Сэрца на далонi (на белорусском языке)

      Зося пажартавала:
      - Але. Цяжка паверыць, што ты не панскага роду. Каб я не бачыла твае мацi...
      I тут жа зразумела, што сказала недарэчы. Машын твар у люстры адразу змянiўся, дзяўчына цяжка ўздыхнула:
      - Мая мацi! - I, як бы спалохаўшыся нечага, кiнула фарбу, падхапiлася, сказала Тарасу: - Пайшлi, мой верны рыцар. - Падбегла да Зосi, абняла, пацалавала ў шчаку: - Прабач. I не сумуй без нас.
      У фае Тарас неспадзявана для сябе ўбачыў Славiка... з Нiнай.
      Славiк спачатку аслупянеў. Ён знарок пайшоў не ў цэнтральны, а ў гэты новы, у Залiнейным раёне, кiнатэатр, дзе бадай выключалася сустрэча са знаёмымi. I раптам на табе. Ды з кiм! Ён гатовы быў збегчы куды хочаш, калi Тарас i Маша рушылi да iх. Але схавацца немагчыма, людзей было яшчэ нямнога. Ды i зусiм iншае пачуццё спынiла - зачараванасць Машай. Ён даўно не бачыў яе. I калi, пасля сувязi з Нiнай, вобраз яе зноў завалодаў яго марамi, то ён часам, каб супакоiць сябе, думаў, што яму толькi ўяўляецца, што яна такая незвычайная, прыгожая, а ў сапраўднасцi ўсё хараство яе - выдумка яго ўзбуджанай фантазii. Аж не. Не! У новым адзеннi, недарагiм, але элегантным светла-шэрым варсiстым палiто i ў кашлатай высокай зiмовай шапцы, з-пад якой выбiвалiся яе залатыя валасы, яна здалася яму яшчэ больш прыгожай, чым у тую першую сустрэчу на дачы, чым нават уяўлялася ў бяссонныя ночы. Ён проста аслеп ад ззяння яе вачэй, аглух ад яе голасу, непараўнальнага нi з якiм другiм, задыхнуўся ад непаўторнага, адной ёй уласцiвага водару. Ён пачуў гэты прыцягальны водар яе цела, валасоў, вопраткi яшчэ здалёк. Яна смяялася. Яна казала нешта Тарасу. Ён не чуў. Аглушыла i асляпiла яшчэ адно - хваля рэўнасцi да свайго брыгадзiра.
      Не ён, а Тарас пазнаёмiў дзяўчат. Маша не аглядала Нiну з той крыху зняважлiвай цiкаўнасцю, з якой аглядалi некаторыя Славiкавы сябры. Не, яна, выхаваная жыццём i бальнiцай, нiколi не раздзяляла людзей на нейкiя катэгорыi, а тым больш не меркавала пра iх па вопратцы, па знешнасцi. Але i яна глянула на Славiка са здзiўленнем. Яе здзiвiла не Нiна. Яе здзiвiў Славiк. I ён убачыў гэта i зразумеў. З тае хвiлiны ён бачыў усё - кожны яе рух, кожную iскру ў вачах, ледзь прыкметную ўсмешку i пералiвы ценяў на твары. I ўсё разумеў з незвычайнай, неверагоднай, проста-такi мефiстофельскай пранiклiвасцю.
      Яму хацелася закрычаць ад роспачы, укусiць самога сябе, калi ўбачыў iх побач, параўнаў. Просценькi, зямны, мiзэрненькi "дзятлiк" з пачырванелым носам - i Маша!
      Калi хвiлiны ўтрапення мiнулi i Славiк вярнуў сваю самаўпэўненасць i дасцiпнасць, ён кiнуўся як у вiр, як матыль на агонь. Запрасiў усiх у буфет. Частаваў з купецкiм размахам. Талерку эскiмо. Ешце, хоць пуза расперажыце. Паўкiло "Мiшак".
      Як? У гэтым буфеце яшчэ знайшлося шампанскае? Ура гаргандлю! Давайце шампанскае!
      Пратэставаў Тарас. Сарамлiва адмаўлялася Нiнка. Ён прымушаў iх сiлком есцi i пiць. Ён быў падкрэслена ўважлiвы да ўсiх. Але ў сапраўднасцi нiкога для яго не iснавала, акрамя Машы. Уся шчодрасць, усе жарты, усе словы, смех - для яе адной, толькi для яе.
      Тарас нахмурана маўчаў. Хутка пачала разумець i Нiна, што да чаго. Прыгледзелася, прыслухалася - i стала вiдушчая. Дурная, дурная! Як яна магла падумаць, што Славiк пакахаў яе? Спадзявалася, верыла, марыла. Хiба так кахаюць! I хiба такая, як яна, простая кранаўшчыца, патрэбна яму? Яму вось якая краля трэба! Модная, нафарбаваная! Абражаная, пакрыўджаная, Нiнка, якую спачатку Славiкавы жарты смяшылi, сцiшылася, замкнулася, адступiла за круглым столiкам ад Славiка да Тараса. Пашкадавала брыгадзiра: перажывае. Сябе не шкадавала. Сябе карала: так табе i трэба, авечка! Кiўнуў табе пальцам, i ты пабегла следам. Як на экране кiно, хутка змянялiся пачуццi, выбухалi адно за адным то боль, то бязгучны горкi смех, то роспач, ад якой хацелася па-бабску завыць на ўвесь буфет, на ўвесь кiнатэатр. Не, яна трымалася. Яна нiводным рухам не выдасць сябе. А вось яны... яны страцiлi ўсялякi сорам.
