Беларускiя народныя казкi (на белорусском языке)

      - А вось пабачым, - адказвае вожык. - Убачыш, што абганю.
      - Ну, давай пабяжым, - кажа заяц.
      - Пачакай, - адказвае вожык, - спачатку я схаджу дадому пасьнедаю, а праз паўгадзiны вярнуся на гэтае месца. Тады i пабяжым. Добра?
      - Добра, - сказаў заяц.
      Пайшоў вожык дадому. Iдзе й думае: "Заяц, вядома, хутчэй за мяне бегае. Але ён дурны, а я разумны. Я яго перахiтру".
      Прышоў вожык дадому i кажа жонцы:
      - Жонка, апранайся хутчэй, прыдзецца табе зы мною ў поле йсьцi.
      - А што здарылася? - пытаецца вожычыха.
      - Ды вось мы з зайцам паспрачалiся, хто хутчэй бегае - я цi ён. Я павiнен зайца абагнаць, а ты мне ў гэтай справе дапаможаш.
      - Што ты - звар'яцеў? - зьдзiвiлася вожычыха. - Ён-жа цябе адразу перагонiць.
      - Не твая справа, жонка, - сказаў вожык. - Апранайся хутчэй ды пойдзем. Я ведаю, што раблю.
      Апранулася жонка ды пайшла з вожыкам у поле.
      Падарозе вожык кажа жонцы:
      - Мы пабяжым з зайцам вось па гэтым доўгiм полi. Заяц пабяжыць па аднэй баразьне, а я па другой. А ты, жонка, стань у канцы поля каля маёй баразны. Як толькi падбяжыць пад цябе заяц, ты крыкнi: "Я ўжо тут!". Зразумела?
      - Зразумела, - адказвае жонка.
      Так яны й зрабiлi. Завёў вожык жонку на канец свае баразны, а сам вярнуўся на тое месца, дзе пакiнуў зайца.
      - Ну, што-ж - кажа заяц, - пабяжым?
      - Пабяжым, - адказвае вожык.
      Сталi яны кажны ў пачатку свае баразны.
      - Раз, два, тры! - крыкнуў заяц.
      I абодвы яны пабеглi з усiх ног.
      Прабег вожык крокаў тры-чатыры, а потым цiхенька вярнуўся на сваё месца i сеў. Сядзiць ды адпачывае. А заяц усё бяжыць ды бяжыць. Дабег да канца свае баразны, а тут вожычыха яму i крычыць:
      - Я ўжо тут!
      А трэба сказаць, што вожык i вожычыха вельмi падобныя адзiн да другога. Зьдзiвiўся заяц, што вожык яго перагнаў.
      - Пабяжым цяпер назад, - кажа ён вожыку. - Раз, два, тры!
      I пусьцiўся заяц назад хутчэй. А вожычыха засталася сядзець на сваiм месцы.
      Дабег заяц да пачатку баразны, а насустрач яму вожык крычыць:
      - Я ўжо тут!
      Яшчэ больш зьдзiвiўся заяц.
      - Пабяжым яшчэ раз, - кажа ён вожыку.
      - Добра, - адказвае вожык. - Калi хочаш, пабяжым яшчэ раз.
      Так семдзесят тры разы бегаў заяц туды й назад.
      А вожык усё яго пераганяў. Прыбяжыць заяц да пачатку баразны, а вожык крычыць: "Я ўжо тут".
      На семдзесят чацьверты раз дабег заяц да сярэдзiны поля ды павалiўся на зямлю.
      - Умарыўся, - кажа, - не магу больш бегаць.
      - Вось бачыш цяпер, у каго ногi лепшыя?
      Нiчога не адказаў заяц i пайшоў з поля - ледзь ногi пацягнуў.
      А вожык з вожычыхай паклiкалi сваiх дзяцей i пашлi зь iмi на шпацыр.
      ЯК Я ГЛЯНУ НА ТВОЙ НОС, ДЫК УСПОМНЮ ПРА СВОЙ ХВОСТ
      Жыў сабе на сьвеце бедны селянiн. Яму ў жыцьцi не шанцавала. Гаспадарка ня ручыла, скацiна не вялася, дзецi хварэлi, жонка была сварлiвая i ў хаце быў заўсёды неспакой i звадка. Адно ў яго было шчасьце, што ён быў добры музыка i меў добрую скрыпку. Гэты чалавек любiў лес, поле, асаблiва свой шнюрок збожжа. Як толькi ў яго находзiлася вольная хвiлiна, ён браў сваю скрыпачку, выходзiў за гумно на ўзгорачак, садзiўся на каменьчыку i iграў на сваей скрыпачцы рознымi галасамi. Гукi яго галасiстай скрыпкi разносiлiся па полi, лесе i сенажацi, i адбiвалiся ад лесу цудоўным рэхам. Ён тады забываўся на сваю беднасьць, гора i на сваю язычлiвую жонку.
