загадаў яму стаяць каля агароджы.
      - Зразумелi? Выпускаць усiх, апроч суднаўладальнiка. Вы яго ведаеце?
      - Ну, як не ведаць!.. Але... што ён нарабiў? Такi чалавек!.. Вы знаеце, што ён старшыня гандлёвай палаты?
      - Тым лепш!
      Кабiнет справа ў вестыбюлi "Генеральны сакратарыят". Мэгрэ пастукаў, адчынiў дзверы, удыхнуў пах цыгары, але нiкога не ўбачыў.
      Кабiнет злева: "Дырэктар". Тая ж самавiтая, урачыстая атмасфера, тыя ж цёмна-чырвоныя дываны, шпалеры з пазалотаю, столi з мудрагелiстай лепкаю.
      Уражанне такое, што нiхто не асмелiўся б размаўляць тут уголас. Камiсар уявiў сабе перапоўненых годнасцю паноў, у вiзiтках i штанах у палоску, з тоўстымi цыгарамi ў зубах, за дзелавой размоваю.
      Самавiтая кампанiя! З традыцыямi, якiя перадаюцца тут, у правiнцыi, праз стагоддзi з пакалення ў пакаленне. "Пан Гранмэзон?.. Яго подпiс надзейны, як золата ў злiтках".
      Мэбля ў кабiнеце была ў стылi ампiр, якi больш падыходзiў для галоўнага пакоя кампанii. На сценах - фатаграфii караблёў, статыстычныя таблiцы, каляровыя графiкi.
      Мэгрэ хадзiў па кабiнеце, засунуўшы рукi ў кiшэнi, калi ў дзвярах з'явiўся нейкi стары.
      - Што гэта такое?! - разгубiўся ён.
      - Палiцыя! - кiнуў Мэгрэ такiм сухiм тонам, што збоку можна было падумаць: ён кажа так, любячы кантрасты.
      Стары, збянтажаны ўжо дазвання, мала не закалацiўся.
      - Не хвалюйцеся. Я расследую справу па даручэннi вашага патрона. Вы ж...
      - Галоўны касiр, - спешна пацвердзiў стары.
      - Гэта вы служыце ў кампанii вось ужо... вось ужо...
      - Сорак два гады. Я пачынаў тут яшчэ пры пане Шарлi.
      - Вельмi прыемна. Значыць, гэта ваш кабiнет справа? Па сутнасцi цяпер усё тут трымаецца на вас, праўда? Ва ўсякiм выпадку мне так казалi.
      Тут усё ў Мэгрэ iшло як па масле. Дастаткова было ўбачыць дом, пасля гэтага старога слугу, каб здагадацца пра ўсё.
      - Гэта ж натуральна, вы не згодны? Калi пан Эрнэст адсутнiчае...
      - Пан Эрнэст?
      - Пан Гранмэзон. Я ведаў яго, калi ён быў яшчэ зусiм дзiця, вось i называю яго панам Эрнэстам.
      Мэгрэ нiбыта мiж iншым увайшоў у канторку старога. Гэта быў сцiплы пакой, адчувалася, што наведнiкаў тут не бывае. Затое стол быў завалены папкамi. Сярод iх ляжалi загорнутыя ў паперу бутэрброды. На спiртоўцы дымiўся маленькi кафейнiк.
      - Вы тут i абедаеце, пан... Вось табе i на, забыў раптам ваша iмя...
      - Бернардэн... Але ўсе завуць мяне "дзядзька Бернар"... Я жыву адзiн, так што i на абед дамоў хадзiць няма чаго... Вось... А пан Эрнэст запрасiў вас з нагоды дробнага крадзяжу на тым тыднi?.. Трэба было яму мяне папярэдзiць... Усё ўжо ў парадку... Адзiн малады чалавек узяў у касе дзве тысячы франкаў... Але яго дзядзька вярнуў грошы... Малады чалавек даў слова... Вы разумееце?.. У такiм узросце!.. Ды столькi ў нас дрэнных прыкладаў перад вачыма!..
      - Мы пра гэта яшчэ пагаворым... Прашу вас, не звяртайце на мяне ўвагi, абедайце... Словам, вы былi даверанай асобай спачатку пана Шарля, а потым ужо яго сына, пана Эрнэста...
      - Спачатку я быў касiрам... Тады ў iх яшчэ не было галоўнага касiра... Можна нават сказаць, што гэтую пасаду ўвялi спецыяльна для мяне...
      - Пан Эрнэст адзiны сын у пана Шарля?
      - Але, адзiны. Была яшчэ дачка, якая выйшла замуж за прамыслоўца з Лiля, але яна памерла пры родах разам з дзiцёнкам...
      - А пан Раймон?