      - Праўда. Мне штоноч сняцца марсiянкi. Яны падобныя на цябе.
      - Я ўжо чула пра гэта. Ты не арыгiнальны.
      - А што ў гэтым свеце арыгiнальнае? Мой бохан неяк сказаў адзiную разумную iсцiну: усё новае - даўно забытае старое.
      - Ты выдумаў сам.
      - Каб я мог такое выдумляць, то не завiнчваў бы гайкi пад наглядам маэстра Ганчарова. Я слаўлю цябе, Тарас! Вып'ем. За што? За рыжых. Згода?
      - За рыжых я вып'ю. Яны - няшчасныя.
      - Ты няшчасная? Паглядзi на буфетчыцу. Вунь дзе няшчасная.
      - Яна не рыжая. Нафарбаваная.
      - Твае бацькi прадбачылi моду.
      - Не вярзi, Славiк. Ты - п'яны.
      - Ад тваiх вачэй.
      - Ад маiх вачэй цверазеюць.
      - Як хто.
      - Ты цверазеў. Я гэта бачыла.
      - А цяпер - нямею...
      "Няўжо яны сустракалiся? - Тарас з натугай пракаўтнуў шампанскае, недарма яно завецца сухое. - Няўжо яна можа хлусiць?"
      "Чаго яна смяецца? - паморшчылася Нiна. - Нiчога смешнага няма. Колькi часу яны знаёмыя, што так размаўляюць? Ён пра ўсё расказваў. Толькi пра гэтую рыжую нi слова. Прытворшчыкi!"
      Тарас не вытрымаў:
      - Ты хоць бы цiшэй гаварыў. Людзi слухаюць.
      - Слухаюць, бо цiкава. Чытаў бы я лекцыю пра спаборнiцтва - нiхто i вуха не натапырыў бы. Ты, Маша, слухала б?
      - Я ўсё слухаю.
      - Тарасаў уплыў. Раней ты была больш пераборлiвая.
      - Да чаго?
      - Да лекцый. I да людзей.
      "Каб як у нас, у вёсцы, Тарасу трэба даўно даць яму па мордзе". У чарговую ўспышку злосцi Нiнка пашкадавала, што ўсё гэта адбываецца не ў iх вёсцы, дзе размова вялася прасцей, а дзейнiчалi хлопцы з большай рашучасцю. "Тарас перадавы, яму нельга". Яна ўздыхнула.
      А Славiк, круцячы ў руках пустую шклянку, ужо чытаў нейкiя вершы.
      Я ругаю все напропалую,
      А друзьям-товарищам грублю.
      И меня такого не целует
      Женщина, которую люблю.
      Нiнка запомнiла iх i падумала, што Славiк сачынiў сам. Зноў-такi - як бы для iх, а ў сапраўднасцi для Машы, каб сказаць яшчэ раз, што любiць яе. Яна праверыла:
      - Гэта ты сам напiсаў?
      - Мой сябра.
      - У цябе ёсць сябры маскоўскiя паэты? - з iронiяй спытаў Тарас.
      - У мяне ўсё ёсць. I нiчога няма.
      Жанчына, якую ён любiць, не цалуе яго, i нiчога ў яго няма - гэта на нейкi мiг суцешыла Нiнку, вярнула надзею.
      Пазванiлi. Клiкалi ў залу.
      Яны падымалiся па крутой лесвiцы першыя - Славiк i Маша. Зноў яны забылiся на ўсё, нават на тое, хто з кiм прыйшоў i павiнен сядзець. Не, на парозе залы яна, рыжая, успомнiла-такi пра гэта.
      Але як Славiк цягнуўся за ёй позiркам! I калi сеў на месца, то ўвесь час глядзеў у той бок, дзе селi яна i Тарас. I калi патухла святло i пачалася карцiна, Нiнцы здавалася, што ён глядзiць не на экран, а ўсё туды ж...
      Бяда гераiнi расчулiла дзяўчыну. Больш яна не думала пра тое, каб утрымаць Славiка, прымусiць яго жанiцца. Дзякуй Богу, што хоць усё добра абышлося, не здарылася таго, чаго яна падсвядома хацела - каб паставiць хлопца перад фактам - i баялася, баялася, не менш, чым i Славiк. Цяпер яна прымала гэта як кару за сваю даверлiвасць i дурноту. "Так табе i трэба! Так табе i трэба!" бязлiтасна ўпiкала яна сябе i... плакала, смаркалася, выцiрала хусцiнкай вочы. На яе нават азiрнулiся з пярэдняга рада.
      Славiк дзiвiўся, што яе так расчулiла трагедыя гераiнi. Яму смешна стала, бо яго асабiста ўся кiнагiсторыя не ўсхвалявала нi на грам, не кранула нiводнай стрункi душы. Банальная драма. Ён нават адчуваў некаторую няёмкасць перад суседзямi, што яго дзяўчына такая "дзярэўня".