      Аднаго разу, калi ён так iграў, з норкi выскачыла яшчарка. Калi скрьшачка выдавала жаласьлiвыя гукi, яшчарка стаяла спусьцiўшы галаву i слухала, а калi ён iграў вясёлыя танцы, дык яшчарка танцавала i датуль скакала, пакуль музыка ня пераставаў iграць, а за добрую iгру кажны раз яшчарка выплёўвала чырванца, ветлiва кланялася i хавалася iзноў у сваю норку. Час iдзе, а музыка прыходзе на гэта месца iграць. У яго ўжо i грошы завялiся, ён разбагацеў, i дома пачало шанцаваць: скацiна стала вясьцiся, дзецi перасталi хварэць i жонка паспакайнела. Цяпер толькi жонка прыставала да музыкi, каб сказаў, адкуль бяруцца ў яго грошы. Сьпярша ён маўчаў, але што раз яна горш прыставала i выпытвала i нарэшце не сьцярпела ды спытала:
      - Цi ня красьцi ты ходзiш або можа забойствам займаешся?
      I тады ён мусiў прызнаццца жонцы i расказаў ёй усю праўду. Жонка даведаўшыся праўду, пачала яго яшчэ горш лаяць i нехтаваць.
      - Ды дзе-ж гэта вiдана, каб яшчарка давала чырванцы? Гэта яшчэ горш як зладзейства цi разбой. Гэта-ж мабыць нячысьцiк у выглядзе яшчаркi табе грошы дае. Ты, вiдаць, сам запрадаўся нячыстай сiле i нас усiх хочаш запрадаць.
      А музыка спакойна адказвае:
      - Я iграў сабе, каб разьвесялiць сваё гора, а калi яна паскакала i заплацiла мне чырванца, то й дзякуй ёй, я-ж у яе платы не дамагаўся.
      Але жонка i слухаць не хацела, толькi крычыць:
      - Трэба ратавацца ад нячыстай сiлы!
      - Як-жа ратавацца? - кажа музыка. Жонка падумала i сказала:
      - Вазьмi з сабой сякеру i iдзi iграць на тое самае месца, а калi яшчарка выскача з норкi, то тады вазьмi ды засячы сякерай.
      Музыка паслухаў жонкi, узяў сякеру за пояс i скрыпачку ў рукi ды пашоў iграць. Сеў на каменьчыку, а сякеру выняў з-за пояса i паставiў ля ног. Калi пачаў iграць, то яшчарка, як i перш, выбегла i пачала танцаваць. Музыка ўспомнiў загад жонкi, але нiяк ня мог падняць сякеру на нявiнную вясёленькую яшчарку. Калi музыка скончыў iграць, яшчарка ветлiва пакланiлася, выплюнула чырванца i зьвярнулася да свае норкi, але ў гэты мамэнт музыка схапiў сякеру i сякануў па яшчарцы, але пасьпеў адсеч толькi хвост. Яшчарка тады як крутнулася назад, ды як падскочыла да твару музыкi i адкусiла яму нос, а сама спакойна зьвярнулася i спаважна палезла ў сваю норку, а музыка ўзяў сваю скрыпачку i пайшоў да хаты.
      Пасьля гэтага ён доўга лячыў свой нос, доўга хадзiў па леках, растрацiў усё сваё багацьце. А калi абяднеў, то скацiна зноў ня стала вясьцiся, дзецi зноў сталi хварэць i жонка больш ранейшага стала грызьцiся. Музыка, каб разьвесялiць сваё гаротнае жыцьцё, пайшоў зноў на той самы камень iграць. I калi ён зайграў жаласную песьню, яшчарка зноў вылезла з свае норкi i стала спусьцiўшы галаву слухаць дзiўную музыку. А калi музыка iзноў зайграў вясёлыя танцы, дык яшчарка пусьцiлася ў скокi. Калi музыка перастаў iграць, яшчарка зноў пакланiлася, выплюнула чырванца i павярнулася ў сваю норку. Гэтак iзноў завялося сяброўства ў бязносага музыкi i бясхвостай яшчаркi. Музыка зноў стаў багацець.
      Аднаго разу музыка, пасьля свае iгры i танцаў яшчаркi, пачаў перапрашаць яшчарку:
      - Выбачай, мiлая яшчарка, што я, паслухаўшы сваей старой бабы, спаганiў тваю аздобу, адсекшы твой хвост.
      А яшчарка кажа:
      - Ат нiчога, я анi ня гневаюся на цябе за тваю распусту, а даўно забылася праз гэта: толькi: - Як я гляну на твой нос, дык успомню пра свой хвост.
      ЛIСIЦА-ХIТРЫЦА
      Жыў дзед ды баба. Нiчога ў iх з гаспадаркi ня было, толькi адна курачка Чубатка.
      Жылi яны, жылi, дажылiся - няма чаго варыць. Вось дзед i кажа бабе:
      - Баба, а баба, звары хiба Чубатку, цi што?
      Баба замахала рукамi:
      - Што ты, дзед, надумаўся! Лепш мы галодныя будзем, а Чубаткi я ня дам варыць.
      Пачула гэта курачка, пабегла на двор, знайшла там бабовае зерне i прынесла бабе.
      Дзед кажа:
      - Вось i добра. Звары ты, баба, хоць гэтую бобiнку.
      Паглядзела старая на бобiнку:
      - Дзеду мой, дзеду, што тут за наедак з аднае бобiнкi? Я для яе i гаршка не падбяру. Давай лепш пасадзiм яе. Як вырасьце, тады сьпячэм цэлы бабовы пiрог.
