Сэрца на далонi (на белорусском языке)

      Прайшло некалькi хвiлiн, а ён траха не скончыў такую аперацыю, на якую патрэбны гадзiны.
      - Задрамалi, Антон Кузьмiч? - спытаў шафёр.
      Дзесьцi збоку пыхкаў паравоз. Затрубiў у ражок стрэлачнiк.
      Яраш заглянуў шафёру ў твар, асветлены слабым водблiскам прыбораў i чырвоным лiхтаром шлагбаўма. Не, гэтага чалавека ён не лячыў, памяць у яго на твары добрая. Шафёр, зразумеўшы, што доктар хоча пазнаць яго, растлумачыў:
      - Вы ўратавалi майго сына, Антон Кузьмiч. На ўсё жыццё вам удзячны. Мацi штодня ўспамiнае. Хаця б ты, кажа, павазiў доктара. Скажыце, i я кожны дзень буду вазiць вас.
      - Хабар? - усмiхнуўся Яраш.
      - Якi хабар, доктар? - пакрыўдзiўся шафёр. - Хабар даюць за цёмныя дзялы. А тут - жыццё сына...
      Прайшоў нядоўгi таварны састаў. Старэнькi паравоз сыпануў у начное неба жменю iскраў. Але яны не сталi зоркамi - упалi назад на зямлю i патухлi.
      Павольна падымаўся шлагбаўм. У нейкi мiг замест чырвонага лiхтара загарэўся зялёны. Яраша заўсёды здзiўляла гэтая няхiтрая механiка.
      Машына кiнула на пераезд сноп кароткага святла. Заблiшчалi рэйкi. Вартаўнiк пагразiў пальцам. За пераездам фары выхапiлi з ночы больш доўгi кавалак чорнай шашы.
      Яраш глянуў убок i ўбачыў зоркi. Iх было мала, i яны плылi над чорным лесам, якi заўсёды ўначы чамусьцi здаваўся горнай градой - з вяршынямi, доламi, цяснiнамi. А ўдзень гэта была зусiм роўная сцяна лесу за кiламетр ад дарогi. Там, наперадзе, лес падступiць да самай шашы, i тады знiкне гэтая iлюзiя. Антон Кузьмiч нiяк не мог растлумачыць прычыны такога зрокавага падману.
      Усё гэта - супынка, размова з шафёрам, зоркi, лес - адцягнула думкi ад Зосi. Праўда, ненадоўга. Хутка ён пачаў зноў думаць пра яе, але ўжо iнакш. Прыгадаў, як зноў, другi раз за дзень, сутыкнуўся з Тамарай. Яна раптам запярэчыла супраць пераводу Зосi ў тую клiнiку, дзе пастаянна працаваў Яраш. Калi ён пайшоў, каб растлумачыць ёй, што мае сам аперыраваць хворую i таму зручней, каб яна была пад яго штодзённым наглядам, Тамара са здзекам спытала:
      - Гэта тваё падпольнае каханне?
      Антон не вытрываў i вылаяўся груба i злосна. Гаецкая спалохалася, адразу аформiла перавод.
      Калi Яраш пазванiў у рэдакцыю Шыковiчу, што мусiць затрымацца, той сказаў:
      - Хрэн з табой. Сядзi каля сваiх хворых хоць тыдзень. А я млею ад духаты.
      Ён доўга сядзеў каля сваёй хворай. Зося глядзела на яго i хораша ўсмiхалася, шчаслiва i збянтэжана.
      - Дзе вы былi ўвесь гэты час?
      - Апошнiя тры гады тут, у нашым горадзе.
      - I не ведалi пра мяне?
      - Ведала. Бачыла колькi разоў.
      - Бачылi? I не маглi прыйсцi?
      - Я маленькi чалавек, Антон Кузьмiч. Прыёмшчыца арцелi кравецкай на Выселках.
      - Ды якое мае значэнне, кiм вы працавалi! Глупства! Сорамна падпольшчыцы дзялiць людзей на маленькiх i вялiкiх.
      - Якая я падпольшчыца! Я дачка доктара Савiча. - Вочы Зосi напоўнiлiся слязамi.
      - Ну, не трэба! Калi ласка! Нiякiх хваляванняў i нiякiх расказаў! Аб усiм пагаворым пасля. - Ён падняўся, каб пайсцi.
      Яна папрасiла нясмела, сарамлiва:
      - Пасядзiце яшчэ трошкi, Антон Кузьмiч. Хлопчык гэты, Тарас, жывы?
      - Хлопчык! Хлопчык гэты ў армii адслужыў. На заводзе робiць...
      - Я шукала яго. - Яна як бы вiнавата прасiла прабачэння за тое, што не здолела знайсцi дзiця.
      - Пасля, пасля. Не хвалюйце сябе нiякiмi ўспамiнамi.
      Сёстры i санiтаркi хадзiлi на пальчыках i гаварылi шэптам. У iх былi спалоханыя твары. Яраша абурыла гэта, але ён змаўчаў. Прымусiў сябе маўчаць. Што б яны падумалi, каб ён, звычайна ветлiвы i далiкатны з малодшым персаналам, раптам накрычаў на iх?
      Цяпер, у машыне, ён падумаў, што трэба заўтра ж пра ўсё расказаць Машы i папрасiць, каб яна ўзяла шэфства над Зосяй. Не медыцынскае. Чалавечае.
