Алесь Рылько
      Стуканок у аблавушцы
      Хто-хто, а Пiлiп Стуканок умее жыць. Той-сёй дык i пазайздросцiць яму можа. Шанцуе Пiлiпу ў жыццi таму, што ў яго пад шапкай-аблавушкай розуму многа. Столькi многа, што сабе хапае i нават iншы раз свайму хаўруснiку можа пазычыць на разжытак. Па сакрэту, вядома, - каб лiшняе вока не бачыла. Людзi ж ведаеце якiя? Убачаць тваё старанне i - балам-балам! - разнясуць па ўсiм свеце. Лепш рабi ўсё цiхенька, крадком. Не кiдайся людзям у вочы, бо ты ж не якая-небудзь дзеўка-круцёлка, якая робiць усё напаказ, каб хутчэй прываражыць "самага выгаднага" жанiха.
      Стуканок i з выгляду непрыкметны. Невялiкага росту, з твару дробненькi, абтырканы рудой шчацiнай. Заўсёды носiць шапку-аблавушку, якая мае толькi адну латку. Не, ён не бедны. Гаспадарка ў яго спраўная, i грошы ёсць "на чорны дзень". Жонка Малання прагаварылася суседзям, што добры жмут новенькiх сторублёвак схаваў некуды. А латка на аблавушцы Пiлiпа з'явiлася пасля таго, як з горада прыязджалi паляўнiчыя. Нiчога не напаляваўшы, яны ўвечары выпiлi, закусiлi, а потым папрасiлi Стуканка падкiнуць угору шапку. Той не вельмi вагаўся, бо, як праваднiк, разам закусваў з паляўнiчымi, i ў чарку, вядома, заглядваў разам з iмi. Таму ў яго на тую хвiлiну i рызыкi было занадта шпурнуў угору шапку. Стральцы як смальнулi з пяцi ствалоў!.. Цi паверыце, пацэлiлi! У шапцы такая дзюрка атрымалася, што праз яе добры сабака праскочыў бы. Засталiся толькi адны вушы аблавушкi. Паляўнiчыя далi Стуканку за страту дваццаць рублёў i паехалi дамоў. А ён падабраў ашмоцце, дома залатаў i носiць. Шкадаваў трохi, казаў:
      - Мала ўзяў. Стралялi ж упяцярых, - трэба было з кожнага па дзесятцы спагнаць.
      Стуканок у калгасе не працуе. Ён - вартаўнiк сельпо, i яшчэ каня там даглядае. Яго жонка Малання, якая славiцца сваiм языком-брытвай, так сказаць, напалавiну калгаснiца: мiнiмум працадзён вырабiць, а астатнi час куёўшыцца ў сваёй немаленькай гаспадарцы. Вольнага часу ў яе зусiм няма: языком безупынна менцiць, дома нахапок усё робiць, а яшчэ прыбiральшчыцай у сельпо... Таму Стуканок не без падставы iншы раз i кажа: "Мая сям'я служачых! Жонка ў мяне iнцiлiгентка. На свiнаферму, зарэж яе, працаваць не пойдзе! Не iдуць жа даяркамi, свiнаркамi настаўнiцы, урачы цi там наша бухгалтарша з сельпо? А каб я сваёй Маланнi купiў капялюш са стужкамi, дык яна была б як пава сярод курэй!"
      Такiя праўдзiвыя словы Пiлiп Стуканок кажа толькi тады, як здарыцца яму дзе-небудзь пачаставацца чужой гарэлкай. Тады ў яго рызыкi значна больш, i ён "рэжа людзям праўду ў вочы".
      Ачухаўшыся, дакарае сябе: "I трэба ж было мне спавядацца! Сядзi, як мыш пад венiкам, - лепш будзе. Сядзi цiха - не будзеш ведаць лiха".
      А калгас Пiлiпу i яго Маланнi вельмi патрэбен. Калодзеж артэзiянскi прасвiдравалi, дык i Стуканок там ваду бярэ. Нядаўна электрыку ў хату праводзiлi, потым радыё. "Сельпоўскiх iнцiлiгентаў" таксама не прамiнулi. Калгасны манцёр сказаў:
      - Хоць бы гэты Заморыш зусiм не здзiчэў... - i падключыў яму i радыё, i святло.
      Стуканок за клiчку "Заморыш" зусiм не крыўдзiўся, маўляў завi мяне хоць гаршком, толькi ў печ не стаўляй...
      Асаблiва Стуканку патрэбен калгас вось чаму: карову ж сваю на печы не прывяжаш, ды i на зiму накасiць ёй сена трэба. А калгас вялiкi, пашы ў яго многа, лугоў таксама хапае. Так што i Стуканок уварве сабе там патрэбны клок, напамiнаючы на гэты раз аб тым, што жонка ў яго - калгаснiца...
      Хоць Стуканок i скардзiцца на нейкую хворасць, але гэта ад благога вока, каб не сурочылi, а, больш таго, каб не пазайздросцiлi... Здароўя ў яго, гэтак як i розуму, на дваiх хопiць. Неяк зiмой учадзела Малання ў лазнi, дык ён яе на саначках за цэлы кiламетр дамоў прывёз. Прытым, заўважце, жанчына - сама сабой: на саначках можа змясцiцца толькi наслаўшы дошак.
      Малання ўпадабала такую "хуткую дапамогу" i з таго разу часта ездзiць з лазнi на сваiм мужу. Нiзкарослы Пiлiп спрабаваў бунтаваць супраць такога глуму, але ў жонкi дужа рука балючая, - не iнакш удавой будзе (ёсць такая прыкмета)... Хаця, з другога боку, паколькi Малання "iнцiлiгентка", то i пашана адпаведная ёй патрэбна. Каб яна ў горадзе жыла, дык там - аўтобусы, траала такую "хутк а аўтобусы, траала такую "хуткую дапамогу" i з таго разу часта ездзiць з лазнi на сваiм мужу. Нiзкарослы Пiлiп спрабаваў бунтаваць супраць такога глуму, але ў жонкi дужа рука балючая, - не iнакш удавой будзе (ёсць такая прыкмета)... Хаця, з другога боку, паколькi Малання "iнгцiлiгентка", то i пашана адпаведная ёй патрэбна. Каб яна ў горадзе жыла, дык там - аўтобусы, трамваi, а ў вёсцы - хочаш не хочаш, а даводзiцца ездзiць на ўласным мужу. А яшчэ, падумаць, за аўтобус, трамвай у горадзе плацiць трэба, а тут дармовая язда, нiякiх выдаткаў у гаспадарцы.
      Сёлета ў мясцовым калгасе новы старшыня. Прыгледзеўся да яго Стуканок адзiн раз, другi i - сэрца закалацiлася, нiбы авечы хвосцiк. Спалохаўся! Бо старшыня дужа сур'ёзны чалавек. Невядома, калi спiць, i на вяселлi, хрэсьбiны нiкуды не ходзiць. А былi ж старшынi, што нават на хаўтурах "Шумеў камыш" спявалi. Тых было латвей заблытаць. А да гэтага не прыступiцца. Усё парадкi ў калгасе наводзiць. I ўдаецца яму. Навошта ўжо Малання з норавам, але здолеў-такi ўлагоднiць яе, кожны дзень пачала хадзiць на працу ў калгас. Аж, бедная, схуднела. (Тое, што жонка страцiла ў вазе, Стуканок не шкадаваў, наадварот, радаваўся: "Калi i давядзецца ў наступную зiму вазiць з лазнi, дык не надарвуся", - думаў ён).
      Новы старшыня быў узяўся аберуч i за самога Пiлiпа, сказаў яму не туляцца ад калгаснай працы. Апошнi расплакаўся, заенчыў, паабяцаў, падлячыўшыся, горы варочаць, не тое што. А пра сябе думаў: "Ператрэцца, перамелецца i ўсё забудзецца. Яшчэ не нарадзiўся той, хто б мяне абдурыў".
      I Стуканок трымаўся свайго жыццёвага правiла: наперад кiнеш - ззаду возьмеш.
      Гэта ў тым сэнсе, што не скупiся перад "патрэбным чалавекам". Узяўшы прыцэл на будучыню, падмаслi яго адзiн раз, другi, а прыйдзе час - i ён табе аддзячыць. Стуканок жа мае чым "падмаслiць". Ён - рыбак. Як толькi крыгаход мiне - з восцямi сiгае каля затокаў, а лета прыйдзе - на чаўне ў рэчцы боўтаецца. Ды такiх шчупакоў цягае! А лiны! Гладкiя, нiбы парасяты!
      Налавiўшы рыбы, Стуканок заўсёды вяртаецца дамоў праз суседнюю вёску, дзе жыве старшыня. На выгане яго заўсёды чакае белагаловы хлапчук, "сынок старшынi"...
      Аднойчы ранняй вясной, угледзеўшы малога, Стуканок шапнуў яму:
      - Вазьмi, Сярожа, шчупачка i бяжы наўпрасткi па агародах дамоў. Каб нiхто не бачыў рыбiну...
      Белагаловы хлапчук хацеў было запратэставаць, што ён нiякi не Сярожа, а Паўлiхiн Мiцька. Але шчупак быў дужа ладны, i малы ад захаплення не мог слова прамовiць. Схапiў рыбiну i пацягнуў яе дамоў.
      Дома Мiцька расказаў мацi, адкуль у яго такая здабыча. Тая дала яму добрага трапкача, прагнала з хаты, сказаўшы:
      - Няруш чужое! Аднясi старшынi! Гэта для яго Стуканок стараецца.
      Мiцька пацягнуў рыбiну да старшынi.
      Старшыня якраз быў дома. Даведаўшыся, у чым справа, ён рагатаў так, што аж за стол хапаўся. Нарэшце сказаў:
      - А ты, Мiцька, i будзь Сярожам. Разумееш? Пакуль мой Сярожа ў бабулi ў гасцях, дык у цябе свежай рыбы кожны дзень будзе.
      Хоць такая прапанова i была спакуслiвай, але Мiцька адмоўна закруцiў галавой... "З гэтым жартаваць нельга, - думаў ён. - Дома ля печы заўсёды трапкач вiсiць..."
      Тады старшыня ўзяў малога за руку i павёў яго дамоў. Удачлiвы рыбалоў зноў нёс рыбiну. Старшыня сказаў Паўлiсе:
      - Бярыце рыбу Стуканка. Я ж ведаю, ён некалi ваша нарыхтаванае ў лесе бярвенне пакраў. Дык няхай незнарок хоць трохi з вамi разлiчыцца...
      Удава Паўлiха надта адмаўлялася, а як пачула пра бярвенне, згадзiлася:
      - Няхай так i будзе! Хоць трохi гэтаму Заморышу насалю.
      I з таго часу Сярожа-Мiцька спраўна насiў дамоў рыбу. Аб гэтым ведала амаль уся вёска. Не ведаў толькi Стуканок, каго ён частуе свежанькiмi шчупачкамi, лiнамi, язямi, плоткамi... Ой, каб ведаў! Ад злосцi, напэўна, дастаў бы ўкусiць сябе за локаць.
      Стуканок думаў: "Не падмажаш - не паедзеш", i ледзь не кожны дзень падносiў "Сярожу" гасцiнца. О, у яго пад шапкай-аблавушкай розуму хоць адбаўляй! Ён яшчэ прытрымлiваецца i такой мудрасцi, што "ласкавае цялятка дзвюх матак ссе..." Дык чаму ж яму, Пiлiпу, ды не быць ласкавым? Выгода вялiкая з гэтага!
      Блiзiўся час касьбы, i Стуканок вырашыў асабiста сам наведацца з рыбкай у хату старшынi. На памяць ведаў, што да гэтага "ўмаслiў" "патрэбнаму чалавеку" васемнаццаць шчупакоў, дзесяць лiноў i яшчэ там рознай дробязi накшталт язёў на смачную юшку.
      На гэты раз Стуканок нёс цэлую торбу адборнай рыбкi... "Э, маё не прападзе, - думаў хiтры дзядзька. - Старшыня пацiхеньку дасць з гектарчык лугу... Так што i сваёй кароўцы накашу, i яшчэ возiкi са два прадам сенца".
      Для большай пачцiвасцi Стуканок пакiнуў сваю аблавушку на ганку, а торбу з рыбай папёр у хату.
      Старшыня быў дома. Госць ветлiва прывiтаў яго, дробненька засмяяўся:
      - Дзень добры ў хату! Хе-хе, iду сабе i думаю сабе, хе-хе, зайду да старшынькi. Гэта ж рыбкi злавiў, дык думаю сабе: чаму не паклапацiцца аб старшынi? Ён жа аб нас заўсёды клапоцiцца...
      Старшыня чамусьцi быў не ў гуморы, сказаў, што рыбу ў яго сям'i нiхто не есць, хiба толькi кот, i адмовiўся ад гасцiнца.
      Стуканок падумаў: "Але ж дагэтуль не разарвала цябе ад маёй рыбкi... Цi не набiваеш ты сабе цану? Можа хочаш, каб я табе што-небудзь iншае падсунуў?"
      У хату зайшоў чарнявы хлопчык.
      - Сярожа, - сказаў яму бацька, - вазьмi, сынок, анучу i пратры матацыкл.
      Чарнявы хлопчык пайшоў, i тады Стуканок, у прадчуваннi нечага нядобрага, палахлiва разяўляючы рот, запытаў у гаспадара:
      - Дык а што ж гэта ў вас: два сыны i абодва Сяргейчыкi? Адзiн чарнявы, а другi... бялявы?
      - Адзiн сын у мяне, - адказаў старшыня, - чарнявы, як вы кажаце. Месяцы са два гасцяваў у бабулi, толькi пазаўчора вярнуўся.
      Стуканок пабялеў з твару... А старшыня дабiў яго канчаткова:
      - Можа вы, дзядзька Пiлiп, маеце на ўвазе Мiцьку, сына Паўлiхi? Вунь таго самага, што па плоце лазiць? - i паказаў праз акно.
      Стуканок убачыў на двары Паўлiхi накольнiка Мiцьку, якi да гэтага часу так падатлiва называўся Сярожам, i абамлеў. Заiкаючыся, запытаў:
      - Д-дык й-йак жа гэта?!
      - А вось так! - i старшыня пачаў рагатаць. - Цi не думаў ты, дзядзька, на рыбку вымяняць сена? - i зноў рагоча.
      Бачыць Стуканок, што нелады, атрымалася асечка, i, схапiўшы торбу з рыбай, лататы з хаты! На ганку грэбнуў сваю аблавушку i - кулём са двара!
      Бег дамоў, праклiнаючы ўвесь белы свет!
      На нейкую хвiлiну ўляглася злосць толькi тады, як выпiў у кааператыве гарэлкi. Цэлую шклянку.
      А дома, седзячы каля сабачай будкi, зусiм расчулiўся. Частаваў з торбы свежанькай рыбай Бобiка i скардзiўся яму:
      - Думаеш, я скупы? Еш! Не столькi прапала... Думаеш, мне лёгка жыць? Усё жыццё галавой кручу! Аж у вачах цёмна становiцца. Не тое, што табе. Пад'еў, гаўкнуў i ўсё добра ў цябе. Ого, каб мяне хто кармiў дармовай рыбай, дык я не горш за цябе брахаў бы. Ага, брахаў бы. А ты, цюлень, толькi ад мух хаваешся, нiколi твайго голасу не пачуеш! - i ў Стуканка пачала падымацца на сабаку чорная злосць. - Дык ты ясi рыбку i думаеш, што я для цябе яе налавiў? А-а, воўчае мяса! - i выцяў нагою сабаку. - Выеш, не падабаецца?! Можа i ты iнцiлiгент? Дужа ўпадабаў свежанькую рыбку? От жа табе! От яшчэ! - i пачаў бiць сабаку.
      Бобiк iрваўся з ланцуга, екатаў, хрыпеў. Потым азвярэў i ў момант аблажыў свайго гаспадара...
      Прытрымлiваючы разлупленыя порткi, Стуканок бег ад сабакi. Аглянуўся, той iрваў на дробненькiя мэтлухi яго аблавушку, тую самую, на якой гаспадар некалi ў стральцоў зарабiў аж дваццаць рублёў.
      У брамцы Стуканок нечакана сутыкнуўся са сваёй жонкай Маланняй. Абшкрабаны, збялелы, калоцiцца як асiнавы лiст. Уставiўся на яе мутнымi вачыма i пытае хрыплым голасам:
      - Што, iнцiлiгентка?! Можа цябе на саначках пакатаць?!
      - Угэй, ратуйце! - затрубiла да смерцi перапалоханая жонка i кiнулася ўцякаць. Заблыталася ў спаднiцы i чмякнулася ў дарожны пыл...
      Неўзабаве Стуканок супакоiўся. А праз колькi дзён ён пайшоў у калгас касiць. Разумееце, такая ўжо нявыкрутка ў чалавека атрымалася. Прыкiнуўшы так i гэтак, вырашыў:
      "Цяпер ужо такi час настаў, што цяжка дурней сябе каго-небудзь знайсцi... Мiнулiся леташнiя дразды..."
      1958 г.