      Стары здзiўлена ўскiнуў галаву.
      - Як? Пан Эрнэст казаў вам?..
      "Дзядзька Бернар" адразу ж насцярожыўся.
      - Ён не належаў да гэтай сям'i?
      - Стрыечны брат. Таксама Гранмэзон... Только спадчыны ён не атрымаў... Яго бацька памёр недзе ў калонiях... Такое ж часта здараецца ва ўсiх сем'ях, праўда?..
      - Ва ўсiх сем'ях! - пацвердзiў не маргнуўшы вокам Мэгрэ.
      - Бацька пана Эрнэста ўсё роўна як усынавiў яго... Карацей кажучы, знайшоў тут яму месца...
      Мэгрэ патрабавалiся факты больш дакладныя, i ён перастаў хiтраваць.
      - Хвiлiнку, пан Бернар! Дазвольце, я збяруся з думкамi... Заснавальнiк "Ангельска-Нармандскай кампанii" - пан Шарль Гранмэзон, так?.. У пана Шарля Гранмэзона - адзiны сын, пан Эрнэст, сённяшнi дырэктар кампанii...
      - Але...
      Стары зноў разгубiўся. Яго бянтэжыў такi дапытлiвы тон.
      - Так! У пана Шарля быў брат, якi памёр у калонiях, таксама пакiнуўшы адзiнага сына - Раймона Гранмэзона.
      - Але... Я не...
      - Чакайце! Ды ешце, прашу вас. Пана Раймона, сiрату без грошай, прымаюць у дом дзядзькi, даюць месца ў кампанii. Якое?
      - Гм, - запнуўся стары. - Яго назначылi ў аддзел фрахтавання нейкiм начальнiкам.
      - Так! Пан Шарль памiрае i пакiдае спадчыну пану Эрнэсту. Пан Раймон усё яшчэ тут.
      - Але.
      - I раптам яны сварацца. Хвiлiнку! У момант сваркi пан Эрнэст быў жанаты?
      - Не ведаю, цi магу я...
      - Я раiў бы вам гаварыць, калi вы не хочаце мець на старасцi гадоў непрыемнасцi з правасуддзем.
      - Правасуддзем? Пан Раймон вярнуўся?
      - Няважна. Пан Эрнэст быў ужо жанаты?
      - Не. Яшчэ не быў.
      - Так! Пан Эрнэст - дырэктар кампанii. Яго стрыечны брат - начальнiк аддзела. Што адбываецца пасля?
      - Я не думаю, што маю права...
      - Я даю вам гэтае права.
      - Такое бывае ва ўсякiх сем'ях... Пан Эрнэст быў чалавек сур'ёзны, як яго бацька... Нават у тым узросце, калi яшчэ робяць звычайна глупствы, ён быў такi, як цяпер...
      - А пан Раймон?
      - Поўная процiлегласць!
      - Ну i?..
      - Пра гэта ведаю толькi я i сам пан Эрнэст... Былi выяўлены парушэннi ў справаздачнасцi... Сур'ёзныя парушэннi...
      - I?..
      - Пан Раймон знiк... Iнакш кажучы, замест таго каб аддаць яго ў рукi правасуддзя, пан Эрнэст папрасiў яго выехаць за мяжу...
      - У Нарвегiю?
      - Не ведаю... Я пра яго больш нiчога не чуў...
      - Пан Эрнэст ажанiўся неўзабаве пасля таго?
      - Але... Прайшло колькi месяцаў...
      Уздоўж сцен цягнулiся палiцы з папкамi непрыемнага зялёнага колеру. Стары клерк еў без усялякага апетыту. Ён быў устрывожаны i злаваўся на сябе, што мiжволi столькi ўжо расказаў.
      - Калi гэта здарылася?
      - Чакайце... Гэта было ў той год, калi пашыралi канал... Пятнаццаць гадоў таму... Не, крыху меней...
      Ужо некалькi хвiлiн над галавою чулiся чыесьцi крокi.
      - Гэта ў сталовай? - спытаў Мэгрэ.
      - Але...
      Раптам крокi сталi больш частыя, пачуўся глухi ўдар, гук цела, якое падала на падлогу.
      "Дзядзька Бернар" збялеў, як папера, у якую былi загорнуты яго бутэрброды.
      ХIII. ДОМ НАСУПРАЦЬ
      Мэр быў мёртвы. Ён ляжаў на дыване. Яго цела здавалася велiзарным: галава - каля ножак стала, ногi - каля акна. Крывi амаль не было. Куля прайшла памiж рэбраў акурат у сэрца.
      За некалькi сантыметраў ад Гранмэзона ляжаў рэвальвер, якi выпаў з яго рук.