      Таксi звярнула з шашы ў лес. У святле фар дрэвы здаюцца дэкаратыўна нежывымi i ў той жа час фантастычна прыгожымi. Праплываюць застылыя ствалы з нерухомым белым лiсцем. Быццам на мiг з'яўляюцца на свет з дагiстарычнай цемры i зноў знiкаюць назаўсёды. Ценi бягуць наперадзе, пераганяючы святло, доўгiя i вузкiя - блiзка i шырокiя - удалi. А з бакоў - чарната. А ўгары - цемра: зноў не вiдаць зорак.
      Яраш надзвычай любiў начную язду па лесе. Часта прасiў Шыковiча паездзiць. Той не разумеў яго захаплення. Яраш злаваўся: "Якi ты, да д'ябла, пiсьменнiк, калi не адчуваеш такой прыгажосцi? Ты паглядзi на гэтыя сосны! Якi ў iх колер? А ценi? З чым ты параўнаеш iх? Паспрабуй напiсаць гэта рэалiстычным пэндзлем. Памрэш - не напiшаш. Тут, брат, трэба нейкi асобы, умоўны прыём".
      "Хiрург-абстракцыянiст! - хмыкаў Шыковiч. - Навiна! Дзiва дзiўнае!"
      Шафёр таксi, напэўна, хацеў у знак удзячнасцi давезцi свайго пасажыра як мага хутчэй i iмчаў па карэннях i ямах, не шкадуючы машыны.
      Яраш папрасiў:
      - Цiшэй, калi ласка. Можна?
      - Можна! - Шафёр адразу збавiў хуткасць. - Я думаў, вы спяшаецеся.
      - Не. Я люблю паглядзець на лес.
      - О, лясок тут добры! Каб такiх сосен на дом.
      - Што было ў вашага сына?
      - Пералом пазваночнiка. На будаўнiцтве, ведаеце. Няшчасны выпадак.
      - А-а, помню.
      Шафёра ўзрадавала, што доктар помнiў яго сына. Як бы пакрыўджаны за хабар, ён праз усю дарогу маўчаў. Гзта яму, вiдаць, нялёгка давалася, бо калi прарваўся, то пачаў паспешлiва i мнагаслоўна расказваць пра сына, пра сябе, пра ўсю сваю сям'ю.
      Яраш слухаў i не чуў. Глядзеў на лес i думаў. Як у святле фар выплывалi з цемры дрэвы, так i з ночы памяцi выплывалi эпiзоды жыцця, далёкiя i блiзкiя, з падполля i з сённяшняга дня.
      Да дачы ён не даехаў. Спынiўся каля канторы ляснiцтва, сiлком усунуў таксiсту грошы i пайшоў пехатой.
      Свяцiлася толькi адно акно - на паддашку ў Шыковiча.
      "Трэба адвучыць яго ад начной працы, - падумаў Антон Кузьмiч пра сябра i тут жа пра жонку з пяшчотай: - Спiць Галка. Тут добра спiцца".
      Шкада было будзiць яе. Калi пад нагамi пiснулi ўсходцы ганка, ён пагразiў iм пальцам: "Цыц!" Потым доўга стаяў нерухома, слухаючы начную цiшыню.
      Не паднiмалася рука, каб цiхенька, адным пальцам, пастукаць у шыбiну веранды. Ён быў упэўнены, што дзверы зачынены. Але паспрабаваў асцярожна нацiснуць на ручку - i дзверы лёгка адчынiлiся. Белая, як прывiд, постаць стаяла ў адным кроку ад парога. Навучаны шматгадовым вопытам, Яраш усё зразумеў i ўмiг мабiлiзаваў свой спакой i вытрымку.
      - Што, баiшся заходзiць? Сорамна? - не сказала, а прашыпела Галiна i тут жа сарвалася: - Не заходзь у дом, дзе спяць дзецi! Бессаромныя твае вочы!
      - Галка! - Ён зрабiў крок, ён прасiў, малiў яе ласкавым iменем, каб яна не рабiла шуму: побач людзi, дзецi.
      - Не падыходзь! Не датыкайся да мяне! Брудны тып!
      - Галя! Выслухай! - не папрасiў, патрабаваў Антон.
      - Што мне слухаць? Мне ўсё сказаў чалавек. "Ён заняты на кансультацыi..." Да дванаццацi ночы! Не першы раз ты "кансультуеш" яе... да позняй ночы! Крывасмок! Колькi ты выпiў маёй крывi! Не падыходзь!
      Але сама кiнулася да яго i пачала ярасна калацiць маленькiмi кулачкамi ў магутныя грудзi.
      - Паразiт! Я ненавiджу цябе! Не дакранайся да мяне! Усё! Усё, усё!.. Заўтра, заўтра!.. Зараз жа, зараз!.. Забiраю дзяцей... I ўсё. Жывi са сваёй шлюхай! Але я не дам вам жыцця. Не дам! Не чакай. Не!