      - Дзе-ж мы яе пасадзiм? - пытаецца дзед.
      - На полi.
      - На полi яе варона выдзяўбе...
      - Дык на дварэ.
      - На дварэ яе курыца выграбе...
      - Тады давай пасадзiм хiба ў хаце пад палацямi.
      - Добра, - згадзiўся дзед i пасадзiў бобiнку ў хаце пад палацямi.
      Узыйшла бобiнка ды давай расьцi. Расла, расла, уперлася ў палацi.
      - Што, баба, рабiць будзем? - пытаецца дзед.
      - Трэба палацi разьбiраць.
      Дзед разабраў палацi, а бобiнка як расьцi ды расьцi - дарасла да столi.
      - Што, баба, рабiць будзем? - зноў пытаецца дзед.
      - Трэба столь разьбiраць.
      Дзед i столь разабраў, а бобiнка як расьцi ды расьцi - дарасла да страхi.
      Дзед i страху разабраў. Выглянула бобiнка на сьвет i давай расьцi яшчэ весялей. Дарасла аж да неба.
      Узяў тады дзед торбу, палез па сьцяблу на неба, абабраў сьпелыя струкi i вярнуўся назад.
      Зарадавалася баба - цэлую торбу струкоў прынёс дзед!
      - Ну, цяпер то мы ўжо наядзiмся пiрага!
      Палузала баба струкi, высушыла боб на печы, змалола i расчынiла ў дзяжы цеста на пiрог.
      Цеста як расьцi ды расьцi - зь дзяжы вон лезе. Палажыла яго баба на лапату, загладзiла пiрагом, размалявала рознымi ўзорамi, каб прыгожы быў, ды ў печ. А пiрог як расьцi ды расьцi - зь печы на прыпечак лезе. Адсланiла баба заслонку, а ён - скок на хату, з хаты за парог - i ўцёк...
      Кiнулiся дзед з бабай даганяць пiрог. Ды дзе там! Так i не дагналi.
      Прыкацiўся пiрог у лес. А тут насустрач яму рыжая лiсiца-хiтрыца. Схапiла яна пiрог, выела мякiш, у сярэдзiну шышак насыпала ды пабегла зь пiрагом да пастушкоў.
      Знайшла пастушкоў у полi i кажа:
      - Пастушкi, пастушкi, дайце мне бычка-трацячка, а я вам дам за гэта пiрог.
      Бачаць пастушкi - добры пiрог у лiсiцы, жоўценькая скарынка аж блiшчыць, так i хочацца яго папрабаваць. Згадзiлiся яны на мену i аддалi лiсiцы бычка-трацячка.
      - Толькi-ж, глядзiце, ня ешце пiрага, пакуль я не заеду за горку, - кажа лiсiца.
      Села яна на бычка верхам i паехала. Як толькi схавалася за горкаю, пастушкi i кажуць: "Сядзем на пясочку, зьядзiм па кусочку!" Разламалi пiрог, а там - адны шышкi яловыя... Падманула iх хiтрая лiсiца!
      Едзе лiсiца на бычку, бачыць - на дарозе пустая павозка стаiць, а недалёка чалавек арэ. Падкралася яна цiшком да павозкi, запрэгла ў яе бычка-трацячка, села на мяккай саломе i едзе сабе далей, пугай бычка паганяе.
      Прыехала ў лес. Насустрач ёй воўк iдзе. Зьбегаўся, змарыўся, ледзьве ногi валачэ.
      - Куды, кума, едзеш? - пытаецца.
      - За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства.
      - Чаго?
      - Там, кажуць, курэй i каршуны не дзяруць...
      - А бараны ў тым царстве ёсьцека? - аблiзнуўся воўк.
      - Ды iх там хоць гаць гацi!
      - А лiсiчка, а сястрычка, вазьмi i мяне з сабою. Падвязi хоць мой хвост.
      - Што адзiн хвост везьцi, садзiся ўвесь ты.
      Сеў воўк. Едуць далей. Сустракаюць мядзьведзя.
      - Куды, кумы, едзеце?
      - За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства...
      - Чаго?
      - Там, кажуць, курэй i каршуны не дзяруць, - адказвае лiсiца.
      - Там, кажуць, бараноў хоць гаць гацi, - падтаквае ёй воўк.
      - А мёду там многа?
      - Ды там, кажуць, мядовыя рэкi цякуць!
      Мядзьведзь зарадаваўся:
      - То вазьмiце i мяне. Хоць адну лапу падвязiце.
      - Што адну лапу везьцi, садзiся ўвесь ты.
      Уселiся ўтраiх, едуць далей. Аж раптам зламалася аглобля. Лiсiца кажа мядзьведзю:
      - Схадзi, кум, прынясi аглоблю.
      Пайшоў мядзьведзь у гушчар, знайшоў вывярнутую елку i прывалок да возу. Убачыла лiсiца, крыку нарабiла:
      - Ах ты, мядзьведзiшча, ах ты, дурнiшча, цi-ж гэта лясiна для аглоблi!