      Панi Гранмэзон не плакала. Яна стаяла, абапiраючыся на масiўны камiн, i глядзела на нябожчыка, быццам не разумела яшчэ, што здарылася.
      - Усё! - сказаў Мэгрэ, выпростваючыся.
      Пакой был вялiкi i сцiпла абсталяваны. Праз цёмныя шторы на вокнах прабiвалася шызаватае святло.
      - Ён гаварыў з вамi?
      Яна адмоўна пакруцiла галавою. Пасля з цяжкасцю прашаптала:
      - Калi мы вярнулiся, ён усё хадзiў узад i ўперад... Два-тры разы павярнуўся да мяне, i я падумала, што ён збiраецца нешта мне сказаць... А потым раптам стрэлiў, але я нават не бачыла рэвальвера...
      Яна гаварыла так, як гавораць вельмi ўсхваляваныя жанчыны, калi iм цяжка сачыць за ходам сваiх думак. Але вочы ў яе заставалiся сухiя.
      Было вiдаць, што яна нiколi не кахала Гранмэзона, ва ўсякiм разе сапраўднага кахання памiж iмi не было.
      Яна была яго жонкаю i выконвала свой абавязак. Прывычка, сумеснае жыццё ў нейкай меры зблiзiлi iх.
      Але нясцерпнага гора, якое звычайна ахапляе людзей у момант смерцi па-сапраўднаму блiзкага чалавека, яна перад целам мёртвага мужа не адчувала.
      - Гэта ён? - цiха спыталася яна ў Мэгрэ.
      - Ён, - пацвердзiў камiсар.
      Запала доўгае маўчанне. Мэгрэ назiраў за панi Гранмэзон. Тая глядзела ў акно. Вочы яе нiбыта нешта шукалi на вулiцы. Твар у яе быў вельмi сумны.
      - Дазвольце задаць вам некалькi пытанняў, пакуль нiхто яшчэ не прыйшоў.
      Яна згадзiлася.
      - Вы ведалi Раймона да знаёмства з мужам?
      - Я жыла ў доме насупраць.
      Шэры дом, вельмi падобны на гэты. Над дзвярыма - пазалочаны герб натарыуса.
      - Я кахала Раймона. I ён кахаў мяне. Эрнэст заляцаўся да мяне, але рабiў гэта зусiм не так, як Раймон.
      - Яны - вельмi розныя, праўда?
      - Эрнэст ужо тады быў такi, якiм вы яго ведалi. Халодны чалавек без узросту. А ў Раймона была благая рэпутацыя, бо жыццё, якое ён вёў, было для нашага маленькага гарадка дужа бязладнае. З гэтай прычыны, а таксама таму, што ён быў бедны, бацька не згаджаўся на мой шлюб з iм.
      Дзiўныя былi гэтыя прызнаннi, якiя яна рабiла каля цела мёртвага мужа. Здавалася, яна падводзiла сумны рахунак свайго жыцця.
      - Вы былi каханкай Раймона?
      Яна апусцiла павекi.
      - I ён паехаў?
      - Нiкога не папярэдзiўшы. Ноччу. Мне сказаў пра гэта Эрнэст. Паехаў, узяўшы з сабою нейкую частку грошай з касы кампанii.
      - I Эрнэст ажанiўся з вамi? Ваш сын - не яго, праўда?
      - Гэта сын Раймона. Уявiце сабе, калi ён паехаў i пакiнуў мяне адну, я ўжо ведала, што стану мацi. А Эрнэст прасiў маёй рукi. Вы толькi паглядзiце на гэтыя дамы, вулiцу, горад, дзе ўсе ведаюць адно аднаго.
      - Вы сказалi яму праўду?
      - Але. I ўсё ж такi ён ажанiўся са мною. Дзiця нарадзiлася ў Iталii, дзе я правяла амаль год, каб пазбегнуць розных перасудаў. Я лiчыла, што муж паводзiў сябе проста гераiчна.
      - А потым?
      Яна адвярнулася, бо позiрк яе ўпаў на мужава цела. Уздыхнуўшы, загаварыла зноў:
      - Не ведаю. Думаю, ён кахаў мяне па-свойму. Ён хацеў, каб я стала яго жонкаю, - i атрымаў мяне, вы гэта можаце зразумець? Чалавек, няздольны да парыву. Ажанiўшыся, ён жыў, як i раней, для самога сябе. Я была часткай яго дома. Нешта накшталт даверанай асобы ў канторы. Не ведаю, цi паведамлялi яму пасля што-небудзь пра стрыечнага брата, але калi аднаго разу сын убачыў фатаграфiю Раймона i спытаўся, хто гэта, Эрнэст толькi i сказаў:
      - Стрыечны брат, якi дрэнна скончыў.
