Кузьма Чорны
      Пошукi будучынi
      Раман у дзвюх частках
      ПЕРШАЯ ЧАСТКА
      УКРАДЗЕНАЕ МАЛЕНСТВА
      Пладзецеся i размножвайцеся,
      i напаўняйце зямлю...
      Бiблiя - "Кнiга быцця".
      I
      Той дзень быў цiхi, хмурны, сухi i цёплы. Стаяў верасень месяц. I даўно гэта было. Час быў такi, што нашы бацькi былi на вайне. Iшла вайна з немцамi 1914-1918 гадоў. Усе мы былi або малыя, або самыя зялёныя падросткi. Асеннi дзень ужо хiлiўся да вечара свайго. Мы былi ў полi. Тыя гады прымусiлi нас змалку дзён прывучвацца да плуга i касы, да пiлы i сякеры, да гэбля i долата, да молата i кавадла. Гэтае начынне i прыладдзе, па якiм яшчэ нядаўна хадзiлi бацькавы рукi, было яшчэ i цяжкае i вялiкае кожнаму з нас, але ў той меры, у якой iшоў час, усё больш звыкласць, як светлы ратунак, прыходзiла да нас, i, тыдзень за тыднем, месяц за месяцам, сталася так, што дзесяцiгоднiя дзяўчаткi жалi жыта, дванаццацiгоднiя хлапчукi аралi як мае быць, а пятнаццацiгоднiя самi вялi гаспадарку, кармiлi сем'i працай сваiх рук, ведалi, дзе, што i як сеяць, умелi зрабiць новы панарад i драбiны i давалi слушныя заўвагi кавалю, калi той не так як трэба нацягваў шыну на кола. Шаснаццацiгоднiя хлопцы хадзiлi па пiлоўцы, а семнаццацiгоднiя пачыналi пераймаць цяслярства.
      Пакуль змеркне, кожны з нас стараўся ўправiцца з работаю. Унь на самым крайнiм палетку ходзiць за плугам чатырнаццацiгодняя Волечка Нявадавых. Сам Нявада больш як паўгода не шле пiсем з вайны. Волеччын голас, калi яна паганяла каня, чуўся па полi круглы дзень. Сама яна даволi рослая, i ранняя праца выраўняла яе, твар абветрыўся, рукi папрутчэлi i паходка стала цвёрдай. Асмугласць ляжала на яе шчоках, i босыя ногi не баялiся ржэўя. Подых восенi цiхай задумёнасцю клаўся на поле, i ўдалечынi сiняя iстужка лясоў здавалася разасланай цераз усю зямлю. Каржакаватая хвоя, якая расла на фоне лесу i далёка ад яго, здавалася рухавай: яна як бы iшла ў наш бок.
      Дзень бадай-што ўжо канчаўся. Наша мястэчка стаяла ў лагчыне i ўжо ледзь вiдно было ў засцiлах першых прыцемкаў. Сярод поля бялелася роўная iстужка дарогi - гэта быў вялiкi стары шлях памiж усходам i захадам. Нам дзiўна было бачыць, што ён цяпер пусты. Яшчэ некалькi дзён назад тут дзень i ноч грукацелi выгнанскiя фурманкi. Тут праехалi польскiя сяляне, нашы гародненцы, беластачане, вiленцы i вiлейчане. Паабапал гэтай дарогi навыростала многа магiл i крыжоў. Усе днi далёкая артылерыйская кананада на той бок Баранавiч глуха аддавалася ў нашых прасторах i абуджвала ў нашых душах трывогу i няясныя чаканнi самага горшага.
      Ужо Волечка Нявадавых кончыла работу i збiралася дадому. Сонца вiсела над яснай далечынёй за нашым мястэчкам. Усе бачылi, як Волечка стаяла тварам на захад i, прыклаўшы руку да лба, углядалася ўдалечыню. Што яна там бачыць? Усе заўважылi нейкi невялiкi рух пад тою адзiнокаю хвояй. Тры чалавечыя постацi, воз з канём. Добра вiдно было, што двое паволi iдуць полем да трэцяга, якi стаяў на шашы ля воза i трымаў каня. Ад шашы да хвоi зусiм недалёка. Неўзабаве мы бачылi, як двое селi на воз i нешта вельмi высока сядзелi на iм. Нешта было пад iмi на возе. Трэцi iшоў ззаду, а воз наблiжаўся да нас.
      - Чаго глядзець, - сказала Волечка i рухава сабралася рушыць дадому. Я вельмi добра аж дагэтуль памятаю тыя яе словы: хiба яна магла тады падумаць, што гэта едзе на старой растрэсенай фурманцы яе лёс?..
      Фурманка спынiлася на дарозе ў мястэчка, непадалёку ад Волечкi, якая ўжо выводзiла на тую ж дарогу свайго каня. Усё гэта было даволi дзiўнае. На старым, пазвязваным дротам i вяроўкамi возе стаяла зачыненая труна, на ёй, у задку воза, спiною к каню, сядзеў нейкi чалавек. Гэта была iстота, на якую мы глядзелi з непаразуменнем: вочы чырвоныя i прыпухлыя, позiрк вялы, твар спушчан унiз да грудзей, чалавек увесь сцiснуты, скамечаны. Чым больш мы прыглядалiся, тым больш здагадвалiся: гэта палонны немец. Ззаду за возам прыйшоў i канвойны расейскi салдат. Цяпер ён стаяў з вiнтоўкай пры канi i сказаў да Волечкi:
      - Што гэта за мястэчка унь вiдно ў лагчыне?
      - Сумлiчы, - адказала Волечка.
      - А цi знойдзецца там, каб у каго пакласцi нанач гэтага немца?
      - Дык дзiва што знойдзецца, - адказалi мы ўсе хорам, зацiкаўленыя тым, што ў нашым мястэчку будзе начаваць палонны немец.
      - Ён хворы, - растлумачыў нам салдат. - Трэба даць яму паляжаць, а то ён не дойдзе да месца. I так дарогаю колькi разоў лажыўся каля дарогi. Унь пад той хваiнай у полi нешта гадзiн дзве ляжаў. Гэта добра, што гэты хлопец з возам якраз натрапiўся на дарозе. А то мне было хоць скачы каля яго. Не ўстае, дый годзе. А яшчэ далёка асталося мне яго канваiраваць.
      - Але, добры iнтэрас! - з пратэстам у голасе i тоне абазваўся трэцi з гэтых людзей. Гэта быў хлапчук год шаснаццацi. З усяго вiдно было, што ён гаспадар каня i воза. Ён сядзеў на другiм канцы труны, у перадку воза, тварам к каню i спiною да немца, i трымаў у руках лейцы. - Табе трэба яго канваiраваць цi каб ён вылежваўся, а мне - вазiся з iм i вазi ў труне непахаванага бацьку. Табе добра, у цябе немец, чорт яго бяры, яны з гармат смалiлi па нашай вёсцы i нас у свет выгналi, а ў мяне хворы бацька ўчора памёр на дарозе, хворы i з дому выехаў, i мацi памерла на тым тыднi, пры дарозе пахована, i сястра памерла.
      - Ну дык таго што было не вернеш. Давай падвязём яго ў мястэчка.
      - Не павязу я яго! Пакуль не пахаваю бацькi - нiкога слухаць не буду! Я яго хацеў хаваць пад той хваiнай, а ты казаў, што паможаш мне дзе-небудзь тут пахаваць. Забыўся? Ну дык памагай.
      - Дзе ў вас тут могiльнiк? - сказаў салдат у наш бок. Мы оступам стаялi каля гэтага растрыбушанага воза з труною. Ужо сонца вiсела на самым пункце свайго захаду: к вечару неба расчысцiлася, i восень нарадзiла ясноту хоць перад скананнем дня.
      - Могiлкi унь, бярозы вiдны перад мястэчкам.
      - Паедзем хаваць, - сказаў салдат.
      Хлапчук закруцiў над канём канцамi лейцаў, пачаў нокаць i цмокаць. Конь раней угнуў галаву, рэбры пад яго скурай захадзiлi ходарам, ён зрушыў з месца воз, салдат пайшоў ззаду, за салдатам Волечка павяла свайго каня, якi цягнуў плуг на саначках, а следам мы - з коньмi, плугамi, баронамi. Хлапчук сядзеў у перадку на канцы труны, а немец на другiм канцы труны, угнуты, скурчаны, безуважны да ўсяго. Так праз хвiлiн дзесяць гэтая дзiўная працэсiя спынiлася каля местачковых могiлак, за якiмi пачыналiся ўжо местачковыя хаты. Хлапчук саскочыў з воза i скамандаваў:
      - Прынясiце рыдлёвак.
      Выгляд у яго быў такi, як быццам бы ён быў вялiкi спецыялiст хаваць такiм парадкам нябожчыкаў.
      Добра было слухаць чужую каманду, але як яе адразу паслухаць? Мы ж былi гаспадары! Нашы ж бацькi былi на вайне! Быццам на тое iшлося, каб Волечка першая памагла невядомаму ў мястэчку госцю хаваць бацьку: салдат вырваў з яе рук повад i перадаў мне яе каня: - Пастаў нанач яе каня, а яна прынясе рыдлёўкi. - Тут жа ўсе разышлiся, але, як змеркла, ужо ўсе зноў былi тут. Перашкаджаючы адзiн аднаму, мы капалi вялiкiм гуртам магiлу невядомаму нам чалавеку. Пасля мы патурбавалi немца. Салдат памог яму злезцi на зямлю, i ён лёг на траве. Цяжка было нам апусцiць труну ў яму, але нас быў вялiкi гурт. Калi ўжо была насыпана магiла, мы зноў уссадзiлi немца на воз, i ён на возе лёг, крэкчучы i стогнучы. Волечка пазбiрала рыдлёўкi. Працэсiя, але ўжо без труны, зноў рушыла. Мы iшлi за возам. Хлапчук сказаў да Волечкi:
      - На, падвядзi каня, а я хоць душу пражыўлю крыху: не было часу за цалюткi дзень нават закурыць.
      Волечка ўзяла лейцы i пайшла побач каня, недарослы гаспадар якога скруцiў у паперы нейкае пацёртае лiсце i так зацягнуўся дымам, што здавалася, гэта ён ратуецца ад вялiкае навалы.
      - Куды ж ехаць? - сказала Волечка.
      - Ну вядзi ў сваю хату, - сказаў салдат.
      Волечка ўвяла каня з возам у свой двор. Сама яна адразу пайшла ў хату: у яе была гаспадарка. Трэба было падаiць карову, а на дварэ ўжо зусiм сцямнела. Следам за Волечкай увайшоў у хату i малады выгнанец, якi толькi што пахаваў бацьку. Ён быў босы i ў салдацкай шапцы з пераломаным казырком. Хоць было яшчэ i цёпла, на iм нязграбна сядзела шырокая, не на яго рост, жакетка з самаробнага сукна, вядома ў дарозе. Каўнер абгамтаўся навокал шыi, i, напэўна, ён як адзеўся ў жакетку колькi дзён да гэтага, дык усё ўтрапенне апошнiх дзён так i перабыў, не раздзеючыся. Светлага воласу, з абветраным тварам i з рэдкiмi вяснушкамi на пераноссi, ён здаваўся цiхманым i не вельмi рухавым. Льга было падумаць, на яго гледзячы, што ён так будзе стаяць доўга ў парозе i чакаць, як i куды пойдуць далейшыя справы. А тым часам Волечка даставала з палiцы збанок i накрывала яго цадзiлкай.
      - Пойдзеш карову даiць? - сказаў ён з няпэўнай iнтанацыяй няпрошанага госця.
      - Пайду. Гэта ж ужо так позна, з усiм гэтым заваждалiся.
      - Няхай яно ўсё прападзе, як нядобра, гадка i цяжка.