      Маша i Тарас сядзелi блiжэй да выхада i, калi сеанс скончыўся, выйшлi першыя. Як ён iрваўся, Славiк, каб дагнаць iх. Лез на людзей, расштурхоўваў. Абражаная Нiна засталася ззаду, хацела схавацца ў натоўпе. Ён спахапiўся, пачакаў яе каля дзвярэй. Але яўна быў незадаволены, што Маша з Тарасам знiклi. Можа, таму доўга iшоў моўчкi, панура наставiўшы каўнер. Нiнка таксама маўчала. Вулiцы, па якiх яны iшлi, хутка апусцелi. Горад засынаў. Але недалёка быў вакзал, i там бесперапынна стомлена пыхкалi i зрэдку злосна крычалi паравозы.
      На пешаходным мосце цераз чыгунку, вузкiм i высокiм, Нiнка спынiлася i глядзела, як унiзе iшоў доўгi таварны састаў. Маленькiя вагоны з чырвонымi дахамi, доўгiя пульманы з белымi люкамi, пляцоўкi з трактарамi, з лесам. Цягнiк прайшоў. Мiма зялёных i чырвоных нерухомых агнёў стрэлак i святлафораў плыў-хiстаўся, аддаляючыся, чырвоны стоп-сiгнал. Нiнка праводзiла яго сумным позiркам, быццам у тым цягнiку ў запламбаваным пульмане цi, можа, на адкрытай пляцоўцы павезлi яе шчасце. Але, павезлi. Хто? Куды? Славiк стаяў побач, навалiўшыся грудзьмi на парэнчы, i... пляваў унiз, з дзiцячай свавольнасцю цэлячыся ў сiгнальны слупок стрэлкi.
      Не адводзячы вачэй з далёкiх агнёў, Нiна сказала цiха, з болем:
      - Цяпер я ўсё разумею. Бачыла. Не дурная. Ты любiш яе, гэтую рыжую. Не хлусi мне больш. Ты любiш яе!
      У Славiка быццам стопудовы камень сарваўся з душы, паляцеў унiз, пад мост, бразнуўся аб сталёвыя рэйкi i разляцеўся на парашок. Нiчога не засталося. Зрабiлася лёгка-лёгка. I смешна: яна думае, што ён будзе адмаўляцца, хлусiць. Ды не ж! Яна сама рассекла складаны для яго вузел. Вызвалiла ад страху, ад абавязку - ад усяго, што яго мучыла.
      Ён спачатку прашаптаў:
      - Я люблю яе, гэтую рыжую.
      Потым паўтарыў голасна:
      - Я люблю яе!
      Потым закрычаў на ўсю прастору станцыi:
      - Я лю-ю-блю я-е-е! Чу-у-еш?
      Крык яго падхапiў блiзкi паравоз.
      Нiнка зацiснула рукамi вушы i кiнулася прэч, як ад ашалелага. Пабегла. Пад яе нагамi загудзела, заляскатала жалезная ферма моста. Ёй здавалася, што ён усё яшчэ крычыць ёй услед гэтыя словы, са здзекам i радасцю. Не, ён не крычаў. Ён iшоў павольна, праводзiў рукой па мокрай парэнчы i, шчаслiва ўсмiхаючыся, шаптаў:
      - Я люблю яе. Я люблю яе.
      Зося яшчэ не спала. Чытала. Па прыездзе з бальнiцы яна глытала кнiгi з незвычайнай прагнасцю. I сама дзiвiлася: яна чытала i раней, але тады, хворай, кнiгi не давалi той радасцi i асалоды, што даюць цяпер. Тады яна проста чытала ад смутку, каб скарацiць час. А цяпер, чытаючы, жыла, весела i хораша.
      Маша скiнула ў калiдорчыку палiто, увайшла ў пакой, правяла гарачымi далонямi па халодным твары i гучна засмяялася.
      Зося адарвалася ад кнiгi, са здзiўленнем паглядзела на сяброўку:
      - Чаму ты?
      - Там, у рамане, - кiўнула яна на кнiжку, - гэта, напэўна, называецца: ён папрасiў яе рукi.
      - Хто?
      - Тарас маёй.
      Зося адчула, як ёкнула сэрца. Цяпер яна зразумела, чаму ў яе была трывога i насцярожанасць да Тараса. Яна баялася менавiта гэтага - што ён забярэ Машу. Яна баялася адзiноцтва. Дзiўна. Усяго некалькi месяцаў назад яна пазбягала людзей. А цяпер яе палохала думка, што яна можа застацца адна.
      - Ты... згадзiлася?
      - Ён чамусьцi спяшаецца. Заўтра ж, кажа, хадзем у загс. О не! Дай мне падумаць. Я кажу яму: дай мне падумаць да Новага года. Расчараваўся. Чаму яму загарэлася? - Яна скiнула чаравiкi, ускочыла на канапу, схавала акалелыя ногi пад коўдру... - Ты ведаеш, я праўда хачу падумаць. Тарас, напэўна, будзе найлепшы муж. Але ён вельмi правiльны. А я з ветрыкам. Ты ведаеш, мяне лiчаць сур'ёзнай, а я зусiм несур'ёзная. Вось я зараз падумала. Каб пасватаўся такi шалапут, як Славiк Шыковiч... Хоць якi з яго муж, дзiця горкае, i не з ветрыкам, а з завiрухай у галаве! Але я, напэўна, адразу згадзiлася б. Замуж дык замуж. Як у палонку. Адразу. З галавой. Бух - i ўсё. А з Тарасам гэта вельмi сур'ёзна. Я павiнна прыслухацца: цi ёсць у мяне тое каханне, якое патрэбна яму. Ты разумееш?