      Мэгрэ быў крыху ўсхваляваны: перад яго вачыма прайшло цэлае жыццё. I жыццё не аднаго чалавека, а цэлага дома, сям'i!
      I гэтак праляцелi пятнаццаць гадоў! Куплялiся новыя параходы. У гэтым вось пакоi ладзiлiся прыёмы, партыi ў брыдж i абеды, вячэры...
      Лета праводзiлi ў Вiстрэаме i ў гарах.
      А цяпер панi Гранмэзон адчувала толькi стомленасць. Яна апусцiлася ў крэсла, правяла рукою па твары.
      - Не разумею, - прашаптала яна. - Гэты капiтан... Я яго нiколi раней не бачыла. Вы сапраўды думаеце, што?..
      Мэгрэ прыслухаўся i пайшоў адчыняць дзверы. За iмi стаяў "дзядзька Бернар". Ён быў устрывожаны, але ўвайсцi ў пакой не асмельваўся. Клерк дапытлiва паглядзеў на камiсара.
      - Пан Гранмэзон памёр. Паведамiце гэта яго доктару. А служачым i слугам скажаце крыху пазней.
      Мэгрэ зачынiў дзверы, сунуў быў руку ў кiшэню па люльку, але перадумаў палiць.
      У яго душы нарадзiлася дзiўнае пачуццё сiмпатыi, павагi да гэтай жанчыны, якая пры першай сустрэчы здалася яму вельмi банальнай iстотай.
      - Гэта муж паслаў вас учора ў Парыж?
      - Але. Я не ведала, што Раймон у Францыi. Муж мяне проста папрасiў забраць сына з калежа i правесцi з iм колькi дзён на поўднi. Я не разумела, нашто гэта трэба, аднак зрабiла, як ён хацеў. Але толькi я прыехала ў "Лютэцыю", Эрнэст пазванiў мне i сказаў, каб я не iшла ў калеж, а вярталася дамоў.
      - А сёння ранiцай вам званiў Раймон?
      - Званiў. Прасiў тэрмiнова прывезцi яму крыху грошай. Кляўся, што ад гэтага залежыць наш далейшы спакой.
      - Не вiнавацiў вашага мужа?
      - Не. Там, у халупе, ён нават не ўспомнiў пра яго. Гаварыў пра нейкiх сяброў, маракоў, якiм ён павiнен заплацiць, перш чым паехаць з Францыi. Казаў яшчэ нешта пра нейкае караблекрушэнне.
      Прыйшоў доктар, сябра сям'i. З жахам, не верачы вачам, глядзеў на труп.
      - Пан Гранмэзон скончыў жыццё самагубствам! - цвёрда вымавiў Мэгрэ. - А вам трэба вызначыць хваробу, ад якой ён памёр. Вы мяне разумееце? Палiцыю я бяру на сябе...
      Ён падышоў да панi Гранмэзон, пакланiўся ёй. Тая пасля некаторых ваганняў спытала:
      - Вы не сказалi мне, чаму...
      - Раймон вам калi-небудзь усё раскажа... Апошняе пытанне... Шаснаццатага верасня ваш сын быў у Вiстрэаме з вашым мужам, так?
      - Так, ён заставаўся там да дваццатага.
      Адышоўшы спiнай да дзвярэй, Мэгрэ выйшаў з пакоя. Цяжка ступаючы, ён спусцiўся па лесвiцы на першы паверх, прайшоў па калiдоры, адчуваючы нейкi цяжар на плячах i агiду ў душы.
      На вулiцы ён глыбока ўдыхнуў свежае паветра. Нейкi час стаяў пад дажджом з голай галавою, як бы хацеў асвяжыцца, скiнуць з сябе ўсё тое жахлiвае, што вынес з дома Гранмэзонаў.
      Зiрнуў апошнi раз на вокны. Пасля паглядзеў на дом насупраць, у якiм мэрава ўдава правяла сваю маладосць, i глыбока ўздыхнуў.
      * * *
      - Выходзьце!
      Мэгрэ адчынiў дзверы камеры, у якой сядзеў Раймон, i знакам загадаў арыштаванаму iсцi за iм. Камiсар iшоў паперадзе, спачатку па вулiцы, пасля па дарозе ў порт.
      Раймон дзiвiўся, не разумеючы прычыны гэтага раптоўнага вызвалення.
      - Вы нiчога не хочаце мне сказаць? - кiнуў Мэгрэ наўмысна незадаволеным тонам.
      - Нiчога!
      - Вы дадзiце вынесцi вам прысуд?
      - Я паўтару перад суддзямi, што нiкога не забiваў!
      - Але праўды не скажаце?
