Беларускiя народныя казкi (на белорусском языке)

      Бачыць Баба-Яга, што няма рады ёй. Дзьмухнула яна на пнi - ажылi старэйшыя браты, ажылi й iхныя зьвяры.
      Накiнулiся трое львянят, трое ваўчанят i трое мядзьведзянят на Бабу-Ягу i разарвалi яе на кавалкi.
      Пачалi з таго часу браты сьмела ў пушчу на паляваньне хадзiць. Шмат дзiчыны ў ёй стралялi, шмат зьвяроў лавiлi, i добра жыць сталi.
      СТРАЛЕЦ I РЫБАК
      Былi ў бацькi два сыны. Вырасьлi яны, як дубы, а бацьку ўсё няма палёгкi.
      Большы, праўда старанны быў хлопец, ды вось бяда: змалку ўсё розныя пасткi майстраваў, а як падрос, дык дастаў сабе стрэльбу i не разлучаўся зь ёю. Людзi на работу iдуць, а ён стрэльбу на плячо ды шмыг у лес цi на балота. Цягаецца там увесь дзень, дахаты-ж з пустымi рукамi iдзе, галодны, як воўк. Топча лапцi, а прыбытку нiякага. Калi-ж часам i ўпалюе якое зайчанё, дык хутчэй нясе пану, каб той даў пораху.
      Перш сварыўся на яго бацька, потым бачыць - нiчога не парадзiш, калi ў сына такая ахвота.
      А меншы сын такi гультай удаўся, хоць ты яго з хаты ганi. Дзень i ноч сядзiць з вудаю на рэчцы, за гаспадарку-ж анi не бярэцца. Наловiць жменю пяшкуроў цi яршоў, - якая ад iх карысьць? Хiба што кату паласавацца.
      Пачаў i на яго бацька сварыцца, што толькi час марна трацiць. Але меншы сын ня слухае бацькi, бо вядома, ахвота горш няволi.
      А каб апраўдацца перад бацькам, што з пустымi рукамi прыходзяць, выдумляюць сыны розныя прычыны.
      Стралец расказвае:
      - Сяньня з самага ранку натрапiў я на чараду коз. Была там каза з казьлянятамi ды стары казёл барадаты. Але толькi я злажыўся, каб выстралiць, ажно ў казла, лiха на яго, у ноздрах восы заказыталi. Ён як чмыхнуў, дык цэлы рой восаў выляцеў з ноздраў. Давай тыя восы казу з казьлянятамi кусаць... Ну, яны i пасмалiлi, як шалёныя, у гушчар. Я за iмi. Выскачыў на палянку, а там стаiць на заднiх лапах вялiзны, як вол, мядзьведзь. Бурчыць сярдзiта ды абараняецца пярэднiмi лапамi ад чмялёў. Ну, думаю, гэта, вiдаць, толькi што выйшаў зь яго чмялiны рой. У такi час мядзьведзь вельмi злосны. Пабаяўся я страляць у яго, а хутчэй скокнуў на елку. Дык вось i сядзеў там, на елцы, увесь дзень, пакуль мядзьведзь ня сышоў...
      Рыбак расказвае:
      - Сяджу гэта я на беразе, цiкую за паплаўком. Раптам нейкi шчупачышча цоп за кручок - i на дно! Я за вудзiльна цягну, ажно жылы ў мяне трашчаць. Давалок да берагу, а шчупак вiль хвастом i будзь здароў... Бадай цябе! Закiнуў другi раз вуду. Зноў той шчупачышча папаўся. Падцягнуў яго да берагу, хацеў рукамi ўхапiць, ды ня ўстрымаўся i - шабулдых у ваду!.. Насiлу жывы выкарабкаўся.
      Слухае бацька сыноў ды толькi галавою круцiць:
      - Праўду бо людзi кажуць, што ў стральца дым густы, ды абед пусты, а рыбак як намочыцца, дык i рыбы яму не захочыцца.
      Думаў, думаў бацька, як яму сыноў адвучыць ад благой прывычкi, але нiчога ня можа прыдумаць. Аднойчы зайшоў да яго стары жабрак i папрасiўся нанач.
      Разгаварыўся бацька з жабраком, на сыноў паскардзiўся.
      - Выгадаваў, - кажа, - дзяцей, а падмогi на старасьць нiякай. Бо, вядома, стралец страляе, а гаспадарка гуляе...
      Выслухаў жабрак бацькаву скаргу i параiў, што яму зрабiць, каб прывучыць сыноў да гаспадаркi.
      Назаўтра бацька кажа сыном:
      - Вось што, сынкi, ёсьць у мяне адна далёкая радня. Пайду я да яе. А вы сабе жывiце, як хочаце.
      Сабраўся i пайшоў.
      Засталiся сыны гаспадарамi.
      Доўга яны гаспадарылi цi нядоўга, але хутка дажылiся так, што няма чаго, як кажуць, i ў рот палажыць. Пачалi браты спрачацца, хто вiнаваты. Спрачалiся, а праўды так i не знайшлi.