      У знак сцвярджэння, што яна гэта добра разумее, Зося заплюшчыла вочы.
      32
      Шыковiч спадзяваўся, што пасля надрукавання артыкула ён не адаб'ецца ад тэлефонных званкоў, ад наведвальнiкаў. Званкi былi, але не тыя, якiх ён чакаў. Званiлi сябры. "Здорава, стары, напiсаў. Вiншую". Кiрыла злаваўся: хiба соль у тым, як напiсана! Званiлi чытачы. Большасць пыталася пра Зосю. Дзе яна цяпер, як адчувае сябе? Прасiлi перадаць ёй добрыя пажаданнi. Другiя пыталiся пра тое, пра што Шыковiч сам хацеў даведацца. Дзе яны, таварышы па барацьбе Савiча, Вакулавай, Васi? Жывыя сведкi? Няўжо ў горадзе нiкога не засталося? Няўмольны час! Скасiў людзей, разагнаў па свеце.
      "Каб удалося ўцiснуць хоць невялiчкi артыкульчык у цэнтральную газету, можа, тады хто i адгукнуўся б", - думаў Кiрыла, седзячы ў кабiнеце рэдактара i сто першы раз пераглядаючы тыя тры нумары газеты, дзе быў змешчаны яго нарыс-артыкул аб падполлi.
      Наконт артыкула званiлi рэдактару, таму Шыковiч i сядзеў гэтыя днi ў яго кабiнеце. Дарэчы, Жывiцкi грыпаваў i ў рэдакцыю не з'яўляўся. Падпiсваў газету дома. Шчыра кажучы, Кiрыла сам не разумеў, чаго ён чакае. Усё ўжо ясна. Садзiся, дапiсвай сваю аповесць, стаў апошнюю кропку i ляцi ў сталiцу, каб уладзiць яе ў часопiс. Але ў тым i бяда, што ў апошнi час, пасля, здавалася б, поўнага выяснення, у яго раптам як бы знiкла натхненне. Парадокс. I вельмi можа быць, што ён чакаў нечага такога, што зноў запалiла б яго.
      Вось чаму, калi адчынiлiся дзверы рэдактарскага кабiнета i на парозе з'явiўся незнаёмы, Кiрыла адразу падумаў:
      "Вось. Гэта ён".
      Па нейкiх асаблiвых прыкметах, якiя нават цяжка растлумачыць, Шыковiч умеў беспамылкова пазнаваць пенсiянераў. Пра гэтага адразу падумаў: "Пенсiянер".
      Чалавек не запытаў, цi можна ўвайсцi. Але працiснуўся ў дзверы не тое што нясмела, а неяк нязграбна, быццам дзверы былi цесныя. Не, ён не быў тоўсты. Нармальны для сваiх гадоў, трохi ацяжалелы. А з твару нават худы. Твар яго быў абветраны да задубення скуры, як у рыбака, пасечаны глыбокiмi i непрыгожымi маршчынамi (бываюць маршчыны прыгожыя). Хоць з-пад каракулевай шапкi-стаўбуна вылазiлi зусiм сiвыя на скронях валасы, бровы яго былi чорныя, як падфарбаваныя. Можа, ад гэтага вочы здавалiся залiшне зоркiмi i калючымi. Ён у сваю чаргу агледзеў Шыковiча. Але калi Кiрыла сустрэў яго з добразычлiвай цiкаўнасцю, нават з радаснай надзеяй, то ў яго позiрку злавiў нешта падобнае на знявагу цi насмешку: "Сядзiш, пiсака, у кабiнеце? Бач, як абставiўся!"
      Можа, ён так i не падумаў, але Кiрылу чамусьцi ўпершыню стала няёмка ад таго, што ён забраўся ў рэдактарскi кабiнет.
      Чалавек, не вiтаючыся, спытаў:
      - Вы Шыковiч?
      - Я. Сядайце, калi ласка.
      Шыковiч працаваў не за рабочым сталом рэдактара, а за доўгiм - для пасяджэнняў, на краi якога ляжаў стос падшывак газет. Чалавек сеў насупраць. Шапкi не зняў. Расшпiлiў палiто з добрага драпу, але моцна пабiтае моллю недзе доўга ляжала.
      Гледзячы Кiрылу проста ў вочы (цяжка было вытрымаць такi позiрк!), незнаёмы спытаў з крывой усмешкай:
      - Што ж гэта ты, друг сiтны, сказаўшы "а", не сказаў "бэ". Не хапiла духу? Цi замялi?
      У Шыковiча замерла сэрца ад прадчування нечага незвычайнага.
      - Што вы маеце на ўвазе?
      - Што, што... Сам ты добра ведаеш што. Чаму не раскрыў, хто такi Сажань? Спалохаўся? Ну, канешне, куды табе! Думаў паласкатаць нервы чытачоў, нагнаць таямнiчасцi. Ды выйшла прамашка. - Ён хмыкнуў, прыстукнуў кулаком па стале, нiбы паставiў пячатку, голас яго зрабiўся скрыпуча-злосным. - Цяпер я скажу "бэ"!