      Раймон апусцiў галаву. Удалечынi ўжо вiднелася мора, чулiся гудкi буксiра, якi iшоў да пiрса, ведучы за сабою на стальным тросе "Сэн-Мiшэля". Тады, быццам бы гэта было нешта зусiм звычайнае, кiнуў:
      - Гранмэзон памёр.
      - Га?.. Што вы сказалi?..
      Раймон схапiў яго за руку i лiхаманкава сцiснуў яе.
      - Ён?..
      - Налажыў на сябе рукi. Гадзiну таму назад, у сябе дома.
      - Ён усё расказаў?
      - Не! Хадзiў туды-назад па гасцёўнi хвiлiн пятнаццаць, пасля стрэлiў. Вось i ўсё!..
      Яны зрабiлi яшчэ некалькi крокаў. Удалечынi, на сценах шлюза, стаялi, назiраючы за выратавальнымi работамi, людзi.
      - Цяпер вы можаце сказаць мне ўсю праўду, Раймон Гранмэзон... Зрэшты, я ўжо ведаю яе ў сама агульных рысах... Вы хацелi забраць з сабою вашага сына?
      Нi слова адказу.
      - Сярод людзей, у якiх вы прасiлi дапамогi, быў i капiтан Жарыс... Але, на жаль...
      - Змоўкнiце! Калi б вы ведалi...
      - Хадземце сюды. Тут меней народу...
      Дарога вяла да пустыннага берага, на якi накатвалiся хвалi.
      - Вы праўда ўцяклi некалi з касай?
      - Гэта Элен вам сказала?..
      Ягоны голас стаў з'едлiвы.
      - Ну вядома!.. Эрнэст расказаў ёй усё па-свойму... Што ж, я не сцвярджаю, што быў святы... Наадварот!.. Жыў, як кажуць, весела... I адзiн час захапляўся гульнёю... Выйграваў, прайграваў... Праўда, аднаго разу я скарыстаўся грашыма кампанii, i кузен гэта прыкмецiў... Я абяцаў вярнуць паступова ўсе грошы i ўмольваў яго не даводзiць справу да скандалу... Ён усур'ёз сабраўся звярнуцца ў суд i згадзiўся толькi пры адной умове: каб я паехаў за мяжу i нiколi болей не вяртаўся ў Францыю!.. Цяпер вы разумееце? Ён хацеў, каб Элен стала яго жонкаю! I ён гэтага дабiўся!
      Горка ўсмiхнуўшыся, Раймон нейкi час маўчаў, пасля пачаў зноў:
      - Звычайна людзi адпраўляюцца на поўдзень або ўсход... А мне падабалася поўнач, i я пасялiўся ў Нарвегii... З радзiмы я нiякiх навiн не меў... Лiсты, якiя я пiсаў Элен, заставалiся без адказу, а ўчора я даведаўся, што яны нiколi да яе не даходзiлi... Я пiсаў i кузену таксама, але адказу нi разу не атрымаў... Не, я не збiраюся здацца вам лепшым, чым я ёсць на самай справе, або разжалiць вас гiсторыяй няшчаснага кахання. Спачатку я не думаў пра гэта шмат... Вы ўбачыце, што я кажу вам абсалютную праўду!.. Я працаваў... Былi ўсякiя цяжкасцi, пра iх трэба было думаць... Хiба што вечарамi на мяне находзiла настальгiя... Здаралiся i непрыемнасцi... У кампанii, якую я арганiзаваў, справы iшлi няважна... Гэтак i праходзiў год за годам, то лепш, то горш, у чужой краiне... Там я змянiў прозвiшча... Каб лепш было працаваць, прыняў нарвежскае падданства... Калi-нiкалi ў гасцях у мяне бывалi афiцэры з французскiх суднаў, вось ад iх я i даведаўся, што ў мяне ёсць сын... Я сумняваўся, але параўнаў даты - i зразумеў, што гэта праўда!.. Напiсаў у роспачы Эрнэсту... Умольваў дазволiць вярнуцца ў Францыю, хоць на некалькi дзён... Ён адказаў тэлеграмаю: "Арышт пры перасячэннi мяжы". Iшоў час. Я стаў апантана рабiць грошы... Гэта нецiкава расказваць... Толькi вось у душы ўсё роўна як пустэча была... У Трамсё - тры месяцы палярная ноч... I тады настальгiя па радзiме проста з'ядала мяне... Каб падмануць самога сябе, я паставiў мэту: стаць такiм жа багатым, як i стрыечны брат. I вось я дайшоў гэтай мэты. Разбагацеў на трасковай iкры. Але адчуў сябе сама няшчасным чалавекам на свеце... Тады я раптам вярнуўся ў Францыю. Вырашыў