      Толькi вось празь некаторы час зноў зайшоў да iх той стары жабрак.
      Ну, вядома, трэба пакармiць падарожнага чалавека. А ў братоў анi кавалка хлеба.
      Стралец дакарае брата:
      - Няхай-бы ты хоць якую людзкую рыбiну злавiў, каб было чым чужога чалавека прыняць.
      Рыбак адказвае стральцу:
      - Няхай-бы ты хоць якое казьлянё падстрэлiў...
      Паслухаў iх жабрак i кажа:
      - Дзякую вам, хлопчыкi, за клопат. Ёсьць у мяне хлеб, што добрыя людзi далi.
      Дастаў ён з торбы хлеб, сала i пачаў частаваць стральца i рыбака. Сорамна iм прымаць пачостку ад жабрака, ды голад ня цётка.
      Накiнулiся браты на жабракову торбу i як бачыш усю апрасталi.
      - Чаму вы такiя бедныя? - пытаецца ў iх жабрак. - Хiба ў вас няшчасьце якое цi што?
      Браты цяжка ўздыхнулi:
      - Зусiм прапала наша гаспадарка...
      - А як-жа вы раней жылi?
      - Бацька гаспадарыў, дык хлеб i вёўся.
      - А што ён, ваш бацька: малады цi стары?
      - Ды зусiм стары ўжо...
      - Вось бачыце, - кажа жабрак, - ён стары, ды гаспадаркаю кармiўся сам i вас кармiў. А вы маладыя, дужыя i бяз хлеба галееце...
      Брыдка стала братом, радзей пачалi яны iз стрэльбай ды вудай цягацца, а больш гаспадаркай займацца.
      Мiнуў год, i зажылi яны зноў, як трэба.
      Тым часам вярнуўся бацька з гасьцей. Паглядзеў: гаспадарка як мае быць! Узрадаваўся ён i кажа да сыноў:
      - Вось цяпер я магу спакойна i памiраць, бо бачу, што вы розуму набралiся: ловiце, страляеце i гаспадарку даглядаеце.
      СIНЯЯ СЬВIТА НАЛЕВА ПАШЫТА
      Жыў-быў цар-чараўнiк. Клiкнуў ён клiч па ўсяму царству: "Хто схаваецца ад мяне, таму поўцарства аддаю!". Знайшоўся такi ахвотнiк - Сiняя сьвiта налева пашыта. Прыходзiць ён да цара-чараўнiка:
      - Я, - кажа, - бяруся схавацца так, што ты мяне ня знойдзеш.
      - Добра, - кажа цар. - Калi схаваешся - поўцарства табе, а не - галава з плеч. Расьпiшыся.
      Расьпiсаўся Сiняя сьвiта i давай хавацца. Перад царом стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам.
      Як бегчы, так бегчы - забег у трыдзевятае царства.
      А ў тым царстве быў дужа вялiкi луг. Прыбег ён на той луг i перакiнуўся ў тры кветкi.
      На другi дзень цар устаў, паглядзеў у свае чараўнiчыя кнiгi i кажа:
      - Перада мною стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам. Забег на вялiкi луг у трыдзевятае царства i перакiнуўся ў тры кветкi розных колераў.
      Паклiкаў цар слуг i загадаў iм схадзiць у тое царства i прынесьцi зь вялiкага лугу тры кветкi розных колераў.
      Пайшлi слугi. Доўга iшлi цi нядоўга, але дайшлi да вялiкага лугу, сарвалi тыя кветкi, загарнулi ў хустачку i прынесьлi цару.
      Цар разгарнуў хустачку i сьмяецца:
      - А што, Сiняя сьвiта, цi схаваўся ты ад мяне?
      Сiняя сьвiта перакiнуўся ў чалавека i кажа:
      - Дазволь мне, цар, схавацца яшчэ раз.
      Цар дазволiў.
      Сiняя сьвiта налева пашыта перад царом стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам. Як бегчы, так бегчы, забег за трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства. А ў тым царстве быў такi мох, што зьверху балота, а пад нiзам возера. Зайшоў ён у мох, перакiнуўся рыбай-вокунем, забраўся на самае дно возера i сядзiць там.
      Ранiцай цар устаў, паглядзеў у свае чараўнiчыя кнiгi i кажа:
      - Перада мною стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам. Забег за трыдзевяць зямель у трыдзесятае царства i схаваўся ў мохавым балоце, перакiнуўся ў рыбу-вокуня!
      Загадаў цар сваiм слугам iсьцi ў трыдзесятае царства ачысьцiць мохавае балота i злавiць там вокуня.
      Слугi так i зрабiлi: ачысьцiлi балота, закiнулi невады i злавiлi вокуня. Загарнулi яго ў хустачку, прынесьлi цару.
      - Ну, што, Сiняя сьвiта налева пашыта, цi схаваўся ты ад мяне i другi раз? - сьмяецца цар.
      Сiняя сьвiта перакiнуўся ў чалавека i кажа:
      - Дазволь, цар, схавацца яшчэ раз.
      Цар дазволiў.