      - Галя! - Ён адступiў на крок i паспрабаваў засланiцца ад яе ўдараў партфелем, якi ўсё яшчэ трымаў у руцэ. Але яна выхапiла партфель i моцна стукнула iм па галаве, па твары. Гэта яго ўзарвала. Так жонка не паводзiла сябе ўжо колькi год. Узмахам рукi Антон выбiў у яе партфель, а самую схапiў у абдымкi, лёгка падняў, зацiснуўшы рукi, каб не драпалася. А каб не крычала, моцна, да болю, прыпаў вуснамi да яе вуснаў. Яна бiлася, трапяталася, як рыба, дрыгала ў паветры нагамi, намагаючыся вырвацца. Але дарэмна. Ён насiў яе па прасторнай верандзе, быццам закалыхваў, як малую, i праз сцiснутыя вусны шаптаў:
      - Дурная. Дурная. Дурная...
      I яна сцiхла. Быццам самлела. Нерухомая, зрабiлася цяжкай. Ён адняў вусны - яна не закрычала, нават не папрасiла: "Пусцi". Ён ведаў з мiнулага, што найпрасцейшы i хутчэйшы сродак памiрыцца - гэта паказаць ёй, што нiдзе ён не растрацiў сваю сiлу. Магчыма, Галiна чакала гэтага. Яму стала агiдна, балюча i крыўдна. Прыгадалася, з якой прычыны ён затрымаўся, з якiмi пачуццямi ехаў дадому. I раптам - такая сустрэча. Антон груба, як мяшок, кiнуў жонку на шырокую тахту (яны спалi тут жа, на верандзе). Душыў гальштук. Ён сарваў гальштук i шыбануў цераз стол, у кут. Туды ж паляцеў пiнжак i капялюш. У змроку яснай ночы Галiна бачыла гэтыя рэзкiя рухi i, адчуўшы навальнiцу, маўчала. Яна тонка ўмела адчуваць настрой мужа. Агонь рэўнасцi, якi яна распалiла, уяўляючы, як мужа, яе мужа, абдымае, цалуе гэтая распуслiвая Тамара, - гэты агонь патухаў. Яна амаль гатова была папрасiць прабачэння. Але Антонавы мяккасць i адыходлiвасць прывучылi яе да таго, што яна нiколi не рабiла першага кроку да прымiрэння. Акрамя таго, вельмi свежымi яшчэ былi пакуты, якiя яна перажыла за тры гадзiны - з таго часу, калi Кiрыла прыехаў адзiн i сказаў, што Антон затрымаўся на нейкай неадкладнай кансультацыi ў трэцяй клiнiцы. Колькi яна патрацiла сiлы, каб нi словам, нi рухам не выдаць сябе перад Шыковiчамi. Як на злосць, Валянцiна Андрэеўна не адступала ад яе ўвесь вечар, расказвала розныя вясёлыя здарэннi. Можа, знарок. Думка, што нехта чужы, збоку, бачыў i здагадваўся, што рабiлася ў яе сэрцы, была самай цяжкай. Ужо за адно гэта сваё ўнiжэнне яна мае права не дараваць Антону цi, ва ўсякiм разе, не iсцi першай на прымiрэнне. Ён гучна пракаўтнуў горкi i салёны камяк i амаль застагнаў:
      - Божа мой!
      Галiне стала шкада яго: такi дужы, вялiкi, мужны, ён застагнаў. Хваля пяшчоты залiла яе добрае сэрца. Каб ён наблiзiўся да тахты, яна прыцягнула б яго да сябе, прыласкала. Але ён хадзiў па верандзе, спатыкнуўся на партфель, злосна пiхнуў яго нагой. Пад яго цяжкiмi крокамi новыя маснiчыны не скрыпелi, а гудзелi. У рамах брынчалi шыбы. Можна было б сказаць яму: "Не хадзi. Пабудзiш дзяцей" - i гэта, напэўна, стала б крокам да прымiрэння. Але, акрамя ўсяго iншага, яе распiрала дурная жаночая цiкаўнасць: што скажа ён у апраўданне? Ён нiчога не сказаў яшчэ.
      Ён паўтарыў:
      - Божа мой! - i, памаўчаўшы, пачаў кiдаць словы, як каменнi: - Якое дзiкунства! Уявiць цяжка... Пражыць з чалавекам шаснаццаць год, выгадаваць дзяцей... I не верыць яму нi на крупiнку, нi на залатнiк. Бясконца лiчыць падлюгам, здольным на любую агiднасць. Бясконца падазраваць... Раўнаваць чорт ведае да каго... Зразумей, ты не дурная жанчына. Урэшце, у такой атмасферы нельга жыць. Нельга дыхаць. Чорт вазьмi!
      Словы гэтыя абражалi Галiну Адамаўну. Абражалi сваёй праўдай. Але, так жыць нельга! Ды i не жывуць яны так, яны жывуць хораша i шчыра. А ад гэтых прыступаў рэўнасцi яна сама пакутуе ў сто разоў горш. Ён павiнен быў зразумець гэта i рабiць так, каб не было нiякiх прычын. Ён павiнен шкадаваць яе. А ён вось як лiчыць - што яна атручвае яму жыццё, што яна пачвара нейкая.
      Галiна заплакала горка, надрыўна.
      - Вядома, я дурная... Дзiкунка. Не даю табе жыць. Ты вялiкi вучоны. А я? Кухарка твая, служанка... Нянька тваiх дзяцей. За iмi, за тваёй шырокай спiной ды за гнiлымi зубамi пацыентаў я нiчога не бачу. Я свету не бачу...