дзейнiчаць... Але, праз пятнаццаць гадоў!.. Бадзяўся тут... бачыў сына на пляжы... Элен, здалёк... Нiяк не разумею, як я мог дагэтуль жыць без сына... Цi разумееце вы гэта?.. Купiў судна... Калi б я дзейнiчаў адкрыта, Эрнэст не задумваючыся засадзiў бы мяне ў турму... У яго заставалiся доказы!.. Вы бачылi маiх маракоў - добрыя людзi, нягледзячы на iх выгляд... Разлiчылi ўсё... У той вечар Эрнэст быў дома адзiн з хлопчыкам... Для большай надзейнасцi, каб выкарыстаць усе шанцы, я папрасiў дапамогi ў капiтана Жарыса, з якiм пазнаёмiўся ў Нарвегii, калi ён яшчэ плаваў... Капiтан ведаў Эрнэста, i мы дамовiлiся, што ён наведае яго, прыдумаўшы якую-небудзь прычыну, а пакуль яны будуць гаварыць, Вялiкi Луi паможа мне выкрасцi сына... Але скончылася ўсё гэта драмаю... Жарыс гаварыў з Эрнэстам у кабiнеце... Мы ўвайшлi праз заднiя дзверы, але, як назло, я зачапiў у калiдоры швабру, што стаяла каля сцяны... Швабра ўпала... Эрнэст пачуў шум. Ён вырашыў, што яго хочуць абрабаваць, i выхапiў з сакрэтнiка рэвальвер... Што было далей?.. Цяжка i расказаць... Нейкае насланнё... Жарыс выскачыў у калiдор услед за Эрнэстам... Святла там не было... Стрэл... I трэба ж было так здарыцца, што куля трапiла ў Жарыса!.. Я ледзь не звар'яцеў з адчаю... Баяўся скандалу, асаблiва перажываў за Элен... Ну хiба ж мог я расказаць усю гэтую гiсторыю палiцыi?.. Разам з Вялiкiм Луi я перанёс Жарыса на борт "Сэн-Мiшэля"... Капiтану была неабходная медыцынская дапамога... Мы пайшлi ў Ангельшчыну, куды дабралiся праз некалькi гадзiн... Але без пашпартоў нас на бераг не пускалi... Палiцыя была пiльная: строгi кантроль па ўсiм узбярэжжы... Калiсьцi я займаўся трохi медыцынай... Зрабiў сёе-тое, каб памагчы Жарысу, але гэтага было мала... Тады ўзялi курс на Галандыю... Там раненага трэпанавалi, але не маглi трымаць яго больш у клiнiцы, не паведамiўшы ўладам... Жахлiвае падарожжа!.. Вы ўяўляеце нас на борце судна з чалавекам, якi памiрае?.. Трэба было сама меней месяц лячыць чалавека, даглядаць яго... Я хацеў быў весцi шхуну ў Нарвегiю. Але рабiць гэта не прыйшлося, бо выпадак звёў нас з капiтанам аднаго судна, якое iшло на Лафатэнскiя астравы... Я ўзяў Жарыса з сабою на борт... На моры мы былi ў большай небяспецы, чым на сушы... У маiм доме ён правёў восем сутак. Але суседзi зацiкавiлiся таямнiчым госцем... Трэба было зноў некуды рушыць... Капенгаген... Гамбург... Жарыс адчуваў сябе лепш... Рана зацягнулася, але ён страцiў пры гэтым i памяць, i здольнасць гаварыць... Ну што я мог зрабiць, скажыце?.. Мне здавалася, што дома, у прывычнай атмасферы, ён ачуняе хутчэй, чым бадзяючыся па свеце... Я вырашыў хоць бы забяспечыць яго матэрыяльна i паслаў на яго iмя ў банк трыста тысяч франкаў... Але як памагчы яму дабрацца дадому?.. Вярнуцца сюды з iм я сам не мог, бо вельмi многiм рызыкаваў бы... А калi пераправiць яго ў Парыж, падумалася мне, дык ён абавязкова трапiць у палiцыю, дзе яго ўрэшце апазнаюць i завязуць дамоў... Так i здарылася... Толькi аднаго я не мог прадугледзець: што стрыечны брат, якi дрыжаў ад страху пры адной думцы пра тое, што Жарыс можа яго выдаць, гнюсна атруцiць капiтана... Гэта ж ён падсыпаў стрыхнiн у шклянку з вадою... Дастаткова было ўвайсцi ў дом з чорнага ўвахода, па дарозе на паляванне...
      - I прадоўжылi барацьбу? - паволi сказаў Мэгрэ.
      - Iнакш я i не мог! Я хацеў, каб мой сын быў са мною! Толькi Эрнэст наглядаў за iм пiльна. Хлопчык вярнуўся ў свой калеж, адкуль мне б яго не аддалi...