      Сiняя сьвiта перад царом стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам. Як бегчы, так бегчы, забег у трыдзесятае царства, дзе расьце такi дуб, што карэньнi ў зямлi, а вяршыня ў небе. Улез ён на дуб, перакiнуўся iголкаю, зашыўся пад кару i сядзiць там. Прыляцела на дуб птушка Нагай, пачула нюхам, што пад карою чалавек сядзiць, ды пытаецца:
      - Хто тут ёсьць?
      - Я, - кажа Сiняя сьвiта.
      - А чаго ты сюды залез?
      - Дык вось, узяўся ад цара-чараўнiка схавацца, а нiяк не ўдаецца.
      - Хочаш, я цябе схаваю?
      - Схавай, добрая птушка. Век буду табе дзякаваць.
      Птушка Нагай перакiнула яго пярынкаю, узяла пад крыло, занесла ў царскi палац i палажыла соннаму цару за пазуху.
      Ранiцай цар устаў, памыўся, паглядзеў у чараўнiчую кнiгу i кажа:
      - Перада мною стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам, забег у трыдзесятае царства. Ёсьць у тым царстве дуб, што карэньнi ў зямлi, а вяршыня ў небе. Забраўся ён за яго кару i сядзiць там, перакiнуўшыся iголкаю.
      Загадаў цар слугам сьпiлаваць дуб, пакалоць на дровы i спалiць.
      Слугi так i зрабiлi, а Сiняй сьвiты не знайшлi. Прыходзяць i кажуць цару:
      - Няма там Сiняй сьвiты.
      - Як няма? - усхадзiўся цар. - Ня можа гэтага быць!
      - Няма i ўсё, - кажуць слугi.
      Выйшаў цар на ганак, пачаў клiкаць:
      - Сiняя сьвiта налева пашыта, пакажыся!
      - Зьбяры, - адказвае Сiняя сьвiта, - сваiх генэралаў, тады пакажуся.
      Цар чуе голас Сiняй сьвiты, а ня ведае, адкуль iдзе той голас.
      Круцiўся ён, круцiўся, усюды заглядваў, а Сiняя сьвiта, як вадой разьлiўся.
      Ну, рабiць няма чаго, сабраў цар сваiх генэралаў. Выйшаў на ганак i зноў клiча:
      - Сiняя сьвiта, пакажыся!
      - Не, - чуе голас Сiняй сьвiты, - сьпярша пры генэралах адпiшы мне палавiну царства, тады пакажуся. Бо ты падманiш - я цябе ведаю!
      Як не хацелася цару, а прыйшлося адпiсаць палавiну царства. Як толькi пры генэралах паставiў ён на ўказе сваю царскую пячатку, - з-за пазухi яго выпырхнула лёгкая пярынка i стала добрым малайцом.
      - Вось i я! - кажа Сiняя сьвiта.
      Схапiў ён той указ ды ў кiшэню. Перастаў тады цар-чараўнiк хованкамi займацца.
      АЛЁНКА
      Жылi дзед i баба. I была ў iх дачка Алёнка. Ды нiхто з суседзяў не называў яе па iменi, а ўсе звалi Крапiўнiцай.
      - Вунь, - кажуць, - Крапiўнiца сваю Сiўку павяла пасьвiць.
      - Вунь Крапiўнiца з Лысуном у грыбы пайшла.
      Толькi i чуе Алёнка - Крапiўнiца ды Крапiўнiца...
      Прыйшла яна аднойчы дадому з вулiцы i скардзiцца матцы:
      - Чаму гэта, мамка, нiхто мяне па iменi не называе?
      Мацi ўздыхнула i кажа:
      - Таму, дачушка, што ты ў нас адна: няма ў цябе нi братоў, нi сясьцёр. Расьцеш, як тая крапiва пры плоце.
      - А дзе-ж мае браты i сёстры?
      - Сясьцёр у цябе, - кажа мацi, - няма, гэта праўда, а братоў было тры.
      - Дзе-ж яны, мамка?
      - Хто iх ведае. Як я цябе яшчэ ў калысцы калыхала, паехалi яны ў сьвет зь лютымi Зьмеямi-Цмокамi ваяваць, сабе i людзям шчасьце здабываць. З таго часу i не вярнулiся...
      - Дык я пайду, мамка, шукаць iх - не хачу, каб мяне Крапiўнiцай называлi!
      I як бацька i мацi нi адгаварвалi яе, - нiчога зрабiць не маглi. Тады мацi i кажа:
      - Адну цябе я ня пушчу: малая ты яшчэ для такой дарогi. Запрагай Сiўку i едзь. Сiўка наша старая, разумная - яна завязе цябе да братоў. Ды глядзi, нiкуды нанач не заяжджай: едзь як дзень, так ноч, пакуль братоў ня знойдзеш.
      Запрэгла Алёнка Сiўку, узяла хлеба на дарогу i паехала. Выехала за вёску, бачыць - бяжыць за возам i стары iх сабака Лысун. Хацела Алёнка назад яго прагнаць, ды перадумала: няхай бяжыць - весялей будзе ў дарозе.