      I да ваўка:
      - Схадзi, куме, прынясi тонкую аглоблю.
      Пайшоў воўк i прынёс крывы яловы сук. Лiсiца i на яго накрычала, плюнула ды пайшла сама па аглоблю.
      Тым часам мядзьведзь з ваўком зьелi бычка-трацячка, скуру саломай напхалi, на ногi паставiлi ды пайшлi сабе пасьмiхаючыся.
      Вярнулася лiсiца, бачыць нi ваўка, нi мядзьведзя, толькi бычок стаiць. Прыладзiла яна аглоблю, села ў павозку, махнула пугаю на бычка, а той - брык! - i павалiўся.
      Паглядзела лiсiца на бычка i аб усiм здагадалася.
      - Пачакайце-ж вы ў мяне! Я вам гэтага не дарую! - пагразiла яна ваўку i мядзьведзю ды пайшла сваёю дарогаю.
      Шмат часу iшла цi мала, а ў дарозе ўжо i восень яе застала. Сустракае ваўка, таго, што зьеў бычка.
      - Добры дзень, кум! Як маешся?
      - Дрэнна, - кажа воўк. - Нешта азяб на дажджы, аж увесь калачуся. Зуб на зуб не трапляе.
      - То трэба новы кажух пашыць, - раiць лiсiца.
      - Праўду, кумка, кажаш, - згадзiўся воўк.
      Пабег ён на выган, схапiў авечку i прывалок у лес.
      - Хопiць на кажух? - пытаецца ў лiсiцы.
      - Мала, - кажа лiсiца.
      Прынёс воўк яшчэ адну авечку:
      - Цяпер хопiць?
      - Не, яшчэ адну трэба.
      Воўк i трэйцюю прывалок.
      - Ну, а цяпер, - кажа лiсiца, - трэба краўца шукаць.
      - Дзе-ж мне яго шукаць, кумка?
      - Я ведаю добрага краўца. Хадзем да яго.
      Прывяла лiсiца ваўка на луг. Там, у кустох, на прывязi жарабец пасьвiўся.
      - Вунь ён, кравец!
      Воўк зарагатаў:
      - Гэта не кравец, а жарабец! Не, кумка, як сабе хочаш, а розуму ў цябе мала.
      Лiсiца пакрыўдзiлася:
      - Ты пра мой розум ня вельмi языком мялi. Я была разумнай i буду, а ты быў дурань, дурнем i застанешся.
      Тут ужо i воўк пакрыўдзiўся, аж узлаваўся:
      - Паглядзiм яшчэ, хто з нас разумнейшы!
      - Не хвалiся загадзя, - кажа лiсiца, - лепш паглядзiш, як зараз зь цябе скуру зьнiмуць.
      - Хто зьнiме? - ляснуў зубамi воўк.
      - Гаспадар гэтага каня.
      - Ня можа быць! - ня верыць воўк.
      - Пабачыш. На чым жарабец навязаны? - пытаецца лiсiца.
      - На вяроўцы.
      Лiсiца засьмяялася:
      - Вось i вiдаць, што дурань!
      - Чаму? - падскочыў воўк.
      - Жарабец на калу навязаны.
      - Ня можа быць! - залыпаў воўк вачыма.
      - Хадзем пакажу.
      Прывяла лiсiца яго да калка, за якi быў прывязаны канец вяроўкi, зьняла вяроўку, зрабiла пятлю i закiнула ваўку на шьпо. Воўк i азiрнуцца не пасьпеў, як у пятлi апынуўся. Тады лiсiца падбегла да жарабца, замахала хвастом. Той спужаўся ды як драпнуў дахаты, толькi падковы заблiшчэлi.
      Так i прыцягнуў у пятлi ваўка да свайго гаспадара. Ну, а там зь яго i скуру зьнялi.
      Вярнулася лiсiца ў лес, закапала авечак у мох на запас, адны толькi мазгi на абед пакiнула. Села пад елкаю i есьць.
      Iдзе мядзьведзь - той, што бычка зьеў.
      - Што гэта ты, кума, жуеш? - пытаецца.
      - Мазгi. Сьляпы ты, цi што?
      - А дзе-ж ты iх дастала?
      - З галавы. I ты можаш дастаць, калi хочаш.
      - Як?
      - Вельмi проста: разганiся ды стукнiся галавою аб дуб - мазгi i выскачаць.
      - Дзякую-ж табе, кума, за добрую параду. Так я i зраблю. А то есьцi даўно хочацца.
      Знайшоў ён самы тоўсты дуб, разагнаўся з усяе сiлы ды i грымнуўся ў яго лобам.
      Тут яму i канец.
      А хiтрая лiсiця наелася мазгоў ды пайшла запiваць крынiчнаю вадою.
      САБАКА I ВОЎК
      Быў у ваднаго гаспадара сабака. Шчыра служыў ён гаспадару, ды не агледзеўся, як пастарэў. Горш сталi бачыць яго вочы, i цяжэй яму стала вартаваць гаспадарава дабро. Тады скупая гаспадыня перастала кармiць яго, а потым i зусiм пачала з двара праганяць.
      "Чым так жыць, - думае сабака, - лепш няхай мяне воўк зьесьць".