      Чым больш яна гаварыла, тым больш пераконвала сябе, што яна вялiкая пакутнiца, i, заходзячыся ад жалю, курчылася ад рыданняў.
      "Ды няпраўда гэта! Хлусiш ты! - хацелася крыкнуць Ярашу. - Хiба ты жывеш горш за iншых? Хiба я не стараюся зрабiць тваё жыццё прыгожым i поўным? Ты сама выдумляеш сабе пакуты". Але ён умеў стрымлiвацца. Ён добра ведаў жонку, яе хваробу, у якой, магчыма, больш за ўсё вiнавата тая, да каго яна раўнуе. Ён пераключыў сваю злосць на Тамару. Падумаў: як правучыць гэту разбэшчаную бабу? Спынiўся каля тахты. Плечы Галiны сутаргава ўздрыгвалi. I ў яго дрогнула сэрца - стала шкада жонкi. Сапраўды, шмат у чым яна няшчасная. Але хiба ёсць у гэтым яго вiна? Можа, не так горача ўжо кахаў ён яе, але кахаў, разважлiва, спакойна, разумна, шанаваў, асцерагаў ад жыццёвых нягод, дамагаўся, каб была дружба i вера. Чаму ж яна не верыць яму, найблiжэйшаму чалавеку? Хiба не крыўдна гэта?
      Ён прысеў на тахту, асцярожна дакрануўся да яе пляча, гарачага i праз шоўк сарочкi.
      - Галя!
      Яна ўсхлiпнула гучней.
      - Добра. Я бяру свае словы назад. Даруй. Але будзь жа i ты аб'ектыўнай. Мы ж культурныя людзi. I нам не па дваццаць год, каб сустракаць адно аднаго кулакамi... Ды i ў дваццаць... Ты прынiжаеш у першую чаргу самую сябе, сваю чалавечую годнасць. Няўжо нельга было спытаць спакойна: дзе ты затрымаўся? I я адказаў бы табе. Я адказаў бы, - ён падняўся i ўсхвалявана прайшоў па верандзе, - што ў мяне незвычайны дзень... Я сустрэў чалавека, якi ратаваў мяне ад смерцi i якога я лiчыў мёртвым. Помнiш, я расказваў табе? Дачка доктара Савiча. Ты не ўяўляеш...
      Муж расказваў у першыя гады сумеснага жыцця мноства розных гiсторый са сваёй дзейнасцi падпольшчыка. Галiна нават употай сумнявалася ў верагоднасцi некаторых з iх. I большасць гэтых гiсторый яна ўжо забылася, бо ў апошнiя гады Антон рэдка ўспамiнаў сваё падполле. Тым больш яна забыла прозвiшчы людзей, пра якiх ён расказваў, якiя былi яго таварышамi па барацьбе цi ворагамi. Але незнаёмую ёй Зосю Савiч яна помнiла. Помнiла, як тая ратавала Антона. I вось гэтая жанчына, пра якую ён успамiнаў асаблiва цёпла, з'явiлася. Адкуль? Сустрэлiся яны выпадкова цi яна шукала Яраша? Галiна Адамаўна забылася на сваю крыўду, на рэўнасць да Тамары. Iншае насцярожыла яе. Павярнулася на бок, тварам да мужа. Ён зразумеў гэта так, што жонка зацiкавiлася, яшчэ больш палагаднеў i пачаў расказваць падрабязна:
      - Майзiс папрасiў мяне пракансультаваць хворую. Мiтральны стэноз. Сама хворая прасiла. Я прыйшоў у палату... I раптам хворая шэпча: "Вiктар". Маю падпольную клiчку. Уяўляеш? Не, ты падумай толькi. Васемнаццаць год я лiчыў чалавека мёртвым. I вось... Яна не ўсё расказала мне... Але я здагадваюся, што яна перажыла. Чатыры гады, як яна ў нашым горадзе... i пазбягала сустракацца. Дачка доктара Савiча. Гэтым сказана шмат што. Але чаму дачка павiнна адказваць за бацьку, калi нават той i сапраўды быў ворагам? Я перавёў яе ў нашу клiнiку. Гэта заняло час. Яна чула пра мае аперацыi i просiць аперыраваць яе. Буду аперыраваць! Здаецца, супрацьпаказанняў няма. Трэццяя стадыя па Бакулеву.
      Галiна з палёгкай уздыхнула.
      У яе была дзiўная рыса, выпрацаваная ўласнымi адчуваннямi лекара. Нiколi яна не раўнавала мужа да яго пацыентак. Многiя з тых, каго ён лячыў, аперыраваў, запрашалi яго пасля ў госцi, i яна смела адпускала яго аднаго. Пацыенткi ў яе вачах пераставалi быць жанчынамi небяспечнымi. А таму мужава паведамленне аб тым, што Савiч цяжкахворая i ён будзе яе аперыраваць, адразу супакоiла Галiну Адамаўну. Яна нават страцiла цiкавасць да падзеi, якая яўна ўсхвалявала Антона. Цяпер яна адчула сваю вiну перад iм, i ёй хацелася хутчэй загладзiць яе. Яна цiха паклiкала, перапынiўшы яго расказ:
      - Хадзi сюды, Антон.
      Ён змоўк, пастаяў звiлiну каля стала, як бы раздумваючы - iсцi цi не iсцi. Наблiзiўся нерашуча.