      Ехала яна, ехала - прыехала да перакрыжаваньня дарог. Сiўка спынiлася, назад паглядае. Алёнка пытаецца ў яе:
      Заржы, заржы, кабылiца,
      Скажы, скажы мне, Сiвiца:
      На якую дарогу цябе кiраваць,
      Дзе мне родных брацейкаў шукаць?
      Тут Сiўка галаву ўзьняла, заржала, на левую дарогу паказала.
      Алёнка пусьцiла яе па левай дарозе.
      Едзе яна чыстымi палямi, едзе цёмнымi барамi. Прыехала на сутоньнi (зьмярканьнi) ў вялiкую пушчу. Бачыць - стаiць у пушчы пры дарозе хатка. Толькi Алёнка даехала да хаткi, як выбегла адтуль нейкая гарбатая кабецiна з доўгiм носам. Спынiла Алёнку i кажа ёй:
      - Куды ты, неразумная, едзеш супраць ночы? Цябе тут ваўкi зьядуць! Заставайся ў мяне - пераначуеш, а заўтра повiдну паедзеш
      Пачуў гэта Лысун i зацяўкаў пацiху:
      Цяў, цяў!
      Не казала мацi
      Ночак начавацi!..
      Цяў, цяў!
      Не кабета гэта
      З табой размаўляе,
      Ведзьма Бабарыха
      Злыя думкi мае...
      Не паслухала Алёнка Лысуна, засталася начаваць у хатцы.
      Распытала ведзьма Бабарыха ў Алёнкi, куды яна едзе. Алёнка ўсё расказала. Ведзьма ад радасьцi аж падскочыла: браты Алёнчыны, думае яна, напэўна i ёсьць тыя асiлкi, якiя ўсю радню яе iзь сьвету зьвялi. Цяпер яна зь iмi расправiцца...
      Назаўтра ведзьма ўстала, прыбралася, як на кiрмаш, а ўсё Алёнчына адзеньне схавала i будзiць яе:
      - Уставай, паедзем братоў шукаць!
      Устала Алёнка, глядзiць - няма адзеньня...
      - Як-жа я паеду? - бядуе Алёнка.
      Прынесла ёй ведзьма старыя жабрацкiя рызманы.
      - На, - кажа, - добра табе будзе i такое адзеньне.
      Адзелася Алёнка, пайшла Сiўку запрагаць.
      Узяла ведзьма нож i таўкач, села ў палукашак, як панi, а Алёнку за хурмана пасадзiла.
      Едуць яны, а Лысун бяжыць збоку ды цяўкае:
      Цяў, цяў!
      Не казала мацi
      Ночак начавацi!..
      Цяў, цяў!
      Ведзьма Бабарыха
      Паняю сядзiць,
      На цябе, Алёнка,
      Гадзiнай глядзiць...
      Пачула гэта ведзьма Бабарыха, схапiла таўкач i шпурнула ў Лысуна. Лысун заенчыў - перабiла яму ведзьма нагу. Алёнка заплакала:
      - Бедны, бедны Лысун, як-жа ты цяпер без нагi будзеш бегчы!..
      - Сьцiхнi, - пагразiла ёй ведзьма, - а то i табе так будзе!
      Едуць яны далей, а Лысун не адстае, на трох нагах скача. Даехалi да новага перакрыжаваньня. Сiўка спынiлася. Алёнка пытаецца ў яе:
      Заржы, заржы, кабылiца,
      Скажы, скажы мне, Сiвiца:
      На якую дарогу цябе кiраваць,
      Дзе мне родных брацейкаў шукаць?
      Сiўка заржала, на правую дарогу паказала.
      Цэлую ноч ехалi яны цёмнаю пушчай па правай дарозе. Ранiцай выехалi на луг, бачаць - перад iмi шаўковы шацёр стаiць, а каля яго трое жарабкоў пасецца. Сiўка весела заржала i павезла Алёнку зь ведзьмай проста да шатра.
      Алёнка зарадавалася:
      - Гэта тут напэўна мае браты жывуць!
      Ведзьма злосна цыкнула на яе:
      - Маўчы лепш. Тут жывуць не твае браты, а мае!
      Пад'ехалi да шатра. Выходзяць адтуль тры статныя хлопцы-малайцы - твар у твар, волас у волас, голас у голас.
      Ведзьма саскочыла з возу i да iх:
      - Як маецеся, браткi? Я ўвесь сьвет звандравала, сваю галоўку стурбавала, усё вас шукала...
      - Дык гэта ты наша малодшая сястра? - пытаюцца браты-асiлкi.
      - Але, - кажа ведзьма, - ваша родная сястра...
      Кiнулiся браты да яе, давай цалаваць, на руках падкiдаць. Так рады, што i сказаць ня можна.
      - Бач, - дзiвяцца яны, - як доўга мы ваявалi: сястра за гэты час ня толькi вырасла, а i пастарэла... Ну, ды нiчога: усiх ворагаў мы пазьнiшчалi; засталася толькi адна ведзьма Бабарыха. Як знойдзем яе - спалiм i тады дахаты паедзем.