      Здалося, што чалавек гэты пырснуў жоўцю. Шыковiч не любiў такiх: маўчаць, чакаюць выпадку, калi хто пачне першы, тады i яны вырываюцца i б'юць з-за вугла.
      - Што ж вы першы не сказалi гэтага "а"? - ужо без ветлiвасцi, са злосцю спытаў Кiрыла.
      - Не меў такога факта. Казаў другiя. Не даказаў. Далi па мордзе. Ён жа, твой Сажань...
      Кiрыла падняўся:
      - Слухайце, я не ведаю, хто такi Сажань.
      - Не ведаеш? - з яўным здзекам перапытаў чалавек. - Не ведаеш, што гэта паважаны Сямён Парфёныч Гукан?..
      - Гукан?!
      "Гукан! Гукан!" - загудзела, загукала, зашумела ў Шыковiча ў галаве, быццам запрацавала там магутная электронна-вылiчальная машына: яна ў адзiн мiг выцягнула з глыбiнь памяцi ўсе факты, якiя ён сабраў, па-новаму выстраiла iх зусiм у iншым парадку. Недзе на пабочных маленькiх клавiшах нехта выстукваў:
      - Мы калi яшчэ ў рабфаку разам вучылiся, то далi яму гэтую мянушку... У партызанах, калi хадзiлi на сувязь у горад, ён хацеў аднойчы выпiсаць пашпарт на Сажаня... Не хто другi, я адгаварыў яго. З тваiм ростам, кажу, выклiча падазронасць... Ён мне аддзякаваў пасля за ўсё...
      - Як ваша прозвiшча?
      - Ведаеш ты маё прозвiшча. Пiсаў... распiсваў з яго слоў... - Чалавек зноў як бы паставiў пячатку.
      Шыковiч напружваў памяць, але ўспомнiць не мог: у кнiзе дзесяткi прозвiшчаў людзей, якiх ён нiколi не бачыў у вочы.
      Па сутнасцi справы, яму трэба было ўзрадавацца, выказаць гэтаму чалавеку сваю думку пра Гукана, факт з яго пiсьмом у органы дзяржбяспекi наконт Зосi Савiч, запрасiць у сведкi, у памочнiкi па выяўленню поўнай iсцiны. Але нешта стрымлiвала. Што? Злосць гэтага чалавека, яго жаданне па-свойму расквiтацца з Гуканам. Для яго цяпер галоўнае не iсцiна, а помста. А Шыковiч ненавiдзеў людзей помслiвых. Таму сведка, якога ён падсвядома чакаў, стаў яму непрыемны. Кiрылу не хацелася заключаць з такiм чалавекам якi б нi было саюз.
      - Але, падрэзаў ты корань свайму дружбаку. - Наведвальнiку яўна прыносiла задавальненне пакатаваць, як ён, пэўна, лiчыў, неасцярожнага журналiста, нават голас яго палагаднеў.
      - Што вы хочаце рабiць?
      Ён адразу натапырыўся i таксама падняўся.
      - А гэта мая справа, што я буду рабiць. Карцiць даведацца? А? Не, цяпер вам з Гуканам не абяззброiць мяне!
      - Што датычыць мяне, то я асабiста нiкога не абяззбройваў. I не збiраўся гэта рабiць. Усё, што я раблю, я раблю дзеля таго, каб сказаць праўду пра людзей, якiя змагалiся... Сумленна...
      - Калi сказаць шчыра, то я i прыйшоў, каб сказаць вам за гэта дзякуй.
      - Не для вас я гэта рабiў!
      - Што-нiшто зрабiў i для мяне. Даробяць другiя. Усяго добрага.
      Кiрыла не стаў яго затрымлiваць: "Чорт з табой. Прозвiшча я тваё ўспомню. А не ўспомню - сам адгукнешся, вiдаць па ўсiм. З мяне даволi таго, што ты паведамiў. Гукан! Няўжо Гукан?"
      Ён колькi хвiлiн усхвалявана хадзiў па прасторным кабiнеце, пацiраючы лысiну, шчокi. Не ад радасцi. Не, якая там, да д'ябла, можа быць радасць, калi пухне галава! Як, чаму чалавек, якi шчыра ваяваў супраць ворага i, нягледзячы на ўсе свае недахопы i слабасцi, напэўна, мае шчырую веру ў нашы гуманныя iдэi, мог зрабiць вось так? Зося ж хадзiла каля яго, як каля хворага. Хавалi, ратавалi. Бацька ахвяраваў жыццём. Каму ж ён верыў, калi пасля ўсяго гэтага не паверыў у сумленнасць такiх людзей? Усеагульная падазронасць? Цi подласць?
      Кiрыла выскачыў у калiдор, узбег па крутой лесвiцы на гарышча. Там, у падстрэшшы, хавалiся рэдакцыйныя архiвы i была абсталявана фоталабараторыя. Загрукаў у дзверы лабараторыi. Адгукнуўся флегматычны голас:
      - Хто там?
      - Я, Шыковiч. Адчынi. Тэрмiновая справа.