      З аднаго толькi яго хрыпатага голасу можна было чуць, як сапраўды яму цяжка прыйшлося. Ён далей сказаў:
      - Я хiба тут у вас з канём на двары пераначую, бо немаведама куды падацца: цёмна, позна, чужая старана. А заўтра буду брацца далей куды. А дзе ж усе, што ты адна дома?
      - Мацi я свае не памятаю, яна даўно памерла, i маладзейшая сястра мая памерла, як малая была, а бацька на вайне i нiчога не пiша мне.
      Яна пайшла, i ён за ёю. Iдучы за ёю, ён запытаў:
      - Дзе гэта дастаць чаго, каб каня накармiць?
      Яна нiчога не адказала, а ён больш не пытаў: яны ўбачылi, як салдат ссаджваў з воза хворага немца: трымаючы яго пад плячо, салдат бадай што нёс немца да сенечных дзвярэй, i той вяла перабiраў нагамi, гнучыся ў крук. Волечка i яе нечаканы госць пачалi памагаць салдату. Гуртам увялi яны немца ў хату i паклалi на лаву. Салдат сеў каля яго курыць. Волечка даiла карову. Малады выгнанец стаяў каля яе i ўсё парываўся нешта сказаць. Нарэшце вось што ён сказаў:
      - Мы з-пад Вiлейкi. (Волечка маўчала, як самая сталая з усiх жанчын свету.) Слухай, я там за равамi бачыў стагi. Паеду прывязу сена, дык i твайму каню будзе.
      - А калi хто ўбачыць?
      - Я не баюся, я выгнанец.
      - Але ж гэта чужое.
      - Але ж мяне не пыталi, калi з хворым бацькам з хаты выганялi.
      I зноў вялiкая сталасць агарнула Волечку.
      - Дык я паеду, а ты брамы не зачыняй.
      Тут яна адарвалася ад свае работы i паважна сказала:
      - А тут яшчэ гэты немец хворы ў хаце.
      - Небыт. I я паездзiў з iм.
      Так яны быццам згаварылiся ў нейкай iм толькi адным вядомай справе. Разумеючы адзiн аднаго да канца, яны, як змоўшчыкi, зiрнулi адно аднаму ў вочы. Яна зноў пачала даiць карову, а ён цiха выехаў на пустым возе з двара.
      Прайшло гадзiн паўтары, калi ён вярнуўся. Каля аднаго акна ў Вольчынай хаце гарэў агонь. Ён увайшоў. Волечка спала на тапчане ля печы. Салдат паiў ляжачага немца малаком з лыжкi. Волечка ўсхапiлася, як бы электрычны ток працяў яе сонную, калi толькi яе госць увайшоў у хату. Абое разам яны выйшлi ў сенцы.
      - Прывёз, - сказаў ён. - Я дам i твайму каню.
      - Стаў i свайго да майго ў хлеў.
      - А ты iдзi спаць.
      Сонная, яна хiстанулася на нагах i шпарка пайшла ў хату. А ён цiха i спакойна зачынiў за сабою сенечныя дзверы. Вераснёвая ноч стаяла над зямлёй. Уся яго iстота напоўнiлася натхнёным адчуваннем гэтай зорнай i цiхай ночы. Ён доўга стаяў пасярод незнаёмага яму двара, на новым сваiм месцы, аб iснаваннi якога раней i не здагадваўся. Свайго i Вольчынага каня ён паставiў да сена i сам лёг на воз, тварам у зоры. Чорныя сiлуэты вялiкiх дрэў вырысоўвалiся перад iм, дзесьцi за гэтай цеснай сялiбай, за цiхай вулiцай, за пахучымi паплавамi, дзе ён нядаўна браў сена. I такая стаяла цiшыня, што здавалася - восень сочыць, цi не парушае што яе спакою. Чутно было, як грукалi конi, перажоўваючы сена. Сонная птушка спалохалася, крыкнула i сцiхла, i залапатаў крыллямi певень. Яблыка адарвалася ад галiны i стукнулася аб зямлю. I зноў надоўга ўстанавiлася цiшыня. Ён спаў на сваiм возе доўга i раптам усхапiўся i сеў. Зорнае неба ўсё таксама распасцiралася ў шырокай вышынi. I смутак лажыўся на яго душу. "Скора дзень. Трэба зноў ехаць. Куды? Чаго? Павошта? Чаго шукаць у шырокiм свеце? Не знойдзецца тое, што прайшло, мiнулася i загiнула ў гарматным агнi i попел ад чаго развейваецца вятрамi далёка адсюль. Адзiн клапатны, з утрапеннем i небытам дзень адышоў у вечнасць, а гэта новы iдзе на яго месца".
      Ён звесiў ногi з воза, угнуў плечы i заныў так у маўклiвасцi ночы i свае душы. Ён нават не заўважыў, што ў адным акенцы хаты гарыць святло. Пачынала цадзiцца павольнае свiтанне. Зоры радзейшыя сталi. Як бы хто высыпаў неба на ўсходзе белым попелам. I раптам стукнулi сенечныя дзверы. На ганку стаяла босая Волечка.
      - Што? - сказаў ён, быццам меў тут права на такi гаспадарскi тон.
      Вострая радасць агарнула Волечку: яна не адна, тут ёсць асоба, з якою яны ўчора сталi ўдваiх як бы вялiкiмi на ўвесь свет змоўшчыкамi, разам яны як бы хацелi адгарадзiцца ад усяго свету, якi для iх абаiх быў такiм бязлiтасным. Яна падбегла да яго i паклала руку на яго калена i зашаптала:
      - У хаце немец, мусiць, умiрае. Нешта лапоча i нечага хоча, але нi я, нi салдат здагадацца не можам.
      Ён саскочыў з воза, i пакуль яна застыла ў нерухомай паставе чакання: што ён будзе рабiць у такой нязвыклай справе. I якраз ён тут павiнен даць рады, а не яна. Вельмi можа быць, што тут, i ўпершыню, у яе з'явiлiся пачаткi спадзявання жанчыны мець дапамогу ад мужчыны i iсцi за iм. Ён жа стаяў i адчуваў цяжар ускладзенага жыццём на яго клопату. Ён мае дачыненне да ўсёй гэтай нечаканай, цяжкай справы, i выйсцi з яе нельга. Раптам ён нейк устрапянуўся i шпарка рушыў у хату. Волька подбегам кiнулася за iм. Немец ляжаў на лаве i шпарка нешта стараўся сказаць. Твар яго яшчэ больш умарнеў, але ўчарашняй вяласцi ў вачах не было. У вачах свяцiўся бляск i, можа, гэта з гарачкi, нiхто тут нiчога не ведаў, i што ён сказаць хацеў - невядома. Салдат сказаў хлопцу:
      - Немец можа памерцi, трэба доктара.
      - А хiба я ведаю, дзе той доктар? - развёў хлопец рукамi, i ў яго голасе было многа пратэсту: "Што вы маеце да мяне? I так мяне ўчора валтузiлi, не давалi бацьку пахаваць!" Волечка стаяла за iм нейкая малая, цiхая.
      - Пакажы мне, дзе ў вас доктар, - сказаў да яе салдат, - хадзем.
      - У нашым мястэчку цяпер няма доктара, - адказала яна ўзбуджана, - ён на вайне.
      - А дзе ж вы лечыцеся, калi хто захварэе?
      - Калi хто захварэе, дык паляжыць i сам ачуняе.
      - Дык дзе ж дастаць доктара?
      - Дык можа ён i так паправiцца?
      - Можа i паправiцца. Але доктар усё роўна патрэбен, напiсаць акт або аб смерцi, або аб тым, што ён хварэў i правiўся, i таму я так павольна яго вёў.
      - Доктар ёсць у другiм мястэчку за дзесяць вёрст.
      - Запражы каня, - сказаў салдат да хлопца, - i прывязем доктара.
      - Добра, - узбуджана адказаў хлопец. Магло здавацца, што ён нечаму ўзрадаваўся.
      - А калi ехаць? - сказаў ён ахвотна.
      - Трэба хутка.
      - Дай яму чаго паесцi, - сказаў салдат да Волькi.
      Хлопец i Волька выйшлi ў сенцы i сталi раiцца. Яна сказала:
      - Я звару чыгунок бульбы, ёсць накопаная, i салдата накормiм, а немцу малака дам. - Выходзiла так, што i хлопец тут як бы гаспадар i з iм трэба раiцца.
      - Добра, - адказаў ён, - пакуль ты ўправiшся, дык я воз абладжу.
      - Мне яшчэ трэба карову падаiць.
      З якой ахвотай ён узяўся за работу! Як гэта ўсё добра! Ён прымацован да нейкай справы, i надалей адышла неабходнасць выбiрацца ў невядомую дарогу шукаць немаведама чаго ў беспрытульным свеце. Ён абгледзеў воз: стары ён быў, раз'езджаны, паламаны. Пакуль у дарогу - трэба яшчэ пазмацоўваць яго. Ён за гэта i ўзяўся. Пасля пайшоў да коней. Конi паелi сена i абнюхвалiся. З выглядам знаўцы гэтай справы ён падняў Вольчынаму каню верхнюю губу i агледзеў зубы. Вымасцiў сенам воз, напаiў конi i запрог у воз свайго каня. Снедаючы разам з салдатам i Волькаю, ён сказаў да яе:
      - Твой конь вельмi стары, я яму ў зубы глядзеў. Дзiва што ён такi худы, у яго жаваць няма чым.
      - I твой худы, - адказала яна.
      - Але ён малады, яму ўсяго пяць год. Ён здарожаны. Калi яму даць харч i спакой, то я б яго на ляльку вырабiў бы.
      Волька паказала яму, куды ехаць, i ён выехаў з салдатам у дарогу. Салдату рупела хутчэй адчапiцца ад усёй гэтай валаводзiны, i ён падварушваў свайго фурманшчыка, а той выконваў свае абавязкi з заўзятасцю чалавека, якi з гэтага хлеб есць. Так што яны шпарка даскочылi да мястэчка, але доктара i там не засталi: ён паехаў у нейкае сяло да хворых, але затое там яны здабылi фельчара, казённага, з амбулаторыi, i салдату ўдалося вельмi хутка выехать назад з фельчарам. Гэты фельчар быў чалавек мясцовы. Служачы пры доктару, ён за доўгiя гады набыў вялiкую практыку i ведаў практыку жыцця i на хваробах знаўся. Усю дарогу ён распытваў - а адкуль, а як, а што, салдату было весялей, таму i ехалi павальней. I вось праз усю дарогу назад, не спяшаючыся ехаць, малады фурманшчык разглядаў наваколле паабапал дарогi. Дзень гэты быў сонечны. На бярозах трапяталася жоўтае лiсце. У чыстым полi адзiнокi лiсток на дарозе iмкнуўся з ветрам удалячынь. Лясы паўз дарогу нерухома вартавалi спакой восенi. На пустым iржышчы i на пакошах хадзiла жывёла. Ясны сум восенi, здавалася, плыве з ветрам, i ўсё вiсiць, як доўгачаканая ласкавасць. Шыпшына кустамi стаяла без лiсця i з чырвонымi пладамi. Патузваючы лейцы, малады фурманшчык перажываў дзiцячае жаданне спынiць каня, адысцiся да шыпшыннiку i нарваць, немаведама дзеля чаго, поўную шапку ягад. Душа яго ўцiхамiрвалася дарогай, павольнай яздой, восенню i цiшынёй. Яму здавалася, што ўжо з гэтых мясцiн яму нiкуды не трэба ад'язджаць, нiкуды i нiколi, што не трэба ўжо шукаць у свеце прыстанку i што тут усё вельмi падобна на той родны кут, з якога ён з блiзкiмi сваiмi i роднымi выехаў. З такiм станам свае душы ён уехаў у Сумлiчы i пад'ехаў да добра ўжо яму вядомай Волеччынай хаты. Салдат шпарка саскочыў з воза i пабег у хату, а следам i фельчар. Калi ж малады фурманшчык увайшоў у хату, ён убачыў, што немец ляжыць усё на тым жа месцы, а Волечка поiць яго з лыжкi малаком. Салдат сядзiць у одуме, а фельчар пiльна прыглядаецца да немца. Калi ж Волечка з пустой мiскай ад малака адышлася к печы, фельчар пачаў абслухваць i абмацваць хворага немца. Паваждаўшыся так з iм некалькi хвiлiн, ён зiрнуў немцу ў пачырванелыя вочы i жвава сказаў:
      - Э, пане-браце, немец! Дык жа мяне дарма з табой напалохалi. Ты ж зараз сто вёрст без аддыхi пешкам зробiш. Ну што ж, праўся ды разумней. Такi i не шкодзiла б, каб вы ўсе папруцянелi, а то гэтулькi неспакою праз вас. Аж да Баранавiч даперлi. Чаго? Павошта?