      Яна пацягнула яго за руку, пасадзiла на тахту, прыпала да рукi вуснамi.
      - Даруй мне, Антоша. Я дурная. Слабая i дурная жанчына.
      Яго заўсёды кранала, калi Галiна вось так прасiла прабачэння, ён губляўся, як юнак перад чужой жанчынай, i не ведаў, што адказваць.
      - Нiчога, нiчога. Добра. Я не злуюся. Чаго не бывае ў жыццi. Я ведаю тваю недарэчную рэўнасць.
      - Ты слаўны, разумны. Я люблю цябе.
      - I я люблю цябе. - Ён пацалаваў яе мокрую, салёную шчаку, вочы, вусны.
      Яна абвiла яго шыю гарачымi рукамi i ап'янiла знаёмай цеплынёй, пахам рэчкi, водарам лугу.
      - Чакай, я раздзенуся.
      Антон умiг скiнуў свой лёгкi касцюм i, кладучыся, пацалаваў жончыны каленi. У Галiны прыгожыя ногi, i ён любiў iх цалаваць...
      Пасля такой нервовай успышкi, прымiрэння i блiзасцi Галiна засынала адразу i спала моцна.
      Яраш у тую ноч не мог заснуць. Перад вачамi стаяла Зося. Якiя толькi думкi, уяўленнi не лезлi ў галаву.
      Урэшце ён не вытрымаў: цiха падняўся i, захапiўшы касцюм, выйшаў на двор.
      Ноч стаяла цiхая, бязросная i духмяная. Адспявалi ўжо салаўi. Не прачнулiся яшчэ раннiя птушкi. Было гадзiны дзве. Лес навокал здаваўся высачэзнай крапасной сцяной, якая абкружала гэты маленькi свет з адзiным домам, у верхнiм акне якога гарэла святло. З гэтай крэпасцi вялi ў прастор толькi адны вароты на луг: прасвет памiж дубамi i вольхамi, што раслi ўздоўж ручая. Але сёння i гэтыя вароты былi зачынены: над лугам неба цёмнае, яно злiлося з зямлёй, кустамi i дрэвамi. Адзiнокiя цьмяныя зоркi вiселi над лесам, як далёкiя сiгнальныя лiхтары вялiкага свету.
      За старыцай "драў дранку" дзяркач. Жалобна крыкнула нейкая птушка, можа, трапiла ў зубы драпежнiку. Недзе далёка закугакала сава. Ярашу яе крык здаўся плачам дзiцяцi, якое заблудзiлася ў начным лесе. Ён таксама адчуў адзiноту i смутак. Захацелася да святла, да людзей - у вялiкi свет. Прымiрэнне з жонкай раней заўсёды прыносiла радасць i заспакаенне. Ад сённяшняга прымiрэння застаўся на душы непрыемны асадак. Яна робiць трагедыю з таго, што ён затрымаўся на нейкiя дзве-тры гадзiны. Смешна!.. Калi жыве яшчэ ў памяцi вялiкая трагедыя вайны... Калi трагiчны лёс асобных людзей, што пачаўся тады, прадаўжаецца сёння... Праз два-тры тыднi ён ускрые грудную клетку, дабярэцца да сэрца жанчыны, спакутаванай i мужнай. Па-сапраўднаму мужнай. Хто ведае, чым скончыцца гэтая аперацыя...
      Яраш адышоў на колькi крокаў ад дома i ўбачыў у акне схiленую галаву Шыковiча. Кiрыла пiсаў.
      Яраш падняў гнiлушку, што свяцiлася пад нагамi, i кiнуў у акно.
      Шыковiч высунуўся i пагразiў кулаком, прашыпеў:
      - Вар'ят. Спалохаў.
      - Хадзем пагуляем.
      - Доктар! Ты гуляеш у дзве гадзiны? Прагрэс! Iду. Да д'ябла фельетон! умiг спусцiўшыся з "куратнiка", як ён называў мансарду, на зямлю, Кiрыла гаварыў пра сваю працу: - Якi я фельетанiст! Я лiрык. Мне заўсёды не па сабе, калi я раблю чалавеку непрыемнасць, калi нават я i ўпэўнены, што чалавек гэты дрэнь. Адзiн стары дурань кiнуў старую жонку i сышоўся з маладой. Я гаварыў са старой. Крыклiвая, грубая баба. Але i маладая - дрэнь... Чакай. А ты не будзеш чытаць мне мараль, што карысна рана лажыцца i рана ўставаць? Не есцi мяса i не пiць гарэлкi?
      - Не бойся. Ты прасiў мяне падрабязна расказаць табе пра падполле. Маю жаданне расказаць сёе-тое.
      - Во-о! Гэта размова! Але што гэта цябе прарвала? То двух слоў не выцягнеш, то раптам сярод ночы...
      - Толькi не перапыняй сваiмi дурацкiмi рэплiкамi.
      - Усё. Маўчу як рыба.