      - Пачакай.
      Нарэшце вядомы на ўвесь горад фотакарэспандэнт Пеця Чарнавус, душа-хлопец, флегматык у працы i вiхор у гульнi, адчынiў дзверы сваёй "святой келлi".
      - Пеця! Дружа! Выручай! Перавярнi ўвесь свой архiў. Знайдзi здымкi, на якiх ёсць Гукан. Усе. Ад сорак пятага да нашых дзён.
      - Навошта яны табе?
      - Трэба. Вось так трэба!
      - Ён што, юбiляр?
      - Юбiляр, лiха на яго!
      - Працуеш без асечак. А што буду я мець за гэта? Кватэру ён мне заменiць?
      - Кватэру не гарантую. А дзве бутэлькi каньяку з мяне. Сёння ж, увечары.
      - Хлусiш.
      - Я цябе падвёў калi?
      - Згода. Праз гадзiну будзеш мець усё, што трэба. Падаць у альбоме цi ў папцы?
      - У папцы.
      Зося, адчынiўшы дзверы i ўбачыўшы Шыковiча, спалохалася. Нiколi ён яшчэ не прыходзiў адзiн i ў такi час - пасярод дня. I выгляду ў яго такога дзелавiта-нецярплiвага нiколi не было. Дзiўна, але яна чамусьцi з чыста жаночай трывогай падумала пра Антона Кузьмiча: можа, з iм што? З-за тактоўнасцi не спытала, што здарылася. Ветлiва запрасiла:
      - Калi ласка, Кiрыла Васiльевiч. Распранайцеся. Вы зусiм забылiся на мяне. Антон Кузьмiч учора заглядваў. А вы... Я i не помню ўжо, калi вы былi апошнi раз.
      "Антон заходзiць адзiн? Без мяне? - у думках здзiвiўся Кiрыла. - Ну i ну! Даведаецца Галя - бедная твая галава будзе, Антоша. Не хопiць у мяне, мiратворца, iмпэту памiрыць вас".
      - Дзякую, Зося Сцяпанаўна. Я на хвiлiначку. Можа, i распранацца не буду. Ну, добра, добра... Але нi чаю, нi кавы не трэба. Я ж на працы. I да вас я па справе.
      Ён скiнуў у калiдоры кароткую футравую куртку i з шалiкам на шыi i ў кашлатай андатравай шапцы ўвайшоў у надзвычай утульны пакойчык, у якiм усё было прыбрана руплiвымi рукамi i ўсё ззяла ад снежнага святла, што лiлося праз шырокае акно. Таполi ў квеценi iнею глядзелi ў гэтае акно. А за таполямi вiднелася заснежаная рака з чорнымi кропкамi - "падлёднiкамi", што выседжвалi над палонкамi гадзiнамi.
      Падаў лёгкi-лёгкi сняжок.
      Апанаваны вiхурнымi думкамi, Кiрыла, калi iшоў сюды, не бачыў хараства зiмовага дня. А тут, у гэтым дзявочым пакоi, раптам убачыў. I спынiўся, сцiх каля дзвярай, узiраючыся ў акно. На нейкi мiг, на адну хвiлiначку, настала тая расслабленасць, тая лiрычная дабрата, калi раптам хочацца забыцца на ўсе справы, злiцца з прыродай, акунуцца ў яе. Але не такая ў яго справа, каб можна было забыць на яе!
      Не сядаючы, ён развязаў шнуркi папкi, у якую Чарнавус палажыў дзесяткi два фатаграфiй розных гадоў.
      - Зося Сцяпанаўна, я хачу паказаць вам некалькi фатаграфiй. Можа, вы пазнаеце каго-небудзь. Гэта мае значэнне для маёй работы.
      Ён дастаў самы раннi здымак, сорак шостага года, калектыўны - мiтынг у дзень пахавання партызан i падпольшчыкаў у адной брацкай магiле ў гарадскiм скверы. Гукан выступае з невысокай трыбуны. Цi то здымак выцвiў ад часу, цi ў той дзень не хапала святла, але быў ён цьмяны, невыразны, твары другiх людзей расплылiся. Але прамоўца выйшаў лепш за ўсiх.
      Зося ўзяла здымак, паднесла блiзка да вачэй, хоць блiзарукасцi ў яе Кiрыла раней не прыкмячаў. Яна таксама стаяла каля канапы, блiжэй да акна, уся асветленая ззяннем снегу.
      I Шыковiч убачыў, як раптам змянiўся яе твар: у адзiн мiг нейкiя рыскi, зморшчынкi быццам памянялiся месцамi цi быццам ценявы зайчык праскочыў па твары знiзу ўгору. Шчака яе, што была павернута да яго, вiдавочна пабялела. Безумоўна, яна пазнала.
      Шыковiч чакаў.
      Зося доўга разглядала здымак, але на твары яе больш нiчога не адбiвалася. Нарэшце яна адарвалася ад здымка, перавяла позiрк на Шыковiча i пакiвала галавой: не, нiкога я тут не пазнаю.
      Кiрыла ледзь не закрычаў ад расчаравання. Выхапiў другi здымак.
      - А тут?
      Яна зiрнула, не ўзяўшы здымка ў рукi, i зноў адмоўна пакачала галавой.