      Пачула гэта ведзьма, i аж ухмыльнулася: цяпер паглядзiм, хто каго спалiць!..
      - А якая гэта, сястрыца, дзяўчынка з табою прыехала? - пытаецца старэйшы брат.
      - Гэта мая наймiчка, - адказала ведзьма Бабарыха. - Яна ў мяне за хурмана езьдзiць i маю кабылку пасе.
      - Добра, - кажуць браты, - яна i нашых коней пасьвiць будзе.
      Павярнулася ведзьма, гукнула срогiм голасам да Алёнкi:
      - Чаго сядзiш? Выпрагай Сiўку ды вядзi пасьвiць!
      Заплакала Алёнка, пачала Сiўку выпрагаць. А браты падхапiлi ведзьму Бабарыху на рукi, панесьлi ў шацёр, пачалi частаваць-трактаваць.
      Есьць ведзьма Бабарыха, п'е, а сама сабе думае: "Як палягуць спаць, дык я iх усiх i парэжу..."
      Тым часам Алёнка сядзiць на лузе каля коней i сьпявае, плачучы:
      Сонейка, сонейка,
      Сырая зямлiца,
      Дробная расiца,
      А што-ж мая мамка робiць?
      Зямля i сонца адказваюць:
      Кросны тчэ,
      Кросны тчэ,
      Залатым паяском
      Павiвае
      Дочку Алёнку
      З братамi чакае...
      Выйшаў меншы брат з шатра, заслухаўся. Вярнуўся назад i кажа:
      - Ведаеш, сястрыца, ведаеце, браткi, цi то птушка на лузе шчабеча, цi то дзяўчына сьпявае. Але так жаласна, што аж за сэрца хапае.
      - Гэта мая наймiчка, - кажа ведзьма Бабарыха, - яна на ўсе штукi здатная, толькi да работы лянiвая.
      Выйшаў тады сярэднi брат паслухаць, хоць ведзьма ня пускала яго.
      Паслухаў ён жаласную песьню Алёнкi, а потым чуе, як сабака Лысун зацяўкаў:
      Цяў, цяў!
      Ведзьма Бабарыха
      У шатры сядзiць,
      На чужых братоў
      Гадзiнай глядзiць.
      Булкi есьць, вiны п'е,
      Мёдам запiвае,
      Родная-ж сястрыца
      Сьлёзы пралiвае...
      Вярнуўся сярэднi брат i кажа да старэйшага:
      - Пайдзi ты паслухай.
      Пайшоў старэйшы брат, а сярэднi вока зь ведзьмы Бабарыхi ня спускае...
      Паслухаў старэйшы брат Алёнчыну песьню, паслухаў, што сабака Лысун сказаў пра ведзьму Бабарыху, i аб усiм здагадаўся.
      Пабег ён тады да Алёнкi, схапiў яе на рукi i прынёс у шацёр.
      - Вось, - кажа да братоў, - хто наша сапраўдная сястра! А гэта подманшчыца: ведзьма Бабарыха!
      Расклалi браты вялiкае вогнiшча, спалiлi на iм ведзьму Бабарыху, попел па чыстым полi разьвеялi, каб i духу яе ня было. А потым згарнулi шаўковы шацёр ды вясёлыя паехалi з Алёнкай да старых бацькоў.
      РАЗУМНАЯ ДАЧКА
      Жыў адзiн бедны чалавек з жонкаю. Нарадзiлася ў iх дачка. Прышлося спраўляць радзiны. А ў чалавека таго нi хлеба, нi да хлеба. Чым гасьцей частаваць?
      Пайшоў бядняк на рэчку па ваду. Аж бачыць - ляжыць у кустох цялушачка. Ды такая слабая, што сама i ня ўстане.
      Прынёс ён цялушачку дахаты i кажа жонцы:
      - Давай зарэжам яе: будзе чым гасьцей пачаставаць.
      Спадабалася жонцы цялушачка - такая рыжанькая ды лысенькая.
      - Не, - адказвае яна, - хай лепш гадуецца.
      - Дык яна-ж зусiм кволенькая. Яе, вiдаць, нехта знарок выгнаў, каб у хляве ня здохла.
      - Нiчога, можа як i выгадуем. Падрасьце дачка - будзе ёй малако.
      Паслухаў чалавек жонку, i пачалi яны гадаваць цялушачку.
      Падужэла тая, расьце, як на дражджах. I дачка таксама расьце, як на дражджах. Ды такая разумнiца ўдалася, што i старыя ахвотна слухаюць яе.
      Выгадавалася з лысенькай цялушкi слаўная карова.
      Падрасла дзяўчынка, стала ёй сем гадоў, пачала сама пасьвiць карову.
      Заглядзеўся аднойчы багаты сусед на карову бедняка.
      - Адкуль у цябе такая добрая карова? - пытаецца.
      Бядняк i разказаў яму ўсё, як было.
      - Эгэ, - кажа багацей, - дык гэта-ж мая цялушка! Гэта я выгнаў яе - ня думаў, што яна на ногi ўстане. Не, тады я забяру сваю карову назад...
      Зажурыўся бедны чалавек.
      - Я-ж яе гадаваў, - кажа. - I яна цяпер мая.
      Не згаджаецца багаты:
      - Не аддасi дабром - пойдзем да пана на суд.
      Што рабiць? Пайшлi да пана на суд.
      Багаты падаў пану руку, прывiтаўся: вядома, багаты з багатым свае людзi. Пан кажа яму:
      - Садзiся ў мяне.
      Багаты сеў у крэсла, а бедны стаiць у парозе, шапку зьняўшы. Пан на яго i не глядзiць.
      - Ну, што добрага скажаш? - пытаецца пан у багатага.
      - Ды вось, пане, якая справа, - пачаў скардзiцца багаты. - Сем гадоў таму назад гэты чалавек забраў маю цялушачку i цяпер не аддае...
      Выслухаў пан i бедняка. А потым кажа iм:
      - Добра. Суд мой будзе такi. Я загадаю вам тры загадкi: што на сьвеце сыцей за ўсё, што на сьвеце саладзей за ўсё, што на сьвеце шпарчэй за ўсё? Хто адгадае, таму i застанецца карова. А цяпер iдзiце дахаты, падумаўце. Заўтра прыдзеце з адгадкамi.
      Вярнуўся бедны чалавек дахаты, сеў i плача.
      - Чаго ты, тата, плачаш? - пытаецца дачка.
      - Ды так i так, - адказвае бацька. - Хоча багаты сусед адабраць у нас карову. Пайшлi мы зь iм да пана на суд. А той загадаў нам тры загадкi. Хто з нас адгадае, таму i карова застанецца. Дзе-ж мне адгадаць тыя загадкi!
      - А якiя, тата, загадкi? - пытаецца дачка. Бацька сказаў.
      - Нiчога, тата, ня турбуйся, - кажа дачка. - Кладзiся спаць. Ранiца за вечар мудрэйшая, заўтра што-небудзь прыдумаем.
      А багаты прыйшоў дадому i радуецца.
      - Ну, баба, карова будзе наша! Трэба нам з табою толькi адгадаць тры загадкi: што на сьвеце сыцей, што саладзей, i што шпарчэй?
      - Вось, дзiва! - усьмiхнулася жонка. - Тут i адгадваць няма чаго. Сыцей за нашага рабога парсюка нiкога на сьвеце няма. Саладзей за лiпавы мёд ад нашых пчол таксама няма нiчога. А шпарчэй за нашага гнядога жарабца нiхто ня зможа бегчы: ён-жа як памчыцца, дык i вецер не дагонiць!
      - Праўда, - згадзiўся мужык, - так я i скажу пану.
      Назаўтра прыходзяць бедны з багатым да пана.
      - Ну, што, адгадалi мае загадкi? - пытаецца пан.
      Багаты выйшаў наперад:
      - Ды тут i адгадваць няма чаго: няма нiкога i нiчога на сьвеце сыцей за майго рабога парсюка, саладзей - за лiпавы мёд ад маiх пчол i шпарчэй - за майго гнядога жарабца.
      - А ты, - пытаецца пан бедняка, - адгадаў?
      - Адгадаў, пане: няма нiчога сыцей за зямлю, бо яна ўсiх кормiць; няма нiчога саладзей за сон, бо хоць якое гора, а засьнеш дык i забудзешся; i няма нiчога шпарчэй за людзкiя думкi, бо сам ты яшчэ тут, а думкi ўжо далёка-далёка...
      Правiльна адгадаў бядняк! Прышлося пану прысудзiць яму карову.
      - Хто гэта цябе навучыў так адказваць на мае загадкi? - пытаецца пан у бедняка.
      - Мая дачка-сямiгодка.
      Зьдзiвiўся пан: ня можа таго быць, каб такая малая беднякова дачка адгадала яго загадкi! I захацелася яму паглядзець на разумную дзяўчынку. Прыехаў ён аднойчы да бедняка, а той якраз з жонкаю ў полi быў. Сустрэла пана беднякова дачка-сямiгодка.
      - Дзяўчына, - пытаецца пан, - да чаго мне коней прывязаць?
      Паглядзела дзяўчынка на санi i калёсы, што стаялi на дварэ, i кажа:
      - Можаш да зiмы прывязаць, а можаш i да лета.
      Пан i вочы вылупiў: як гэта можна коней прывязаць да зiмы або да лета? Сьмяеццца, вiдаць, зь яго гэтае дзяўчо?
      - Ну, хоць да саней прывяжы, а хоць да калёс, - растлумачыла дзяўчынка.
      Бачыць пан: беднякова дачка сапраўды надта разумная. Ня гонар гэта пану. Дачуюцца людзi, што яна разумнейшая за пана, тады хоць з маёнтку ўцякай.
      Пагаварыў пан зь дзяўчынкай i паехаў, а ёй сказаў, каб увечары бацька да яго прыйшоў.
      Прыйшоў увечары бядняк да пана.