      Мэгрэ ведаў усё гэта. Але цяпер ён лепш разумеў тую нябачную барацьбу, якая пачалася памiж стрыечнымi братамi.
      Барацьбу не толькi памiж iмi двума, але i супраць яго, Мэгрэ!
      Нельга было дапусцiць, каб у гэтую гiсторыю ўмяшалася палiцыя! Нi адзiн, нi другi не мог сказаць праўду!
      - Я прыйшоў сюды на "Сэн-Мiшэлi"...
      - Ведаю! I вы паслалi Вялiкага Луi да мэра...
      Раймон мiжволi ўсмiхнуўся - камiсар расказваў за яго.
      - Раз'юшаны Луi спагнаў на iм усю сваю злосць за ўсё тое, што яму прыйшлося зведаць у жыццi... I ён мог лупцаваць мэра, не баючыся, што той паклiча на дапамогу... Вось i адвёў душу!..Урэшце ён вымусiў яго напiсаць лiст, у якiм дазваляў вам забраць хлопчыка з калежа...
      - Але... Я хаваўся за вiлаю, а ваш калега вiсеў у мяне лiтаральна на пятах... Вялiкi Луi пакiнуў лiст у дамоўленым месцы, а я перахiтрыў вашага памочнiка... Узяў ровар... У Кане купiў машыну... Трэба было спяшацца... Пакуль я ехаў забiраць сына, Луi заставаўся ў мэра, каб не даць яму адмянiць якiм-небудзь чынам тое, што ён напiсаў у лiсце... Дарэмна, бо Эрнэст паспеў ужо выправiць па дзiця Элен... Вы загадалi затрымаць мяне... Барацьба скончылася... Яе немагчыма было працягваць: вы ж так упарта iмкнулiся дакапацца да праўды... Заставалася толькi ўцячы... Калi б мы засталiся, вы б непазбежна ўсё разгадалi... Адсюль i падзеi апошняй ночы... Але няўдачы не адставалi ад нас... Шхуна села на мель... Мы з вялiкай цяжкасцю дабралiся да берага, а я згубiў пры гэтым на наша няшчасце кашалёк... Без грошай!.. I жандары на хвасце!.. Заставалася адно: тэлефанаваць Элен i прасiць у яе некалькi тысяч франкаў, каб мы маглi дабрацца ўчацвярых да мяжы... У Нарвегii я мог бы аплацiць сябрам усё, што яны страцiлi праз мяне... Элен прыехала адразу ж... Але i вы таксама! Вы ўвесь час паўставалi на нашай дарозе. Упарта дамагалiся разгадаць праўду, а мы вам нiчога не маглi сказаць. Не мог жа я крыкнуць вам, што праз вас могуць здарыцца новыя няшчасцi!..
      Раптам у вачах у яго прамiльгнула трывога. Перамянiўшы голас, ён спытаў:
      - Скажыце, Эрнэст напраўду скончыў жыццё самагубствам?
      А што, калi яго падманулi, каб прымусiць гаварыць?
      - Калi зразумеў, што праўды не схаваць... А ўцямiў ён гэта, калi я арыштаваў вас... Ён здагадаўся, што я пайшоў на арышт толькi дзеля таго, каб даць яму час падумаць...
      Дайшоўшы да пiрса, яны спынiлiся. Перад iмi паволi праходзiў "Сэн-Мiшэль". З гордасцю круцячы штурвалам, шхуну вёў нейкi стары рыбак.
      Тут нехта падбег да натоўпу на пiрсе, адштурхнуў аднаго, другога i ўскочыў на палубу шхуны.
      Вялiкi Луi!
      Ён уцёк ад жандараў, сарваў кайданкi! Адштурхнуўшы рыбака, Луi схапiў руль у свае рукi.
      - Цiшэй, няхай на вас!.. Шхуну загубiце! - з усяе сiлы крыкнуў ён матросам з буксiра.
      - А астатнiя двое? - спытаўся Мэгрэ ў Раймона.
      - Сёння ранiцай вы былi за метр ад iх. Яны абодва схавалiся ў пунi ў старой сялянкi...
      Люка, прадзiраючыся праз натоўп, наблiжаўся да Мэгрэ. На твары ў яго было здзiўленне: не чакаў ён убачыць тут побач з камiсарам Марцiно.
      - Вы ведаеце, мы iх узялi!..
      - Каго?
      - Ланэка i Сэлестэна...
      - Яны тут?
      - Жандары з Дзiў толькi што даставiлi.
      - Ну, дык скажы, каб iх выпусцiлi. I няхай абодва iдуць у порт...