      РАСКАЗ АНТОНА ЯРАША
      Павел пазванiў па тэлефоне. Гэта было ў суботу, у канцы жнiўня. Цi, можа, у пачатку верасня. Добра помню адно: мы толькi што прачыталi ў газеце, што нямецкiя войскi ўварвалiся ў Сталiнград. Праўда, нават хлуслiвы нацыяналiстычны лiсток не паведамляў наперад, як рабiў часта, што горад заняты "непераможнай армiяй фюрэра". Пiсалi, што iдуць жорсткiя баi. Але колькi гарадоў было занята перад гэтым! Помню, добра помню, што боль... той невыказны i неапiсаны боль, якi адчувалi мы, калi здаваўся наш горад, быў самы моцны. Як нi за адзiн горад. Цi таму, што гэта горад з такой гiсторыяй. Цi таму, што вораг на Волзе!.. Волга! Маленькiя стратэгi, мы ўсе ўскладвалi тады вялiкiя надзеi на шырокiя водныя рубяжы. Боль гэты вылiўся ў злосць. Не ведаю, што адчувалi другiя. У пажарную падбiралiся людзi надзейныя ў адносiнах да "новага парадку", амаль гэтак жа, як у палiцыю: усялякi зброд, крымiнальнiкi. Але помню, што "калегi мае" таксама ў той дзень былi чамусьцi злосныя. Мы сварылiся. Мацюкалiся так, што чырванелi сцены. Нi раней, нi пазней за ўсё сваё жыццё я нiдзе не чуў, каб людзi так мацюкалiся. Я не адставаў ад iншых. I мне нават цяпер агiдна ўспамiнаць тую сваю фальклорную красамоўнасць. З-за частых пажараў паламаўся графiк дзяжурства, i мы добрых гадзiны дзве высвятлялi, чыя ж чарга: хто недапрацаваў, а хто перапрацаваў у мiнулы тыдзень. Чамусьцi ў тую ноч нiхто не хацеў дзяжурыць. Начальнiк наш брандмайстар Хiндэль, "свой немец" (ён i да вайны працаваў у нашай пажарнай) затыкаў далонямi вушы i прасiў стомлена, жаласлiва:
      "Маен гот! Маен го-от! Няма на вас Бога. Пасаромелiся б маiх сiвых валасоў". I раптам зрываўся i сам пачынаў крычаць i мацюкацца: "Сцiхнiце вы, дзiравыя шлангi! Мяшкi з пяском! Абгарэлыя панчохi! Каб на вас..."
      Ён быў мяккi, слабахарактарны чалавек, i яго нiхто не баяўся. Баялiся "сапраўднага немца" Лотке, якi займаў пасаду механiка, але ўсюды сунуў свой нос, як i належала агенту гестапа. Каб ён з'явiўся, сварка адразу сцiхла б i дзяжурыў бы той, каму Хiндэль сказаў. Ён сказаў Гвоздзiку, быў у нас такi п'янчужка. Той кiваў на мяне, да яго далучылiся яшчэ двое-трое. Я паслаў iх... Другая частка маiх калег падтрымлiвала мяне. Хлопцы паважалi мяне за сiлу. На пажарах я часам працаваў за трох. Дзе сапраўды трэба было тушыць агонь. Помню - такiя дробязi запамiнаюцца - тэлефон не званiў, а слаба брынчаў, як бляшанка. Але Хiндэль уздрыгнуў. Ён баяўся гарадскога тэлефона. Смела, адразу ён браў слухаўку толькi аднаго апарата, якi званiў гучна i рэзка, - дзяжурны з вышкi паведамляў аб пажары. Хiндэль працягнуў руку i застыў, чакаючы, што званок сцiхне i яшчэ адна непрыемнасць мiне яго. Але тэлефон не сцiхаў. I брандмайстар мусiў падняць слухаўку.
      "Каго? Кузьму Кляшча? - Хiндэль паглядзеў на мяне, аднак слухаўку не перадаў, ён заўсёды насцярожваўся, калi званiлi каму-небудзь з яго падначаленых, праяўляў празмерную пiльнасць. - А хто пытае? Павел Харытонавiч? А навошта вам Клешч? Хто ён вам? Друг, зямляк, сваяк? Адкуль вы звонiце? З управы?"
      Я падышоў i бесцырымонна забраў з яго рук слухаўку. Тэлефон працаваў пагана, голас як з таго свету, але я пазнаў Паўла. Ён запрашаў на вечар да сябе. На iмянiны. Будзе што выпiць. З вёскi прывезлi самагонку. Я перапытаў:
      "Колькi? Тры пляшкi? Усяго? На чацвярых? Ну, мне гэта - што сабаку муха".
      Пажарнiкi заржалi. I тут я ўбачыў Лотке. Нiзкi, крываногi, як стары кавалерыст, у чорнай зашмальцаванай скураной тужурцы, у акулярах з нейкiмi зеленаватымi шкламi, ён стаяў на парозе i слухаў. Уважлiва слухаў. Я яшчэ раз пераканаўся, што ён ведае расейскую мову. Але за тры месяцы, як я ў пажарнай, ён нi разу не выдаў сябе. Слухаць слухае, быццам хоча ўнiкнуць у музыку чужых слоў. А потым усё перапытвае па-нямецку. Ён выдатна iграў сваю ролю. Гэтак жа, як i я. За год акупацыi я папоўнiў сваё веданне нямецкай мовы так, як не папоўнiў бы, каб скончыў яшчэ тры iнстытуты. Але ў гэтай кампанii я гаварыў дзесятак хадавых перакручаных слоў, не больш.
      Гвоздзiк, вiдаць, спадзеючыся, што яго падтрымае Лотке, пачаў ныць:
      "Ён самагонку будзе пiць, а я за яго дзяжур. Не буду!"