      Надумаўся ён i пайшоў у лес шукаць ваўка. Iдзе ён лесам, а тут насустрач i воўк бяжыць.
      - Куды, сабака, iдзеш? - пытаецца воўк.
      - Да цябе.
      - Чаго?
      - Зьеш ты мяне, воўча...
      I расказаў ён ваўку пра сваю бяду.
      Бачыць воўк, што сабака надта худы - яшчэ зубы паломiць, i кажа:
      - Не, цяпер я цябе есьцi ня буду. Трэба, каб ты трохi патлусьцеў.
      - Як-жа я патлусьцею, - кажа сабака, - калi мяне гаспадыня зусiм ня кормiць?
      - Нiчога. Мы зробiм так, што яна цябе з ахвотаю будзе кармiць.
      - Дзе там! - пакруцiў хвастом сабака. - Гаспадыня мая вельмi скупая.
      - Слухай ты мяне, - кажа воўк. - Iдзi дадому i сядзi там на агародзе. Адвячоркам, як пачне цямнець, я прыбягу i ўхаплю лепшага гаспадаровага падсьвiнака. Ты наробiш брэху, пабяжыш за мною, i я табе аддам падсьвiнака. Гаспадар убачыць гэта i загадае гаспадынi добра кармiць цябе. А празь месяц, як патлусьцееш, - прыходзь да мяне, тады я цябе зьем.
      Сабака падумаў i згадзiўся.
      Адвячоркам прыбег воўк, ухапiў падсьвiнака i павалок цераз агароды.
      Тут сабака як наробiць ляманту, як кiнецца за ваўком...
      Пачуў гэта гаспадар, выскачыў з хаты, бачыць: воўк падсьвiнака валачэ цераз агароды, а сабака яго даганяе, адбiрае.
      - Туйга! Туйга! - закрычаў гаспадар на ўсю сiлу. - Кусi яго, Лыска!
      Воўк тым часам кiнуў падсьвiнака, а сам ходу ў лес.
      - Малайчына, Лыска! - пахвалiў гаспадар сабаку, прывёў на кухню i загадаў жонцы кармiць яго.
      Жыве Лыска прыпяваючы. А празь месяц зрабiўся такi тлусты, аж шэрсьць блiшчыць. I пра дагавор з ваўком забыўся.
      Вось аднойчы сабралiся ў гаспадара госьцi. П'юць, гуляюць, песьнi сьпяваюць. Нямала тут i Лыску перапала - цэлую кучу касьцей пад стол яму накiдалi.
      Наеўся Лыска ды выйшаў на двор - у сваю будку. Глядзiць - аж у будцы воўк чакае яго.
      - Чаго ты тут? - зьдзiвiўся сабака.
      - Па цябе прыйшоў, - адказвае воўк. - Памятаеш наш дагавор з табою?
      Спалохаўся сабака - ня хочацца яму на воўчыя зубы трапляць. Вось ён i кажа:
      - Ня еш ты мяне, воўк. Я цябе за гэта добра пачастую самаю смачнаю ядою.
      - Адкуль-жа ты возьмеш?
      - У майго гаспадара госьцi. Там пад сталом поўна касьцей - навет зь мясам. Хадзем!
      - Баюся. Яшчэ заб'юць мяне там.
      - Ня бойся, не заб'юць, - угаворвае сабака. - Я цябе правяду так, што нiхто i ня ўбачыць.
      Згадзiўся воўк i пайшоў за сабакам.
      Лыска пакiнуў яго ў сенцах, сам убег у хату, махнуў хвастом i патушыў лучыну.
      - Цяпер бяжы пад стол, - паклiкаў ён ваўка. Воўк так i зрабiў.
      Сабака накармiў ваўка, навет вiном напаiў. Сядзяць яны сабе пад сталом ды зюкаюць пацiху.
      А тым часам госьцi засьпявалi вясёлыя песьнi.
      Воўк слухаў, слухаў, ды кажа сабаку:
      - Мне таксама сьпяваць хочацца.
      - Маўчы лепш, - адказвае сабака.
      Воўк памаўчаў крыху ды зноў за сваё:
      - Ня вытрымаю, - кажа, - аж язык сьвярбiць, гэтак сьпяваць захацелася.
      I зацягнуў на ўсю хату басам:
      - Ау-ау!
      А сабака таксама ня вытрымаў ды давай падпяваць яму:
      - Гаў, гаў! Цяў, цяў!..
      Пачулi гэта госьцi, ухапiлi хто качаргу, хто чапялу, набiлi ваўка i выкiнулi яго з хаты разам з сабакам.
      Ачухаўся воўк i кажа сабаку:
      - Ну i накармiў-жа ты мяне! Я табе не дарую гэтага.
      - Сам вiнаваты, - кажа сабака. - Трэба было маўчаць.
      - Не, - не згаджаецца воўк, - гэта ты вiнаваты. Навошта ты завёў мяне ў хату?
      Спрачалiся яны, спрачалiся, нарэшце воўк кажа:
      - Калi так, давай будзем ваяваць: хто каго зваюе, той таго i зьесьць. Зьбiрай сваё войска i прыходзь да мяне ў лес.
      - Што-ж, - кажа сабака, - няхай будзе так.
