6
      Тут можна пражыць без вады толькi дзевятнаццаць гадзiн, а што мы пiлi з учарашняга вечара? Некалькi кропель расы на свiтаннi! Але па-ранейшаму пануе паўночна-ўсходнi вецер, i гэтая акалiчнасць трошкi запавольвае наша высыханне. Дзякуючы гэтай заслоне ў небе яшчэ збiраюцца воблакi, цэлыя горы аблокаў. Ах, калi б яны дайшлi да нас, калi б пайшоў дождж! Але ў пустынi дажджоў не бывае.
      - Прэво, давай разрэжам адзiн парашут на трохкутнiкi. Раскладзём iх на пяску i прыцiснем каменем. Калi вецер не пераменiцца, на досвiтку выкруцiм гэтыя анучы ў бак з-пад гаручага, усё-ткi збярэцца хоць трошкi расы.
      Мы разаслалi пад зоркамi шэсць белых посцiлак. Прэво зняў з самалёта бак. Заставалася толькi дачакацца ранку.
      Сярод абломкаў Прэво знайшоў сапраўдны цуд - апельсiн! Дзелiм яго пароўну. Я неверагодна рады, i ўсё-такi адзiн апельсiн - так мала, нам трэба было лiтраў дваццаць вады!
      Ляжу каля нашага начнога вогнiшча, гляджу на залатавы сонечны плод i думаю: "Людзi не ведаюць, што гэта такое - апельсiн..." I яшчэ думаю: "Мы асуджаны, але i зараз, як ранiцай, гэта не замiнае мне радавацца. Вось я трымаю ў руцэ палову апельсiна - i гэта адна з сама раскошных хвiлiн у маiм жыццi". Кладуся на спiну, высмоктваю дольку за долькай i лiчу знiчкi. У гэты мiг я шчаслiвы, бясконца шчаслiвы. I я зноў думаю: "У жыццi кожнае становiшча - гэта своеасаблiвы свет, яго законы можна спасцiгнуць толькi знутры". Я толькi цяпер разумею, навошта асуджанаму на смерць апошняя цыгарэта i шклянка рому. Раней да мяне не даходзiла, навошта смяротнiку такая мiласцiна. А яна ж дорыць яму вялiкую асалоду. I калi ён усмiхаецца, усе думаюць - якая мужнасць! А ён усмiхаецца, бо яму прыемна выпiць рому. Людзi не ведаюць, што ў яго цяпер зусiм iншая мера, што гэтая апошняя часiна для яго - цэлае жыццё.
      Мы сабралi мора вады: лiтры два, бадай. Бывай, смага! Мы ўратаваны, зараз мы нап'ёмся!
      Алавяным кубачкам зачэрпваю вады з бака, але яна такая жоўта-зялёная i такая агiдная на смак, што, нягледзячы на пакутлiвую смагу, пасля першага ж глытка я ледзьве пераводжу дыханне. Я б высмактаў i гразь, але гэты ядавiты металiчны прысмак яшчэ мацней смагi.
      Гляджу на Прэво - ён ходзiць кругаля, утаропiўшыся ў дол, нiбыта заклапочана шукае нешта. I раптам, не перастаючы кружыць, згiнаецца - блюе. Праз паўхвiлiны наступае мая чарга. Мяне б'юць такiя сутаргi, што я падаю на каленi i ўшчаперваюся пальцамi ў пясок. Мы не можам прамовiць i слова, чвэрць гадзiны нам выварочвае ўсе вантробы, пад канец выдзiрае ўжо адну жоўць.
      Канец. Толькi яшчэ нудзiць трошкi. Але апошняя наша надзея рухнула. Не ведаю, чым абумоўлена наша няўдача - прапiткай парашута цi асадкам чатыроххлорыстага вугляроду на сценках у баку. Трэба было знайсцi iншы посуд цi iншае палатно.
      Што ж, трэба спяшацца! Ужо дзень. У дарогу! Прэч з гэтага праклятага плато, будзем iсцi, iсцi, пакуль не пападаем мёртвыя. Гэтак iшоў па Андах Гiёмэ, з учарашняга дня я ўсё думаю пра яго. Я парушаю найстражэйшае правiла, якое загадвае заставацца каля разбiтага самалёта. Тут нас шукаць ужо не будуць.
      I зноў пераконваемся - гэта не мы церпiм бедства. Церпяць бедства тыя, хто чакае нас! Тыя, каму так пагражае наша маўчанне. Тыя, каго ўжо катуе жахлiвая памылка. Немагчыма не кiнуцца да iх! Гiёмэ таксама па вяртаннi з Андаў расказваў мне, што ён бег на дапамогу тым, хто гiнуў! Гэтая iсцiна справядлiвая для ўсiх.
      - Калi б я быў адным-адзiн у свеце, я лёг бы i ўжо не ўставаў, - кажа Прэво.
      I мы iдзём, прама на ост-норд-ост. Калi Нiл мы пераляцелi, то цяпер кожны крок непапраўна заводзiць нас у нетры Аравiйскай пустынi.
      Пра той дзень я болей нiчога не помню. Помню толькi, што я вельмi спяшаўся. Спяшаўся немаведама куды, хутчэй, хутчэй, усё роўна, што наперадзе, хай сабе i смерць. Прыгадваю таксама, што я iшоў, гледзячы сабе пад ногi, бо мяне жорстка даймалi мiражы. Час ад часу мы звяралi па компасе наш кiрунак. Час ад часу клалiся на пясок, каб трошкi перадыхнуць. Дзесьцi яшчэ я згубiў свой плашч, такi неабходны ўночы. А болей нiчога не помню. Памяць адзначае толькi вячэрнюю прахалоду. Я i сам быў ужо нiбы з пяску, i ўсё ўва мне сцерлася.
      На адвячорку мы вырашылi зрабiць прывал. Я выдатна разумеў, што мы павiнны былi б iсцi далей: гэтая ноч без вады даканае нас. Але мы ўзялi з сабою кавалкi парашута. Калi атрута зыходзiць не ад прапiткi, то заўтра на золку, можа, мы i нап'ёмся. Паспрабуем яшчэ раз расправiць пад зорамi нашы пасткi для расы.
      Але ў гэты вечар на поўначы ў небе няма нi хмурынкi. I вецер набыў ужо iншы прысмак. Памяняў ён i напрамак. Нас ужо абвявае гарачае дыханне пустынi. Вось яно, абуджэнне драпежнiка! Я адчуваю, як ён лiжа нам рукi i твар...
      I ўсё-такi трэба зрабiць прывал, я зараз не прайду i дзесяцi кiламетраў. За тры днi я прайшоў больш ста васьмiдзесяцi кiламетраў i нiчога не пiў.
      Мы ўжо гатовы спынiцца, i раптам Прэво кажа:
      - Прысягаю вам, гэта возера!
      - Вы звар'яцелi!
      - Дык ужо ж цямнее, якiя зараз могуць быць мiражы?
      Я маўчу. Я даўно перастаў верыць сваiм вачам. Калi гэта i не мiраж, дык выдумка хворага ўяўлення. I як Прэво яшчэ можа верыць?
      А Прэво ўпарцiцца:
      - Да яго хвiлiн дваццаць хады, я пайду пагляджу...
      Гэтая ўпартасць раздражняе мяне:
      - Схадзiце, прагуляйцеся... гэта карысна для здароўя. Але майце на ўвазе, калi яно i ёсць там, ваша возера, яно салёнае. I пайшло яно да д'ябла! Тым болей што яго ўвогуле няма.
      Але Прэво, не адрываючы вачэй ад далягляду, ужо адыходзiць. Як знаёма мне гэтая самаўладная, неадольная цяга! I я думаю: "Такiя вось шаленцы i кiдаюцца пад колы паравоза". Я ведаю, Прэво не вернецца. Гэты бязмежны абшар, як прорва, зацягне яго, запамарочыць, i ён ужо не зможа павярнуць назад. Адыдзе трошкi воддаль i звалiцца. Ён памрэ там, я - тут, i ўсё гэта мае так мала значэння!..
      Мною апанавала абыякавасць, а гэта ўжо кепска. Гэткае ж супакаенне я адчуў, калi тануў. Але цяпер я выкарыстоўваю яго, разлягаюся проста на каменнi i пiшу сваё апошняе пiсьмо. Маё пiсьмо такое цудоўнае! Такое годнае! Я шчодра адзяляю ўсiх мудрымi парадамi. Перачытваю яго з нейкiм пыхлiвым задавальненнем. Людзi некалi скажуць: "Дзiвоснае пiсьмо! Як шкада, што ён загiнуў!"
      Цiкава, як доўга я яшчэ пратрымаюся? Спрабую сабраць слiну: колькi часу я не сплёўваў? Але слiны ўжо няма. Калi рот закрыты, нешта цягкае склейвае вусны. Яно засыхае i ўтварае звонку цвёрдую скарынку. Аднак глытаць пакуль яшчэ ўдаецца. I ў вачах яшчэ няма вогненных пераблiскаў. Вось замiгцiць гэтае вясёлкавае ззянне, i застанецца мне жыць усяго дзве гадзiны.
      Ужо цёмна. Месяц прыкметна пакруглеў у параўнаннi з папярэдняй ноччу. Прэво не вяртаецца. Ляжу на спiне i выспельваю сваю наканаванасць. Мяне агортвае нейкае дзiўнае, ледзьве помнае пачуццё. Намагаюся разабрацца ў iм. Так... Так... Я плыву, я на караблi! Гэта я плыў у Паўднёвую Амерыку, распрасцёрты на верхняй палубе. Высока-высока мiж зорак пагойдвалася верхавiнка мачты. Мачты тут няма, але ўсё роўна я плыву ў невядомасць i не магу нiчога выначыць. Пiраты звязалi мяне i кiнулi на палубу свайго карабля.
      Думаю пра Прэво, якi ўсё не вяртаецца. Я не пачуў ад яго нiводнай скаргi. Гэта вельмi добра. Мне было б невыносна чуць нечыя скаргi. Прэво сапраўдны мужчына.
      Ага, вось ён, за пяцьсот метраў ад мяне, махае сваiм лiхтарыкам! Ён згубiў свой след! У мяне няма лiхтарыка, няма чым пасiгналiць у адказ - я ўстаю, крычу, але ён не чуе...
      Яшчэ адзiн лiхтарык успыхвае за дзвесце метраў ад мяне, трэцi. Божа мiлы, ды гэта ж ратунак, мяне шукаюць!
      Крычу:
      - Аге-ей!
      Але мяне не чуюць.
      Тры лiхтары заклiкальна сiгналяць, зноў i зноў.
      Я ж яшчэ не звар'яцеў. Я добра адчуваю сябе. I я спакойны. Пiльна ўглядваюся. За пяцьсот метраў ад мяне гараць тры лiхтары.
      - Аге-ей!
      Але мяне па-ранейшаму не чуюць.
      I мяне ахоплiвае хвiлiнная панiка. Адзiная, якую я спазнаў. Ах, я ж яшчэ магу бегчы! "Пачакайце!.. Пачакайце!.." Зараз яны павернуць назад! Пойдуць шукаць у iншым месцы, а я загiну! Загiну на парозе жыцця, калi ўжо раскрылiся абдымкi, гатовыя мяне падтрымаць!..
      - Эге-ей! Эге-ей!
      - Эге-ей!
      Пачулi! Я задыхаюся, я задыхаюся, але бягу. Бягу на голас, на крык "эгей!". Бачу Прэво - i падаю.
      - О, калi я заўважыў гэтыя лiхтары!..
      - Якiя лiхтары?
      Так, ён адзiн.
      На гэты раз я не адчуваю роспачы, толькi закiпае нейкi глухi гнеў.
      - Ну, як ваша возера?
      - Я iшоў да яго, а яно ўсё аддалялася. Я iшоў да яго цэлых паўгадзiны. I ўсё роўна было яшчэ вельмi далёка. I я вярнуўся. Але цяпер я ўпэўнены, гэта сама сапраўднае возера.
      - Вы з глузду з'ехалi, вы проста з глузду з'ехалi! Навошта вы зрабiлi гэта?.. Навошта...
      Што ён зрабiў? Што - навошта? Мяне душаць слёзы ад абурэння, хоць я i не ведаю, чым я так абураны. А Прэво хрыпла тлумачыць:
      - Мне так хацелася знайсцi вады... У вас такiя белыя вусны!
      Ах! Мой гнеў спадае... Я тру далонню лоб, я нiбы ачынаюся, i мне робiцца сумна. Цiха расказваю:
      - Я ўбачыў тры агеньчыкi - зусiм выразна, вось як вас зараз бачу, i тут не можа быць нiякай памылкi... Паверце, Прэво, я бачыў iх!
      Прэво доўга маўчыць.
      - Ну вось, - прызнаецца ён нарэшце, - справы дрэнь.
      У пустынi, дзе паветра не мае вадзяной пары, зямля хутка астывае. Робiцца вельмi холадна. Я ўстаю i пачынаю хадзiць. Але неўзабаве мяне ахоплiваюць невыносныя дрыжыкi. Мая абязводжаная кроў ледзьве цячэ па жылах, мяне працiнае ледзяны холад, - i гэта ўжо не проста холад ночы. Мяне ўсяго калоцiць, зуб на зуб не пападае. Я ўжо не магу ўтрымаць лiхтарык, так трасуцца рукi. Нiколi не быў адчувальны да холаду, а сканаю ад холаду - дзiўна, што толькi вытварае з чалавекам смага!
      Я кiнуў недзе свой плашч, стамiўся несцi яго ў спёцы. А прастору спакваля запаўняе вецер. I я раблю адкрыццё, што ў пустынi няма жаднага прытулку. Пустыня гладкая, як мармур. Удзень тут не знойдзеш нi пасмачкi ценю, а ноччу яна аддае вас ва ўладу ветру. Нi дрэўца, нi кусцiка, нi каменя, дзе можна было б схавацца. Вецер налятае на мяне, як кавалерыя ў чыстым полi. Я кручуся, як ваўчок, каб уцячы ад яго. Кладуся на зямлю i зноў падымаюся, але цi ляжу я, цi стаю, мяне ўсё роўна сячэ гэтая ледзяная пуга. Я не магу бегаць, я не маю сiлы, я не магу ўцячы ад гэтых катаў, - i я падаю на каленi, ашчаперваю галаву рукамi i чакаю - зараз апусцiцца меч забойцы!
      Трошкi пазней лаўлю сябе на тым, што я падняўся i, нiбы ў лiхаманцы, зноў iду, сам не ведаю куды! Дзе гэта я? Вось яно што - я пайшоў, i Прэво мяне клiча! Гэта яго воклiчы прывялi мяне ў прытомнасць...
      Вяртаюся да яго, трасуся ўсiм целам, сутаргава ўздрыгваю. I разважаю: "Гэта не ад холаду. Гэта нешта iншае. Гэта канец". Усё маё цела высахла, у iм не засталося вiльгацi. Я гэтулькi хадзiў учора i пазаўчора, калi адправiўся на разведку адзiн.
      Крыўдна памiраць ад холаду. Я ахвотней рушыў бы ў свае выдуманыя мiражы. Гэты крыж, гэтыя арабы, гэтыя лiхтары. У рэшце рэшт, гэта рабiлася нават цiкава. Я не хачу, каб мяне лупцавалi, як раба...
      Але вось я зноў на каленях...
      Мы захапiлi з сабой сёе-тое з аптэчкi. Сто грамаў чыстага эфiру, сто грамаў дзевяностаградуснага спiрту i бутэлечку з ёдам. Спрабую выпiць два-тры глыткi эфiру. Такое ўражанне, быццам я глытаю нажы. Бяру спiрт - не, адразу перацяло горла.
      Выграбаю ў пяску ямку, кладуся ў яе i засыпаю сябе пяском. Наверсе толькi твар. Прэво адшукаў нейкiя кусцiкi i раскладвае цяпельца, якое адразу ж гасне. Прэво адмаўляецца закопвацца ў пясок. Лiчыць за лепшае прытанцоўваць. А што толку?
      Горла ў мяне па-ранейшаму перацiснута, гэта кепская прыкмета, аднак я чуюся лепей. Я спакойны. Надзеi больш няма, а я спакойны. Звязанага па руках i нагах, нясе мяне пiрацкi карабель, плыву пад зоркамi, i спынiцца - не ў маёй уладзе. Але, бадай, я не гэткi ўжо й няшчасны...
      Калi зусiм не варушыцца, холаду ўжо не адчуваеш. I я нерухома драмлю ў пяску. Болей я не варухнуся, а значыць, i пакутаваць не буду. Дарэчы, калi шчыра, пакут амаль няма... Пакуты злiваюцца ў суладдзi стомы i гарачкi. I ўсё абарочваецца кнiгай з малюнкамi, цудоўнай, трошкi жорсткай казкай... Толькi што вецер цкаваў мяне сабакамi, i, каб уцячы ад яго, я круцiўся ваўчком, як загнаны звер. Потым стала балюча дыхаць. Нехта навалiўся мне на грудзi каленам. Калена душыла. I я намагаўся скiнуць гэты цяжар, я адбiваўся ад анёла смерцi. Нiколi я не быў у пустынi адзiн. Цяпер я ўжо не веру ў рэальнасць наваколля - i занурваюся ў сябе, заплюшчваю вочы, болей я i павейкаю не варухну. I плынь уяўлення адносiць мяне - я адчуваю гэта - у забыццё: рэкi супакойваюцца ў бязмежжы мора.
      Бывайце ўсе, каго я любiў. Не мая вiна, што чалавечае цела не можа змагацца са смагай болей трох сутак. Не думаў я, што мы ажно гэткiя вязнi крынiц. Не падазраваў, што наша незалежнасць такая абмежаваная. Мяркуецца, што чалавек можа iсцi куды вочы глядзяць. I нiхто не бачыць, што мы на прывязi ў калодзежаў, мы прымацаваны, быццам пупавiнай, да ўлоння зямлi. Зробiш лiшнi крок - i памiраеш.
      Мне нiчога не шкада, шкада толькi, што вы перажываеце. У рэшце рэшт, мая доля - найлепшая доля. Калi б я вярнуўся, я пачаў бы ўсё спачатку. Я хачу сапраўднага жыцця. А ў гарадах людзi пра яго забылi.
      I справа зусiм не ў авiяцыi. Самалёт - не мэта, а сродак. Зусiм не дзеля самалёта рызыкуеш жыццём. Як не дзеля плуга плужыць зямлю селянiн. Але самалёт памагае вырвацца з горада, ад пiсцоў i рахункаводаў i зноў набыць тую iсцiну, якою жыве селянiн.
      Вяртаешся да людской працы i людскiх турбот. Сутыкаешся твар у твар з ветрам, з зорамi, з ноччу, з пяскамi i морам. Намагаешся перахiтрыць стыхii. Чакаеш свiтання, як садоўнiк чакае вясны. Чакаеш аэрадрома, як зямлi абяцанай, i шукаеш сваю iсцiну па зорах.
      Не стану наракаць на лёс. Тры днi я iшоў, пакутаваў ад смагi, трымаўся слядоў на пяску i ўсю надзею ўкладаў у расу. Я забыўся, дзе жывуць мае сабраты, i намагаўся зноў адшукаць iх на зямлi. Гэткiя турботы жывых. I, мяркую, гэта куды важней, чым выбiраць - у якiм бы мюзiк-холе змарнаваць вечар.
      Я перастаю разумець тлум прыгарадных цягнiкоў, гэтых людзей, якiя лiчаць сябе людзьмi, аднак яны ўжо так змiзарнелi пад прывычным прыгнётам, што прыпадобнiлiся мурашам, каго яны i бяруць сабе за ўзор. Чым запаўняюць яны свой вольны час, свае нiкчэмныя нядзелькi?
      Неяк у Расii мне давялося чуць на адным заводзе, як iгралi Моцарта. Я напiсаў пра гэта. А потым атрымаў дзвесце зневажальных лiстоў. Я нiчога не маю процi тых, хто аддае перавагу корчмам. Яны проста не ведаюць iншай музыкi. Мне непрыемны тыя, хто трымае корчмы. Не пераношу, калi калечаць людзей.
      Асабiста я знайшоў сваё шчасце ў сваiм рамястве. Адчуваю сябе ратаем, аэрадром - маё поле. У прыгарадным цягнiку мяне даканала б задуха куды болей цяжкая, чым тут! Тут, што б там нi было, такая раскоша!..
      Я нi аб чым не шкадую. Я iграў - i прайграў. Такое ў мяне рамяство. Але ўсё-такi я дыхаў iм, вольным ветрам, ветрам неаглядных прастораў!
      Той, хто хоць аднойчы глынуў яго, ужо нiколi не забудзе яго смаку. Цi ж не так, таварышы мае? I справа не ў тым, каб жыць сярод небяспек. Гэта ўсё толькi гучная фраза. Мне не падабаюцца тарэадоры. Не рызыку я люблю. Я ведаю, што я люблю. Я люблю жыццё.
      Здаецца, неба пачынае святлець. Выцягваю руку з пяску. Побач ляжыць кавалак парашута, я абмацваю яго: ён сухi. Пачакаем. Раса выпадае на зары. Але вось i зара зблякла, а парашутнае палатно так i не звiльготнела. Думкi мае трошкi блытаюцца, i знекуль да мяне даносiцца ўласны голас: "Сэрца высмягла... сэрца высмягла... сэрца, як камень, не выцiснеш нi слязiнкi!"
      7
      - У дарогу, Прэво! Пакуль яшчэ не спяклася глотка, трэба iсцi.
      Дзьме заходнi вецер - той самы, якi высушвае чалавека за дзевятнаццаць гадзiн. Гартань яшчэ не спяклася, але перасохла i балiць. Унутры ўжо нешта дзярэ. Хутка пачнецца той кашаль, пра якi мне расказвалi, i я чакаю. Язык мой распух. Але сама сур'ёзнае - перад вачыма ўжо мiгцяць зiхоткiя кропкi. Калi яны ператворацца ў блiскаўкi, я засну навекi.
      Iдзём хутка. Карыстаемся прахалодай досвiтку. Мы выдатна разумеем, што апоўднi ўжо не здолеем iсцi. Апоўднi...
      Мы не маем права ўспацець. I перапачыць не маем права. У прахалодзе гэтага ранку ўсяго толькi васемнаццаць адсоткаў вiльгацi. Вецер дзьме з нетраў пустынi. I пад гэтай пяшчотнай вераломнай ласкай выпарваецца наша кроў.
      У першы дзень мы з'елi трошкi вiнаграду. За тры днi - палова апельсiна i палова вiнаграднай гронкi. Есцi мы ўсё роўна не змаглi б, у нас прапала слiна. Але голаду я не адчуваю, толькi смагу. Цяпер жа мне здаецца, што мацней, чым смага, мяне мучаць яе вынiкi. Гэтае перасохлае горла. Гэты драўляны язык. Гэты хрып i гэты гiдотны прысмак у роце. Нязвыкла i дзiка. Безумоўна, вада б усё загаiла, але ўва мне не засталося нiводнага ўспамiну, звязанага з ёю як з лекам. Смага ўсё болей i болей робiцца хваробай i ўсё меней i меней - жаданнем пiць.
      Мне здаецца, крынiцы i садавiна абуджаюць ува мне ўжо меней пакутлiвыя вобразы. Я забываю сакоўнасць апельсiна, як, здаецца, забываю ўсё, што мне дорага. Я ўжо, мабыць, забыў усё чыста.
      Мы сядзiм, але трэба iсцi далей. Нам ужо не пад сiлу доўгiя пераходы. Адолеўшы з паўкiламетра, мы падаем ад стомы. I такая асалода расцягнуцца на пяску. Але трэба iсцi далей.
      Краявiд мяняецца. Каменне трапляецца ўсё радзей. Цяпер пад нагамi пясок. Наперадзе, за два кiламетры ад нас - дзюны. На гэтых дзюнах сям-там цямнеюць дробныя кусцiкi. Гэты пясок мне падабаецца больш, чым сталёвы панцыр. Гэтая пустыня - светлая. Гэта Сахара. Мне здаецца, я пазнаю яе...
      Цяпер мы адпачываем ужо праз кожныя дзвесце метраў.
      - Мы ўсё-такi будзем iсцi, прынамсi, дойдзем хоць да тых кусцiкаў.
      Гэта наш крайнi рубеж. Праз тыдзень, калi мы на машыне вернемся за рэшткамi нашага "сiмуна", выявiцца, што ў гэты апошнi паход мы адолелi восемдзесят кiламетраў. А я ўжо прайшоў каля двухсот. Дзе ж было ўзяць сiлы iсцi далей?
      Учора я брыў без нiякай надзеi. Сёння самое слова "надзея" страцiла сэнс. Сёння мы iдзём таму, што iдзём. Гэтак, мабыць, брыдуць валы ў сваiх ёрмах. Учора я марыў пра райскiя апельсiнавыя гаi. Але сёння для мяне ўжо не iснуе нiякага раю. Я ўжо не веру ў iснаванне апельсiнавых гаёў.
      Я ўжо нiчога не адчуваю, сэрца ўва мне высмагла. Я вось-вось упаду, але роспачы няма. Я нават не смуткую. А шкада: смутак здаўся б мне салодкiм, як вада. Калi шкода сябе - плачашся самому сабе, як сябру. Але ў мяне няма болей нiводнага сябра на свеце.
      Калi мяне знойдуць, убачаць мае выпаленыя вочы, то падумаюць: як ён пакутаваў, як ён клiкаў на дапамогу! Але нашы парываннi, шкадаваннi, пакуты душы - гэта ж таксама скарбы. А ў мяне ўжо не засталося нiякiх скарбаў. Юныя нявесты ў першую шлюбную ноч спазнаюць смутак i плачуць. Смутак неаддзельны ад трапятання жыцця. А я ўжо не смуткую...
      Я сам - пустыня. Ува мне не ўтвараецца не толькi слiна, ува мне ўжо не ўтвараюцца i мiлыя вобразы, якiя мог бы я аплакваць. Сонца выпетрыла ўва мне крынiцу слёз.
      Але - што гэта? Подых надзеi слiзгануў па мне, як лёгкi зыб па моры. Што так раптоўна ўсхвалявала ўсю маю iстоту, хоць свядомасць яшчэ нiчога не ўлавiла? Нiчога ж не змянiлася, i ўсё-такi змянiлася ўсё. Гэты пясчаны абрус, гэтыя пагоркi i рэдкiя плямкi зяленiва - усё гэта ўжо не краявiд, а сцэна. Сцэна яшчэ пустая, але яна ўжо напагатове. Я гляджу на Прэво. Ён таксама нечым уражаны, але i да яго яшчэ не даходзiць сэнс яго адчуванняў.
      Клянуся, зараз нешта адбудзецца...
      Клянуся, пустыня ажыла. Клянуся, гэтае бязлюддзе, гэтая моўча раптам сталi больш хвалюючыя, чым тлум гарадской плошчы...
      Мы выратаваны, на пяску сляды!..
      Ах, мы страцiлi след роду чалавечага, мы былi адцяты ад свайго племенi, мы апынулiся адным-адны ў цэлым свеце, быццам рэшткi вялiкага перасялення, - i вось мы натыкаемся на ўрэзаныя ў пясок цудадзейныя сляды чалавека.
      - Глядзiце, Прэво, тут разышлiся двое...
      - А тут апусцiўся на каленi вярблюд...
      - А тут...
      I ўсё ж мы пакуль яшчэ не выратаваны. Нам зусiм недастаткова толькi чакаць. Праз некалькi гадзiн нас ужо немагчыма будзе выратаваць. Як толькi пачнецца кашаль, атака смагi будзе маланкавая. А нашы горлы...
      Але я веру: дзесьцi ў пустынi мерна рухаецца караван.
      Мы iдзём далей, i нечакана аднекуль даносiцца спеў пеўня. Гiёмэ расказваў мне: "Пад канец я чуў - у Андах спявалi пеўнi. А яшчэ чуў, як iшлi цягнiкi..."
      Я ўспамiнаю пра гэта ў тое ж iмгненне, як заспяваў певень, i кажу сабе: "Спачатку мяне ашукалi вочы. Канечне, гэта смага вiнавата. А вось цяпер i слых падводзiць". Але Прэво хапае мяне за руку.
      - Чулi?
      - Што?
      - Певень!
      - Значыць... Значыць...
      Дурню, ну вядома ж, гэта значыць - жыццё...
      У мяне ўсё-такi была яшчэ адна галюцынацыя, апошняя: я бачыў трох сабак, якiя беглi адзiн за адным. Прэво, якi таксама паглядзеў у той бок, не ўбачыў нiчога. А вось бедуiна мы бачым абодва. Мы працягваем да яго рукi. Мы абодва клiчам яго штосiлы. I абодва смяёмся ад шчасця!..
      Але нашы галасы не чутны i за трыццаць метраў. Галасавыя звязкi ўжо даўно перасохлi. Мы зусiм iцха размаўлялi памiж сабою i нават не заўважалi гэтага!
      А вось бедуiн са сваiм вярблюдам, якiя выплылi з-за пагорка, паволi, паволi аддаляюцца ад нас. А раптам гэты чалавек тут адзiн? Жорсткi дэман толькi паказаў нам яго - i забiрае...
      А ў нас ужо няма сiлы бегчы!
      З-за дзюны паказваецца яшчэ адзiн араб. Крычым як можам - усё роўна ледзь чутна. Тады мы пачынаем махаць рукамi, здаецца, на ўсю пустыню вiдны нашы адчайныя сiгналы. Але бедуiн па-ранейшаму глядзiць убок...
      Ды вось ён нетаропка, чуць-чуць паварочвае галаву. У тую ж секунду, як толькi ён павернецца да нас тварам, адбудзецца цуд. У тую ж секунду, як толькi ён гляне ў наш бок, знiшчацца i смага, i смерць, i мiражы. Ён толькi чуць-чуць павярнуў галаву, а свет ужо выначыўся. Адным рухам свайго тулава, промнем аднаго свайго позiрку ён стварае жыццё, i мне здаецца, ён падобны на бога...
      Гэта цуд... Ён iдзе да нас па пяску, як нейкi бог па моры...
      Араб проста паглядзеў на нас. Паклаў рукi нам на плечы, i мы падпарадкавалiся яму. Мы ляжым на пяску. I няма болей нi рас, нi моў, нi размежаванняў... Ёсць толькi гэты бедны качэўнiк, якi ўсклаў на плечы далонi архангела.
      Мы ляжалi i чакалi. I вось мы п'ём, уткнуўшыся ў таз, як цяляты. Бедуiна палохае наша прагнасць, i ён зноў i зноў прымушае нас перадыхнуць. Але як толькi ён адпускае нас, мы зноў прыпадаем да вады.
      - Вада!
      Вада, ты не маеш нi смаку, нi колеру, нi паху, табе немагчыма даць азначэнне, цябе проста п'юць, не разумеючы, што ты такое. Ты не проста неабходная для жыцця: ты само жыццё. Ты пранiкаеш у нас нейкай асалодай, якую немагчыма растлумачыць словамi. Разам з табой да нас вяртаюцца ўсе сiлы i якасцi, якiя былi ўжо выраклiся нас. З тваёй ласкi ў нас зноў ажываюць усе перасохлыя крынiцы сэрца.
      Ты сама вялiкi i сама далiкатны скарб з усiх скарбаў свету, ты, вада, такая чыстая ў нетрах зямных. Можна памерцi ля ручая, калi ў iм ёсць прымесь магнiю. Можна памерцi за два крокi ад саланчаковага возера. Можна памерцi, нават маючы цэлых два лiтры расы, калi ў ёй змяшчаюцца немаведама якiя солi. Ты не згаджаешся нi на якiя дамешкi, ты не выносiш нiякiх скажэнняў, ты загадкавае бажаство, якое так лёгка спудзiць...
      Але ты дорыш нам бязмежна простае шчасце.
      А ты, лiвiйскi бедуiн, ты - выратавальнiк, але твой воблiк сатрэцца з маёй памяцi. Я нiколi не змагу прыпомнiць рысаў твайго твару. Ты - Чалавек, i ў табе я пазнаю ўсiх людзей. Ты нiколi раней не бачыў нас, але ты пазнаў нас. Ты - любы брат мой. I я таксама пазнаю цябе ў кожным чалавеку.
      Ты з'явiўся перада мною, поўны годнасцi i спагады, як усемагутны бог, якi ўладны наталiць спрагненых. У табе адным усе мае сябры i ўсе ворагi iдуць мне на дапамогу, i ў мяне няма ўжо анiводнага ворага ў свеце.
      VIII. ЛЮДЗI
      1
      Зноў я даткнуўся да так i няўцямнай iсцiны. Я бачыў сваю пагiбель, быў на самым дне безнадзейнасцi, але як толькi змiрыўся з гэтым - набыў душэўны спакой. У такiя моманты, здаецца, i спазнаеш сябе самога, знаходзiш у сабе сябра. Нiшто не зраўнаецца з гэтым адчуваннем душэўнай паўнаты, якой мы падсвядома так прагнем. Мне здаецца, гэтую душэўную яснасць ведаў зняможаны вечнымi пагонямi Банафу. Як ведаў яе i загублены ў снягах Гiёмэ. I як мне самому забыцца, як ляжаў я па горла ў пяску i паволi памiраў ад смагi, але чамусьцi так цёпла на сэрцы было мне пад зорным плашчом?
      Як яна дасягаецца, гэтая ўнутраная свабода? Так, сапраўды, чалавек повен супярэчнасцей. Яго забяспечваюць хлебам надзённым, каб даць яму магчымасць ствараць, а ён упадае ў спячку, таленавiты пераможца спешчваецца, шчодры чалавек, разбагацеўшы, ператвараецца ў скнару. Што толку ў палiтычных дактрынах, якiя абяцаюць росквiт чалавечай асобы, калi мы не ведаем загадзя, якому тыпу чалавечай асобы яны забяспечаць росквiт? Хто прыйдзе нам на змену? Мы не кормная жывёла, з'яўленне ж аднаго немаёмнага Паскаля мае куды большае значэнне, чым нараджэнне тузiна працвiтаючых нiкчэмных чалавечкаў.
      Мы не ўмеем прадбачыць галоўнага. Кожны з нас напатыкаў сама светлыя радасцi там, дзе, здавалася, нiшто i не абяцала iх. I засталася такая туга па iх, што нам бывае шкада самiх нашых няшчасцяў, якiя падарылi нам тыя радасцi. Усiм нам надаралася пры сустрэчы з таварышамi з замiлаваннем прыгадваць сама цяжкiя выпрабаваннi, перажытыя разам.
      Што ж мы ведаем? Толькi тое, што ў нейкiх невядомых умовах абуджаецца ўся сiла душы? У чым жа iсцiна чалавека?
      Iсцiна не ляжыць навiдавоку. Калi менавiта ў гэтай мясцовасцi, а не ў iншай апельсiнавыя дрэвы добра прыжываюцца, пышна растуць i буйна пладаносяць, то менавiта гэтая зямля i ёсць iсцiна для апельсiнавых дрэў. Калi менавiта гэтая вера, гэтая культура, гэтая шкала каштоўнасцей, гэтая форма дзейнасцi, а не што-небудзь iншае спрыяюць чалавеку выявiцца ва ўсёй паўнаце, вызваляюць у iм уладара, пра iснаванне якога ён i сам не падазраваў, то гэтая шкала каштоўнасцей, гэтая культура, гэтая форма дзейнасцi i ёсць iсцiна чалавека. А як жа логiка? А гэта ўжо яе клопат - зводзiць канцы з канцамi, каб растлумачыць жыццё.
      У гэтай кнiзе я расказваў пра людзей, якiя нiбыта кiравалiся нейкiм неадольным прызваннем, якiя iшлi ў пустыню цi ў авiяцыю, як iншыя iдуць у манастыр; але я не ставiў сабе мэты прымусiць вас захапляцца найперш такiмi людзьмi. Бо перш за ўсё варта захаплення сама глеба, якая ўзгадавала iх.
      Прызванне, безумоўна, мае немалое значэнне. Адны зашываюцца ў сваiх крамках. Другiя настойлiва тораць сваю дарогу ў аднойчы абраным кiрунку: i нават у iхнiм маленстве можна знайсцi зародкi памкненняў, якiя ў далейшым прадвызначаюць увесь лёс. Але калi судзiць пра гiсторыю пасля таго, як усё адбылося, няцяжка i памылiцца. На такiя ж памкненнi здольны ледзь не кожны чалавек. Усiм нам знаёмыя крамнiкi, якiя ў грозны час караблекрушэння цi пажару праявiлi сябе куды велiчней, чым можна было чакаць. I яны ведаюць цану той сваёй паўнаце: той пажар назаўсёды ўрэжацца ў iх памяць. Але з-за недахопу новых прыгод, з-за недахопу спрыяльнай глебы, з-за недахопу патрабавальнасцi да сябе яны зноў упадаюць у спячку, так i не паверыўшы ў сваю ўласную велiч. Бясспрэчна, прызванне дапамагае чалавеку выявiцца: але ж спачатку трэба выявiць само прызванне.
      Ночы ў паветры, ночы ў пустынi... Гэта ж не кожнаму выпадае на долю. I ўсё ж, калi абставiны будзяць у чалавеку Чалавека, выяўляецца, што ўсiм людзям уласцiвы адны i тыя ж памкненнi. Я не адхiлюся ад тэмы, калi раскажу пра адну сваю ноч у Гiшпанii, якая пераканала мяне ў гэтым. Я надта многа расказваў пра асобных людзей, а мне хацелася б сказаць пра ўсiх.
      Гэта было на фронце пад Мадрыдам, дзе мне давялося быць рэпарцёрам. Я тады вячэраў у блiндажы з адным маладым капiтанам.
      2
      Нашу бяседу перапынiў званок тэлефона. Завязалася доўгая размова: з каманднага пункта перадаюць загад пайсцi ў наступленне - у недарэчную, безнадзейную атаку, у якой трэба адбiць у рабочым прадмесцi некалькi дамоў, ператвораных ворагам у каменныя крэпасцi. Капiтан пацiскае плячыма i вяртаецца да стала. "Першы ж, хто высуне нос..." - i замаўкае, пасоўвае па чарцы каньяку прысутнаму тут сяржанту i мне.
      - Мы з табой пойдзем першыя, - кажа ён сяржанту. - Пi i кладзiся спаць.
      Сяржант лёг. Мы, чалавек дзесяць, застаёмся за сталом. У гэтым наглуха запакляваным памяшканнi, адкуль не прасочваецца нi промнiк, святло такое яркае, што я жмуруся. Хвiлiн пяць таму я выглянуў у амбразуру. Падняў анучу, якая маскавала шчылiну, i ўбачыў у змярцвелым ззяннi поўнi руiны дамоў, у якiх гняздзiлiся прывiды. Потым я зноў замаскiраваў шчылiну, i мне здалося, быццам гэтай анучай я сцёр месячны промень, як струменьчык масла. А перад вачыма ўсё яшчэ - зеленаватыя ад поўнi крэпасцi.
      Гэтыя салдаты, што сядзяць тут са мною, напэўна не вернуцца, але яны цнатлiва маўчаць пра гэта. Такiя атакi - справа звычайная. Для iх чэрпаюць i чэрпаюць з людскiх рэзерваў. Чэрпаюць зерне з жытнiцы. Кiдаюць жменю за жменяй, засяваюць зямлю.
      I мы п'ём каньяк. Справа ад мяне гуляюць у шахматы. Злева жартуюць. Дзе я? З'яўляецца нейкi салдат, ён моцна нападпiтку. Пагладжвае касматую бараду i глядзiць на ўсiх расчулена. Слiзгануў позiркам па бутэльцы каньяку, адводзiць вочы, i зноў паглядзеў, i ўмольна ўтароплiваецца ў капiтана. Капiтан цiха пасмейваецца. Той, абнадзеены, смяецца таксама. Лёгкi смех забiрае ўсiх гледачоў. Капiтан павольна адстаўляе бутэльку ўбок, у позiрку спрагненага роспач. I пачынаецца дзiцячая гульня, нейкая пантамiма, такая непраўдападобная ў густым тытунёвым дыме, у бяссонную ноч, калi цяжэе галава ад стомы i ўжо хутка iсцi ў атаку.
      Мы ўсцешана бавiмся тут, у цяпле, у труме нашага карабля, а звонку ўсё часцей гахкаюць выбухi, быццам б'е штармавая хваля.
      Хутка гэтыя людзi пойдуць змываць свой пот, хмель, бруд свайго чакання ў адкрытых водах баявой ночы. Я адчуваю iхнюю гатоўнасць да ачышчэння. А пакуль яны да апошняй хвiлiны разыгрываюць пантамiму п'янiцы з бутэлькай. Да апошняй хвiлiны зацягваюць партыю ў шахматы. Хай колькi можна працягваецца жыццё! Але будзiльнiк ужо заведзены i, як на трон, пастаўлены на палiцу. I ён зазвонiць. I тады гэтыя людзi ўстануць, расправяць плечы, зацягнуць рамянi. Капiтан выцягне рэвальвер. П'яны працверазее. I ўсе немiтуслiва рушаць па вузкiм калiдоры, якi паката вядзе ўверх, да блакiтнага ад месячнага святла прамавугольнiка. Скажуць што-кольвечы сама звычайнае: "Праклятая атака!.." альбо: "Ну i халадэча!"