      - Ты не пазнаеш гэтага чалавека? - забыўшыся, на "ты" крыкнуў Шыковiч, працягваючы трэцi здымак - вялiкi фотапартрэт Гукана.
      Зося ўся сцялася i спалохана адступiла ад яго.
      - А калi я памылюся? - цiха-цiха спытала яна. - Прайшло столькi год!
      - Гэта - Сажань? - перайшоў Шыковiч да iмклiвага наступу.
      Не адказваючы проста, яна спытала:
      - Хто ён, гэты чалавек?
      - Старшыня гарсавета Гукан.
      Дзiўная ўсмешка скрывiла яе твар: яна чула гэтае прозвiшча сотнi разоў, i тады, калi працавала ў атэлье, i ў бальнiцы, i яшчэ часцей цяпер ад iх Кiрылы Васiльевiча i Антона Кузьмiча, калi яны часам заходзiлi да яе i вялi размову пра Шыковiчаву работу, мiнулую i цяперашнюю. Дык вунь каго яны з бацькам ратавалi! Не, нiякiх асаблiвых пачуццяў у яе не ўзнiкла, акрамя аднаго: раптам захацелася нiколi-нiколi не чуць, не ўспамiнаць гэтых iмён Сажань-Гукан. Забыць iх у адзiн мiг i назаўсёды.
      Нясмела, няўпэўнена, як малая, яна спытала:
      - А можа, не трэба, Кiрыла Васiльевiч?
      - Што не трэба? Чаго вы баiцеся? Яго?
      - Я не за сябе. За вас.
      - За мяне? Го-о! - ён галёкнуў. - Не той час,
      Соф'я Сцяпанаўна, каб баяцца! Ён сам увесь час дрыжаў. I цяпер дрыжыць... А мы станем гнiлымi лiбераламi, пляснiвымi гуманiстамi, калi не будзем выводзiць такiх на чыстую ваду... Калi ты выдаеш сябе за героя, то будзь ва ўсiм героем. А ён баяўся за сваю кар'еру!.. За яе затаптаў у гразь...
      Зося пакутлiва зморшчылася, як ад болю.
      - Ну добра, добра. Не думайце i не хвалюйцеся. Нiчога асаблiвага не здарыцца. Мы надзiва добрыя. Самае большае - яго пашлюць на пенсiю.
      "Куды цябе пашлюць, гэта я не ведаю. Але пагаварыць з табой я пагавару. Зараз жа. Пагавару так, як з табой не гаварыў яшчэ, бадай, нiхто!" - не думаў, а гнеўна шаптаў Шыковiч, на хаду апранаючы сваю куртку i збягаючы з другога паверха.
      Ён зноў запалiўся i прагнуў дзейнасцi. Iшоў, думаў, як уварвецца ў кабiнет Гукана i якiя словы скажа. А калi там наведвальнiкi? Скажа i пры iх! Няхай ведаюць. Скандал? Няхай выклiча мiлiцыю i выведуць яго.
      Але, нягледзячы на такое гарэнне i завiруху ў думках, пасля таго як убачыў таполi i раку, да яго вярнулася звычайная аптымiстычная здольнасць любавацца навакольным: зiмой, дрэвамi, жанчынамi, дзецьмi".
      Падаюць сняжынкi, сухiя i... цёплыя. З крутога адхону з'язджаюць у роў на лыжах хлапчукi. Кiдаюцца, чарцяняты, як у бездань. Шыковiча на мiг аж страх апанаваў. Але тут жа стала радасна ад iх смеласцi. Як хораша было б, каб вырасла пакаленне людзей, якое нiчога не баялася б! Але ўспомнiў сына. Славiк бадай нiчога не баiцца, аднак гэта не зрабiла яго лепшым.
      Наадварот. Ёсць iншыя нормы, якiх чалавек павiнен прытрымлiвацца, каб стаць чалавекам. Усё знаходзiцца ва ўзаемасувязi i ўзаемазалежнасцi.
      Шыковiчу не хацелася паглыбляцца ў фiласофскiя разважаннi, i ён пачаў узiрацца ў твары людзей, ён здаўна любiў гэтую гульню: адгадваць прафесiю чалавека i чым ён заклапочаны ў той момант. Некалi ён пажартаваў, што нiдзе няма столькi прыгожых жанчын, як у iх горадзе. Яраш i Валя смяялiся, а Галiна Адамаўна згадзiлася. Можа, таму, што сама прыгожая, цi, можа, каб яшчэ раз нагадаць мужу, як многа спакусы на яго шляху, а таму няхай асцерагаецца.
      Цяпер, узiраючыся ў твары жанчын, Кiрыла Васiльевiч пераконваўся, што яго жарт адпавядае сапраўднасцi. Кажуць, жанчыны - што кветкi, расцвiтаюць вясной. Не, яны цвiлi i ў снежнi, на парозе Новага года. Расчырванелыя, рухавыя, хораша заклапочаныя, яны, здавалася, запаланiлi ўвесь горад. На цэнтральнай вулiцы, каля ГУМа, не прабiцца.
      "У гэтым горадзе змяшалася кроў нацый, якiя маюць найлепшых красунь, беларускай, расейскай, украiнскай, польскай". - Шыковiч амаль узрадаваўся нечакана ўзнiкшаму тлумачэнню. Жарт ператварыўся ў выснову.