      Назаўтра ўзяў ён барана, ката i пеўня сабе ў памочнiкi ды пайшоў на вайну з ваўком.
      А воўк запрасiў да сябе ў ваякi мядзьведзя, дзiка i зайца. Сабраў ён сваё войска, выйшаў на ўскраек лесу i чакае.
      - Палезь ты, Мiхайла, - кажа ён да мядзьведзя, - на елку ды паглядзi, цi ня iдзе сабака iз сваiм войскам.
      Мядзьведзь узьлез на елку, прыгледзеўся i кажа:
      - Iдзе!
      - Ну, дык злазь! - клiча воўк. - Будзем ваяваць.
      - Не, ня зьлезу, - адказвае мядзьведзь.
      - Чаму?
      - Страшна.
      - Што-ж там за войска такое, што ты гэтак спужаўся? - пытаецца воўк.
      - Такое войска, што я нiколi i ня бачыў, - адказвае мядзьведзь калоцячыся. - Адзiн ваяка тоўсты i калматы, зь вiламi iдзе; другi - грозны, вусаты, ззаду пiку нясе; трэйцi - у шапачцы чырвонай, iз шпорамi на нагах, шабляю махае... Першы iдзе, галавою трасе ды ўсё крычыць: "Бэ! Я ўсiх пакалю, на вiлы пасаджу!" Другi сярдзiта чмыша, па бакох азiраецца i ўсё мармыча: "Мне, мне iх давай!" А трэйцi, ганарысты такi, крычыць: "Куды, куды iсьцi! Я адзiн усiх паб'ю!".
      Дзiк пачуў гэта ды хутчэй у мох па самыя вушы зашыўся. А воўк бачыць, што не пасьпее схавацца, - стаў на заднiя лапы i стаiць. "Хавайся за мяне, - кажа ён пералалоханаму зайцу. - Яны падумаюць, што я - пень, i абмiнуць нас".
      Прыходзiць сабака iз сваiм войскам, бачыць - нiдзе нiкога няма.
      Тут якраз барану рогi засьвярбелi. Глядзiць ён - побач нейкi пень стаiць. Разагнаўся баран ды - трах! - рагамi ў пень. У ваўка ад гэтага i галава раскалолася. Павалiўся ён дагары ды ногi выцягнуў. Заяц выскачыў з-пад ваўка, але сабака згледзеў яго i адразу злавiў.
      Дзiку ў гэты час, як на бяду, села муха на вуха. Паварушыў ён вухам, каб сагнаць яе, а кот падумаў, што там мыш. Кiнуўся туды ды давай мох разграбаць. Так i дзярэ дзiка вострымi кiпцюрамi! Цярпеў, цярпеў, дзiк, а потым усхапiўся ды наўцёкi...
      Певень напужаўся дзiка, залопаў крыльлямi, узьляцеў на елку i нарабiў крыку:
      - Куды, куды?
      Мядзьведзь падумаў, што гэты самы грозны ваяка да яго дабiраецца, i залез iз страху аж на верхнi сук. Сук ня вытрымаў, зламаўся, мядзьведзь грукнуўся вобземлю i забiўся.
      З таго часу больш i не сябруюць сабака з ваўком.
      КОТ МАКСIМ
      Жылi дзед i баба. Мелi яны сына i ката. Сына звалi Марцiнам, а ката Максiмам.
      Памерлi дзед i баба. Застаўся Марцiн з катом Максiмам.
      Марцiн гультай быў вялiкi, усё на печы ляжаў, а кот яду яму насiў: то птушку дзе зловiць, то каўбасу цi сала ў суседзяў украдзе...
      Вось так жылi яны, жылi - згарэла хата, адна глiняная печ засталася.
      - Што рабiць будзем? - пытаецца кот у гаспадара. - Трэба хату будаваць.
      - Ат, - кажа Марцiн, - навошта нам хата? Хопiць i печы.
      Пажылi яны з год на печы, а тут i печ развалiлася.
      - Што рабiць будзем? - зноў пытаецца кот у гаспадара.
      - Ты, - кажа Марцiн, - як сабе хочаш, а я надумаўся жанiцца: вазьму багатую жонку, яна мне пабудуе хату.
      - Хто за такога гультая пойдзе замуж? - сьмяецца кот. - Ты-ж толькi любiш ляжаць на печы, у цябе i выгляд нечалавечы.
      - Пойдзе! - кажа Марцiн. - Няма чаго сьмяяцца! Сама царэўна пойдзе. Iдзi, Марцiн, да цара. Скажы яму - так i так: пан Марцiн, па прозьвiшчу Глiнскi-Папялiнскi, сватаецца да тваёй дачкi. Ну i зрабi ўсё, як трэба: нагавары яму, што багацейшага за мяне пана ўва ўсiм царстве не знайсьцi...
      - Цяжкую ты загадаў мне службу, пан Марцiн Глiнскi-Папялiнскi, - кажа кот.
      - Нiчога, iдзi, а то папругi дастанеш! - пагразiў яму гаспадар.
      - Ну што-ж, паспрабую шчасьця.
      Нанасiў кот гультаю Марцiну яды ў запас, каб той з голаду не памёр, а сам выправiўся ў далёкую дарогу.
