Сьцяна (на белорусском языке)

      Кожная зь iх зразумела яго па-свойму.
      "Калi сапраўды яно так, што застуда наганяе нэрвозную ўзбуджанасьць, дык мне яшчэ далёка да выздараўленьня, - практыкаваўся Сьцяпан. - Я-ж, фактычна, у чужой хаце, а пляту такiя глупствы! I нашто мне гэта?! У чымсьцi падобны я да Кiры? У зносiнах са старшынёй? Ён-жа прапанаваў мне своеасаблiвы шлюб! Цi-ж ня так? Будзь маёй, э, сакрэтнай каханкай, мiлы Сумленевiч. Э, не пашкадуеш таго, - перакрыўляў яго Сьцяпан. - Божа мой, дай мне сiлу памяняць працу! Або нагоду дзеля гэтага. Го-го, лёс паказвае хвiгу... Умееш, Сумленевiч, толькi прасiць, кажа лёс. Прэч, баязьлiвец! Уцякай, бо сабакаў нацкую на цябе. Ну!.."
      Пошукi новай працы. Лёгка сказаць сабе, што пакiну багну, у якой засеў па заднiцу, i вылезу на сухое месца. Неяк аднаго разу Сьцяпан выцягваў з кляткi цешчыну курыцу: падчапiў, дурную, рыдлёўкай ды ўдала выкiнуў на бераг. Яна, выратаваная, паляжала на баку, а потым, як бы сама ня верачы ў шчасьлiвую ёй падзею, села й разглядалася. Калi, мокрая й абясьсiлелая, урэшце падыйшла да iншых курэй на падворыку, тыя пачалi дзюбаць яе, бедную, i праганяць. Слабую й гiдкую! Яна хавалася ад iх, пераважна, у лапухох, што буйна расьлi мiж платамi; куры няхутка прынялi яе назад у чараду. Няўдалiца так i хадзiла збоку ад усiх, быццам у кожную хвiлю чакаючы ўдараў...
      Зьмянiць працу. Ад чагосьцi трэба пры гэтым адмовiцца. Нешта - тут прайграць. У нечым камусьцi паддацца. Перабегчы з адной дарогi на другую, цераз аблагi або кустоўе, калечачыся й марнуючы адзеньне, са страхам... Зь iмклiвасьцю, якая, апроч адноўленай надзеi, наўрад цi да чаго наблiжае. Як паварот з бурлiвага возера ў затоку, каб зь iншага напрамку дасягнуць намечанае далёкае; мо' ўздоўж чаротаў i парослых лесам страмiзнаў, абаплываючы паўвостраў Высмалы...
      Рабi што хочаш, а й так выйдзе на тое, што перайшоў ты на багацейшы заробак, дзеля якога трэба будзе апусьцiць хвост - пераканаесься - вельмi нiзка. Стаўкай будзе - выявiцца гэта табе - магчымасць звычайнага фiзычнага iснаваньня з хiлымi аздобамi накшталт асабiстага гонару або ўласнага, выключна ўласнага, пачуцьця годнасьцi.
      "Залiшне я палохаюся?" - Сьцяпан дастаў зь бiблiятэчкi кнiжку, якую забываў прачытаць: "Мiкалай I i яго часы". За акном буркаў голуб, на выгнутай галiне сьлiвы. Адзiнокi, ён прылятаў сюды аднекуль з Садовай? З-за майстэрнi шапнiка, пагорбленага скнары, у якога дачка ўцякла з паручнiкам, як казалi, на чэскую гранiцу...
      Голуба Сьцяпан бачыў ня раз; ён у чымсьцi быў яму патрэбны...
      Не чыталася Сьцяпану.
      I, наогул, замаркоцiўся ён.
      У ваглядзе ўжо пяройдзенага ёсьць салiдная адлегласьць, што дазваляе назiраць за прадметам цi зьявай - поўнасьцю. Сьцяпана неспакоiла ўласная нецярплiвасьць у суадносiнах з асобамi, зь якiмi ён сутыкаўся на службе. У некаторай ступенi спалучаў ён гэта са сваiм становiшчам, з тым, што ня меў патрэбы змагацца за тое, што называлася нiштаватымi ўмовамi быту. Не даходзiў да яго непасрэдны сэнс намёкаў старшынi наконт матэрыяльнай карысьцi супражжа зь iм, i мёртвага зацiску, уладнага, у выпадку супрацiўленьня...
      Бясстрашша Сумленевiча, незразумелае ў супастаўленьнi зь мiзэрнасьцю прадмету разнагалосься, падказвала залiшне здагадным яго сябром iснаваньне ў iм не дэшыфраванай мэты, дзеля якой уяўляўся ён iм гатовым на ўсё! Прытым застрахаванай, вiдаць, надзейнай зарукай...
      "Яшчэ ня позна мне паправiцца?" - Сумленевiч выразьней учуваўся ў характар свайго падыходу да штатных абавязкаў у каапэратыве, з тоенай прыемнасьцю канстатуючы iхную, у немалой меры выгодную, функцыю. Меў ён на тое доказы ў выглядзе падтрымкi яго пачынаньням, якую дэкляравалi якраз супрацоўнiкi ня толькi пазбаўленыя рэальных уплываў, але, што найгоршае ў найгоршым, i волi да барацьбы. Алькаголiкi-пачаткоўцы. Сэнтымэнтальныя. Спадзявалiся пагрэцца каля яго?