      Лотке спытаў у Хiндэля: пра што спрачаюцца? Той растлумачыў не вельмi далiкатна, але з нямецкай дакладнасцю. Я нiяк не мог уцямiць тады iх узаемаадносiн. Ды i дагэтуль не разумею, няўжо Хiндэль не здагадваўся, хто такi Лотке, i не ведаў, што механiк гаворыць па-расейску не горш за яго, "фольксдойчэ"?
      "Чыя чарга дзяжурыць?" - спытаў Лотке.
      Хвiлiну назад Хiндэль схiляўся, што дзяжурыць павiнен Гвоздзiк. А тут раптам цвёрда сказаў:
      "Дзяжурыць будзе Клешч! - i сурова загадаў мне па-расейску: - Дзяжурыць пойдзеш ты!"
      Я замалiў:
      "Пан начальнiк, - у прысутнасцi Лотке ўсе мы цвёрда трымалiся субардынацыi, дысцыплiны, - вы ж самi чулi, што мяне толькi што запрасiлi на iмянiны i я даў згоду. Што падумае чалавек? Лепшы сябра. Прашу вас".
      "Адпусцiце яго", - кiнуў Лотке, не гледзячы нi на мяне, нi на Хiндэля.
      Начальнiк закiпеў.
      "Гэта не пажарная каманда, - выдавiў ён па-нямецку, потым крыкнуў па-расейску: - А банда п'янiц! Цi тое было..." - Пэўна, ён хацеў сказаць: "Цi тое было пры Саветах!", але ўспомнiў i асекся.
      Лотке сказаў:
      "Вы стары асёл, Хiндэль".
      "Добра, добра. Няхай будзе Гвоздзiк. Гвоздзiк!"
      Той ускочыў, як падменены:
      "Слухаюся, пан начальнiк!"
      А Лотке зноў сказаў спакойна, без злосцi, без нацiску:
      "Вы стары баран, Хiндэль", - i пайшоў з дзяжуркi.
      Гвоздзiк мацюкнуўся. Хiндэль сумiраваў па-нямецку:
      "Я стары асёл i стары баран", - i вылаяўся па-расейску.
      Я змаўчаў, бо мне гэтая кароткая размова i заступнiцтва механiка не падабалiся больш, чым каму другому. Дзiўныя прафесii меў я ў акупацыi! Першую выбраў сам - грузчыка: трэба было рабiць, каб жыць. Там я звязаўся з падпольшчыкамi. Пасля ўзрыву эшалона з авiябомбамi давялося хавацца. Схавалi мяне хлопцы дасцiпна: уладкавалi ў нямецкi шпiталь вартаўнiком у трупярню. "Начальнiк морга", як здзеклiва называлi мяне самi немцы. З мёртвымi фашыстамi я абыходзiўся далiкатна i любоўна. Гэта забаўляла i страшыла жывых. Яны любавалiся маёй фiзiчнай сiлай i цешылiся з маёй дурноты. Я добра-такi iграў прыдуркаватага здаравяка, якi мог выпiць дзве шклянкi чыстага спiрту i з'есцi пяць шпiтальных абедаў. Але нават у мяне, студэнта-медыка, будучага хiрурга, не вытрымалi нервы. Звычайнаму чалавеку звыкнуцца з мёртвымi... Я папрасiў Паўла знайсцi мне новую работу. I што, ты думаеш, ён прапанаваў мне неўзабаве? Асенiзацыйны абоз. Не смейся. Я не прызнаюся дзецям, што працаваў залатаром. Вядома, я абразiўся. Але Павел даказаў мне, што начныя паездкi, начны пропуск, найлепшая магчымасць перавозак небяспечнага грузу - гэта зусiм нядрэнна для маёй галоўнай прафесii - падпольшчыка. Сапраўды, хутка я сам пераканаўся, што новая праца мая была шмат у чым зручная. Галоўнае, амаль не трэба было вытыркацца на людзi ўдзень у звычайным выглядзе. Мой рост, мая постаць залiшне прыкметныя, а горад наш у акупацыю быў не вельмi густанаселены. Зручнасць была, нарэшце, у тым, што побач са мной працавалi тупыя, абмежаваныя людзi, поўныя крэцiны. Наўрад каму прыйшло б у галаву засылаць у такую ўстанову шпiка. А калi я рабiў вылазку ўдзень зусiм у новай ролi (у рэдакцыю, напрыклад, калi атрымаў заданне выканаць прысуд над Хмарай, я прыходзiў як паэт, прыносiў чужыя вершы - любоўную лiрыку), то амаль быў упэўнены, што не сустрэнуся са сваiмi калегамi па начной рабоце. Многа правалаў было выпадковых. Сустрэнецца добры чалавек, але плясне ўголас сапраўднае прозвiшча, стары адрас цi яшчэ што - i гатова, правал.