      - Дык ён паправiцца? - нясмела i з надзеяй сказала Волечка.
      - А хiба табе не ўсё роўна?
      - Гэта ж мая хата. Лепш жа, калi ён сам адсюль выйдзе, чым мёртвы завалiць мне хату. Што я тады з iм рабiць буду.
      - Чуеш? - сказаў фельчар да немца. - Праўся, а то хату гэтай малой завалiш.
      - Напiшам акт, што ён хворы i што я не мог у тэрмiн яго сканваiраваць, - сказаў салдат.
      - Давайце паперы.
      З паперай была цяжкая справа. Яе не было ў гэтай хаце. Фельчар стаў церабiць свае кiшэнi i сваю фельчарскую пакоўню. Немец тым часам больш ачомаўся. Ён стаў рухавейшы, ажывiўся, пачаў паднiмаць галаву i пiльна прыглядацца да людзей i да ўсяго, што было ў хаце. Нейкi неспакой з'явiўся ў яго вачах. Было вiдно, што трывога агарнула яго i што яна ўсё пабольшваецца. I чым больш ён трывожыўся, тым здаравейшы рабiўся колер i выраз яго твару. I раптам, як вада з прабiтага лёду, рванулася i лягла на яго твар пячаць недавер'я да ўсяго навакольнага i да людзей, якiя былi каля яго. I пасля гэтага страх праступiў на рысах яго твару. I гэта ўсе заўважылi. Фельчар нейк крыва ўсмiхнуўся i сказаў немцу:
      - Чаго ты баiшся? Дурань ты. Нямецкая галава. Машыну якую цi гармату новую ты ўмееш выдумаць, а бачыць, што чалавек мае душу i сэрца - на гэта ў цябе няма нiчога... На, выпi гэты парашок, можа ўбачыш, што мы цябе лечым, а не бязвечым. - Немец выпiў парашок, i новы неспакой з'явiўся ў яго вачах. Ён нешта пачаў гаварыць i паказваць рукамi.
      - Гэта ж ён думае, што я яму даў атруты! - моцна сказаў фельчар. Цьфу! Каб ты навек запаветраў!.. Што ты лапочаш? Павальней кажы, можа я разбяру што, цераз дзесятае ў пятае.
      Фельчар нарэшце абмацаў у сваёй кiшэнi вучнёўскi сшытак. Немец убачыў паперу i пацягнуўся да яе абедзвюма рукамi.
      Практычны ў жыццi фельчар адразу здагадаўся i адарваў ад сшытка лiст. Як сасмаглы ваду, так хапiў немец паперу i аловак. Не ведаю, цi прыйшла немцу ў галаву думка, што калi ён так жвава ўзяўся за паперу, а не ляжыць з паблеклым позiркам на лаве, то ён перамог ужо сваю хваробу. Але такая думка павiнна была б быць у яго. Пры лаве стаяў стол, немец прыпёрся да яго бокам i пачаў выводзiць на паперы алоўкам слова за словам. Фельчар бачыў, што яму так нядобра пiсаць, сеў сам на лаву i падпёр немца сваёю спiною. Немец спiсаў абодва бакi паперы i ўжо распiсаўся, як раптам як бы што ўспомнiў, пакiнуў пiсаць, i на твар яго лягла пячаць просьбы. Ён штосьцi пачаў гаварыць фельчару, якi ў гэты час якраз даў яму зноў парашок. Фельчар пачаў прыслухоўвацца i нарэшце штосьцi двума цi трыма словамi, к здзiўленню ўсiх, па-нямецку запытаў у немца, Праўда, яго гаворка па-нямецку была нясмелая, ён лавiў словы, як глухi прыглядаецца на вусны таго, з кiм гаворыць. Але ён зразумеў немца: той прасiў назваць яму адрас таго кутка, дзе ён цяпер хварэе. Фельчар прадыктаваў яму адрас на мястэчка Сумлiчы так, каб сюды льга было трапiць адкуль сабе хочаш, хоць з усяго свету. Пасля гэтага фельчар напiсаў акт аб хваробе немца. Праверылi па паперы ў салдата i запыталi ў самога немца, i ўсiм стала вядома, што немец завецца Густаў Шрэдэр. Салдат тады сказаў распiсацца ў акце за сведак Вольцы i яе маладому госцю. Волечка напiсала: "Вольга Нявада", а той напiсаў: "Кастусь Лукашэвiч, выгнанец з-пад Вiлейкi". Вельмi можа быць, што апошнiя словы яго подпiсу iшлi з яго абязвечанай цяжкай зменай у яго жыццi псiхалогii. Ён страцiў з-пад сваiх ног той грунт, на якiм стаяў на сваёй Вiлейшчыне. Нездарма ён на свiтаннi таго дня так ныў душой перад тварам бадзяння па свеце. Салдат схаваў акт сабе ў кiшэню, падзякаваў фельчара i сказаў:
      - Сёння ў дарогу позна, ды i немец яшчэ слабы. А цераз ноч ён у мяне пойдзе як падмецены, так што мы да Слуцка даклыбаем як з перуна. Эй ты, хворы немчык, кладзiся i спi гэтыя паўсутак, каб заўтра ты ў мяне быў, як шустры бычок.
      Немец недаверлiва паглядзеў на салдата, i з яго ўмомант зляцела тая ажыўленасць, першыя адзнакi якой ужо былi з'явiлiся ў яго. Ён глыбей пасунуўся ў лаву, дастаў з нетраў свае змятай i вываленай у зямлi адзежы некалькi закручаных у хустачку канвертаў з раней напiсаным на iх адрасам у Германiю i ў адзiн з гэтых канвертаў паклаў толькi што напiсанае пiсьмо, заклеiў i словамi i знакамi растлумачыў фельчару, што гэта пiсьмо, а не што iншае. Мусiць, фельчару тут ён найбольш мог даверыцца. Пасля гэтага ён паклаў пiсьмо сабе пад галаву i неўзабаве глыбока задрамаў. Дзень iшоў к вечару. Сонца стала нiжэй i пачало бiцца ў акно. У хаце стала ясна, шырэй i прастарней. Немец спаў. Салдат курыў, Волечка займалася дробнай хатняй таўкатнёй, як самая руплiвая з усiх жанчын на свеце. Малады яе госць стаяў на двары пры возе i глядзеў, як конi ядуць сена. Фельчар моўчкi сядзеў i пасля разгаварыўся з Волечкай.
      - Дык i табе, дзяўчо, прыйшлося горка, - казаў ён. - Ну, бацька твой, дарма што пiсем не шле, а можа быць жыў i здароў i хутка вернецца дадому. Дык ты нiчога кепскага не думай, а жывi сабе памалу. Ведай, што кожны пражыты дзень адкiдае тое, што ёсць, i наблiжае тое, што будзе. Горачы на свеце многа, але i ў самай большай на свеце пасудзiне ёсць дно, няхай сабе яна хоць i да краёў налiта атрутай. А ты стаiш перад векам сваiм, дык атрута i горач выветрацца i высахнуць, а ты жыць будзеш... Дык як жа мне, - сказаў ён нарэшце да салдата, - трэба дадому брацца.
      - Я пайду да старасты, каб даў фурманку вам, - прагаварыў салдат. - А мы з немцам у дарогу заўтра.
      I гэтулькi было ў салдацкiм голасе спакойнай ураўнаважанасцi, гэтулькi было ў iм упэўненасцi, што ўсё на свеце iдзе да таго, да чаго яно iдзе, што здавалася, нiякае хваляванне не пройме гэтага чалавека. Салдат выйшаў, i ўсе ў хаце чулi, як ён на двары гаварыў з маладым выгнанцам. Немец крыху прыўзняў галаву, павярнуўся тварам угару i ляжаў так, гледзячы ў столь. Фельчар даў яму яшчэ парашок, i той, мусiць, ужо як мае быць убачыўшы, што яго не страляюць i не рвуць на кавалкi, а лечаць, выпiў лякарства i зноў спакойна ляжаў. Тым часам хлопец увайшоў у хату i, нi на кога не гледзячы, як бы сам сабе, моцна сказаў:
      - Дык можна ж было i ўчора пайсцi да старасты, каб даў фурманку, а то мяне ганяў у мястэчка. Знайшоў сабе вазюра! Добры iнтэрас! Што ён да мяне мае! Прычапiўся!
      - Намнога ты за яе старэйшы? - сказаў фельчар хлопцу i паказваючы на Вольку.
      - Адкуль жа я магу ведаць? - пацiснуў плячыма хлопец.
      - Як гэта? Хiба яна не сястра твая?
      - Я на выгнанства ад вайны еду.
      - Тут асталяваўся жыць?
      - Не, я тут бацьку хаваў.
      - Куды думаеш ехаць?
      - I сам не ведаю.
      - Кожная дарога куды-небудзь вядзе, але ты выбiрай тую, якая не вядзе ў прорву.
      Прыйшоў салдат i сказаў, што фурманка пад'едзе пад хату.
      Волечка тым часам нешта занадта рухава пачала завiхацца ля печы.
      - Прынясi мне лому, - сказала яна да Кастуся без якой бы там нi было выразнай iнтанацыi ў голасе, i ён ахвотна прынёс лом.
      - Увапхнi ў печ i запалi, бо я вельмi спяшаюся.
      Сонца спускалася ўсё нiжэй, праменне яго з кожнай хвiлiнай зменьвала свой колер, i нарэшце ў яго роўным чырванаватым бляску ажыла задумёнасць цiхага змяркання. I тут пачалася паэзiя спакойнага адвячорка ў хаце. Усе цiха сядзелi, кожны на сваiм месцы i са сваiмi думкамi. У рухавым клопаце была толькi адна Волечка, малая гаспадыня гэтай хаты, дзе так нечакана сабралiся так не падобныя адзiн на другога людзi, далёкiя адзiн ад аднаго i месцам на зямлi, i прывычкамi, i звычаямi, i жаданнямi, i натурай. У печы зырка гарэў агонь i пры iм кiпеў вялiкi гаршчок. Волечка то выходзiла ў сенцы, то зноў уваходзiла ў хату i кожны раз прыносiла то цыбулю, то моркву, то бульбiну, то нейкае карэнне, то лiсце i падкiдала ў гаршчок.
      - Што гэта ты варыш такое? - запытаў фельчар, сочачы за рухавай Волечкай.
      - Вару яду.
      - А як жа гэтая патрава завецца?
      - Нейк завецца, - злёгку прыбянтэжылася Волечка.
      - А чым жа ты яе закрашваць будзеш?
      Волечка як аслупянела. Нерухомая яна стаяла, i твар яе загарэўся чырвоным колерам.
      - Малаком, - нарэшце адказала яна так, быццам кожнае слова важыла сто пудоў i цяжка было яго спусцiць з языка.
      - Як жа ты будзеш гэтую патраву малаком закрашваць, калi ты ў яе цыбулю кiдала?
      Волечка выбегла ў сенцы, i вочы яе напоўнiлiся слязьмi. Стары фельчар адчынiў дзверы ў сенцы i сеў на парозе.
      - А чаго ў цябе, дзяўчо, твар так зачырванеўся? (Ён не пытаў: "чаго ў цябе слёзы?")
      - Бо я ля печы стаяла.
      - У цябе няма сала?
      - Няма, - як з-пад зямлi сказала яна.
      - А каму ты так многа варыш?
      - Усiм... нам... Ужо другi дзень у мяне ў хаце чужыя людзi, а я iм нiчога нават перакусiць не дала.
      - А немца ты малаком паiла?
      - Дык ён жа хворы.
      - А малая ты мая, а галубка ты мая!
      - Нiчога, я пастаўлю новы гаршчок, без цыбулi... Гэта я забылася...
      Кастусь у момант вока праскочыў праз сенцы на двор, развярнуў на возе сена i з бадай што пустой зашмальцованай торбы дастаў усё, што ў ёй было. Гэта быў раздушаны крышан сала. Аж босыя пяты яго мiгцелi, як маланка, калi ён ускочыў назад у сенцы з моцным шпаркiм шэптам. На твары яго ляжаў таемны выраз вялiкага змоўшчыка:
      - Волька, выйдзi к возу на момант.
      I сам скiнуў з сябе дзiцячую трапятлiвасць i сталай хадой падаўся з сянец. Так жа паволi i стала Волька пайшла за iм. Абое сталi яны ля воза, дзе двое коней бесперапынна жавалi сена.
      - На табе сала, на гаршчок будзе. I нiкому не кажы, што гэта я табе даў. Няхай думаюць, што гэта ў цябе было, але ты не хацела спавядацца перад усiмi i сказала, што няма.
      Трэба было бачыць у гэты момант Волечку. Як заваёўнiца свету, яна з ганарлiвай павольнасцю ўвайшла ў хату i зноў пачала хадзiць ля печы. Салдат дастаў з свайго ранца бляшанку кансерваў, паставiў на стол i сказаў:
      - Можа гэтым добра закрасiць гаршчок?
      - Я ўжо закрасiла салам.
      - А ты ж казала...
      - Мала што я казала...
      Немец сядзеў на лаве i прыглядаўся да ўсяго, што рабiлася ў гэтай чужой яму хаце. Ужо быў прыцемак. Ужо агонь у печы згасаў. Ужо вераснёвы вечар апаноўваў цiшынёй свет. Хвiлiна за хвiлiнай, i ўсе гэтыя людзi паселi навокал стала. Волечка частавала iх патравай, якую, можа быць, i сама прыдумала з прычыны свае неспрактыкаванасцi ў гаспадыньскiх справах. Еў салдат, еў фельчар, еў Кастусь, еў i немец. I ўсiм падабалася яда. Фельчар раптам паварушыў сваю медыцынскую дарожную пакоўню i паставiў на стол пляскатую пляшку.
      - А гэтую мiкстурку я ўзяў з сабою, бо думаў, што прыйдзецца ёю лячыць немца. Аж яно i добра, што ўзяў.
      Гэтую чыстую, як сляза, мiкстуру адным заходам выпiлi ўтрох: фельчар, салдат i немец. Пасля гэтага неўзабаве шумна стала ў гэтай хаце. Салдат, заглядаючы ўсiм у вочы, даводзiў, што няма на свеце лепшых дзяцей, як яго, недзе там далёка адсюль. Фельчар крычаў салдату ў твар цераз стол, што ён верыць, што ў яго слаўныя дзецi. А цяпер ён скажа пра капусту, якую ён сам садзiў, а расаду прывозiў аж з-за Слуцка. "Такое капусты свет не бачыў". Тут фельчар апомнiўся, збянтэжыўся i павярнуўся да Кастуся:
      - А нашто табе шукаць якой-небудзь дарогi ў свет на бадзянне? Жывi ў гэтай хаце i памагай гэтай малой жыць на свеце. Вам жа цяпер абаiм важна, каб абы дзень перабыць. У яе вернецца бацька, i жыццё пачнецца, а ты скончыцца вайна, i вернешся на сваю Вiлейшчыну.
      I раптам пасля гэтых слоў штосьцi сталася з Кастусём. Незаўважна выйшаў ён з хаты i ўзлёг грудзьмi на бiла ў возе. Цяжкi, як стопудовы камень, смутак навалiўся на яго. Родныя мясцiны на Вiлейшчыне, куды яму прарочыў вярнуцца стары фельчар, звязвалiся ў яго ўяўленнях з бацькам. Як жа ён вернецца туды, калi ўжо бацькi няма? А калi i вернецца, то цяпер гэта ўжо не тое будзе. Конi пацерлiся мысамi аб яго плечы. Ён устрапянуўся i падклаў iм сена. Як увайшоў у хату, убачыў, што Волечка спiць не раздзеўшыся на тапчане пры печы i без нiчога пад галавою. Спяць дзе хто - немец, фельчар i салдат. Ён выйшаў зноў i лёг на воз. I зноў, як i тая ноч - з зорамi i цiшынёй. Яна яму здалася доўгай. I вядома: вераснёвыя ночы доўгiя. На свiтаннi ён моцна заснуў. Сонца пабудзiла яго. Яно бiла яму ў твар, але гэта было восеннае сонца, мяккае i лагоднае, як шчокi любага дзiцяцi. З вулiцы чулiся гукi напоўненай працай ранiцы. З комiна Волеччынай хаты iшоў дым. Ён спалохаўся, што праспаў нешта важнае, усхапiўся i застаў у хаце дзiўную сцэну: у залiтай сонцам хаце цесна было каля той лавы, на якой раней ляжаў хворы немец. У печы палаў агонь. Ружовенькi i свежы тварам немец адной рукой гладзiў па галаве Волечку, а ў другой трымаў сваё ўчарашняе пiсьмо i соваў яго ў фельчаравы рукi i штосьцi ўсё гаварыў, гаварыў, да чаго фельчар прыслухоўваўся.
      - Ага, - зразумеў нарэшце фельчар, - ты рад, ты шчаслiвы, што ачуняў i ўжо здаровы? А ты думаў, што памрэш, адзiн сярод чужых людзей? Аж ты ўбачыў, што гэтыя людзi цябе ратавалi i паставiлi на ногi? Ты кажаш, што ў цябе ёсць дома сын, якому цяпер ужо дзесяць год? Ён таксама, як i ты, завецца Густаў Шрэдэр? Тое, што ён ёсць на свеце i што ты ачуняў, радуе цябе? Ага, ты хочаш чым-небудзь аддзякаваць нас усiх i найбольш гэтую малую? Ну дык яна завецца Волька.
      Вядома, немец нiчога не ведаў, што кажа фельчар. Але ён, i не чуючы i нiчога не слухаючы, гледзячы сам у сваю душу, раптам прыгарнуў да сваiх грудзей Волеччыну галаву, i твар яго перасмыкнуўся момантным рухам шчасця. У наступны момант ён пачаў шнырыць па патайных кiшэнях i пад падшэўкай свае адзежы. Ён дастаў адтуль два цi, можа, i тры залатыя гадзiннiкi, некалькi залатых пярсцёнкаў, звязаных нiткай, i залаты нацельны крыжык праваслаўнай царквы - васьмiканцовы з мiнiяцюрным абразком на адваротным баку расейскага барадатага святога. Усё гэта ён загарнуў у прыгаршчы i сунуў у рукi Волечцы. Яна збянтэжылася i апусцiла рукi. Немец сiлаю даваў ёй гэты дарагi падарунак. Было вельмi падобна, што гэтыя рэчы душаць яго i ён стараецца выратавацца ад iх.
      - Гэта табе, - гаварыў ён, - каб ты была шчаслiвая за маю радасць. Мой Густаў цяпер мае свайго бацьку.
      Твар яго свяцiўся радасцю. Пячаць вялiкай праўды ляжала на яго вачах: ён уладар свету, бо ўжо зноў ходзiць па зямлi i трохдзённае змрочнае ўтрапенне яго мiнулася навек. А ўсё золата, якое толькi ёсць на свеце, нiкчэмная драбяза i непатрэбшчына перад самiм жыццём. Здавалася, праменне iдзе ад яго ўсмешкi. Усмiхаўся шчасцем i салдат, i фельчар, i нават Кастусь, толькi Волечка стаяла чамусьцi маўклiвая. Гэта была сцэна як бы бурнай чалавечай радасцi.
      Салдат раптам сказаў:
      - Ну што ж, Бог дасць, скончыцца вайна, i жыць будзем у сваю волю.
      Немец усё гаварыў раз-поразу:
      - Густаў, Густаў...
      Фельчар як бы раiўся сам з сабою i сам сабе ўсмiхаючыся:
      - Прыехаўшы дадому - адразу забегчы ў сад... - I тут жа растлумачыў, усё не спускаючы з губ усмешкi.
      - Густаў... Густаў... - выварочваў немец перад гэтымi людзьмi сваю душу.
      Здавалася, што няма на свеце нi вайны, нi выгнанства, а толькi радасць чалавека жыць сваею воляй.
      Раптам салдат спахмурнеў, устаў i сказаў:
      - Ну, немец, у дарогу.
      Немец здагадаўся i таксама спахмурнеў.
      Значыцца, i вайна была, i трэба было мець непрыемны абавязак гнаць палоннага чужынца, якога сюды загнала лiха, i трэба было iсцi пад канвоем.
      Немец памахаў рукой Волечцы, i апошнi промень усмешкi патух на яго твары. Салдат апанураў адразу i выйшаў следам за немцам выконваць свой прыкры абавязак. Фельчар устаў, паглядзеў на залатыя рэчы, якiя ляжалi на стале, i панура прамармытаў: - Гэта расейскiя афiцэрскiя рэчы. Эйш, сукiн сын, паздзiраў з мёртвых або раненых. - Тут ён убачыў, што на стале ляжыць тое нямецкае пiсьмо. Ён стаў яго разбiраць, i многа прайшло часу, пакуль ён сказаў:
      - Гэта жах, што ён пiша! Ён навек развiтваецца са сваiм Густавам. Дзiва што ён так узрадаваўся, калi ўбачыў, што жыў астаўся. Цi гэта ён мне гэтае пiсьмо даваў, каб я прачытаў яго? Цi яно яму ўжо не трэба? А лiха яго бяры, здам на пошту, няхай iдзе туды, да таго Густава.
      Тут пад'ехала фурманка, i хата апусцела. Так гэтыя людзi, якiя не ведалi адзiн аднаго i перажылi разам момант радасцi, сабраўшыся на гэты момант у незнаёмай хаце, разышлiся хто куды, кожны ў свой бок. Залатыя гадзiннiкi, пярсцёнкi i крыжык ляжалi на стале, i двое маладых людзей, якiя стаялi яшчэ перад векам сваiм i толькi што выходзiлi яшчэ з свайго маленства, не ведалi, што рабiць з гэтым золатам. Можна сказаць, што яны не ведалi i цаны яму. Волечка з непаразуменнем падтулiла плечы i адышлася ад стала, трэба сказаць - задаволеная, што, нарэшце, хата была пустая ад чужых людзей i нiхто ёй не перашкаджае цяпер даiць i кармiць карову, прыбiраць у хаце, пазiраць у вокны, цi не сышлi з двара дзве куры, што былi ў яе гаспадарцы. Гэта не гаворачы ўжо аб тым, што адзiн за адным iшлi вераснёвыя днi, а ў яе яшчэ не было пасеяна жыта. Пра непасеянае жыта яна i ўспомнiла цяпер. Парыў смутлiвай заклапочанасцi рвануўся ў яе душы. Яна, як сталая, заламала рукi:
      - А Божа мой, жыта не пасеяна. А восень iдзе.
      - Дык я табе пасею, - сказаў, устрапянуўшыся, Кастусь.
      - А хiба ты ўмееш?
      - Я раз авёс сеяў, як бацька мой хварэў.
      - А калi ж ты думаеш?
      - Калi хочаш. Толькi, каб не марудзiць, мне ж трэба яшчэ i ў сваю дарогу выбрацца.
      - Хоць заўтра.
      - А насенне ёсць?
      - Не намалочана. Снапы я звезла, сама i пажала. А сеяў яшчэ бацька.
      - Дык я табе i намалачу.
      У хвiлiны гэтай гаворкi ў яго бiлася ў жыццё вострае жаданне хоць якiм заняткам, хоць якой работай адцягнуць як надалей страшную неабходнасць ехаць немаведама куды.
      Цяпер ён выразна падумаў: пакуль намалоцiцца i пасеецца, то пройдзе некалькi дзён. Якое шчасце яшчэ некалькi дзён спакою!
      Вялiкi доктар усялякай хворасцi ў чалавечай душы - час - мае вечнага свайго дапаможнiка - працу. Можна сказаць з упэўненасцю, што праз гадзiну якую пасля гэтай гаворкi Кастусь Лукашэвiч не меў у душы нi смутку, нi трывогi. Перш за ўсё яны агледзелi з Волечкай пуню з снапамi. У пунi ж быў i ток. Пасля ён праверыў Нявадаўскiя цапы. Вiдаць, добры гаспадар быў Нявада! Бiчы ў цапах былi важкiя i зручныя. Гужы шчыльныя, i завязкi з добрага сурамцу. Цапiльны ж ужо мусiць за цэлыя гады добра абгладзiлiся аб малацьбiтовы рукi. Кастусь выбраў цэп самы размашны, расклаў на таку снапы i пачаў.
      - Давай у два цапы, - сказала Волечка.
      - Куды ты, малая! Нашто табе тамiцца! Колькi тут той работы! Глядзi лепш хаты.
      Браткi мае, што гэта быў за тон! Можна было падумаць, што ён век яе ведаў i быў блiзак ёй. I як гэты тон быў падобен на тон самога Нявады, бацькi, калi, бывала, ён з ласкай загадваў ёй што-небудзь! Апанованая одумам, Волечка i сапраўды пайшла ў хату. Да самага адвячорка яна чула ў хаце, як роўна стукаў на таку цэп. Гэты гук нагадваў ёй яе нядаўняе маленства i восень. Бывала (тады не было вайны i мацi была жыва) асеннiмi днямi бацька ўставаў прыцемкам малацiць, i мацi старалася, каб як найлепш накармiць бацьку. Ва ўспамiнах i iнстынктыўным адчуваннi гэтага стук цэпа еднаўся з тым, бывалiшнiм. Дзецi часта гуляюць у дарослых. Тут жа не было гульнi, была самая бязлiтасная неабходнасць, але Волеччын твар быў цяпер так падобен да твару зусiм малой дзяўчынкi, якая пераймае ўчынкi свае мацi! Пакуль Кастусь збiў два пасады, яна не адыходзiла ад печы. Многа разоў яна ў клопаце хадзiла ў агарод, у клець, у склеп, у прыгрэбку i ўсё думала, i ўсё шукала, i глядзела, чаго б яшчэ пакласцi ў гаршчок, i колькi (каб было ў меру) малака ўлiць, i колькi каб кiпела. Але тут яна ўжо мела практыку. Куды горш было з хлебам. Яна яшчэ не ўмела пячы хлеба. Хлеб кожны раз быў то адпечаны, то ацеслiвы. Цяпер хлеб быў ацеслiвы. Праўда, ён ужо быў трэцi тыдзень, i чорствасць зменшыла ацеслiвасць, але ўсё роўна сорам добрай гаспадынi даваць такi хлеб чужым людзям. А што ж iнакш рабiць? Што ж, няхай ён выбачае. I вось, нарэшце, настала хвiлiна есцi. Як добра ён адчуваў сябе пасля работы! А як была рада яна, калi ён весела сеў за стол. Яны елi з адной мiскi, i абое не заўважалi, што хлеб ацеслiвы. Ён усё гаварыў, гаварыў i наiўнымi, бадай што дзiцячымi жартамi рассмешваў яе, наiўную, малую, рухавую. Кудысьцi далёка, у невядомую туманную далечыню адплыў прыкры клопат думаць, куды б ехаць далей, у тую брадзячую беспрытульнасць.
      - Але ж ты i гаспадыня! У цябе ж мышэй больш, як таго жыта. Я калi варухнуў снапы, дык мышэй цэлых дзве плоймы i яшчэ маленькая плоймачка бяжыць ззаду.
      Яна зарагатала i вылiла з лыжкi на стол. Тады зарагатаў
      i ён.
      - Бо ката няма, дык i мышы, - тонам апраўдання сказала яна.
      - А што ў цябе ёсць! Няма нi ката, нi сабакi, нi пеўня. Нават павука добрага няма. У пунi адзiн вiсiць на павуцiннi, дык такi худы i дробны, што аж рэбры з-пад скуры вiдны. Я тыя рэбры мацаў. Восем абмацаў, а дзевятага дык i зусiм няма. А ён пiшчыць, брыкаецца...
      Каб хто чуў, як пасля гэтага рагатала Волечка! Яна ўжо зусiм не магла есцi. Рагатаў i ён. Можа, з гэтай часiны пачало ў гэтай хаце вiць сабе гняздо шчасце. Усю другую палавiну дня i да самых прыцемкаў зноў стукаў цэп на Волеччыным таку. Ужо бралася на змярканне, калi яна раптам штосьцi ўспомнiла i як бы нават з трывогаю нейкаю палезла на гару. А там вяртлявым рухам апынулася на вышках i доўга штосьцi выглядала ў сябе над галавою. Нарэшце твар яе стаў такi, як бы яна прыгатавалася сказаць: "Дзякуй табе, Божа!" У самым высокiм месцы пад страхою вiсеў як бы забыты кавалачак сухой каўбасы. Сукаватым прутам яна яго адарвала ад вешала i неўзабаве прымчалася з iм у пуню.
      - Слухай, годзе ўжо ляскаць цэпам. Ужо змяркаецца. Ведаеш што? Бачыш? Гэта ж я зусiм была забыла, што кавалак каўбасы астаўся. На з'еш.
      - А ты сама?
      - Ты намалацiўся.
      - Не буду есцi.
      - Ну дык я табе на вячэру схаваю.
      I пайшла. А яму - хоць ты плач. Яму так захацелася гэтай каўбасы! Ён жа так даўно не еў нiчога такога! Ён аж выглянуў з пунi на двор: а можа, яна гэта паджартавала i стаiць дзе за вуглом з каўбасою! Але дзе там жартаваць! Ёй было не да гэтага. Яна ўжо выходзiла з двара на вулiцу, каб спаткаць i вылучыць з чарады сваю карову. Ён увайшоў у хату. Плечы i рукi яго такi здорава нылi ад цэпа. Ён сеў на лаву i ўбачыў, што на стале ляжыць тая каўбаса. Зiрнуўшы ў акно, цi не вiдно дзе поблiзу яе, ён пакруцiў каўбасу ў руках, адарваў драбок i паклаў у рот. Што ж гэта ён робiць? Яна заўважыць, i брыдка будзе перад ёю. Збянтэжана азiраючыся, ён раптам убачыў на стале тое нямецкае золата. "Каб ён быў згарэў! Намучыўся я з гэтым немцам! I бацьку якраз хаваў... "
      Цяжкi боль здушыў яму грудзi. Ён выйшаў на двор. Пачынаўся дробны дождж, мусiць, на ўсю ноч. Ён пайшоў класцi нанач коням апошняе сена. Волечка ўвагнала ў двор карову i пайшла ў хату па дайнiцу. Каўбаса ляжала на стале. Волечка адламала драбок ад каўбасы i паклала ў рот. Якая асалода жаваць каўбасу! Як даўно яна не ела смачнай яды! А што, калi ён заўважыць, што яна ела каўбасу? Гэта ж яму абяцанае. Да таго ж - ён увесь дзень малацiў, а яна так сабе круцiлася каля хаты. Як злоўлены злодзей, яна шпарка паклала каўбасу i пайшла даiць карову. Ён стаў збоку i глядзеў, як яна працуе.
      - А хто ж табе на жыта ўзараў?
      - Я сама.
      Ён i не падумаў пра гэта. Якая яна маладзец! Ворыва ж у яго ўяўленнi заўсёды звязвалася з вобразам здаровага мужчыны. Калi яны прыйшлi ў хату i запалiлi агонь, нiхто з iх не хацеў есцi каўбасы.
      - Ты малацiў цэлы дзень!
      - А ты арала можа цэлы месяц!
      Каўбаса так i асталася на стале, i толькi назаўтра зранку яны з'елi яе ўдваiх, кусаючы, як згаварыўшыся, многа хлеба i мала каўбасы, каб надалей расцягнуць прыемнасць. Тры днi лiў дождж. Кастусь толькi i займаўся тым, што зранку малацiў, а адвячоркамi ўкошваў травы коням нанач. На чацвёрты дзень падзьмуў вецер, i шэрыя засцiлы восеннага неба паднялiся ўгару. Уночы зырка ўзышлi зоры, i пачалiся днi з цiхiм сонцам i жаўталiсцем на дрэвах i пад дрэвамi. "Можа я рассеяў жыта i не вельмi мерна, але затое добра забаранаваў. Зерне ў зямлi, то яно ўзыдзе". Так думаў ён. I на душы ў яго было лёгка: ён жа скончыў такую важную работу! "А цяпер ужо хутка можа прыйдзецца i ехаць куды-небудзь". I ён узяўся адпасваць у дарогу свайго каня. Ён важдаўся з параю коней i днямi i начамi. То кармiў iх, то пасвiў. Нарэшце зноў прыйшла шчаслiвая часiна: Волечка сказала яму:
      - Можа, ты мне паможаш на зiму дроў навазiць?
      Трэба думаць, што яна адчувала яго смутак перад невядомасцю будучынi. Часамi яе агортаў одум. Яна думала пра яго i шкадавала яго. Можа гэта ўжо фармавалася жаночая душа, у якой многа месца для чужой бяды. Ёй было вялiкай радасцю бачыць, як ён шчаслiва ажывiўся i ўхапiўся за прычыну яшчэ тут астацца. Яна ўжо разумела яго навылёт. I гэта пачалося куды раней, чым ён пачаў угадваць яе думкi i патрэбы. Кожны дзень яны пачалi ездзiць у лес. I так засталi iх ужо добрыя прымаразкi. Рэчка з берагоў пачала прымярзаць, вада ў ёй стала чыстая, i на сонцы дно прасвечвала ў ёй усюды. Гэта былi днi апошняга смутку Кастуся Лукашэвiча. Раней смутак з'яўляўся ў яго парывамi. Цяпер ужо час прайшоў, востры боль душы прытупiўся. Час лячыў душу. Смутак аб бацьку, аб родным кутку, аб усiм тым, што страцiлася i што ўжо вярнуць было цяжка, i на гэта надзей не было - смутак аб гэтым ападаў i зменшваўся, i аставаўся без выбухаў i болю. Ужо з'яўлялiся ў душы першыя адзнакi таго, што ўжо тут, на гэтым месцы, душа знойдзе радасць быць у сваёй радасцi. Ясныя былi днi, i марозлiвыя, i, як заўсёды ў тую восень, цiхiя. Цiшыня i спрыяла ўраўнаважанню яго душы. Гэта была мясцовасць, дзе як бы сышлося ўсё, да чаго ён прывыкаў некалi ў маленстве. На даляглядах сiнелi лясы. Вялiкiя дрэвы раслi пры дарогах, i чым вышэй яны iшлi ў неба, тым неба здавалася вышэйшым. Мерзла i нiкла трава, але над вадою яна стаяла зялёная i тырчэла з прыбярэжнага лёду. З дзiкiх iгруш на межах i выганах ляцела ў вецер счарнелае лiсце. Камень пры дарозе абростаў iмхом, уночы абзываўся воўк у пушчы, на вялiкую разлегласць грукацелi колы па мерзлай зямлi, кожны дзень на ўсходзе i захадзе неба доўга палала ясным хараством, i не было той ночы, каб зырка не свяцiлi зоры. Гэтымi начамi Кастусь не спаў моцна i глыбока, як гэта бывала з iм раней. Не нуда i не смутак ужо, а руплiвая ўзбуджанасць падкрадалася да яго ў гэтыя ночы. Ён паднiмаў галаву i прыпадаў тварам да шыбы. Яшчэ далёка было да свiтання. Увосень ночы доўгiя. Так па некалькi разоў на ноч ён выходзiў слухаць, цi ядуць конi. Але найбольш еў адзiн конь, яго. Волеччын жа быў зусiм стары. З'едзенымi зубамi ён склычваў сена ў мокрыя камякi i, утамiўшыся, стаяў над iм. Кастусь падкладаў яму свежага сена i iшоў дасыпаць ночы, каб аднак жа яшчэ ўстаць некалькi разоў. Душа яго чула i вочы бачылi, што стаiць хараство зорнай ночы i восень позняя пагодная, але аднак жа цяпер ужо сталасць заклапочанага чалавека панавала над усiм у яго душы, i гэта было яго шчасце, бо ён не аддаваўся голым пачуццям, а паўнаце жыцця, якое яно ёсць. I гэта ратавала яго ад хваравiтых парываў, якiя навек могуць сапсаваць маладую натуру. Шчаслiвасць укрывала ад гэтага i Волечку. Цэлымi начамi яна цiха i глыбока спала i ўставала тады, калi пачынала цадзiцца свiтанне. Пры лучыне абое яны рыхтавалiся, як толькi развiднее, выехаць у лес. Дровы вазiлi на Кастусёвым канi. Волеччын нiяк не правiўся, а яшчэ больш худнеў. Волечка раз была сказала:
      - Яшчэ тата казаў, што трэба перамянiць каня.
      - Я табе яго перамяню, - адказаў ён ёй на гэта, i яна не прыняла яго адказу за пустыя словы. Незаўважна нi для кога з iх яна пачынала адчуваць у iм нейкi для сябе аўтарытэт. Дзень за днём, i куткi Волеччынага двара былi ўжо завалены галлём i тонкiм сухастоем. Ужо на зiму даволi будзе апалу. Але што гэта за дровы! Калi везлi з лесу апошнi воз, Кастусь нагледзеў у гушчырнi, у баку ад дарогi, добрую хваёвую сухастоiну.
      - Я яе ўночы спiлую i за дзве ночы перавязу. Вось гэта дык будуць дровы! На самыя маразы, i хлеб пячы. А з самага камля пастаўлю шулы ў браму, а то двор не зачыняецца.
      - Як жа яе спiлаваць? А ляснiк звон пачуе.
      - Не пачуе. Трэба вышэй пiлы камель шчыльна абкруцiць кажухом i цесна перавязаць, а тады пiлаваць. I нiякага звону не будзе. Толькi кажуха няма.
      - А вон жа! - ускiнула яна ўгару плячыма: яна была ў старым, на яе велiкаватым кажушку. - Толькi хiба можа ён малы будзе.
      - Якраз добра.
      Яна ацанiла яго руплiвасць. У гэтыя часы свайго жыцця, калi яна многа думала пра бацьку, яна была абыякавая да шулаў i да продажу старога каня, але ёй было шчасце мець каля сябе такога блiзкага ўжо i аўтарытэтнага Кастуся Лукашэвiча. Усё, што ён скажа - усё добра. З якой ахвотай яна будзе пiлаваць з iм уночы гэтае сухое дрэва! Гэтая гаворка зноў зрабiла iх як бы нейкiмi змоўшчыкамi. Яна сядзела наверсе воза, а ён iшоў збоку i павярнуў каня на кругавую дарогу:
      - Зробiм круг, але паглядзiмо, як узышло жыта, - сказаў ён.
      Ён хiтрыў перад ёю. Ужо разоў некалькi ён хадзiў глядзець жыта, а цяпер таму i павёз сюды Волечку, што яно ўзышло добра. Як сявец ён вытрымаў экзамен як найлепш. Волечка саскочыла з воза i стала над сваiм палеткам. Густа i роўна стаяла над прымерзлай зямлёй рунь. Кастусь аж падкiнуў каню сена, каб Волечка не спяшалася i як трэба ўгледзелася ў яго работу. У яго быў такi выгляд, як бы гэта ён сам выдумаў на свеце, што раней сеюць, а пасля пасеянае ўзыходзiць. Волечка змерзла стоячы. Раней у iх былi думкi задаволення аб тым, што двор завален дрывамi, пасля некалькi дзён думалася аб добра пасеяным жыце. А пасля надышла чарга той сухой хвоi. Так i праходзiлi ў iх днi. Ноч, калi трэба было ехаць спiлоўваць хвою, выбрала яна. Ён сумысля маўчаў. Ён такi пабойваўся гэтай, выдуманай iм самiм, справы. Хаця каб не здарылася якой-небудзь злой прыгоды! Якой радасцю ўстрапянулася яго сэрца, калi з самага вечара яна сказала яму: - Узняўся вецер, у лесе будзе шумець i трашчаць. Пiлу цяжэй чуць будзе. Цi не паехаць сёння?
      Не кажучы больш адзiн аднаму нi слова, яны, адзетыя, пасядзелi ўпоцемку, паслухалi, як гудзе на дварэ вецер, паглядзелi, як стаiць сярпок месяца, i выехалi з двара. У вышынi лесу гуло i трашчала, быццам над лесам цяглося што гулкае i неспакойнае. Ён адразу знайшоў патрэбнае дрэва. Яшчэ тады, удзень, ён вымеркаваў, у якi бок яно павiнна ўпасцi. I цяпер ён вобмацкам прыставiў пiлу. "Няхай сабе звiнiць, - думаў ён, - абы хутчэй". Але яна не вытрымала. Яна скiнула з сябе кажушок, i ён зразумеў яе трывогу. I ў яго душа ныла. Скiнуў ён i з сябе свiту. Калi кажушком i свiтай, згамтанымi разам, ён абкруцiў дрэва вышэй пiлы i перацягнуў сваёю папружкай, звон i сапраўды стаў глушэйшы. Як нi старалiся яны цягаць пiлу, прайшло даволi многа часу, пакуль дрэва лягло.
      - Пачалi - дык трэба канчаць, - сказала яна, i ён з-за ветру ледзьве пачуў яе. Пакуль яны распiлавалi хвою на кавалкi, з абаiх iшоў пот, i вецер працiнаў iх.
      - Садзiся хутчэй на воз i накiдайся паверх кажуха маею свiтай, - цвёрда скамандаваў ён. - А я хуценька завязу цябе дадому, бо захалодзiшся.
      - Тут жа недалёка, я шпарка пайду.
      - Садзiся! - крыкнуў ён, i яна паслушна села. Дома ён загадаў ёй класцiся спаць, а сам зноў пагнаў каня ў лес. Калi ён вярнуўся дадому, ужо спявалi пеўнi. Разгрузiўшы воз i паставiўшы каня, ён увайшоў у хату цiхенька, каб не пабудзiць яе, i ўбачыў, што яна не спiць, а стаiць цiха, прыпаўшы да аконнай шыбы. Узбуджана яна сказала, што з трывогай чакала яго i баялася якой-небудзь злой прыгоды.
      - Не стой, а кладзiся i каб ты мне да ранiцы выспалася! А я пайду ставiць каня i прыхаваю ў пуньку бярвеннi.
      З хаты ён выйшаў не раней як тады, калi яна лягла i сцiшылася. Ён доўга важдаўся на двары i ў пунi. Ужо цадзiцца пачынала кастрычнiцкае рассвiтанне; пеўнi галасiлi, здавалася, па ўсiм свеце. "Цi спiць яна, такая клапатлiвая?" Увайшоў у хату i прыслухаўся. Яна цяжка, не так, як заўсёды, дыхала. А ў яго балелi плечы, нылi ногi, цяжэла галава i хiлiла на кашаль. З вялiкай сiлай яго цягнула ў пасцель. Шпарка ён запалiў лучыну i падышоў да Волечкi. Ён здзiвiўся - такi чырвоны i неспакойны быў яе твар. Ён стаяў над ёю. Яна раскрыла вочы, i абыякавасць да ўсяго была вiдна ў iх. Гэта была небывалая нiколi раней рыса ў яе, i ён жахнуўся:
      - Волечка, што з табою. Табе што-небудзь балiць?
      - Нiчога, толькi ў грудзях.
      - А больш?
      - Больш не, толькi галава.
      - А больш нiчога не балiць?
      - Нiчога, толькi ў горле.
      - Ну а яшчэ дзе балiць?
      - Анi нiдзе.
      - Дык ведаеш што? Ты ляжы сабе, а я цябе зараз гарачым напаю i памчуся па таго самага фельчара. Ён практык. Той немец вось якi хворы быў, а ён яго, як бачыш, падняў. А ты не бойся, хутка ўстанеш.
      - А я не баюся. - Бледная ўсмешка прайшла па яе губах. Ён лепш акрыў яе i пайшоў у рух. Перш за ўсё ён падпалiў у печы i зрабiў гарачае ёй выпiць. Пасля, надаваўшы ёй сотню наказаў - ляжаць i не ўставаць, грэцца i чакаць яго з фельчарам, ён зазiрнуў ёй у твар i жахнуўся. Няўжо яна так адразу заснула?! Абыякавая да ўсяго, яна зноў цяжка дыхала, твар яе яшчэ больш гарэў, i вочы заплюшчылiся.
      - Я буду ляжаць i чакаць, - ледзьве вымавiла яна, i ён, увесь уздрыгануўшыся, выскачыў на двор, дрыжачымi рукамi ледзьве патрапляў перавязваць i перакрыжоўваць вяроўкi, вымошчваючы сядзенне ў возе, запрог свайго каня, свiснуў пугаю i рынуўся ў дарогу. Цяпер конь яго ўжо не быў той здарожанай, хоць i маладой, худзiзнай. Гэта быў ужо выгладжаны бягун, i iмчаўся ён на злом шыi, аднак жа яшчэ ўсё чуючы над вушыма свiст пугi. Кастусь даiмчаўся так да мастка над неглыбокаю рэчкай i раптам убачыў, што вада, пасля былых дажджоў, яшчэ ўсё стаяла даволi высока i сарваны ёю масток толькi палавiнай сваёй трымаецца пад той бераг, а блiжэйшая палавiна расплылася бярвеннямi. Ён павярнуў каня берагам паўз рэчку, выглядаючы броду. Паплаўны бераг замакрэў - пачыналася адлiга. Колы клалi след на вялiстай траве. Конь замакрэў, а ён усё гнаў яго. "Божа мой, спазнюся!" I вось ён убачыў пратву. Плыткая вада дробна бiлася ў пясчаны бераг. Ён нацягнуў ляйчыну i ўвагнаў каня ў ваду. Усё больш падаючыся ў рэчку, ён ужо стаў на ногi, пасля стаяў на сядзеннi, каб вышэй быць над вадою. А вада ўсё паднiмалася. Вада ўжо ў яго ў халявах i вышэй кален. Сэрца яго разрывала грудзi. Але як выбрацца з рэчкi? Той бераг вельмi круты. А Божа, як жа ён павязе так цераз ваду фельчара? Ён пачаў заварочваць каня назад i ледзь выехаў назад на плыткi бераг. Вада з яго лiлася цурком, а на лбе стаялi кроплi поту. Тузаючы лейцы i круцячы пугай, ён доўга гнаў каня берагам, выглядаючы новага броду. I такi ўбачыў: нават след чужых калёс вёў у ваду. Адным махам ён пераскочыў рэчку i аж да самага мястэчка не даў каню перадыхнуць. Ён жа i так колькi часу праваждаўся ў гэтай вадзе! Тады ў вадзе яму было горача ў галаву, цяпер ён дрыжэў з холаду. Здавалася, мокрая адзежа яго лубянее на ветры. Да фельчаравага дома ён даскочыў тады, калi ўжо на небе цяжка валаклiся хмары i збiвалiся ў адзiн на ўсё неба засцiл. Iмгла зацярусiлася густа. Фельчар, з раскудлычаным сiвым клiночкам барады, выскачыў на двор насустрач мокрай фурманцы. Вельмi можа быць, што ён не ведаў, за што ўзяцца ў такi нудны дзень, i таму быў такi рухавы, калi ўбачыў праз акно, што нехта пад'ехаў. У яго пасярод двара стаяла карова i ела з кучы капуснiк. Певень хацеў умасцiцца на мокрую жэрдку i з крыкам саскочыў на зямлю. Божа, як непрытульна i нудна! Але ўсё гэта глупства, бо ёсць самае важнае: "А можа, там Волечцы яшчэ горш стала? Хутчэй трэба, хутчэй!" Мокры хлапец сам сябе падганяў. Як падстрэлены кiнуўся ён да фельчара:
      - Дзянь добры вам, я так iмчаўся па вас, што траха не астаўся ў рэчцы з канём...
      - Праўда, масток сарвала, - разважлiва сказаў прывыклы да ўсяго фельчар i пагнаў у хлеў карову i, iдучы, запытаў:
      - Сам адкуль? А што здарылася?
      - З Волечкай вельмi дрэнна!
      - З якой гэта Волечкай?
      - Ну а з той, што вы прыязджалi да яе ў хату палоннага немца лячыць.
      - А-а, дык ты з Сумлiч? Той самы выгнанскi сын? Ну, бачыш, як добра, што я параiў табе астацца там жыць. Хто б цяпер аб хворай Волечцы падбаў бы? Ну, iдзi ў хату сушыся. А то з цябе, пане-браце, вада, як з рукава, джгае.
      - Няма калi сушыцца, трэба назад iмчацца, яна там ледзьве жыве.
      - А што з ёю?
      - Ляжыць без памяцi.
      - Можа аб'елася чаго?
      - Не, у яе балiць галава, горла i грудзi.
      - Пастаў каня ў хлеў, а пасля паедзем, калi на небе расчысцiць.
      - Не, родненькi мой, паедзем цяпер.
      - Чаго ты гэтак спалохаўся? Вiдаць, што нiколi хворых не бачыў.
      - Як гэта не бачыў! У мяне бацька на дарозе памёр!
      Фельчар нiчога не адказаў i моўчкi стаў корпацца ў шафе. Кастусь так жа моўчкi чакаў. Нецярплiвасцi яго не было меры. Аднак жа ён вытрымаў i аж уздрыгануўся, калi фельчар сказаў, што можна ехаць. Ён сам сваiм вушам не верыў, ён баяўся, што фельчар не захоча ехаць. А тым часам на небе i сапраўды расчышчалася. Фельчар сказаў:
      - Па паўднi зусiм распагодзiцца.
      Кастусь пагнаў змучанага каня з усiх сiл. Дождж усё пабольшваўся. Цераз брод праскочылi ў момант. Фельчар сам пачаў пакрыкваць на каня. Кастусь бесперастанку тузаў лейцы. Як уехалi ў двор, фельчар не даў Кастусю апомнiцца, сагнаў яго з воза адразу i ўвапхнуў у хату.
      - Ты ўвесь ссiнеў i калоцiшся, як святы на споведзi. Каб ты не смеў мне да самага вечара з печы злазiць! А то Волечцы прыйдзецца ехаць па мяне i ў бродзе плаваць. Ну а ты, малая, дзе ты там? Як маешся? А, вось ты якая. Ну, нiчога, пакажы шыю. Каб ты мне цэлы тыдзень вылежала, а тады ўставай сабе i рабi што табе трэба. Ляжы, Волечка, ляжы. Пакажы язык. А ты там на печы? Яшчэ ўсё дрыжыш? Не глядзi, што ты на печы, а на табе гэтую адзежыну, акрыйся i дыхай сабе ў жывот. Але ж i кажушок злубянелы! Чый гэта? Твой?
      - Не, гэта Волеччын.
      - Грэйся! З цябе павiнна выйсцi сем патоў, толькi тады маеш права з печы злезцi! Ты мне глядзi! Шэсць патоў сыдзе, а ты не злазь. Чакай сёмага.
      - А як жа iх лiчыць тыя паты? - ледзьве адцягнуў голас Кастусь.
      - Выцiрай лоб i чакай, пакуль зноў замакрэе. I так да сёмага разу.
      - Добра, толькi я раней пайду каня пастаўлю.
      - Не смей! Нiчога каню не зробiцца, калi i пастаiць на свежым паветры. Каня кожны вецерынар можа вылечыць. А няхай паспрабуе цябе вылечыць! Толькi я цябе магу лячыць! А дзеля гэтага Волечцы прыйдзецца ў бродзе купацца. Чуеш?
      - Чую, - прахрыпеў Кастусь, сцiшваючыся за халодным комiнам.
      - А цяпер i я павiнен аптэчнага ўзяць, бо i я прамок i дрыжу, як нячысты пад крыжам. - Ён дастаў з кiшэнi пляскатую бутэльку i напалам разлiў усё, што ў ёй было.
      - Гэта мне, а гэта табе, хлопча. Пi, не бойся. Бачыш, я не атруцiўся. Гэта самы чысцейшы на свеце аптэчны спiрытус! А табе, малая, гэтыя пiлюлi, глытай па тры на дзень. На! Глынi першую. Так ляжыце i мяне чакайце. А я пайду. Тут у мяне iнтэрас ёсць на мястэчку. У Дарахвея Трыбуховiча парсюка пайду старгую. Ты не бойся, у брод больш не палезеш. Мяне сам Трыбуховiч заiмчыць назад. Разам з парсюком. Хэ-хэ! А, i ты, малая, усмiхаешся! Ну, дык я на тваiм вяселлi буду гуляць.
      I фельчар выйшаў з хаты. Кастусь высадзiў галаву з-пад кажуха. Ад спiрытусу галава яго ўжо кружылася. Ён глянуў на Волечку. Гэта ж ён, гэты фельчар, выдумаў, што Волечка смяялася. Гэта быў адзiн з яго метадаў хутчэй паднiмаць хворых на ногi - найцудоўнейшае лякарства, якое, на вялiкi жаль, не ў пашане ў нашых вучоных медыкаў, лякарства, без якога мала памагаюць усялякiя уратрапiны i дзiурацiн з папаверынi, нават i тады, калi iх змяшаць разам, аблiць магнезiумам-сульфурыкумам i прысыпаць зверху лакрычным парашком.
      Волечка ляжала сцiшыўшыся. Вiдзён быў яе твар, ружовы i спацелы. "Няўжо ў яе i раней быў такi востры нос?" - думаў ён, гледзячы на яе. Сам жа ён, колькi нi чакаў, нiводнага поту не прычакаў. Але яму стала горача, i пакрысе ён пачаў вылазiць з-пад кажуха. А Волечка нават i не варушылася. Можа яна спала? Тым часам фельчар, вясёлы, рухавы i схiльны да гаварлiвасцi, увайшаў у хату i паведамiў, што ўжо як мае быць выбiлася на пагоду i што ён старгаваў у Трыбуховiча япрука. Ён усё гаварыў i гаварыў:
      - Хутка пад'едзе Трыбуховiч, i я паеду. Добра, што ясна робiцца. Вы ж тут праўцеся i сцеражэцеся... А, дай Божа памяць! Цi схавалi ж вы хаця добра тыя гадзiннiкi i пярсцёнкi, што той немец вам пакiнуў? Бо гэта, бачыце, чаму я пытаю? Ведайце, бо можа вы i не ведаеце, што ён вам пакiнуў, гэты немец. Гэта чыстае золата. Вы за гэтае золата можаце фальварак купiць! Вось што, калi хочаце ведаць! Вы цяпер багатыя! Чуеце? Вы багатыя! На ўсе Сумлiчы няма нiкога такога багатага, як вы цяпер! А дзе вы схавалi гэтае сваё багацце?
      - У шуфлядзе ў стале.
      Фельчар аж зiрнуў на печ, дзе абзываўся i слухаў яго Кастусь Лукашэвiч, малады чалавек, якi не ведаў i апошнiя часы не думаў, куды iдзе яго дарога i ў якi бок горнецца яго жыццё. Кожнае фельчарава слова ён глытаў, як высмаглы воду.
      - Як, у шуфлядзе? (Фельчар выцягнуў шуфляду ў стале.) Тут, побач iржавага вiдэльца, пагнутых нажнiц, згрызенага мышамi клубка нiтак, сярод паленых цвiкоў, нейкiх старасвецкiх нажоў i ануч з паўтыканымi голкамi, сярод усёй гэтай непатрэбшчыны, вы хаваеце свой спосаб каб жыць? О, залаты ланцужок ад гадзiннiка ўблытаўся ў iржавы вiдэлец! (Фельчар быў занадта гаварлiвы, вiдаць, i ў Трыбуховiча ён лячыўся ад холаду.) Дык слухайце! Гэта не толькi простае багацце. Тут яшчэ, каля гэтых пярсцёнкаў i гадзiннiкаў, чалавечая душа такi танец справiла, што аж след ад гэтага на чужую душу кладзецца. Слухайце! Я ведаю што-нiшто пра гэтыя пярсцёнкi i крыжык. Гэты немец, пакуль не трапiў у палон, на фронце, памiж баямi i пасля iх, выходзiў на здабыткi: брадзiў па полi i высочваў, дзе ляжыць забiты або ранены расейскi афiцэр, i знiмаў з яго дарагiя рэчы, якiя той меў. Такiм парадкам у яго назбiралася вось гэтае золата. Ну добра. Але вось ён захварэў i хворы трапiў у палон. Або трапiў у палон i пасля захварэў. Ён i сапраўды такi быў моцна хворы. I калi мяне да яго прывезлi, ён хваробу перамог ужо, але яшчэ быў слабы i дрэнна яму было. А тое, што яго вядуць у палон, чужыя людзi i зямля наганялi на яго чорны сум. Ён анiяк не спадзяваўся, што выжыве i што ўбачыць калi-небудзь свайго Густава, якога вельмi любiў i ныў па iм. Ён так i думаў ужо, што Густаў астанецца сiратой без бацькi навек. I вось ён, як з-пад зямлi ўжо, пасылаў вечнае развiтанне свайму Густаву i ўсiм, каго меў там, у Германii. Вось тое пiсьмо. Цэлымi вечарамi я калупаўся над iм. Узяў слоўнiчак i нямецкую граматыку i пералажыў яго слова за словам на нашу мову: "Густаў, сынок мой, i Анна, i Берта, i ўсе, каго я люблю i сохну па кiм у апошнюю сваю часiну! Нам суджана больш нiколi не ўбачыцца. Я ўмiраю ў чужых людзей у палоне. Ведайце навек, што я толькi i думаў, што пра вас i асаблiва пра цябе, мой любы Густаў. Дзеля твае, Густаў, будучынi я ваяваў. Я прынёс бы табе спосаб на цудоўнае жыццё да самай твае старасцi. З арандатараў чужой зямлi мы сталi б уласнiкамi хоць i не аграмаднага, але маёнтка. Ты быў бы памешчыкам, а не арандатарам. Я ўжо ўсё быў зрабiў дзеля гэтага, але смерць, якая стаiць каля мяне, ужо вырывае з мяне душу i тваю будучыню. Божа, злiтуйся! Але надзеi ўжо няма. Побач са смерцю стаяць каля мяне чужыя людзi. Бывайце навек. Вось месца, дзе я ўмiраю. Ведайце i яго, усё ў жыццi можа быць, можа, калi каго з вас лёс занясе сюды, дзе будуць мае косцi. Я ўмiраю ў палоне... Грудзi мне муляе тое, што я здабыў табе, Густаў, на вайне i што не суджана ўзяць табе ў рукi. Канец мой падышоў".
      - Ну, чулi? Гэта яму золата муляла. Гэта за яго Густаў стаў бы памешчыкам. Я i сам дзiўлюся - няўжо за яго цэлы маёнтак льга купiць? А можа, у Нямеччыне цана на зямлю такая малая? Э, ого, ого! Дык жа ў адным пярсцёнку дарагое каменне! А Божа! А на гадзiннiку што выпiсана! Граф Палiводскi! Ну няўжо i граф на вайне бывае забiты або ранены? Як той казаў вайна не толькi лье кроў, але i кожную брудную душу выверне на паказ свету. А ты, Палiводскi, быў граф, а пасля нейкi Густаў панаваў бы за тое, чым ты зiхацеў. А я - дык лепш капусту буду садзiць i карову кармiць. Якая цяпер карысць таму Палiводскаму, што ён быў графам! Я большы за яго граф, бо калi я каго ад крываўкi вылечу, то мяне добрым словам успамiнаюць i пры спатканнi дзякуюць. Чуеш, ты там, за комiнам! Не лезь у графы, а будзь чалавекам!.. Нешта ж Трыбуховiч з парсюком не пад'язджае. А ўжо i дзень праходзiць. Ну як вы абое? Каму што балiць? Я казаў, што па паўднi распагодзiцца. Бач ты, ужо i сонца выблiснула. Дзе ж гэты Трыбуховiч дзеўся? Хiба яго чэрцi на мерку схапiлi? Ах, чортава пара!.. Ну, на дварэ весялей робiцца, сонца бляша як мае быць... А тым часам салдат, як бачыш, сканваiраваў гэтага немца куды трэба i назад варочаўся адзiн, таксама куды яму трэба. Дык вось гэты салдат то пешкам iшоў, то ехаў, як траплялася. У нашым мястэчку ён нейкага сабе спадарожнага грузавiка чакаў i, успомнiўшы, да мяне начаваць прыйшоў. Вечарам мы з iм сабе слова за слова, а ён мне расказвае пра таго немца. Божа мой, кажа ён, не пазнаць стала немца. Як толькi, кажа, выйшлi за Сумлiчы, дык той немец адразу пачаў высвiстваць, выспеўваць, ганяць пры дарозе птушак, вiтацца з кожным, хто па дарозе праязджае, гэтакi ў яго шчаслiвы час настаў. Вы чуеце? У яго радасць жыцця стаптала пад ногi смутак смерцi. I вось на першай папасцы, выпрасiўшы ў салдата колькi лiсткоў паперы з запiсной кнiжачкi i алавiчок, дробна i густа нешта ўсё пiсаў i пiсаў, а пасля запячатаў у канверт i даў салдату, каб той на першай пошце, цi дзе iх здаюць такiя пiсьмы, адправiў. Эй, ты там, за комiнам, ты думаеш, я вытрымаў, каб не прачытаць i гэтае пiсьмо, якое яшчэ ляжала ў салдата ў кiшэнi? Пакуль салдат спаў да ранiцы, я i гэтае перагнаў на нашу мову. Слухайце: "Густаў, сынок мой, Анна, Берта! Шчасце i радасць, я жывы! Я iду дарогаю, i нада мной свецiць сонца. Усе людзi на зямлi добрыя i мiлыя. Каб вы толькi ведалi, як аба мне дбалi i пра мяне клапацiлiся тыя чужыя людзi, у хаце якiх я ляжаў! З'явiўся нейкi стары доктар i лячыў мяне, дай Божа яму здароўя. А нейкая дзяўчынка! Сама малая, а глядзела мяне, як родная. Яна адпойвала мяне малаком, а назаўтра нешта такое смачнае зварыла, чаго мне нiколi датуль есцi не даводзiлася. Гэта ўжо не чужыя мне людзi, яны выратавалi мяне, i, калi я ўстаў на ногi i ўбачыў, што жыву i ўжо здаровы, я мог бы на каленях паўзцi перад iмi ўсiмi i на развiтанне я не вытрымаў i... Густаў, маё сэрца балiць аб табе, што ты астанешся арандатарам... Я аддаў той дзяўчынцы тое, што было тваё. Бог дасць, я вярнуся дадому i буду доўга-доўга расказваць табе пра гэта. Але ўсё яшчэ можа быць, можа я здолею зноў здабыць тут табе тваё, любы мой Густаў. Выбачай мяне, але я не хачу гэтымi цяжкiмi думкамi душыць сваю светлую радасць аб тым, што мне добра цяпер i што чужыя людзi мяне вярнулi да жыцця. Калi ты падрасцеш, ты можа i асудзiш мяне, што ты не маеш маёнтка, але само жыццё i ўсё, што будзе з намi далей, згладзiць усё i перада мной можа зноў паставiць магчымасць здабыць табе тое, чаго ты варт, мой сын. Што ж, гэта адзiны раз у жыццi ў мяне так iрванулася душа i павяла мяне на гэты ўчынак... "
      - Вы чуеце, як яго ўжо точыць чарвяк, што ён так iрвануўся душой? От бо нямецкая душа! Нiякiх там парываў, а ўсё павiнна быць вылiчана: колькi аршын радасцi, колькi ўдзячнасцi, колькi сяброўства i колькi дабра другому, каб не перадаць лiшне. А можа ён яшчэ i з жывога гэтага Палiводскага здымаў, якое там к чорту знiмаў! Здзiраў тое золата! Дык тады пiсара пры iм не трэба было, каб запiсваць, колькi немец скур з чалавека здзярэ. А вось калi душа яго на момант зварухнулася на справядлiвую ўдзячнасць, дык ён адумаўся, што не паставiў пры душы таго пiсара, якi б падлiчыў i запiсаў, цi не залiшне ён перадаў да чалавека ўдзячнасцi, не гаворачы ўжо аб простым, бескарысным пачуццi. О, я немцаў ведаю. Яшчэ калi быў малады, служыў пры вялiкiм доктары, i ён мяне браў з сабою ў Германiю, калi ездзiў паказваць свой спосаб, як рак вырэзваць... Ну, ты там, за комiнам! Калi толькi адагрэешся добра, то злезеш i дасi ёй паесцi, i пабольш каб яна пiла, цёплага i гарачага. Бывайце i праўцеся, галубчыкi мае, унь Трыбуховiч пад'ехаў, дзякуй Богу, што на пагоду выбiлася!
      I ён пайшоў з хаты. Праз колькi хвiлiн ён знадворку прыклаў твар да шыбы i гукнуў:
      - А калi ёй праз дзён два-тры не будзе рабiцца лепш, дык падскоч зноў да мяне, я прыеду банькi паставiць.
      I пасля гэтага колы загрукацелi па вулiцы. У хаце стала зусiм цiха. Кастусь быў рад, што гаваруна ўжо не было ў хаце, аднак жа штосьцi нядобрае, цi як бы трывожнае павiсла над iм. Яму рупела, што i конь на двары склее на холадзе, i што золата, знятае немцам з графа Палiводскага, ляжыць недзе тут у шуфлядзе, i што яму трэба яшчэ чакаць нейкага поту, i што яму не можна адразу ж устаць i пачаць гаспадарыць. Але самае большае - тыя гадзiннiкi i пярсцёнкi як бы душылi яго. Чамусьцi яны пасля фельчаравай гаворкi сталi яму страшнымi i агiднымi, што да iх дакранацца нядобра было. Так ён ляжаў, ляжаў, чакаў поту, але яму не было ўжо холадна. Ён не вытрымаў, збрыкнуў з сябе нагамi кажух i паволi сышоў з печы. У галаве злёгку кружылася, але цi мала што калi здараецца - ён прайшоў па хаце, пераабуўся, абмацаў на сабе рубашку - ужо яна была зусiм сухая. "Дзякуй табе, Божа, абышлося i без патоў". З радасным пачуццём ён рушыў у свой даўно прыспелы занятак. Перш за ўсё ён напхаў у печ дроў i падпалiў. Праз дзесяць хвiлiн ужо была падоена карова, хвiлiна спатрэбiлася на тое, каб вывесцi з аглабель вымучанага каня i ўвагнаць у хлеў. Яшчэ праз хвiлiн дзесяць ён нясмела глядзеў у Волеччын твар i ўсё ўгаворваў яе падняцца i напiцца гарачага малака. Ён прыўзняў яе, падтрымаў за плечы i напаiў, i яна сказала:
      - Трэба, каб у хаце было зусiм-зусiм цiха, дык я засну. - Тады ён адзеўся ў тую сваю, што яшчэ з дому, суконную жакетку i цiхом выйшаў. Тым часам i дзень блiзак быў да вечара. Надвор'е зусiм расчысцiлася, i свяцiла сонца. На душы ў яго стала лягчэй. Ён выцер саломаю каня, акiнуў вокам двор i цiха ўвайшоў у хату. Хоць i цiха, але Волечка прачнулася. Шпарка i яшчэ цiшэй ён выйшаў з хаты i зiрнуў у акно. Вiдна была Волечка на пасцелi. "Ну, цяпер яна спiць. Доўга не пайду ў хату, няхай спiць, не буду будзiць". Ужо захад згарэў чырвоным полымем i патух, i ўжо зоры загусцiлiся ў небе, ужо i шырокi серп месяца ўзышоў, а ён усё баяўся iсцi ў хату. Пахаваў у пуню пад салому ўсе тыя хваёвыя бервеньчукi, разоў некалькi падкладаў коням сена, перачакаў ужо i познi вечар, змерз, многа разоў зазiраў у акно i Волечкi не мог убачыць, а ў хату не iшоў. "Няхай спiць". Стаяў гадзiнамi, тросся з холаду, а не iшоў. I яму было добра берагчы яе сон. Нарэшце пайшоў. Так адчыняў дзверы, быццам гэта ён нёс на галаве паўнюткую шклянку вады, не вады, а дарагой вадкасцi, або яду, кропля якога прапалiць навылёт яму галаву. Якая ж была яго радасць, калi ён нарэшце апынуўся ў хаце i ўбачыў, што Волечка спiць. Але яна не спала, а бачыла, як ён увайшоў i стаў каля яе.
      - Дзе ты быў дагэтуль? Ужо табе нiкуды больш не трэба iсцi? Нейк адной нядобра, сумна...
      Адчуванне вялiкага шчасця апанавала iм. Ён будзе тут! Каля яе! Усю ноч ён не будзе спаць! А вартаваць будзе яе сон i спакой!
      - Не, не пайду, толькi трэба дзе гэтае золата схаваць, няхай яно агнём пойдзе.
      - Вазьмi ў шуфлядзе медны ключык, адамкнi ў клецi куфар i ўкiнь туды, хай яно прападзе, няхай бы лепш немец яго панёс з сабою, а то...