      Насупраць iх бачны быў дом капiтана Жарыса i сад, у якiм у начную буру зляцелi з ружаў апошнiя пялёсткi. За фiранкаю - постаць Жулi. Убачыўшы на палубе брата, яна не паверыла вачам.
      Каля шлюза партавiкi сабралiся вакол капiтана Дэлькура.
      - Ну i намучыўся ж я праз iх цьмяныя адказы! - уздыхнуў Мэгрэ, кiўнуўшы на маракоў.
      Раймон усмiхнуўся:
      - Гэта ж маракi!
      - Я ўжо ведаю, што гэта за людзi. Не любяць яны, калi сухапутныя тыпы, як я, лезуць у iх справы!
      Пальцам ён умiнаў тытунь у сваёй люльцы. Запалiўшы, спытаўся:
      - Што iм сказаць?..
      Эрнэст Гранмэзон быў мёртвы. Цi трэба казаць гэтым людзям, што забойца ён?
      - Можна было б, - пачаў быў Раймон...
      - Не ведаю! Скажу, вiдаць, што нейкая даўняя гiсторыя. Адзiн замежны марак адпомсцiў i ўцёк...
      Маракi з буксiра паволi iшлi ў шынок i знакамi клiкалi шлюзаўшчыкоў.
      А Вялiкi Луi iмклiва крочыў то ўзад, то ўперад па шхуне, абмацваючы ўсё, што траплялася пад руку, - гледзячы на яго, камiсар мiжволi прыгадаў сабаку, якi, вярнуўшыся дадому, радасны, хоча пераканацца, што ўсё на месцы i не змянiлася...
      - Гэй! - крыкнуў яму Мэгрэ.
      Матрос аж падскочыў. Але падысцi да камiсара цi пакiнуць шхуну ён не рашаўся. А калi ўбачыў раптам, што Раймон на волi, здзiвiўся не менш за Люка:
      - Як гэта?..
      - Калi "Сэн-Мiшэль" зможа выйсцi ў мора?
      - Хоць зараз! Усё ў поўным парадку! Цуд, а не судна, клянуся!..
      Луi дапытлiва глядзеў на Раймона. Той вымавiў:
      - У такiм выпадку прагуляйся на шхуне з Ланэкам i Сэлестэнам...
      - Яны тут?
      - Зараз прыйдуць... Некалькi тыдняў марской прагулкi... Далей адсюль... Каб пра "Сэн-Мiшэль" тут ужо болей не гаварылi...
      - Я мог бы прыхапiць з сабою i сястру - займалася б кухняю... Ведаеце, Жулi не з палахлiвых...
      I ўсё ж такi яму было няёмка перад Мэгрэ. Перад вачыма стаялi падзеi апошняй ночы. I ён яшчэ не ведаў, цi можна ўсмiхнуцца, маючы iх на ўвазе.
      - Вы хоць не прастудзiлiся?
      Яны стаялi на краi шлюза, i Мэгрэ адным штуршком адправiў матроса ў ваду.
      - Здаецца, мой цягнiк адыходзiць у шэсць, - сказаў пасля камiсар. Аднак ён не рашаўся пайсцi. Глядзеў вакол сябе з сумам: гэты маленькi порт стаў яму дарагi. Усё ж такi цяпер яму былi знаёмыя ўсе яго закуткi... I ў якое толькi надвор'е не давялося яму пабываць цi не ў кожным з iх: i пад слабым яшчэ ранiшнiм сонцам, i ў буру, i ў дождж, i ў непраглядны туман...
      - Вы едзеце ў Кан? - спытаўся Мэгрэ ў Раймона, якi ўсё яшчэ стаяў каля яго.
      - Не адразу. Думаю, так будзе лепш... Трэба, каб прайшоў нейкi час...
      - Час, - скончыў за яго Мэгрэ.
      Калi праз чвэрць гадзiны вярнуўся Люка i спытаў, дзе Мэгрэ, яму паказалi на "Марацкi прытулак", дзе ўжо гарэла святло.
      Праз запацелыя вокны шынка iнспектар угледзеўся ў камiсара...
      Той сядзеў, ёмка ўладкаваўшыся на саламяным крэсле, з люлькаю ў зубах i кухлем пiва ў руках, i слухаў розныя гiсторыi, якiя расказвалi вакол яго людзi ў марскiх фуражках i гумавых ботах...
      У цягнiку, гадзiн каля дзесяцi вечара, Мэгрэ ўздыхнуў.
      - Мусiць, сядзяць цяпер усе трое ў кубрыку ў цяпле...
      - У якiм кубрыку? - спытаўся Люка.
      - На "Сэн-Мiшэлi"... На зрэзаным стале - лямпа, цяжкiя шклянкi i бутэлька галандскага джыну... Печ патрэсквае... Дай мне запалкi!..