      Гэта паказвала на наяўнасць памылкi, да таго-ж асноўнай, што, магчыма, меў ён справу з незразуменьнем самога сябе. Са стварэньнем, вiдаць, несур'ёзных праблемаў, якiя зацiкаўлялi яго - мо' й выключна яго? - перш за ўся настроем i пачуцьцёвай абалонкай, бы ў людзей, сьпiхнутых у бок, што страцiлi здольнасьць цэльна аналiзаваць навакольнае...
      У неталерантнасьцi да заганных паводзiнаў блiзкiх яму асобаў, Сумленевiчу не давала супакоенасьцi нешта процiлеглае, падобнае да зьдзiўленьня, аднак безназоўнае. Непараўнальнасьць iмкненьняў з дасьведчанасьцю, неперавараная ўпэўненасьць у тым, што адзiнка падлягае дзеяньню безасабовых утварэньняў, акалiчнасьцям? У Сьцяпана былi веды па гэтаму пытаньню; не хапала яму непаўторнага, свайго, матэрыялу, якi можна ўзяць са сьвету, каб самому ўспрыняць праўду аб iм, няхай i агульнавядомую...
      Гарэў ён ад нецярплiвасьцi.
      Зь непрыстойнай маладому чалавеку расьцягласьцю вёў Сьцяпан дыспуты аб сьмерцi, аб культуры памiраньня. (Потым - празь якiх дзесяць гадоў пасьля спадзяванай iм катастрофы - Сьцяпан, звычайна, клапацiўся пра бягучы дзень.)
      Апрача Кiры, аргумантамi Сьцяпана трывожыўся бухгальтар: шкада, халера на яе галаву, празь сьмерць пакiдаць сьвет! "Бо й нашто? - сказала прыбiральнiца, пяцiдзесяцiгадовая паненка, мацi шасцярых дзяцей, на якiя не засудзiла яна алiмэнтаў. - Вы яшчэ не адной бабе будзеце прыдатныя. Зусiм што iншае я: хацела-б памерцi, але, кажуць, страх пабачыцца з кастухаю... От, можа, й не такi страх, бо калi прыгледзецца нябожчыку, дык кожны зь iх выглядае яксьцi задаволеным. А ваш папярэднiк усё роўна што сьмяяўся ў труне".
      Накрычалi на лапатуху.
      16
      Сумленевiч прыйшоў да бухгальтара, каб правесьцi зь iм калькуляцыю цэнаў заплянаваных у каапэратыве вырабаў.
      Высокiя лiчбы.
      - Хто гэта купiць за такiя цэны, мiлыя?! - зьдзiвiўся бухгальтар пасьля падлiкаў i зьняў акуляры, якiмi карыстаўся ён падчас працы; працёр запацелыя iх шкельцы. - Глупствы ў нас выйшлi, пане Сумленевiч.
      - Думаеце, што сумненьнi патрэбны нашым начальнiкам? - нэрвова пазяхнуў Сьцяпан. - Можаце запiсаць iх сабе ў прыватны дзёньнiк...
      - Гм, а што начальству патрэбна?
      - Нiчога: фiкцыя!
      - Калi ласка... Калi ласка, - бухгальтар зноўку падсунуў да сябе арытмомэтр i выкручваў на iм чарговыя дадзеныя, па-хлапечаму пасьвiстваючы. Раз нiчога, дык нiчога, мiлы. Мая справа збоку.
      - Вам не шкада гадоў, праведзеных збоч дарогi? - зласьлiвiў Сьцяпан.
      - Як? Якой дарогi?
      - Так гаворыцца...
      - Ага... О, духоўка будзе каштаваць утрая даражэй, чымсьцi...
      Сумленевiч ня даў яму дакончыць.
      - Кiньце пераймацца гэтым, шаноўны пане. Купяць людзi духоўку i ў пяць разоў даражэйшую! Каму яна неабходная, той за любую цану купiць яе.
      - Гм, - стары вырачыўся на Сумленевiча, заўважыўшы, што той не жартуе. Лёгка сказаць, мiлы, - ён паўстрымаўся ад далейшых выказваньняў, якiя, праўдападобна, Сьцяпан пачуў-бы ў наступным слоўным убраньнi: малады чалавек, я лiчу, што нельга... i г. д.
      - Купяць, - паўтарыў Сьцяпан. - Пакупнiкi стагнаць будуць, а купяць!
      - Невядома...
      - У нас?
      - Зь людзьмi.
      - Зь людзьмi? Вядома!
      Стары вывеў падлiкi й, сапучы, падаў Сьцяпану запiсаны лiсток.
      "Чаго ён злуецца на мяне?! - Сьцяпан падзякаваў бухгальтару й выйшаў да сябе. - Я зьнелюбiў яго не таму, што суне ён нос у не сваё. Бухгальтар экспанат часткi мяне, той, якая абурае якраз i ганьбiць..."
      Ён пачуў у калiдоры:
      - Добры дзень.
      Сьцяпан адказаў на прывiтаньне й паглядзеў усьлед за кiмсьцi.
      Ён чакаў думкi, што ўзварушыла-б яго цэлага; уяўляў нават, як гэта адбудзецца. Не здагадваўся, аднак, якi будзе зьмест пералому. Адно было яму несумненнае: зьявiцца ў iм, Сьцяпане Сумленевiчу, нешта вялiкае. Надзвычайнай важнасьцi! Зь бязьмежнай ахвярнасьцю зь яго боку, як умова падзеi. Гэтае нарадзiлася ў iм яшчэ ў час вучобы ў сярэдняй школе. У пачатковай! Аднаклясьнiкi празывалiся на Сьцяпана Котляр - так называўся аптэкар, тоўсты тып зь блiшчучымi валасамi, якi жыў у канцы Гродзенскай, у домiку зь белымi сьценамi пасярод садка. Хлопцы хадзiлi туды ў яблыкi й сьмяялiся памiж сабою, што латошаць iх перад самюткiм носам таго дзiвака, якi адвячоркамi сядзiць на ганку й чытае сабе. Аднаго разу Рыжы кiнуў сьлiўкаю ў аптэкара, але той не адагнуўся з-над кнiжкi, каб паглядзець, што здарылася; пачухаўся па карчыску дый столькi. Рыжы любiў быць экзэкутарам. З асалодаю наляскаў ён Сьцяпана па мордзе за тое, што той згадзiўся насiць вугаль i дровы ў павець ля школы, каб заслужыцца перад выхавальнiкам клясы.
      Пасьля хваробы Сумленевiч пайшоў на працу пасавелым. Ён нават крыху недачуваў, што - пацьвердзiла гэтае лекарка - насоўвала дапушчэньнi аб узьнiклых ускладненьнях у арганiзьме ў вынiку вострага запаленьня лёгкiх.
      - Ты зноў хварэеш, - пацiкавiўся быў Сьцяпанам цесьць. - Ну, хварэй, - i, павярнуўшыся: - Мацi, дай мне есьцi, - ён паправiў ражок пледу, якiм накрыўся Сьцяпан; усьмiхнуўся да яго вачыма. - Ляжы сабе. Будзе добра, - сказаў ён Сьцяпану, як намёк на мужчынскую тайнiцу.
      Ён марудна паабедаў.
      Цесьць зьявiўся дома даволi рана, але ня тое зьдзiвiла Сьцяпана, якi прызвычаiўся да позьнiх вяртаньняў старога дамоў i сакрэтных яго шэптаў (зь цешчай). Кiрыны бацькi здавалiся Сумленевiчу цiхманымi ўласьнiкамi кватэры, якую ён быццам наняў у iх. Яны - цяпер сьцямiў гэтае - самi не пыталi ў яго пра мацi й бацьку, пра радню. Iм, вiдаць, хапала таго, што ў дачкi ёсьць неблагi мужчына, не рызыкоўны, i лiчылi гэта акуратна ўладжанай патрэбай iх дарослага дзiцяцi. Калi памерла й мацi Сьцяпана, цесьць сказаў за сталом: "Якi-ж ён вам сiрата?! Сьцяпан, хiба, разьвёўся з Кiрай?" Цешча, праўда, сумелася на тое й, напэўна, нагаварыла - потым - яму непрыемнага. (Кiра нiчога ня чула, падаючы жалобнiкам закуску.)
      - Хваробу трэба вылежаць! - сказаў Сьцяпану цесьць. Неўзабаве ён прынёс яму табурэтку. - Тут, на ёй, будзеш есьцi... Ты так не паддавайся бабам. Яны, каб менш работы мець, гатовы кармiць чалавека з гаршка, - ён строга загадаў падаць ежу сюды, а сам сеў побач, як бы дапiльноўваючы выкананьня сказанага iм.
      Сьцяпану прапаў апэтыт. Суп ён яксьцi праглынуў; другую-ж страву ўжо не адолеў. Было яму гiдка й адначасова сьмешна. (У маленства Сьцяпан чухаў бацьку ў пяты - за тое атрымоўваў ад яго кожны раз па два злоты.)
      - Дзякую вам. Я наеўся.
      - Ты яшчэ ня дзякуй, еш, - старажаваў каля зяця цесьць. - Хто ня есьць, той не працуе, гэ...
      - Яксьцi ня хочацца мне...
      - Эх ты... - стары ўладна ўсьпёрся рукою на калена. - Колькi даюць табе, скажы, на рабоце?
      - Чаго даюць?
      - Грошай.
      Сьцяпан сказаў.
      - Няшмат, - заключыў цесьць. - Гэта, дарагi, не заробак.
      - Як на пачатак - нямала, - Сьцяпан улёгся ў пасьцелi: "Мусiць, цешча пасадзiла мяне на язык". - З часам павысяць.
      - Гм, павысяць... На трыста злоты. Гэта добрае паненцы, - гаварыў ён зьвяглiвым голасам. - Старшыня бярэ, дарагi, ня грошыкi, як ты, а яшчэ й падзарабляе, - стары кiнуў на Сьцяпана насьцярожлiвы позiрк, быццам сказаўшы яму лiшняе.
      - Ён?!
      - Ён, ня ён... Чаго вы там, скажы, не падзялiлi памiж сабою, што ўжо сварыцеся?
      - Я - са старшынёю? - Сьцяпан хоць i ведаў пра сувязi цесьця ў каапэратыве, але ўсё-такi зьдзiвiўся ягонай праiнфармаванасьцю. - Хто вам гэта казаў?
      - Слухай, - цесьць абмiнуў пытаньне, - ён не жадае табе зла. Ты кiнь скакаць яму да вачэй. Справядлiва табе кажу: зь iм многае магчыма. Гэта дзелавы чалавек i ты трымайся яго.
      - Старшыня, хiба, уласьнiк каапэратыву, што трэба зь iм дзялiцца?! злосьць, як вiхор, скаланула Сьцяпанам. - Мяне не цiкавiць тое, кiм ён адчувае сябе. Я выдушу зь яго ўсё, што ён павiнен зрабiць дзеля агульнай карысьцi, пра тую размову Сьцяпан змаўчаў, трапна падумаўшы, што сваё абурэньне на шпiкоўскiя спробы шэфа лепш захаваць сабе: "Няма чым хвалiцца!"
      - Як хочаш, - сказаў цесьць.
      Якраз увайшла Кiра, засьнежаная й зь вялiзным пакункам, як здалося Сьцяпану, яблыкаў...
      - Бач, Сьцяпан, што я купiла! - цешылася яна. - Пашанцавала мне: уваходжу я ў краму, ды вачом сваiм ня веру - прывезьлi апэльсiны! - Кiра паставiла высокую торбу на падлогу й выбегла ў ванны, каб там павесiць памакрэлае на ёй футра. - Зараз будуць табе, Сьцяпанка, адменныя вiтамiны... Сыцылiйскiя!
      Вясёлая яна, калi ня трэба.
      Цешча, усё роўна што з боязi перад дачкою, сьпешлiва пазьбiрала пасуду й узяла табурэтку; яна невыразна буркнула нешта наконт некранутага Сьцяпанам ежыва. "У гэтым доме ўсе ўсiх баяцца? - кампот Сьцяпан выпiў са смакам. Страх i падпарадкаванасьць - вось генiй натоўпу!"
      Назаўтра стары зноў быў дома раней звыклага часу. Мо' цярпеў ён ад тоеных няўдачаў? Адна Кiра як бы не прыкмячала зьмены ў побыце бацькi. Яна, зрэшты, часьценька выходзiла ў горад, нязьменна прыносячы яблыкi, якiх i без таго было дома ўдосталь. Сумленевiч - усхваляваны тым, што пачуў ад цесьця - забыўся на нямiлую яму ажыўленасьць жонкi. I, празь якi-небудзь год пасьля, ня мог ён дашукацца пачаткаў свайго няшчасьця з Кiрай, пройгрышу, ад якога мужчына, як правiла, скоўзваецца ўнiз. Валiцца ён без паратунку, самагубна!..
      - Вось табе я скажу, - неяк гаварыў цесьць. - Даўно ёсьць аказiя, якой ты ня бачыш. Так, во... Па шчырасьцi кажучы, у цябе магла-б быць другая выплата, куды большая ад штатнай, во!..
      - Якiм цудам?
      - Ля каапэратыву круцяцца замежныя кантрагэнты. Яны прыстойна плацяць за тое, што iм патрэбна.
      - Пацiху?
      - Дурань ты, - сказаў цесьць. - Замежнiкi даюць зарабiць у вадпаведнасьцi з усiмi трохсотпяцiдзесяцьцю прадметнымi законамi нашай дзяржавы. Нiчога нелегальнага там няма.
      - I старшыня карыстаецца гэтым?
      Ён адказаў Сьцяпану не адразу:
      - А карыстаецца, карыстаецца... Улады ня супраць таго, каб чалавек багацеў з працы ўласных рук. У тым, што хтосьцi мае проста мiльёны ў вашчаднай касе, няма злачынства.
      - Ого, калi гэта старшыня пасьпеў гэтулькi награбцi, - Сьцяпан не сказаў цесьцю: "Вы каля судоў круцiцеся, я веру вам". - Што-ж, малайчына!
      - А ты ня сьмейся зь яго. Я з табою - усур'ёз...
      - Што вы мне прапануеце?
      - Я ўжо казаў табе.
      - Зарабляць мне са старшынёй? Чаму-б не, але пра гэта я першы раз чую, ад вас, - адказаў Сьцяпан у дэкляматарскiм тоне. - Мой шэф, калi што й гаварыў мне, дык толькi адны паскудзтвы, ажно сорамна паўтараць iх. Ён ня мае намеру ашчасьлiўляць мяне дабрабытам, а я ня маю намеру напрошвацца яму ў супольнiкi.
      - Скандалiш зь iм i чакаеш ад яго прыхiльнасьцi?
      - Ага, ён ужо паскардзiўся на мяне перад вамi, - Сьцяпан: "Стары, урэшце, ускiпiць!" - Прызнаюся, што мне прыемна гэта пачуць. Не такi ён моцны начальнiк, значыць, на якога выглядае.
      - Хэ-хэ-хэ, сказаў, што ведаў... Ён цябе, браток, бы муху тую, узяў-бы ды - хрусь! - расьцiснуў, хэ-хэ-хэ... Бачу, што ня надта разумееш ты, на якiм сьвеце жывеш.
      - Сьвет - гэта гiганцкiя аб'яднаньнi зладзеяў ды каапэратывы камбiнатараў? Я - у вадным зь iх? I не дарос я да рэчаiснасьцi? Да таго, каб брыняць капiталам, на нiшто не зважаючы? - Застуда, падумалася Сьцяпану, несумненна спараджае ў мяне рэфлексы дзiцяцi, якому перашкаджаюць у гульнi.
      - Ай, пра што мне з табою гаварыць, - цесьць, сканфужаны, налiўся крывёю. Выходзячы ад Сьцяпана, ён бразнуў дзьвярыма.
      Садоваю праехаў грузавiк, енклiва скавычучы маторам. За беларускiмi могiлкамi засноўваўся квартал асабнякоў, i гэта туды кiравалiся транспарты з будаўнiчымi матэрыяламi, паўфабрыкамi. Быццам малатарня ў прыгарадным загуменьнi, ляскатала там бэтонамяшалка.
      Будавалi асабнякi каапэратыўныя брыгады. Заказчык абавязваўся забясьпечыць iм пастаўку цэглы, цыманту, вапны, пяску, што было няпростай справай (апрача пяску). Кожны зь iх мазгаваў самым фантастычным чынам. Яны зыходзiлiся ранiцай у каапэратыў, стаялi ў калiдоры, галасьлiвiлi, жыва перадаючы сабе навiны; падобныя да неспрактыкаваных жабракоў, да пачынаючых курваў. Калi iх галасы пераўтваралiся ва ўсеагульны шум, каля дзевятай гадзiны, Сьцяпанава сакратарка прыадчыняла дзьверы ў калiдор i ўцiхамiрвала: "Панове! Перашкаджаеце працаваць!" Цiхлi яны, як пралётны градапад, сям-там яшчэ пакрапiўшы рэплiкай.
      Заказчыкi прыходзiлi ў будынак каапэратыву, каб сустрэцца з брыгадзiрамi, што з раньня афармлялi нарыхтоўчую дакумэнтацыю ў ваддзеле паслугаў i разьвiцьця.
      Пра гэтае сумнае вiдовiшча Сьцяпан аднойчы расказаў Кiры. Яна выслухала яго, пазяхнула: "Ой, прабач мне, Сьцёпа. У маiм арганiзьме, вiдаць, замала магнэзii", - вытлумачыла яна дзесьцi прачытаным.
      - Паслухай, вось, што я знайшла ў гэтай кнiжцы, - Кiра зьмянiла тэму. Во, тут, - сказала яна, як заўважыў Сьцяпан, з бацькавай iнтанацыяй. - Слухай: "Князi, звычайна, не ўзвышаюць людзей годных i беззаганных, бо здаецца iм, што такiя людзi ня будуць мець нагоды аддзякаваць iм-жа ў гэткай ступенi, як узьняты зь нiкчэмнасьцi выгодны чалавечак або гультай. Прычым, яны знарочна даюць такому зразумець, што фартуна, якая зьяўляецца немагчымай бязь iх вялiкай ласкi, знаходзiцца ў вышэйшай цане, чымсьцi выдатнасьць. Калi часамi i ўзвышаюць яны добрага й сумленнага чалавека, дык рэдка дазваляюць яму даўжэй утрымацца на дадзенай пасадзе, бо супрацьставяць яму меней заслужанага, каб даказаць, што ўлада стаiць вышэй усялякiх заслугаў, i што заслугi цэняцца толькi тады, калi яны ёю дазволеныя або адобраныя", - яна чакала Сьцяпанавых словаў.
      - Гучыць, быццам iнструкцыя мне, Кiрушка.
      - Улада, Сьцяпанка, нярэдка ўяўляецца нам той машынай, што дае прадукцыю незалежна ад таго, хто яе абслугоўвае й даглядае.
      - Уяўляецца, Кiрушка, уяўляецца... I ты, мабыць, памятаеш толькi аб выкарыстаньнi прадукцыi, - Сьцяпан: "Яна больш чытае, чымсьцi думае". Выпушчаную-ж дэталь можна, звычайна, шпурнуць у балота або выкарыстаць зусiм па-iншаму...
      - Ну, я пайшла, - Кiра абарвала гаворку.
      - Куды ты, Кiра? Вечар-жа...
      - Я - да Анi.
      - Няхай-бы тая Аня прыйшла да нас.
      - Не люблю я канкурэнцыi, - какетна адказала яна Сьцяпану, падмалёўваючы сабе вусны перад люстрам.
      Сьцяпан падаў ёй палiто й прыгожую шапку, якой яна ганарылася.
      - Не заседжвайся, Кiра, доўга.
      - Ня буду, Сьцяпан.
      - Я выйду па цябе. Скажы, дзе мне чакаць?
      - Нашто?! Я, хiба, маленькая?
      - От, былое ўспомнiм, пазаляцаемся да сябе на вулiцы...
      Яна не даслухала яго. Гэтак сьпяшаюцца людзi, якiм засталося пяць хвiлiнаў на тое, каб не спазьнiцца на працу - заспаўшыя.
      Цi гэта ад сутыкненьняў зь цесьцем, у якiя аж ня верылася яму, цi ад гутарак з жонкай, якая штораз вiдавочней аддалялася кудысьцi ў сваё, Сумленевiчу - ад некаторага часу - працавалася надзвычай спакойна. У працы бываюць зацiшшы, калi няма цяжкiх у вырашэньнi справаў i шанцуе; сьвiнствы, i тыя нiкому не ўдаюцца тады. Дзейнiчае закон пралётнай бюракратычнай анамалii, сказаў Сьцяпану супрацоўнiк, якi, увосень i па-п'янаму, плакаў ад крыўды, што ўдаўся ён трусам. ("Ты палахлiвы, але ўчцiвы", - суцяшаў таго нейкi польскi сябар, намовiўшы яго на паўлiтроўку.)
      Здарылася, праўда, малюткая прыкрасьць: Сьцяпан зьмянiў свой подпiс, перайначыў яго на болей выкрутасты, i галоўная канцылярыя вярнула - не прыняла! - зацьверджаныя iм фiнансавыя дакуманты: бухгальтар запатрабаваў вэрыфiкацыi знаку. Сакратарка, без фамiлiярнiцтва, паведамiла аб гэтым Сьцяпану.
      - Прынясеце, калi ласка, блянк для подпiснага ўзору, - папрасiў Сьцяпан. Я актуалiзую свой подпiс, - яму было цiкава паглядзець, звысака, на панадворак за акном.
      На плоце, якiм абгароджаны сьметнiк зь ёмiстымi банкамi, сядзела ўпартая варона. Да яе скрадваўся кот стоража, па-гультайску блiшчасты ды надта чорны, за што ня раз даставалася яму ад забабонных шафёраў. Хiтрая птушка сачыла за драпежнiкам, адлятаючы час ад часу то на адзiн, то на другi канец агароджы. Чорны, з самаўпэўненай настойлiвасьцю, паляваў за ёю. Варона, першапачаткова насьцярожаная, знудзiлася й колькi разоў пракаркала на пласкалобца, пакуль той урэшце сьцямiў, што стаўся дуронiкам. Пакруцiў ён высокапастаўленым хвастом i, вiдаць, дзеля прыстойнага выгляду панюхаўшы сьмецьце пад шырознай штыхецiнай, пабег у кватэру; у палове дарогi прыпынiўся, стулiўшы вушы, замяўкаў на кплiвiцу, быццам успомнiўшы, што на яе пасьмешку трэба яму нечым адказаць. Варона, абыякава выслухаўшы неўдалоту, зьляцела ў разкарэжаную банку, у якой на ўсякi выпадак чуйна выглядваючы зь яе - нешта матлашыла.
      17
      Спакой парушыў Сьцяпану халерны аддзел у Бельску: аферай пры выкананьнi паслугаў насельнiцтву. Нашумеў там адзiн гаспадар, пiшучы лiст у варшаўскае тэлебачаньне.
      Сьцяпан зьбiраўся ў каманьдзiроўку туды злосны, як аса.
      - Усыпце вы тым лапухом, пане Сумленевiч, э, колькi ўлезе! - дазваляў яму старшыня. - Скажэце iм, што я даю, э, дваццаць чатыры гадзiны на выпраўленьне крыўды, учыненай iмi таму чалавеку... А зараз сядайце ды пiшэце адказ у рэдакцыю, тэлебачанцам.
      - Я-ж яшчэ нiкуды ня езьдзiў, пане старшыня, каб ужо адпiсваць.
      - Паедзеце. А адпiсаць у рэдакцыю, э, нам трэба зараз-жа. Неадкладнасьць у рэагаваньнi ўражвае, э, разумееце. Скаргу прызнаць правiльнай, але падкрэсьлiць яе, э, iнцыдэнтальны характар на фоне дасягненьняў нашага аддзелу...
      Сьцяпан перабiў старшынi:
      - Хто ведае, цi той гаспадар напэўна мае рацыю?
      - Напэўна цi не напэўна, э, упарцiцца нам ня варта ў гэтым... Не дай Бог, яны самi з рэдакцыi прыедуць туды, дык не такое будзе, э... Ну, давайце!
      - Перш, аднак, я паеду высьветлiць скаргу на месцы, пане старшыня.
      - Э... - ён працягла паглядзеў Сьцяпану ў вочы: аб чым з табою, сынок, гаварыць! Не адказаў яму на звычаёвае: "Да пабачэньня".
      Сумленевiч усё-ж не паехаў у Бельск: "Ён цваны, а я сiрата?! Склiкае, аказваецца, нараду кiраўнiчых працаўнiкоў аддзелаў i ня думае ён пра тое, што гэта дае мне нагоду высьветлiць так пастаўленую iм справу на месцы. Што яму там - Сумленевiч няхай сабе валэндаецца па вакзалах-прычалах..."
      Па тэлефоне Сьцяпан самазвана даў наказ бяльчанам: будзеце на нарадзе - з паперай лепш зойдзеце да мяне. Яны не зьдзiвiлiся.
      - Ну, паказвайце сваю чаўпасу, - гаварыў iм Сьцяпан, калi празь дзень зьявiлiся яны ў яго. - Хвалецеся, як гэта бляхаю пакрылi клуню гаспадару.
      - Вось, пане загадчык, наша дамова з гаспадаром на паслугу.
      - Ён задаволены вамi?
      - Ого, яшчэ як! - выскалiўся адказны ў тамашнiм аддзеле за разьвiцьцё паслугаў. - Паглядзеце, калi ласка, пратакол прыёмнай камiсii: падпiсаўся!
      - Дзе?
      - Во, тут, пане загадчык.
      - Не, дарагi, гаспадар падкаракулiў вам не фактычнае выкананьне работы, а толькi продаж вашым аддзелам бляхi яму. Так, брацец, - адсек адказному Сьцяпан: "Занадта далiкатнiчаў я тады зь iмi. Затанцуеце вы цяпер перада мною, быццам мядзьведзi ў цыганскiм цырку". - Бляха - дэфiцытны матэрыял, i вы атрымоўваеце надзелы яе, ведаеце дзеля чаго? А вы, - ён спэцыяльна ставiў нацiск на множны лiк, - прадаеце яе людзям, адначасова прымушаючы iх пацьвярджаць нязробленае вамi як зробленае...
      - Няпраўда! - умяшаўся прысутны пры размове дырэктар. - Ёсьць на тое дакуманты.
      - Можаце вы iмi... падцерцiся сабе! - ускiпеў Сьцяпан.
      - Вы ня верыце нам, пане загадчык?
      - Нi трохi!
      - На адным-жа возе едзем...
      - Вось таму й бачу я вас навылет.
      - Канкрэтна? - разьятрыўся на Сьцяпана дырэктар аддзелу. - Ну, канкрэтна?!
      - Ага... - падаў голас той ад паслугаў. Ён ужо апамятаўся.
      Сумленевiч запыкаўся. "Гляну я на iх i мяне адразу падымае. Што iм адказаць? Фармальнасьцi ў iх у поўным парадку. Як мне адступiцца назад?"
      - Паеду, сам пабачу я тую клуню, - лагодна сказаў ён iм. - Далёка будзе ў Вольку?
      - У Вольку?
      - Але.
      - Якую Вольку?
      - Ну, адкуль той гаспадар, - дадаў Сьцяпан, укладваючы паперы. Аўтобусам, рэйсавым, даеду я туды?
      - Ня ведаю, - заiкнуўся гэты цыбаты памочнiк дырэктара. - Хто яго ведае...
      - Скажэце мне: самi вы бачылi клуню таго гаспадара ў Вольцы? - цьвёрда запытаў ён iх: "Сьцяпан, ня падай духам!" - Ну, як?
      - Ну, - Сьцяпана раптам падтрымаў дырэктар i непрыхiльна заплюскаў вочкамi на свайго супрацоўнiка, быццам карцёжнiк, якому не падыйшла карта.
      Адказны за разьвiццё паслугаў аддзелу ў Бельску апусьцiў галаву.
      - Гэта ваш подпiс пад пратаколам? - не адступаўся ад яго Сьцяпан.
      - Ага.
      - I што вы падпiсалi?
      - Ну, што ты падпiсаў? - падступiўся да яго й дырэктар.
      Сьцяпана браў сьмех; ён сьцiскаў скiвiцы, бы праглынуўшы лiмон або кавалец квашанага агурка пасьля выпiтай чаркi.
      "Начальнiка даволi вывесьцi з уласнага габiнэту i ён пачынае паводзiць сябе бяспрыкладна жаласьлiва".
      Якi нiзкi ўзровень канфлiктаў у каапэратыве! Усё зводзiцца ў iх да грошай, як у прасьцяцкiм тлумачэньнi гiсторыi цывiлiзацыi.
      Прыпазьнiлiся разам на гульлiвую нараду. Сьцяпана клiкалi да сябе падхмеленыя прыяцелi, ажно аглядвалiся на iх адусюль...
      - Дарагiя сябры й прыяцелi! - устаў з прамовай дырэктар аднаго з аддзелаў, невядомы Сьцяпану. - Дазвольце мне выказаць сваю пераконанасьць у тым, што ня будзь нашага каханага старшынi на пасадзе старшынi, дык каапэратыўная праца ў нашым рэгiёне зусiм заняпала-б. I, вобразна кажучы, усе мы тут, як ёсьць, пайшлi-б у сьвет з жэбрамi! Правiльна гавару?
      - Правiльна! - крыкнулi яму хорам прысутныя ды запляскалi ў далонi. Давай, рэж праўдай!
      - Старшыня - няхай ён жыве нам сто гадоў i не памiрае! - так пакiраваў каапэратывам, што сёньня кожны з нас зможа пабудаваць сабе вiлу ды, упрыдатак, купiць аўта замежнай маркi, напрыклад, "Утурмусеў". У гэтым месцы дарэчы будзе прыгадаць нам i банальнае: умовай багацьця працаўнiкоў зьяўляецца багацьце iх кiраўнiкоў. Рыба гнiе ад галавы, кажуць. Я прапаную паправiць прымаўку: рыба расьце ад галавы!
      - Слушна! - узьнялася авацыя навокал. - Прэч зь перажыткамi ў прымаўках! крычалi ўсе. - Далоў крытыкаваньне! Вiтаем сiлу!
      - Стар-шы-ня! Стар-шы-ня! - узмацняўся энтузыязм на нарадзе. Ура-а-ааа!!!..
      - Няхай жыве курэўства! - рагатлiва крычалi Сьцяпану ў вуха п'яныя яго прыяцелi. - Ка-юк нам! Ка-юк усiм! Ха-ха-ха...
      - Цiха! - маргнуў iм Сьцяпан. Але яны, бы апантаныя, раўлi! Ён, доўга не чакаючы, перасеўся ад iх у канец залi, дзе пад сьцяною стаяла незанятае крэсельца. Аказалася яно без адной нагi; неяк прымасьцiўся на iм.
      - Цiха, сябры! - падняўся ў прэзыдыюме нарады старшыня. - Дайце сказаць, э, чалавеку.
      I публiка мёртва зацiхла.
      - Дасягненьнi каапэратыву, дарагiя прыяцелi, цяжка перабольшыць, нягледзячы на намаганьнi яго ворагаў, - працягваў сваё прамоўца. - Куды нi кiнь вокам, бачны адны рэзультаты. Возьмем, прыкладна, паказьнiкi пакражаў. У нашым аддзеле паменшалi яны ў трынаццаць разоў у параўнаньнi зь першымi гадамi. Ва ўсiм каапэратыве, несумненна, яшчэ больш... - далiкатнюсенька папiў ён вады з па-сучаснаму высокай шклянкi. - Або, хаця-б, пакрываньне клуняў гаспадаром. У гэтай дзялянцы паслугаў мы дабiлiся, проста, дасканалых вынiкаў, якiх нiдзе не пачуеш, i, адначасова, рэдкай каштоўнасьцi наватарскага падыходу да справы. Прысутныя добра ведаюць, пра што я гавару. Удалося нам, здавалася-б, немагчымае! Гаспадары, менавiта, самi крыюць свае клунi, каб толькi бляха была iм!..
      - Брава! Брава каапэратыўнаму вынаходнiцтву! Малайчына, дырэктар! - чулiся воклiчы.
      - Ня мне дзякуйце, дарагiя, але каханаму старшынi нашаму! Ён - наша галава й сярэдзiна. Тое, што я дасягнуў, адбылося з дабратворнага натхненьня ўсiмi шанаванага Шэфа. Такая, вось, шчырая праўда, - ён элегантным жэстам выцер хустачкай лоб. - Я буду блiзкi пачуцьцяў у нас усiх, калi скажу, што зьяўляюся, звычайна, сьмяцiнкай на сьвятой паперы зь iнструкцыямi, якiя атрымоўваем ад нашага мудрага кiраўнiцтва, узначаленага старшынёй!
      - Ура-а-ааа!!!
      Выступленьне зацягнулася.
      Шматлiкiя асобы пратэстацыйна зашумелi.
      Старшыня прыемна пачырванеўся.
      - Нiчога, э, ня зробiш, - азваўся ён у раптоўнай цiшынi.
      - Прашу й мне даць голас, - дамагаўся таксама бельскi дырэктар. - Я не дазволю на тое, каб iншыя ўсё выгаварылi й нiчога мне не засталося!
      - Калi ласка, э, - старшыня цёпла папрасiў яго выступiць.
      - Сёньня пачуў я тут важкiя словы, - набiраўся гэты разгону. - Здаўна я сумаваў па iх. Пэрыяд крывадушша ды махлярства ў каапэратыве, на шчасьце, беспаваротна мiнуў. Гэта быў няважны эпiзод у яго гiсторыi й, не павагаюся тут дадаць, у гiсторыi масаў, якiя вакол яго круцяцца, - бяльчанiн парабiў занатоўкi й зараз ён пасабляўся iмi. - Аднак-жа, каварныя недабойкi мiнулага добраахвотна не зыходзяць са сцэны нашых падзеяў. Не называючы прозьвiшчаў, ёсьць яны i ў васяродзьдзi каапэратыву. Скажу я больш: у яго кiраўнiцкiм апараце! - ён зьедлiва паглядзеў у бок Сумленевiча, наводзячы туды зацiкаўленыя позiркi iншых. - Каб не паўтарацца, скажу я вам коратка: ёсьць сiлы, якiя спрабоўваюць пярэчыць нашым дасягненьням. На жаль, я тут не махлюю. А калi я пацяшаюся, дык тым, што здаровая большасьць сваiм справядлiвым ботам растопча, бы жабу, кожнага таго, хто асьмелiцца процiдзейнiчаць натуральным законам грамадзкага руху наперад! Во, - ён усё-ж крышаньку боязна зiрнуў на Сьцяпана й, хуценька, на старшыню. - Мой папярэднiк упамiнаў тут прыклад з клунямi. Нам гэта, ня хвалячыся, ужо былое. Мы ў Бельску пайшлi далей! Будуем-жа асабнякi рукамi iх-жа будучых уласьнiкаў, дабiваючыся мiльённых прыбыткаў, звычайна, за нiшто, во! Распусьцiлi мы будаўнiча-рамонтныя брыгады зь iнжынерамi, якiх, дзякаваць Богу, чорт на хвасьце панёс... Прызнаем лёзунг: "Будуйцеся, людцы, самi!" Канец жартам. Даволi цярпелi мы ад розных патрабаваньняў...
      - Ах, як там бойка мазгуюць! - завiсьлiва ўздыхнуў лысы сусед Сьцяпана, працёршы акуляры, каб лепш бачыць захапiўшае яго. - Нам такога-б дырэктара, ах!..
      - I я прашу голасу! - вывiснуў нехта ў тлуме.
      - Па чарзе, э, сябры, па чарзе, - старшыня пастукаў алоўкам па шыйцы графiну з вадою. Нарада паслухала яго пазвоньваньня ў пачцiвым маўчаньнi. Ну, калi ласка, э, ты, - указаў ён на ахвотнага.
      - Дзякую, дарагi старшыня! - выскачыў указаны, бы прымаразак у ранiцу. Факт, што дазволена мне сёньня выказаць сваё слова, як-жа бяззначнае, як-жа нягоднае нават адной хвiлiны ўвагi каханага старшынi, факт гэты, так сказаць, векапомны мне, застанецца ў маёй памяцi назаўсёды, як вышэйшая праява агульначалавечай ласкi. Факт, безь якога немагчыма ўявiць маё далейшае разьвiцьцё, залатымi лiтарамi будзе запiсаны ў... у... гм, у...