      Карацей кажучы, калi месяцы праз тры Павел прапанаваў мне работу чыстую у пажарнай, я не вельмi каб узрадаваўся. Але гарком вырашыў (так перадаў Павел) "наблiзiць мяне да палiцыi", i я пайшоў на гэтае "зблiжэнне". Я салдат. Новая работа не спадабалася з першых дзён. Не сама работа. А гэты Лотке, наш маўклiвы механiк. Я раскусiў яго адразу, адчуў хiтрага ворага i ўпачатку занерваваўся. За цэлы год мне нiдзе яшчэ не прыйшлося працаваць пад штодзённым наглядам агента гестапа. Я выказаў сваю трывогу Паўлу. Ён усмiхнуўся i адказаў:
      "Я думаў, у цябе больш вопыту. Усе мы так працуем. Думаеш, мне ва ўправе лягчэй? Дакажы яму сваю лаяльнасць".
      I я па сваёй маладосцi, не вельмi разумнай смеласцi пачаў азартную гульню: давесцi, каб Лотке самавыкрыўся. Я адзiн з усяе каманды не баяўся Лотке. Лаяў у яго прысутнасцi, называў "нямецкiм казлом", казаў, што механiк з яго, як з г... куля. Ён рабiў выгляд, што нiчога не разумее. Але калi гэты ж паскудны Гвоздзiк, дробны шпiёнчык, перадаў яму праз Хiндэля, як я лаюся, Лотке зрэагаваў. Неяк пастукаў пальцам па лбе i сказаў лагодна:
      "Вялiкая i дурная галава. Ты можаш лаяць мяне, але калi ты будзеш абражаць нямецкую нацыю, - вочы яго пры гэтым нядобра блiснулi, - ты пазнаеш яе сiлу".
      Хiндэль пераклаў i ад сябе злосна папярэдзiў:
      "Калi ты не заткнеш свой дзiравы шланг, я заткну яго сам. Так заткну, што ты да смерцi не пырснеш".
      Тады я пайшоў на "прымiрэнне": запрасiў Лотке выпiць з намi (хлопцы раздабылi спiрту). Але механiк ветлiва адмовiўся, памацаўшы свой худы жывот:
      "Кранк".
      "Ну i хрэн з табой. Нам больш застанецца", - сказаў я.
      Ён запытаў у перакладчыцы, што я сказаў. Яна пераклала:
      "Клешч сказаў, што вельмi шкада, што пан механiк не можа з iмi выпiць чарку вiна".
      Гэтае няшчаснае дзяўчо баялася аднолькава i Лотке i нас. Перакладала яна архiдрэнна, але ганарылася сваiм веданнем нямецкай мовы. Я падумаў: як бы яна здзiвiлася, каб раптам я пачаў рэзаць па-нямецку ў дзесяць разоў лепш за яе цi Лотке гэтак жа па-расейску. Мяне забаўляла такая гульня. Лотке пацмокаў i пацвердзiў:
      "Але, шкада. Я таксама шкадую".
      Актор быў, падла.
      Адна акалiчнасць бянтэжыла мяне: нi разу я не ўбачыў, каб Лотке шпiёнiў за мной у нерабочы час. Ён вось так нечакана з'яўляўся ў дзяжурцы, на вышцы, хадзiў па пятах у часе пажараў. Але нi разу не вынырнуў на нашай ускраiне, дзе я кватараваў, не трапiў на вочы ў другiм месцы. У мяне нават часам узнiкала думка: а цi не перабольшаны мае падазрэннi?
      Аднак на сустрэчу з Паўлам у той вечар я не пайшоў. Па дарозе дадому заглянуў каля Сеннага рынку да вядомай спекулянткi самагонам i... "напiўся". Выпiў адну шклянку, а iшоў далей i... мераў вулiцу, заводзiў гутаркi з хлапчукамi. Гаспадыня мая, добрая i цiхая мяшчанка, з тых, што ўсё жыццё жывуць з гароду. Ёй тады было год сорак, ужо сын служыў у армii... Але жанчына ёсць жанчына... Яна кахала мяне, i ёй вельмi хацелася прыручыць назаўсёды такога хлопца. Хто я ў сапраўднасцi, яна, безумоўна, не ведала, але гатова была за мяне каму хочаш выдрапаць вочы. Даглядала i асцерагала, як малога. Гэта была адзiная жанчына, з якой я жыў да таго, як ажанiўся. Можаш паверыць?
      Яраш звярнуўся з пытаннем, i Шыковiч парушыў сваё абяцанне маўчаць, адказаў з уласцiвай яму жартаўлiвай лёгкасцю:
      - Ты ў гэтым перада мною не апраўдвайся. Перад Галяй апраўдвайся.
      - Перад Галяй, - задумлiва паўтарыў Яраш i змоўк.
      Яму зноў зрабiлася балюча i прыкра. Прыгадалася недарэчная сцэна рэўнасцi. I, бадай, нiколi ён яшчэ не думаў пра сваю жонку так жорстка i непачцiва, як падумаў у тую хвiлiну. Вось яна спiць, заспакоеная i задаволеная. А ён не можа заснуць.
      Пакуль ён расказваў, а Шыковiч моўчкi слухаў, яны прайшлi колькi разоў па сцежцы да ручая, а потым пайшлi ўздоўж ручая пад дубы. Дубоў тут была вузкая дзялянка, далей пачынаўся бор. I вось тут на мяжы гаю i бору было ў iх абжытае месца, дзе яны амаль штовечар палiлi касцёр. Яны любiлi агонь. Усе любiлi дзецi, жонкi. Часам пяклi бульбу ў прысаку i сала на ражне. Яраш, гаспадарлiвы чалавек, нават змайстраваў тут лавачку.