      Iдзе ён, iдзе, прыходзiць у лес. Бяжыць насустрач заяц.
      - Куды, кот, iдзеш? - пытаецца ён.
      - Да цара.
      - Чаго?
      Кот падумаў i кажа:
      - На суд...
      - На якi суд?
      - Праўды хачу дайсьцi.
      - Якой праўды?
      - А вось якой. Дзе што котка ўкрадзе або нашкодзiць - усё на ката звальваюць. Кот, кажуць, сьмятану зьлiзаў, кот сала ўкраў... А ката там i блiзка ня было. Не магу я пярпець такога паклёпу на сябе.
      - Пайду хiба i я з табою! - кажа заяц.
      - Чаго?
      - Таксама на суд. Дзе што зайчыха зробiць - усё на зайца кажуць. Хто ў садзе прышчэпы папсаваў? Заяц! Каго сабакi ганяюць? Зайца! А там зусiм i ня заяц быў, а зайчыха. Не магу я такой няславы цярпець. Пайду да цара на суд.
      - Дык што-ж ты - адзiн пойдзеш? -кажа кот. - Хто табе аднаму на судзе паверыць. Там трэба сьветкi мець.
      - А ты чаму адзiн iдзеш?
      - Ну, у мяне iншая справа. Там у мяне дзядзькi, бацькi, дзяды, браты жывуць. Усе па слову скажуць, мне i павераць. Вось каб ты набраў сотнi тры сьветак, тады можна сьмела iсьцi.
      Як пакоцiцца заяц, як наробiць крыку на ўвесь лес:
      - Дзядзькi, бацькi, дзяды, браты, бяжыце сюды!
      Тут, як бачыш, з усiх бакоў пасыпалiся зайцы.
      Назьбягалася iх цэлая чарада.
      Прывёў кот Максiм зайцоў да царскiх палацаў. Бачыць - на дварэ вялiкi хлеў стаiць. Ён i кажа зайцам:
      - Пачакайце вы ў гэтым хляве. Скончыцца мой суд, тады я вашу скаргу падам цару.
      Зайцы паскакалi ў хлеў, а кот - бразь! - ды i зачынiў iх там на засаўку.
      Iдзе ён да царскiх палацаў, падскокваючы, у лапкi плешчучы.
      Узыходзiць на ганак, стукае ў дзьверы:
      - Адчынiце!
      Адчынiў яму салдат-вартавы.
      - Чаго трэба? - пытаецца.
      - Пакажы, дзе цар жыве.
      Салдат паказаў.
      Увайшоў кот Максiм у вялiкi пакой, а там цар сядзiць.
      - Добры дзень, ваша вялiчаства-вымператарства!
      - Добры дзень, каток! - адказвае цар. - Што скажаш?
      - Ды вось прыслаў табе мой гаспадар пан Марцiн Глiнскi-Папялiнскi гасьцiнчыка.
      - Дзе-ж той гасьцiнчык?
      - У хляве.
      Прыйшоў цар у хлеў, паглядзеў, а там поўна зайцоў, як зачынiць.
      - Мусiць, дужа багаты твой гаспадар, калi гэтулькi зайцоў прыслаў? дзiвiцца цар. - Мусiць, у яго яшчэ больш ёсьць.
      - Ён, панок-царок, такi багаты, што дай ты рады. Усяго ў яго многа, няма толькi гаспадынi ў пакоях. Прыслаў мяне тваю дачку сватаць.
      Павёў цар ката ў палацы, накармiў, напаiў, ды яшчэ i на дарогу ў торбу даў. А пра дачку змаўчаў.
      Вярнуўся кот Максiм дахаты. А яго гаспадар ледзьве дыхае: усе катовы запасы даўно паеў.
      Разьвязаў кот торбу, дастаў адтуль усё, што з дарогi засталося, i пачаў кармiць гаспадара.
      Акрыяў сяк-так пан Глiнскi-Папялiнскi ды пытаецца ў ката:
      - Ну, што табе цар сказаў?
      - Нiчога цiкавага, - кажа кот.
      - Дык iдзi яшчэ раз да цара. Толькi нанасi мне больш яды ў запас.
      Нанасiў кот яму яды, а сам зноў пайшоў да цара.
      Прыходзiць у лес, а тут насустрач яму воўк:
      - Куды iдзеш, кот?
      - Да цара.
      - Чаго?
      - На суд.
      I расказаў ваўку, на якi суд ён iдзе. Воўк кажа:
      - Дык i я пайду з табою! Мяне таксама часта дарэмна лаяць.
      - Аднаму табе суд не паверыць, - кажа кот.
      - А ты чаму адзiн iдзеш?
      - Што ты параўняўся зы мною. Мяне ўся царская радня ведае, а ад цябе навет сабакi ўцякаюць, калi дзе ўбачаць. У мяне там дзядзькi, бацькi, дзяды, браты...
      - Дык што-ж мне рабiць?
      Зьбяры сотнi тры сьветак, тады павераць.
      Падскочыў воўк, аб зямлю стукнуў ды завыў на ўвесь лес:
      - Дзядзькi, бацькi, дзяды, браты, бяжыце сюды!