      Хутка ён злавiў сябе на тым, што перастаў думаць пра Гукана. Утаймавалася абурэнне. Аслабла жаданне ўварвацца ў яго кабiнет i кiнуць яму ў твар словы-каменнi. Навошта? Цi не можа гэта даць Гукану лiшнiя козыры?.. Людзi накiнуцца на сенсацыйную дробязь i застануцца безуважлiвымi да галоўнага. Не, справу трэба даводзiць да канца з ранейшым спакоем i разважлiвасцю. Яшчэ праз хвiлiну Кiрыла адчуў, што, акрамя ўсяго таго, што падказвае розум, яму проста не хочацца сустракацца з гэтым чалавекам, бачыць яго. Брыдка. А тым больш што ён, Шыковiч, не зларадны, не "крыважэрны". Яму нават усё адно, што будзе з Гуканам як работнiкам: дадуць яму вымову, выганяць, пашлюць на пенсiю. Галоўнае, што маральна ён прыкончаны, выкрыты. Цяпер ужо нiшто - нi хiтрыкi, нi заслугi, ваенныя i мiрныя, - не паможа яму выкруцiцца, захаваць позу героя. Праўда, як бы глыбока яе нi закопвалi, у якiя б вiры нi тапiлi, у якiх бы архiвах нi хавалi, яна ўсё адно ўсплыве, вырвецца на волю i з'явiцца людзям у сваiм першародным харастве.
      "Вось так, Сямён Гукан!"
      Не дайшоўшы квартала да гарвыканкома, Шыковiч хвiлiну пастаяў на рагу вулiц, паназiраў за людзьмi i рушыў у другi бок - да гаркома партыi.
      33
      Галiна Адамаўна адразу ж здагадалася, што муж парушыў клятву, якую даў ёй, што ён зноў наведваўся да той. I зноў стаiў, зноў не прызнаўся. Чаму?
      Парушэнне клятвы яшчэ больш абурыла i абразiла яе. Але яна змаўчала, хоць усё кiпела i гарэла ў ёй. Яна баялася сваркi, разрыву i прымусiла сябе маўчаць. Дзеля дзяцей. Выкрык Наташы, варожасць дачкi спалохалi яе. Яшчэ больш усхвалявала замкнутасць i адчужанасць Вiцi, яе любiмца. Дзеля спакою дзяцей i спакою яго, Антона, яна гатова на любыя пакуты, душэўныя i нават фiзiчныя.
      Знешне ў доме ўсё нiбыта было добра.
      Разам снедалi, разам спяшалiся на работу. Абедалi не заўсёды разам - Антон часам затрымлiваўся ў клiнiцы, на кансультацыях. Але кожны раз, больш акуратна, чым раней, званiў i паведамляў, дзе ён. Разам вячэралi, усёй сям'ёй глядзелi тэлевiзар цi, пакiнуўшы дзяцей дома, хадзiлi ў кiно, у госцi. Але Галiне Адамаўне здавалася, што муж зусiм не той, што раней, - не такi ласкавы. Ад гэтага яна пакутавала яшчэ больш, рэўнасць душыла яе, як хвароба. Але яна трывала i ў душы нават пачала ганарыцца сваiм падзвiжнiцкiм цярпеннем. Паступова ўваходзiла ў ролю пакутнiцы - дзiкую, пачварную ролю, якая калечыць душу. Я пакутую ў iмя Бога, у iмя iдэi, у iмя блiзкага свайго... i пачынаецца чортведама што, чалавек ператвараецца ў фанатыка i перастае разумець самыя простыя, надзiва лагiчныя i звычайныя рэчы. Галiна Адамаўна трохi не дайшла да гэтага... Выбух адбыўся нечакана.
      Аднойчы ўвечары, калi пiлi чай, Антон Кузьмiч сказаў спакойна, разважлiва:
      - Ведаеш, Галка, абрыдла мне займацца гэтай дачай. Зноў патрабуюць знесцi. А куды зносiць? Каб угаварыць Кiрылу, я з лёгкай душой перадаў бы яе нашаму прафсаюзу пад пiянерскi лагер. Я гаварыў ужо ў абкоме. Яны маглi б нават выплацiць некаторую суму. Праўда, меншую, чым мы затрацiлi. Але якое гэта мае значэнне? Мы ўтраiх працуем. Валя гатова згадзiцца, Кiрыла ўпёрся...
      Вiця i Наташа першыя ўбачылi, як пабялела мацi, прыкусiла губу, i сцялiся, насцярожылiся.
      - Бо ў Кiрылы сям'я, дзецi... I ён думае пра iх, - пачала яна цiха, але тут жа сарвалася на крык: - А ў цябе няма сям'i, няма дзяцей! Табе нiчога не трэба!.. Ты ўсё гатовы раздаць! Каб выставiць сябе!..
      - Мама! - паспрабавала спынiць яе Наташка.
      - Маўчы, няшчасная! - цыкнула яна на дачку i выскачыла з-за стала, ужо расчырванелая, раз'юшаная. Кiнула мужу: - Не думай, што я дурная! Я ўсё ведаю! Толькi з-за iх, - яна паказала пальцам на дзяцей, - я маўчу i цярплю!..