      - Нiчога, - кажа пан, - разумная твая дачка. Але я ўсё-ж разумнейшы.
      Даў пан бедняку рэшата яек.
      - На, - кажа, - занясi дачцы i скажы, каб яна пасадзiла на iх квактуху i вывела мне да заўтра куранят на сьнеданьне. А ня зробiць гэтага - загадаю бiзуноў даць.
      Прыйшоў бацька дахаты засмучаны. Сеў на лаве i плача.
      - Чаго ты, тата, плачаш? - пытаецца дачка.
      - Ды вось, дачушка, бяда якая: загадаў табе пан новую загадку.
      - Якую?
      Бацька паказаў дачцы рэшата зь яйкамi.
      - Сказаў, каб ты на гэтыя яйкi квактуху пасадзiла i вывела куранят да заўтра яму на сьнеданьне. Хiба-ж гэта можна зрабiць?
      Дачка падумала i кажа:
      - Нiчога, тата. Заўтра што-небудзь прыдумаем. А пакуль што бяры, мама, гэтыя яйкi, пячы яечню на вячэру.
      Ранiцай дачка кажа бацьку:
      - На табе, тата, гаршчок, iдзi да пана. Скажы, каб ён за дзень ляда высек, выкарчаваў i ўзараў, проса пасеяў, зжаў i змалацiў ды ў гэты гаршчок насыпаў куранят кармiць.
      Пайшоў бацька да пана, падаў яму гаршчок i сказаў усё, як дачка загадала.
      Пан паскуб вусы, паморшчыўся i кажа:
      - Разумная твая дачка, ды я ўсё-ж разумнейшы!
      Узяў ён тры сьцяблiнкi лёну, падаў бедняку:
      - Скажы дачцы, каб яна да заўтра гэты лён сьцерла, спрала i выткала i пашыла мне зь яго кашулю.
      Вярнуўся бацька дахаты засмучаны. Дачка пытаецца:
      - Што сказаў табе пан?
      Падаў бацька ёй тры сьцяблiнкi лёну i разказаў, што пан загадаў.
      - Нiчога, - адказвае дачка, - кладзiся, тата, спаць, заўтра што-небудзь прыдумаем.
      Назаўтра дае дачка бацьку тры кляновыя дубчыкi i кажа:
      - Занясi пану i папрасi - няхай ён iх пасадзiць, за адну ноч вырасьцiць i зробiць снасьць для кроснаў, каб было на чым палатно яму для кашулi выткаць.
      Пайшоў бядняк да пана, падаў тры дубчыкi i сказаў, як дачка навучыла.
      Пачырванеў пан i кажа:
      - Разумная твая дачка - нiчога ня скажаш. Ды я ўсё-ж разумнейшы! Перадай-жа ты ёй, каб яна да мяне нi пехатою прыйшла, нi на канi прыехала, ня голая i не адзетая i каб падарунак мне прынесла, а я каб ня мог яго прыняць. Калi зробiць усё гэта, то вазьму яе за дачку - вырасьце, панi будзе! А ня зробiць - дрэнна ёй будзе...
      Вярнуўся бацька дахаты яшчэ больш засмучаны.
      - Ну, што табе, тата, пан сказаў? - пытаецца дачка.
      - Ды вось, дачушка, нарабiла ты сваiмi адгадкамi бяды i нам i сабе...
      Расказаў ёй бацька, што пан загадаў.
      - Нiчога, тата. Як-небудзь абдурыш пана i на гэты раз. Злавi ты мне толькi жывога зайца.
      Пайшоў бацька ў лес, паставiў сiло i злавiў зайца.
      Дачка закруцiлася ў рыбацкую сетку замест сукенкi, села на кiёк i паехала з зайцам да пана.
      Пан стаiць на ганку i дзiвiцца: зноў перахiтрыла яго беднякова дачка! Узлаваўся ён i нацкаваў на яе сабак - думаў, тыя разарвуць разумнiцу. Дзяўчынка выпусьцiла з рук зайца - сабакi i памчалiся за iм.
      Падышла яна да пана.
      - Лавi, - кажа, - свой падарунак: вунь ён у лес пабег.
      Прышлося пану ўзяць разумную дзяўчынку за дачку.
      Паехаў неўзабаве пан за мяжу, а дзяўчынцы сказаў:
      - Глядзi-ж, каб ты тут безь мяне ня судзiла маiх людзей, бо дрэнна табе будзе.
      Засталася дзяўчынка адна ў маёнтку. Здарылася ў гэты час такая справа. Пайшлi два дзядзькi на кiрмаш. Адзiн купiў калёсы, другi - кабылу. Запрэглi кабылу ў калёсы i паехалi дамоў. Па дарозе спынiлiся адпачыць. Ляглi i паснулi. А як прачнулiся, бачаць: бегае ля калёс малое жарабятка. Дзядзькi заспрачалiся. Той, чые калёсы былi, кажа: "Жарабя маё, гэта мае калёсы ажарабiлiся!" А той, чыя кабыла, сваё даводзiць: "Не, жарабя маё, гэта мая кабыла ажарабiлася!"
      Спрачалiся, спрачалiся ды вырашылi ехаць да пана на суд.
      Прыехалi, а пана няма дома.
      - Рассудзi хоць ты нас, - просяць дзядзькi прыёмную дачку.
      Даведалася дзяўчынка, што ў iх за справа, i кажа:
      - Няхай той з вас, чыя кабыла, выпража яе з калёс, ды вядзе ў руках, а той чые калёсы, кяхай цягне iх на сабе ў другi бок. За кiм жарабя пабяжыць, той яго i гаспадар.
      Дзядзькi так i зрабiлi. Жарабя пабегла за кабылаю, на гэтым i спрэчка ў iх скончылася.
      Вярнуўся пан з-за мяжы i дачуўся, што разумная дзяўчынка безь яго суды судзiла. Узлаваўся ён, нарабiў крыку:
      - Што-ж ты не паслухала мяне? Цяпер ты не мая дачка. Бяры сабе з маёнтку, што пажадаеш, ды iдзi дахаты, каб я цябе больш ня бачыў!
      - Добра, - кажа дзяўчынка, - але мне хочацца на адход цябе вiном пачаставаць.
      - Частуй, - буркнў пан. - толькi хутчэй.
      Напаiла яго дзяўчынка вiном, пан i заснуў бяз памяцi. Загадала яна тады слугам запрэгчы каня, палажыла пана ў карэту i павезла дахаты. Дома з бацькам зьняла яго з карэты ды перанесла ў сенцы на салому.
      - Вось табе, - кажа, - пасьцель замест пярын. Ачухвайся тут.
      Прачнуўся назаўтра пан, аглядаецца - дзе-ж гэта ён? Убачыў сваю прыёмную дачку, якую прагнаў, i пытаецца:
      - Чаму я тут, у бруднай мужыцкай хаце, ляжу?
      - Ты сам так захацеў, - сьмяецца дзяўчынка. - Ты сказаў мне: "Бяры сабе з маёнтка, што пажадаеш, ды iдзi дахаты". Я i ўзяла цябе. Уставай ды iдзi замест бацькi паншчыну адбываць. Ты мужык дужы, роботнiк зь цябе будзе нядрэнны.
      Пачуўшы гэта, пан усхапiўся на ногi i так драпануў назад у свой маёнтак, што толькi яго i бачылi. Навет ад коней з карэтаю адрокся.
      ЗАЛАТАЯ ЯБЛЫНЬКА
      Жыў дзед i баба. I былi ў iх дочкi - дзедава дачка i бабiна дачка. Дзедаву дачку звалi Галя, а бабiну - Юля.
      Баба сваю родную дачку песьцiла, даглядала, а дзедаву ў чорным целе трымала i ўсё шукала прычэпкi, каб iзь сьвету зьвесьцi.
      Пайшоў аднойчы дзед на кiрмаш, купiў бычка-трацячка. Прывёў дахаты i кажа дочкам:
      - Будзеце пасьвiць яго па чарзе - адна дзень i другая дзень.
      Пагнала ў першы дзень бычка на пашу дзедава дачка. Злая мачыха дала ёй верацяно i мех кудзелi.
      - Глядзi, - кажа, - каб за дзень усю кудзелю спрала, кросны выткала, палатно выбялiла i ўвечары дамоў прынесла. А калi ня зробiш - ня жыць табе.
      Вывела Галя бычка з хлява, пагладзiла па шыi i пагнала на пашу. Гонiць, а сама горкiмi сьлязьмi залiваецца.
      Бычок пытаецца:
      - Дзеўка-дзявiца, русая касiца, чаго плачаш?
      - Як-жа мне ня плакаць, бычок? Загадала мне мачыха гэты мех кудзелi спрасьцi, кросны выткаць, палатно выбялiць i ўвечары дамоў прынесьцi... Цi-ж зраблю я за дзень такую работу?
      - Ня плач, - адказвае бычок, - ганi мяне на шаўковую травiцу, на сьвежую расiцу, там мы што-небудзь прыдумаем.
      Прыгнала Галя бычка на шаўковую травiцу, на сьвежую расiцу. Наеўся бычок, напасьвiўся, а потым i кажа:
      - Цяпер кладзi мне ў правае вуха кудзелю i верацяно. А сама хукнi ў левае вуха i глядзi, што будзе.
      Палажыла Галя бычку ў правае вуха кудзелю i верацяно, хукнула ў левае вуха i глядзiць. Аж там - кудзеля прадзецца, кросны ткуцца, палатно белiцца i ў сувой скочваецца...
      Як усё было зроблена, выняла Галя гатовы сувой палатна i вясёлая пагнала бычка дахаты.
      Злая мачыха сустрэла яе на дварэ:
      - Ну, што: спрала кудзелю?
      - Спрала, - кажа Галя, i падала ёй гатовы сувой палатна.
      Мачыха аж за галаву хашлася: такую работу зрабiла яе падчарка! А тут i суседкi прыйшлi - дзiвяцца, якое тонкае палатно выткала Галя. Усе хваляць яе, не нахваляцца.