      Назьбiралася ваўкоў з усяго лесу.
      Павёў iх кот Максiм да цара.
      Прыходзяць на царскi двор. Нецярплiвыя ваўкi кажуць:
      - Мы першыя пойдзем на суд.
      - Не, - кажа кот, - мая скарга там даўно ляжыць. Як скончыцца мой суд, тады я падам вашу скаргу i вас паклiчу. А пакуль што пачакайце ў гэтым хляве.
      Ваўкi падагнулi хвасты ды пацягнулiся ў хлеў. Як толькi зайшлi ўсе, кот бразь! - i зачынiў iх там. А сам падаўся ў палацы, у лапкi плешчучы.
      Узыходзiць на ганак: стук, стук! Знаёмы салдат адчынiў яму. Кот проста да царскiх пакояў шыбае. Увайшоў да цара, добры дзень даў.
      - Што скажаш, каток? - пытаецца цар.
      - Так i так, - кажа кот Максiм, - прыслаў табе мой гаспадар пан Марцiн Глiнскi-Папялiнскi новы гасьцiнчык.
      - Добра, - кажа цар.
      Прыйшоў у хлеў, глядзiць, а там ваўкоў лiкам-нялiчана: i ў загарадках поўна набiта i яшчэ пад страхою, на вышках, процьма.
      Загадаў цар ваўкоў пабiць, усiм слугам футры пашыць, а кату кажа:
      - Перадай пану Глiнскаму-Папялiнскаму: няхай сам да мяне ў госьцi прыедзе.
      Прыбег кот дахаты ўночы, задыхаўшыся. Пачаў тармасiць гаспадара. Ледзьве дабудзiўся.
      - Уставай, - кажа, - я ад цара прыйшоў.
      Раскатурхаўся сяк-так Глiнскi-Папялiнскi, пытаецца:
      - Што цар сказаў?
      - Сказаў, каб ты сам да яго ў госьцi ехаў.
      Пачухаў Глiнскi-Папялiнскi патылiцу:
      - У чым-жа я паеду? Я-ж голы, як бiзун.
      - Нiчога, - кажа кот, - што-небудзь прыдумаем.
      Сабралiся яны i бягом пабеглi да цара.
      Бягуць, бачаць - недалёка ля гасьцiнца цэлае войска салдат сьпiць. Кот спынiў гаспадара.
      - Пачакай, - кажа, - тут.
      А сам крадкам пайшоў да войска. Назьнiмаў у сонных салдат шапак i напакаваў iмi два мяхi. Адзiн мех на плечы ўськiнуў, другi гаспадару даў. I пайшлi сабе далей.
      Падыходзяць да рэчкi. Кату пiць захацелася. Паставiў ён мех ля мосту, гаспадара за каравульнага пакiнуў, а сам палез у рэчку ваду пiць. Напiўся вады, бачыць - паўзе рак у нару. Кот схапiў яго за вус i выкiнуў на бераг.
      Рак пачаў прасiцца:
      - Пусьцi мяне ў ваду. Можа, я табе таксама якую-небудзь службу саслужу.
      Кот падумаў i кажа:
      - Якую-ж ты мне можаш саслужыць службу?
      - У вадзе, - кажа рак, - любую. Загадай, што хочаш, усё зраблю.
      - Падкапай да ранiцы маставыя слупы, - загадаў кот.
      - Добра, - кажа рак. - Гэта я магу.
      Пусьцiў кот рака, i той адразу-ж ухапiўся за работу.
      - А ты, - кажа кот Марцiну, - як толькi абвалiцца мост, раськiдай шапкi па вадзе i чакай мяне тут.
      Сказаў кот гэтак, пераскочыў цераз мост ды пабег да цара ў палацы.
      Прыбягае, дакладвае цару:
      - Так i так, ваша вялiчаства-вымператарства... Ехаў да цябе ў госьцi мой гаспадар, пан Глiнскi-Папялiнскi, ды бяда здарылася: мост зламаўся, уся яго пяхота i коньнiца патапiлася, адзiн ён застаўся голы, бо абмундзiраваньне з вадою сплыло...
      Тут цар сеў у карэту, ката з сабою пасадзiў, прыехаў да маста. Глядзiць, i праўда: толькi шапкi ад войска па вадзе плаваюць.
      Паспачуваў цар пану Глiнскаму-Папялiнскаму ды загадаў лепшым сваiм краўцом i шаўцом пашыць яму новае абмундзiраваньне.
      Як бачыш пашылi краўцы i шаўцы новае абмундзiраваньне. Адзеўся Глiнскi-Папялiнскi, прыхарашыўся i паехаў з царом у палацы.
      Пагаманiў зь iм цар, пачаставаў, а потым i кажа:
      - А цяпер хацеў-бы я паглядзець твой маёнтак: калi ты i праўда такi багаты, дык аддам за цябе дачку.
      Спужаўся Глiнскi-Папялiнскi: якое-ж ён багацьце пакажа цару? Увесь яго маёнтак - адна глiняная печ, ды i тая развалiлася.
      Пачуў пра гэта кот Максiм. Паклiкаў ён свайго гаспадара ўбок i шэпча яму: