Планета людзей (на белорусском языке)

Ён адчувае, як гiдраплан, набiраючы хуткасць, з кожнай новай секундай усё пакорлiвей перадае яму ўладу над сабой. Ён адчувае, як у гэтых пятнаццацi тонах металу выспявае дазвол яму на ўзлёт. Лётчык кладзе рукi на рычагi кiравання, i паступова, нетаропка яго нiшчымныя далонi прымаюць гэтую ўладу як дар. Ён завалодвае гэтым дарам, i металёвыя органы сiстемы кiравання ператвараюцца ў вестуноў ягонай магутнасцi. Калi яна канчаткова саспее, тады адным рухам, плаўнейшым ад таго, якiм падбiраецца плод, лётчык узнiмае машыну над водамi i вядзе яе ў нябёсы.
      IV. САМАЛЁТ I ПЛАНЕТА
      1
      Так, самалёт, машына, канечне, аднак i якая прылада пазнання! Гэта ён дазволiў нам адкрыць сапраўднае аблiчча зямлi. Ну сапраўды, дарогi вякамi ашуквалi нас. Мы былi падобны на тую царыцу, якой захацелася аб'ехаць свае ўладаннi i даведацца, цi шчасна жывецца людзям пад яе панаваннем. Каб ашукаць яе, яе палюбоўнiкi паставiлi ўздоўж дарогi, па якой яна ехала, некалькi вясёленькiх дэкарацый i нанялi за плату статыстаў, каб яны танцавалi там. I царыца нiчога не ўбачыла ў сваiм царстве, апрача той тоненькай пуцяводнай нiткi, яна так i не даведалася, што на падуладных ёй землях людзi памiралi з голаду i праклiналi яе.
      Гэтаксама i мы брылi толькi па звiлiстых дарогах. А яны пазбягаюць бясплодных земляў, скалаў, пяскоў, яны служаць толькi патрэбам чалавека i бягуць ад крынiцы да крынiцы. Яны вядуць сялян ад свiрнаў да пшанiчных палёў, на парозе хлявоў сустракаюць яшчэ заспаны статак i на досвiтку адводзяць яго ў сакоўныя мурожныя лугi. Яны злучаюць адно сяло з другiм, бо з аднаго ў другое маладыя людзi ходзяць шукаць сабе пару. А калi якая-кольвечы дарога i адважваецца перасекчы пустыню, то яна iдзе на сотнi хiтрыкаў, толькi каб дабрацца да якога-небудзь аазiса.
      Вось так, ашуканыя iхняй ухiлiстасцю, iхнiмi шматлiкiмi паблажлiвымi падманкамi, сустракаючы ў сваiх вандраваннях столькi плодных зямель, садоў, лугоў, мы доўга прыхарошвалi воблiк нашай турмы. Вiльготнай i лагоднай лiчылi мы нашу планету.
      Але жыццё наша пасуровела, мы зрабiлi рашучы крок наперад. З дапамогай самалёта мы спасцiглi прамую лiнiю. Як толькi мы адарвалiся ад зямлi, мы пакiнулi гэтыя дарогi, што прыпадаюць да крынiчак i хлявоў цi вiюцца ад горада да горада. Выбаўленыя цяпер з салодкага рабства, незалежныя ад крынiц, мы бяром курс на нашы няблiзкiя мэты. I толькi цяпер, з вышынi прамалiнейнага палёту, мы адкрываем сапраўдны падзоркавы свет, засiлле скалаў, пяскоў i солi, дзе сям-там, быццам жменька моху на руiнах, асмельваецца закрасаваць жыццё.
      I вось мы ўжо можам стаць фiзiкамi, бiёлагамi, можам вывучаць парасткi цывiлiзацый - хараство запаведных далiн, якiя дзе-нiдзе, нiбы сады, раскошна цвiтуць там, дзе iм спагадае клiмат. Нашы iлюмiнатары - нашы вучэбныя дапаможнiкi, i вось мы ўжо можам бачыць чалавека па яго месцы ў сусвеце. I вось мы ўжо можам наноў перачытаць нашу гiсторыю.
      2
      Калi ляцiш да Магеланавага пралiва, трошкi паўднёвей Рыа-Гальегас бачыш застылую лаву вулканiчнага паходжання. Гэтыя пракаветныя рэшткi дваццацiметровай тоўшчай налягаюць на раўнiну. Потым натыкаешся яшчэ на адно такое вывяржэнне, i яшчэ на адно, а потым iдуць горбiкi i бугры вышынёй у дзвесце метраў, i кожны з iх зеўрыцца ўласным кратэрам. Нiякага табе ганарлiвага Везувiя: на раўнiне акуратна раскладзены жэрлы гаўбiц.
      Але цяпер тут пануе мiр i цiшыня. Дзiўным i недарэчным выглядае гэты спакой уздыбленай зямлi, дзе некалi тысячы вулканаў плявалiся агнём, падавалi адзiн аднаму галасы сваiмi аграмаднымi падземнымi арганамi. А цяпер пралятаеш над гэтай навекi анямелай зямлёй, аздобленай iстужкамi чорных леднiкоў.
      Але трошкi далей болей старажытныя вулканы ўжо ўкрыты залатавай посцiлкай муравы. Сям-там у кратэры, зусiм як кветка ў старым вазоне, расце дрэва. У суцемкавым святле раўнiна выглядае раскошна, нiбы дагледжаны парк з падстрыжанай травой, i толькi ледзь прыкметна ўзнiмаецца вакол гiганцкiх зяпаў. Стрымгалоў уцякае каза, узлятае птушка, жыццё прыняло ў свае ўладаннi новую планету, нябеснае цела нарэшце пакрылася плоднай плоццю зямлi.
      А перад самай Пунта Арэнас знiкаюць i апошнiя кратэры. Крывыя лiнii вулканаў злiваюцца пад агульнай травяной коўдрай: цяпер яны - сама пакорлiвасць. Кожная шчылiнка зацыравана пяшчотным плюшам. Зямля роўная, адхоны спадзiстыя, i забываешся пра iх паходжанне. Мурожная зелянiна сцiрае з пагоркаў усе змрочныя сляды.
      I вось нарэшце горад, сама паўднёвы горад у свеце, выпадковая жменька глебы мiж вулканiчнымi лавамi i паўднёвымi леднiкамi. Тут, побач з чорнаю плынню лавы, асаблiва востра адчуваецца, што гэта за цуд - чалавек! Неверагодная ўдача! Богведама чаго гэты вандроўнiк забрыў у сады, якiя нiбы толькi яго i чакалi, у сады, дзе жыццё, магчыма, такi кароткi прамежак часу усяго адну геалагiчную эпоху, усяго адзiн блаславёны дзень - мiмалётнае свята сярод бясконцых будняў.
      Я прызямлiўся ў цiхi, пяшчотны вечар. Пунта Арэнас! Я прыпiраюся плячыма да камянёў фантана i гляджу на дзяўчат. Яны цудоўныя, i за два крокi ад iх яшчэ вастрэй адчуваеш: неспасцiгальная iстота чалавек. У нашым свеце, дзе ўсё жывое так хораша горнецца да сабе падобнага, дзе нават кветкi пад подыхам ветру перамешваюцца з iншымi кветкамi, дзе лебедзю знаёмы ўсе лебедзi, адны толькi людзi замуроўваюцца ў адзiноце.
      Як аддаляе нас адзiн ад аднаго наш унутраны свет! Памiж мною i гэтай дзяўчынай стаяць яе лятункi - як жа адолець такую перашкоду? Што я магу ведаць пра дзяўчыну, якая нетаропка вяртаецца дадому, гледзячы сабе пад ногi i ўсмiхаючыся сабе самой, перапоўненая марамi i жаданымi мроямi? З нявыказаных думак, са слоў i маўчання свайго каханага яна здолела стварыць уласнае царства, дзе пануе толькi ён, а ўсе астатнiя для яе цяпер - проста варвары. Яна за два крокi ад мяне, але яна ўся ў сваёй таямнiцы, у сваiх пачуваннях, у спеўным водгуллi сваiх успамiнаў, i ад гэтага яна так далёка ад мяне, нiбыта мы жывём на розных планетах. Толькi ўчора народжаная вулканамi, зялёнымi лугамi цi салёнай прорвай марскою - сёння яна ўжо амаль багiня.
      Пунта Арэнас! Я прыпiраюся плячыма да камянёў фантана. Падыходзяць бабулi, бяруць ваду, iхняя доля - цяжкая праца прыслугi; толькi гэта i адкрыецца мне ў iхнiм лёсе. Прыхiлiлася галавой да сцяны i моўчкi плача дзiця; толькi гэта я пра яго i запомню: слаўнае, навек несуцешнае хлапчанё. Я тут чужы. Я анiчога пра iх не ведаю. Мне няма доступу ў iхнiя ўладаннi.
      На якой маленечкай сцэнцы разыгрываецца гэты гiганцкi спектакль чалавечых радасцей, нянавiсцей, сяброўстваў! Адкуль бярэцца ў людзей гэтае пачуццё вечнасцi, калi яны, рызыканты, сёння стаяць на яшчэ цёплай лаве, а iм пагражаюць ужо заўтрашнiя пяскi, пагражаюць снягi? Iх жа цывiлiзацыя - толькi кволая аздоба: загаворыць вулкан, нахлыне мора, дыхне пясчаная бура - i яны знiкнуць без следу.
      Гэты горад, вiдаць, раскiнуўся на шчодрай зямлi, мяркуюць, што слой глебы тут глыбокi, як у правiнцыi Бос*.
      * Бос - вобласць у Цэнтральным масiве (Францыя).
      Людзi забываюць, што жыццё i тут i ўсюды - гэта раскоша i што нiдзе няма дастаткова трывалага грунту пад нагой чалавека. I доказам гэтаму - адно вядомае мне азярцо за дзесяць кiламетраў ад Пунта Арэнас. Акаймаванае каравымi дрэўцамi i нiзкiмi хацiнкамi, не возера, а мiзэрная лужына пасярод сялянскага падворка, дый годзе, - яно богведама чаму падвержана прылiвам i адлiвам. Усё вакол так мiрна i звычайна, палымнеюць кусты руж, бавяцца дзецi, а яно слухмяна падначалена нейкiм iншым законам, i нi ўдзень нi ўначы не замiрае яго размеранае дыханне. Пад соннай роўняддзю вады, пад адзiным рассохлым чоўнам нястомна шчыруе месяцавая энергiя. Чорнае прадонне азярка жыве адным жыццём з морам. Навокал да самага Магеланавага пралiва пад лёгкаю посцiлкай травы i кветак усё так дзiўна ўзаемазвязана i ўзаемазалежна. I вось - горад, ён, здаецца, надзейна збудаваны на абжытай зямлi, ты лiчыш яго сваiм домам, - а каля самага парога, у лужыне шырынёй ледзьве ў сотню метраў, б'ецца пульс мора.
      3
      Мы жывём на планеце-вандроўнiцы. Час ад часу дзякуючы самалёту яна паказвае нам вытокi свайго паходжання: лужына вады ў залежнасцi ад стану поўнi выяўляе патаемныя радаводныя сувязi, - але я напатыкаў i iншыя прыкметы.
      Калi ляцiш над ускрайкам Сахары, памiж Кап-Джубi i Сiснеросам час ад часу напатыкаюцца плато ў форме конусавых пнёў дыяметрам ад некалькiх соцень метраў да трыццацi кiламетраў. Вышыня iх наўздзiў нязменная - трыста метраў. Але, апрача гэтай аднолькавасцi ўзроўню, усе яны маюць адзiн i той жа колер, адну i тую ж структуру, адну i тую ж форму сваiх абрывiстых схiлаў. Быццам калоны, якiя, адзiнока вытыркаючыся з пяску, яшчэ акрэслiваюць цень даўно зруйнаванага храма, гэтыя разрозненыя слупы сведчаць пра вялiзнае плато, якое некалi лучыла iх.
      У тыя гады паветраная сувязь памiж Касабланкай i Дакарам толькi наладжвалася, нашы машыны былi яшчэ недасканалыя i ненадзейныя, i калi мы цярпелi аварыю, выляталi на пошукi таварышаў цi на выручку, нам часта даводзiлася прызямляцца ва ўладаннях няскораных арабаў. А пясок здрадлiвы: здаецца, будзе дастаткова цвёрда, а сядзеш - i вязнеш. Старажытныя саланчакi з выгляду трывалыя, як асфальт, i звонка адгукаюцца пад нагамi, але пад коламi самалёта таксама падчас асядаюць. Белая солевая скарынка трэскаецца, i самалёт правальваецца ў чорную смуродную багну. Вось чаму, калi дазвалялi абставiны, мы аддавалi перавагу роўнядзi гэтых плато: яны нiколi не затойвалi пастак.
      Парукай бяспекi быў зляжалы моцны зярнiсты пясок - агромнiстае радовiшча драбнюткага ракушнiку. Ён быў абсалютна цэлы на паверхнi плато, але пры спуску ўнiз па адхоне можна было прасачыць, як ён паступова крышыўся i сплюшчваўся. У сама старажытным пласце, у аснове масiву гэта быў ужо чысты вапняк.
      Аднойчы, калi нашых таварышаў Рэна i Сера захапiлi ў палон мяцежныя арабы, я прызямлiўся на адной з такiх пляцовак, каб высадзiць маўра, пасланага для перагавораў, i стаў шукаць з iм, дзе б яму сысцi ўнiз. Але з усiх бакоў наша тэраса цяжкiмi складкамi крута абрывалася ў бездань. Спуск быў немагчымы.
      Трэба было ляцець шукаць iншую пляцоўку, але я марудзiў. Я адчуваў нейкую дзiцячую радасць ад таго, што магу пакiнуць свае сляды на зямлi, дзе яшчэ нiколi не ступаў нi звер, нi чалавек. Нiводзiн маўр не рынуўся б на прыступ гэтага ўмацаванага замка. Нiводзiн эўрапейскi даследнiк яшчэ не пабываў тут. Я крочыў па неверагодна першародным пяску. Я быў першы, хто, быццам каштоўнае золата, з далонi на далоню перасыпаў гэты ракушнiкавы пыл, першы, хто парушыў гэтую цiшу. Тут - на гэтым палярным айсбергу, якi за цэлую вечнасць не стварыў анi калiўца травы, - я, нiбы занесенае вятрамi зернейка, быў першым сведчаннем жыцця.
      У небе ўжо загарэлася нейкая зорка, i я ўзняў да яе вочы. Сотнi тысяч гадоў, думаў я, гэтая белая роўнядзь адкрывалася толькi зоркам. Чысцюткi абрус, рассцелены пад яснымi нябёсамi. I раптам, нiбы на парозе вялiкага адкрыцця, сэрца маё ўздрыгнула: на гэтым абрусе за пятнаццаць - дваццаць метраў ад мяне ляжаў нейкi вялiкi чорны камень.
      Я стаяў на трохсотметровым залежы ракушнiку. Гэты суцэльны агромнiсты пласт быў неабвержным доказам таго, што тут не можа быць нiякага камення. Магчыма, у падземных нетрах дзе-небудзь i драмаў крэмень, вынiк замаруджаных пераўтварэнняў у нетрах планеты, але якiм цудам ён мог быць вынесены наверх, на гэтую некранутую пляцоўку? З калатаннем сэрца я падабраў сваю знаходку: цвёрды камень велiчынёй з кулак, цяжкi, быццам з металу, i круглы, як слязiна.
      На абрус, рассцелены пад яблыняй, могуць падаць толькi яблыкi; на абрус, рассцелены пад зоркамi, можа падаць толькi зорны пыл; нiколi яшчэ нiводзiн метэарыт не выяўляў свайго паходжання гэтак яскрава.
      I, натуральна, узняўшы галаву, я падумаў, што з кроны гэтай нябеснай яблынi павiнны былi нападаць i iншыя плады. I я знайду iх там, дзе яны ўпалi, бо сотнi ж тысяч гадоў нiшто не магло iх патрывожыць. Бо яны не маглi растварыцца ў гэтым пяску. I я кiнуўся ў пошукi, каб праверыць сваё меркаванне.
      Яно пацвердзiлася. Я падбiраў камень за каменем, прыблiзна па аднаму на гектар. I кожны раз - гэты выгляд аплаўленай лавы. I кожны раз - гатая цвёрдасць чорнага алмазу. I ў кароткiя хвiлiны, калi я замёр на вяршынi майго зорнага дажджамера, перада мною нiбы ў адначассе пралiўся гэты шматвяковы вогненны лiвень.
      4
      Але найвялiкшым цудам было тое, што там, на выгнутай спiне нашай планеты, мiж гэтым намагнiчаным абрусам i зоркамi прысутнiчала чалавечая свядомасць, дзе, як у люстэрку, мог адлюстравацца гэты дождж. Радовiшча мёртвай матэрыi, i раптам чалавечы роздум - гэта сапраўдны цуд. А мяне апаноўвае яшчэ адзiн успамiн...
      Неяк я пацярпеў аварыю ў сэрцы пясчанай пустынi, i я чакаў ранку. Схiлы дзюнаў, асветленыя поўняй, зiхацелi золатам, а процiлеглыя бакi заставалiся цёмныя да самага грэбеня, дзе тонкая выразная лiнiя падзяляла святло i цень. На гэтай пустыннай будаўнiчай пляцоўцы змроку i месячнага святла панаваў спакой часова прыпыненай працы, а яшчэ - цiшыня пасткi, на дне якой я i задрамаў.
      Калi я пракiнуўся, перад маiмi вачыма была толькi чаша начнога неба, бо я, скрыжаваўшы рукi на грудзях, ляжаў на вяршынi бархана тварам да гэтага зорнага акварыума. Да мяне нiяк не даходзiла, што гэта за прадонне, i ажно галава закружылася, што нiдзе не было нiводнага карэньчыка, за якi можна было б ухапiцца, нiводнага даху, нiводяай галiнкi памiж гэтымi нетрамi i мной, i я ўжо адчуваў, што няўтрымна падаю, iмклiва ныраю ў прорву.
      Але не, я не падаў. Выявiлася, што ўвесь я з галавы да ног прыкуты да зямлi. I мне рабiлася невымоўна лёгка, што я магу аддаць ёй цяжар свайго цела. Сiла прыцягнення здавалася мне велiчнай, як любоў.
      Я адчуваў, як зямля падпiрала маё цела, падтрымлiвала, прыўзнiмала, несла мяне ў начную простань. Я рабiў адкрыццё: мая ўласная вага прыцiскае мяне да планеты, як на крутым вiражы ўсiм цяжарам уцiскаешся ў кабiну, i я смакаваў асалоду ад гэтай дзiвоснай апоры, такой трывалай, такой надзейнай, i ўсiм сваiм целам угадваў пад сабой выпуклую палубу майго карабля.
      Я так ясна ўсведамляў гэты рух у прасторы, што зусiм не здзiвiўся б, калi б з нетраў зямлi да мяне дапаў змучаны голас парод, якiя з цяжкасцю прыстасоўваюцца адна да адной, паскрыпванне старога паруснiка, якi ўваходзiць у гавань, працяжны рэзкi скрып перагружанай баржы. Але ў нетрах зямлi панавала глыбокая моўча. Але плячыма я адчуваў сiлу прыцягнення - усё тую ж гарманiчную, нязменную, дадзеную на векi вякоў. Так, я неаддзельны ад роднай планеты, - гэтак целы мёртвых галернiкаў са свiнцовым грузам на нагах навекi застаюцца ў марскiм прадоннi.
      I, загублены ў пустынi, згалелы, безабаронны, сярод пяскоў i зорак, адцяты ад магнiтных палюсоў майго жыцця бязмежнаю цiшай, я стаў абдумваць сваё становiшча. Бо я ведаў, што днямi, тыднямi, месяцамi буду рабiць усё магчымае, каб вярнуцца да гэтых жыццядайных полюсаў, калi толькi якi-небудзь самалёт не адшукае мяне цi калi заўтра мяне не прырэжуць маўры. Тут у мяне ўжо не заставалася анiчога. Я быў усяго толькi звычайны смертны, якi заблудзiўся памiж пяскоў i зорак, i ўсведамляў, што валодае толькi адзiнай радасцю дыхаць...
      I, аднак, я зрабiў адкрыццё, што я перапоўнены летуценнямi. Яны нахлынулi на мяне бясшумна, як крынiчная вада, i я спачатку не мог уцямiць, што гэта за пяшчота агортвае мяне. Не было нi слоў, нi мрояў, было толькi адчуванне, што побач нехта ёсць, нехта вельмi блiзкi i родны, i вось зараз, зараз я пазнаю яго. А потым я зразумеў, што гэта такое, заплюшчыў вочы i аддаўся чарам успамiнаў.
      Недзе ў свеце iснаваў парк, зарослы цёмнымi ялiнамi i лiпамi, i стары дом, дарагi майму сэрцу. Няважна, што быў ён далёка, не побач, што, стаўшы тут згадкаю, ён не мог нi абагрэць мяне, нi даць мне прытулак нанач: ён iснаваў i гэтага было дастаткова, каб запоўнiць сабою маю ноч. Я перастаў быць проста целам, няўдала вышпурнутым на пясчаны бераг, - я азiраўся, я быў дзiцем гэтага дома, быў перапоўнены ягоным водарам, прахалодай ягоных пярэднiх, галасамi, якiя ажыўлялi яго. I нават канцэртам жаб у балотцах, якi раптам уварваўся ў мяне. Мне так патрэбны былi тысячы гэтых драбнiц, каб зноў пазнаць самога сябе, каб зразумець, з якiх страт узнiкае ў пустынi пачуццё самоты, каб спасцiгнуць сэнс яе моўчы, калi не чутно нават жабак.
      Не, я ўжо не лунаў мiж пяскоў i зорак. Няўзрушнае наваколле нi пра што не гаварыла мне, i нават пачуццё вечнасцi, аказваецца, зыходзiла зусiм не ад гэтага наваколля - цяпер я разумеў i ягонае паходжанне.
      Перада мною зноў узнiклi вялiкiя ўрачыстыя шафы. Яны прыадчынялiся - i з'яўлялiся стосы белых, як снег, просцiн. Яны прыадчынялiся - i з'яўлялiся горы снежнага глянцу. Старая нянька, як мышка, засяроджана тупала то да адной, то да другой шафы, бесперастанку правярала, разгортвала, згортвала, пералiчвала адкрухмаленую бялiзну, усклiквала: "Ах, божачкi, якое няшчасце!" пры кожнай прыкмеце зносу, якая ставiла пад пагрозу iснаванне ўсяго дома, i тым жа пэндам бегла да якой-небудзь лямпы сляпiць свае вочы, цыруючы гэтыя алтарныя покрывы, гэтыя ветразi трохмачтавага судна, няўтомная ў сваiм служэннi нечаму вялiкаму, не ведаю ўжо якому богу цi караблю.
      Ах, я з радасцю падару табе старонку, мадмуазель! Калi я вяртаўся дадому са сваiх першых падарожжаў, я заўсёды знаходзiў цябе з iголкай у руцэ, з кожным годам у цябе прыбаўлялася зморшчынак i сiвiзны, але ты па-ранейшаму па каленi патанала ў белых покрывах у вечным клопаце ўласнаручна падрыхтаваць нам гэтыя просцiны без нiводнай складачкi для нашых пасцеляў, гэтыя абрусы без нiводнай зморшчынкi для нашага стала, для свята крышталю i святла. Я прыходзiў у твой бялiзнавы пакой, прымошчваўся насупроць цябе i пачынаў расказваць пра свае смяротна небяспечныя прыгоды, каб усхваляваць, адкрыць табе вочы на свет, каб падкупiць цябе. Я нiколечкi не змянiўся, казала ты. Я ж i хлапчуком вечна прыходзiў дадому ў пашкуматанай кашулi ("Ах! якое няшчасце!") i з паабдзiранымi да крывi каленямi, i ўвечары мяне трэба было суцяшаць, зусiм як сёння. Але ж не, мадмуазель, не! Я вяртаюся ўжо не з парку, а з край-свету i нясу з сабою ўедлiвы водар адзiноты, смерчы пясчаных бур, асляпляльнае ззянне трапiчнай поўнi! Ну, вядома, адказвала ты, хлапчукi вечна носяцца на скрут галавы, трушчаць сабе косцi i яшчэ думаюць, што яны героi! Але ж не, мадмуазель, не, я сапраўды пабываў ужо далёка за межамi нашага парку! Каб ты толькi ведала, як мiзэрна мала месца акрываюць гэтыя шаты! Якiмi самотнымi выглядаюць яны на зямлi сярод пяскоў i скал, дрымучых лясоў i балот! Цi ты хоць ведаеш, што на свеце ёсць такiя мясцiны, дзе чалавек пры сустрэчы з чалавекам iмгненна ўскiдвае карабiн? Цi ты хоць ведаеш, мадмуазель, што на свеце ёсць пустынi, дзе з надыходам ледзяной ночы людзям даводзiцца спаць пад адкрытым небам, без ложка, без просцiн...
      - Ах, дзiкуны! - усклiквала ты.
      Як я нi стараўся, яна заставалася цвёрдай i непахiснай у сваёй веры, як царкоўны служка. I я аплакваў яе няшчасную долю, якая рабiла яе сляпой i глухой...
      Але ў тую ноч у Сахары, безабаронны, сярод пяскоў i зорак, я ацанiў яе па заслугах.
      Не ведаю, што са мною творыцца. У небе столькi намагнiчаных зорак, а нейкая сiла прыкоўвае мяне да зямлi. А яшчэ нейкая iншая сiла вяртае мяне да мяне самога. Я адчуваю: як шмат да чаго прыцягнелы я ўласнай вагою! Мае мары куды рэальнейшыя, чым гэтыя барханы, гэтая поўня, гэтае ваколле. Ах, найвялiкшая дзiвоснасць дома не ў тым, што ён дае табе прытулак цi сагравае цябе, i зусiм не ў тым, што ты ўладальнiк ягоных сцен! Цуд у тым, што ён спакваля перадае нам свае запасы пяшчоты. Што ў нашым сэрцы, у самай яго глыбiнi, ён стварае гэтыя цьмяныя нетры, дзе, як вада ў крынiцы, нараджаюцца мары...
      Сахара мая, Сахара, вось i цябе дазвання зачаравала старая пралля.
      V. ААЗIС
      Я столькi нарасказваў пра пустыню, што, перш чым зноў загаварыць пра яе, мне хацелася б апiсаць адзiн аазiс. Той, якi паўстае зараз перад маiмi вачыма, тоiцца не ў Сахары. Але самалёт валодае яшчэ адным дзiвосным дарам: ён здольны iмгненна перанесцi вас у самае сэрца невядомага. Вы толькi што, нiбы вучоны-бiёлаг, са спакойным сэрцам разглядвалi чалавечы мурашнiк, гарады на раўнiнах, да якiх, нiбы да зорак, збягаюцца ўсе дарогi, што, быццам крывяносныя сасуды, сiлкуюць iх сокам палёў. Але раптам закалацiлася стрэлка вышынямера, i невядомая зялёная плямка пад вамi робiцца цэлым сусветам. Вы вязень палянкi пасярэдзiне соннага парку.
      Не, зусiм не вёрстамi вымяраецца аддаленасць. За агароджаю якога-кольвечы саду часам тоiцца болей таямнiц, чым за Кiтайскай сцяною, i душа дзяўчынкi ахавана маўчаннем куды надзейней, чым адзiнокi аазiс - неабсяжнасцю пяскоў Сахары.
      Раскажу пра адну сваю вымушаную пасадку. Гэта адарылася ў далёкай Аргенцiне, пад Канкордзiяй, але магло адбыцца i ў любой iншай мясцiне: на свеце так багата цудаў.
      Я прызямлiўся пасярод поля i нават не падазраваў, што неўзабаве траплю ў цудоўную казку. Нi ў прыязнай сямейнай пары, якая падабрала мяне ("Паначуйце ў нас..."), нi ў iхнiм старэнькiм "фордзе" не было нiчога надзвычайнага.
      I вось за чарговым паваротам паказаўся невялiчкi гаёк, аблiты месячным святлом, а за iм - дом. Якi дзiўны дом! Нiзкi, масiўны, амаль што крэпасць. Спавiты легендамi замак, якi, быццам манастыр, прапаноўваў за сваiм парогам такi цiхi, такi спакойны, такi надзейны прыТулак.
      Нечакана з'явiлiся дзве дзяўчыны. Яны дапытлiва агледзелi мяне, быццам стража ля варот пiльна ахоўваемага царства: малодшая злёгку надзьмула вусны, пастукала па зямлi нядаўна зрэзаным кiёчкам; нас перазнаёмiлi, дзяўчаты моўчкi, з цiкаўнасцю i недаверам падалi мне рукi - i знiклi.
      Гэта i развесялiла мяне, i замiлавала. Усё адбылося так проста, маўклiва i хутка, нiбыта мне шапнулi, што пачынаецца таямнiца.
      - Але, але, яны ў нас дзiкункi, - прастарэча сказаў бацька.
      I мы зайшлi ў дом.
      Мне заўсёды па сэрцы была дзёрзкая трава, што вытыркаецца ў сталiцы Парагвая з кожнай шчылiнкi брукаваных вулiц - лазутчыца, высланая нябачнымi, але вечна нядрэмнымi ляснымi нетрамi, яна правярае, цi горад усё яшчэ ў руках у людзей, цi не пара расшпурляць гэтае каменне. Мне заўсёды па сэрцы была такая занядбайнасць, па якой пазнаеш незлiчоныя скарбы. Але тут я проста дзiву даўся.
      Бо ўсё тут было ў надзвычайным заняпадку i выклiкала сама дзiвосныя пачуццi, быццам старое замшэлае дрэва, прыгорбленае ўласнай спрадвечнасцю, быццам драўляная лаўка, куды прыходзiлi пасядзець шматлiкiя пакаленнi закаханых. Шалёўку стачыў шашаль, дзверы ледзь лiпелi, крэслы кульгалi... Але калi ў доме нiшто не рамантавалася, то прыбiралася тут вельмi дбайна. Усё было вышаравана, наглянцавана.
      I ад гэтага воблiк гасцiнай быў такi красамоўны, нiбы твар бабулi, спярэшчаны маршчакамi. Парэпаныя сцены, пабiтая на шчылiны столь - усё было дзiвоснае, i асаблiва паркет: сям-там ён паправальваўся, сям-там гойдаўся пад нагой, як хiсткiя сходкi, але навошчаны, наглянцаваны, ён ззяў, як люстэрка. Дзiвацкi дом, ён зусiм не сведчыў пра нядбайства цi безгаспадарчасць, наадварот, ён выклiкаў надзвычайную павагу! Ну пэўна ж, кожны год прыносiў нешта новае ў яго складаны i дзiўны воблiк, дадаваў яму абаяльнасцi, цеплынi i зычлiвасцi, а разам з тым, дарэчы, большала i небяспек на дарозе з залы ў сталовую.
      - Асцярожна!
      У падлозе чарнела дзiрка. Калi б я правалiўся, то мог бы i ногi паламаць, заўважылi мне. Нiхто невiнаваты, што тут дзiрка: гэта ўжо час так пашчыраваў. Цудоўным было гэтае iсцiна арыстакратычнае нежаданне апраўдвацца. Гаспадары не казалi: "Мы маглi б залатаць гэтыя дзiркi, не збяднелi б, але..." I нават не тлумачылi, хоць гэта, дарэчы, была чыстая праўда: "Горад здаў нам гэты дом на трыццаць год. Горад i павiнен рамантаваць яго. Пабачым, хто каго пераспрэчыць..." Iм i не ў галаве было апраўдвацца, i такая прастата прыводзiла мяне ў захапленне. Хiба што мiмаходзь заўважаць:
      - Але, але, трошкi паднасiлася...
      I гаварылася гэта з такiм лёгкiм сэрцам, што ў мяне склалася такое ўражанне, быццам гэта нiколечкi не засмучала маiх сяброў. Бо толькi ўявiце: у гэтыя сцены, што столькi пабачылi на сваiм вяку, урываецца брыгада муляраў, цесляў, чырванадрэўшчыкаў, тынкоўшчыкаў, урываецца ў гэтую спрадвечнасць са сваiмi кашчуннымi прыладамi i за тыдзень да непазнавальнасцi пераробiць ваш дом, i вось вы - як у гасцях. Нi таямнiц, нi патаемных куточкаў, нi пастак пад нагамi, нi з даўнiх даўняў некарыстаных рэчаў - не дом, а прыёмны пакой у мэрыi!
      Не дзiва, што ў гэтым доме абедзве дзяўчыны знiклi, як у казцы. Калi ўжо гасцiная, быццам вышкi, на кожным кроку рыхтавала новы сюрпрыз, то якiя ўжо тут вышкi?! I адразу мроiцца, што варта толькi прачынiць дзверы адной з насценных шафак - i адтуль хлынуць стосы пажоўклых лiстоў, прадзедаўскiя рахункi, процьма ключоў, для якiх не хопiць замкоў ва ўсiм доме i нiводзiн з якiх, безумоўна, не падыдзе нi да аднаго замка. Дзiвосна непатрэбныя ключы, i ты ўжо гатоў сабе галаву скруцiць, навошта яны, i ўжо мрояцца суровыя скляпеннi, глыбока закапаныя сундукi, клады старажытных залатых манет.
      - Просiм за стол, калi ласка.
      Мы прайшлi ў сталовую. Пераходзячы з пакоя ў пакой, я ўдыхаў разлiты ўсюды, быццам ладан, пах старых кнiг, пах, з якiм не зраўнаюцца нiякiя водары свету. Ды цудоўней усяго было тое, што i лямпы вандравалi разам з намi. Гэта былi цяжкiя, старадаўнiя лямпы, iх кацiлi на высокiх падстаўках з пакоя ў пакой, як у часы майго сама ранняга маленства, i ад iх на сценах ажывалi казачныя ценi. Буйна расцвiталi букеты святла, аблямаваныя пальмавымi лiстамi ценю. А потым лямпы займалi сваё месца, астраўкi святла нерухомелi, а наўкол застываў прадонны неруш змроку, i там патрэсквала драўнiна.
      Зноў з'явiлiся дзяўчаты, гэтак жа загадкава, гэтак жа маўклiва, як раней, знiклi. I паважна селi за стол. Канечне, яны паспелi накармiць сваiх сабак, птушак, паспелi, расчынiўшы вокны, нацешыцца месячнай ноччу, надыхацца зялёным водарам вячэрняй прахалоды. А цяпер, разгортваючы сурвэткi, яны краёчкам вока спатайка цiкавалi за мной i прыкiдвалi, цi варта прыняць мяне ў лiк сваiх прыручаных звяркоў. Бо яны ж ужо прыручылi iгуану, мангусту, лiсу, малпу i пчол. I ўсё гэта суседства цудоўна ладзiла памiж сабою, жыло мiрна i дружна, нiбы ў новым зямным раi. Дзяўчаты ператваралi ўсе жывыя стварэннi ў сваiх падданых, зачароўвалi iх сваiмi маленькiмi ўвiшнымi рукамi, кармiлi, паiлi iх, расказвалi iм казкi - i ўсе, ад мангусты да пчол, iх заслухоўвалiся.
      I я чакаў - вось зараз гэтыя дзве гарэзнiцы акiнуць сядзячага насупраць прадстаўнiка iншага полу няўмольным пранiклiвым позiркам i ўпотай вынесуць яму вырак - хуткi i канчатковы. Гэтак мае сёстры ў дзяцiнстве выносiлi адзнакi гасцям, якiя ўпершыню наведвалi наш дом. I калi застольная бяседа на момант сцiхала, нечакана раздавалася звонкае:
      - Адзiнаццаць!
      I ўсёй чароўнасцю гэтай лiчбы ўпiвалiся толькi сёстры ды я.
      Ад гэтага ўспамiну мне стала трошкi нiякавата. Асаблiва бянтэжыла мяне, што суддзi мае былi такiя спрактыкаваныя. Яны ж беспамылкова адрознiвалi хiтрых звяркоў ад прастадушак, па кроках лiсы разумелi, у добрым яна настроi цi зараз да яе лепей не падыходзiць, i бадай не горш разбiралiся i ў чужых думках i пачуццях.
      Я любаваўся гэтай дапытлiвай, строгай i чыстай маладосцю, але мне было б куды прыемней, каб яны памянялi гульню. А пакуль, у боязi атрымаць "адзiнаццаць", я пакорлiва падаваў iм соль, падлiваў вiна, але, падняўшы вочы, зноў i зноў натыкаўся на iх мяккую паважнасць непадкупных суддзяў.
      Тут нi да чаго была б нават iльсцiвасць: пыха была чужая iм. Пыха, але не гожая гордасць: яны так хораша думалi пра сябе, чаго б я нiколi не адважыўся б сказаць iм услых. Мне нават i ў галаву не прыйшло пакрасавацца ў арэоле свайго рамяства, - было б занадта дзёрзка лезцi на вяршыню платана толькi дзеля таго, каб паглядзець, цi ўвабралiся ў пер'е птушаняты, i па-сяброўску павiтацца з iмi.
      Пакуль я еў, мае негаваркiя феi так пiльна цiкавалi за мной, я так часта лавiў на сабе iх блiскавiчныя позiркi, што ўрэшце я i зусiм змоўк. Усталявалася цiшыня, i тут на падлозе нешта цiха засiпела, шорхнула пад сталом i сцiхла. Я паглядзеў на дзяўчат. I тады малодшая, вiдаць, задаволеная ўчыненай праверкай, усё-такi не ўтрымалася ад спакусы яшчэ разок выпрабаваць мяне: упiваючыся ў кавалак хлеба моцнымi зубамi юнай дзiкункi, яна, вядома ж, у надзеi ашаламiць мяне, акажыся я нiкуды не вартым варварам, нявiнна растлумачыла: "Гэта гадзюкi".
      I задаволена змоўкла, нiбыта гэтага тлумачэння было дастаткова для кожнага, калi толькi ён не дурань з дурняў. Старэйшая сястра маланкава зiрнула на мяне, ацэньваючы маю найпершую рэакцыю, i адразу ж абедзве з сама абыякавым i нявiнным выглядам схiлiлiся над сваiмi талеркамi...
      - А!.. Гадзюкi... - мiжвольна вырвалася ў мяне. Нешта слiзганула па маiх нагах, даткнулася да шчыкалатак - а гэта, аказваецца, проста гадзюкi...
      На маё шчасце, я ўсмiхнуўся. I вельмi чыстасардэчна: прытворная ўсмешка iх бы не ашукала. А ўсмiхнуўся я таму, што мне было весела, што гэты дом з кожнай хвiлiнай усё больш падабаўся мне, i яшчэ таму, што мне карцела паболей даведацца пра гадзюк. На дапамогу прыйшла старэйшая сястра:
      - Пад сталом у падлозе дзiрка, тут яны i жывуць.
      - А ўвечары, гадзiн у дзесяць, вяртаюцца дадому, - дадала малодшая. - А ўдзень яны палююць.
      Цяпер ужо я спатайка разглядваў дзяўчат. Спакойныя, цiхамiрныя твары, а глыбока ўнутры - жывы, дасцiпны розум, прытоеная ўсмешка. I гэтае непараўнанае ўсведамленне сваёй перавагi...
      Нешта разлетуценiўся я сёння... Усё гэта цяпер так далёка. Што сталася з маiмi дзвюма феямi? Яны ўжо замужам, канечне. А можа, цяпер iх ужо i не пазнаць? Бо гэта ж такi сур'ёзны крок - развiтанне з дзяцiнствам, ператварэнне ў жанчыну. Як маецца iм у новым доме? Цi па-ранейшаму дружаць яны з дзiкiмi травамi i са змеямi? Яны былi саўдзельны ў жыццi цэлага свету. Але настае дзень - i ў юнай дзяўчыне прачынаецца жанчына. Яна марыць паставiць нарэшце некаму ўсе "дзевятнаццаць". Гэты вышэйшы бал - быццам груз на сэрцы. I тады з'яўляецца нейкi дурань. I дагэтуль такiя пранiклiвыя вочы ўпершыню ашукваюцца i бачаць дурня ў сама ружовым святле. Калi дурань прачытае вершы, яго прымаюць за паэта. Вераць, што яму даспадобы старэнькi дзiравы паркет, вераць, што ён любiць мангустаў. Вераць, што ён усцешаны даверам гадзюкi, якая пад сталом лена прагульваецца па яго нагах. I аддаюць яму сваё сэрца - дзiкi сад, а яму даспадобы толькi падстрыжаныя газоны. I дурань вядзе прынцэсу ў рабства.
      VI. У ПУСТЫНI