Сьцяна (на белорусском языке)

Янович Сократ
Сьцяна (на белорусском языке)

      Сакрат Яновiч
      Сьцяна
      Раман
      У нашым калодзежы, у Каралёўшчыне, калiсьцi
      злавiлi дзiўнага шчупака - амаль бяз тулава ды
      зь вялiзнай галавою. Ён, вiдаць, рос у голадзе...
      (З успамiнаў Мацi)
      1
      Сьцяпан Сумленевiч глядзеў у вакно.
      Выпаў першы сьнег, i было сьветла, добра. Невысока кружылася птушка, голуб. Беляхцелi пярэстыя дахi складаў, пабудаваных на пустэчы, на якой, як казалi старыя людзi, знаходзiлiся могiлкi. На панадворку блiзкага будынку зграя дзяцей бiлася сьнежкамi й адтуль, час ад часу, даляталi вывiскi радасьцi.
      Сумленевiч, заклаўшы рукi за сьпiну, прайшоўся па пакоi, абмiнаючы вялiзны пiсьмовы стол, крэслы. Гэты сьнег доўга не паляжыць, мiжвольна думаў ён. Яшчэ - зарана. Будзе тапелiца, балота на тратуары. Стане iмгла, ад якой сонна й невыносна абыякава...
      Ён адчуваў сябе неспакойна. Першы раз ахапiла яго так моцнае пачуцьцё неспакою, якое - баяўся таго - было блiзкае страху. Не знаходзiў ён выразных прычынаў, якiя тлумачылi-б гэткi стан духу. Вышукоўваў адну прычыну, галоўную.
      Кiра, вядома, мела рацыю, калi ўчора наракала, што Сьцяпан рэдка бывае дома. Ён i сам зьдзiўлены тым, што яно, сапраўды, так ёсць. Прадумаўшы, дзень за днём, цэлы тыдзень, ён усьвядомiў сабе, што яго чамусьцi не прыхiляе да жонкi. Бачыў у ёй усяго нейкую цiхую прыстань пасьля турботнага дня, ня болей. Да ягонай сьвядомасьцi даходзiла гэта цяжка, як бы з натугай. Зь вялiкай неахвотай.
      Лагодныя вочы Кiры засмучона глядзелi на Сьцяпана. У iх было, можа, больш заклапочанасьцi... Гаварыла яна пра яго здароўе, пра тое, што ён крычыць праз сон, беспрытомна кiдаецца ў пасьцелi, пацее да ўмакрэласьцi. Прасiла, каб схадзiў да лекара. Яе жаночая мудрасьць у штодзённых справах нават прыгнявiла Сьцяпана, але ён прыкiнуўся дабрадушна-паслухмяным, паабяцаў ёй. Да лекара, фактычна, трэба яму пайсьцi: мо ў аўторак? Не, у сераду.
      Яна ня ведала пра забойства сакратаркi.
      Пры распазнаньнi трупа пачаўся ў яго галаўны боль, працяглы й тупы, якi ўжо колькi дзён не сьцiхае. Дзяўчына загiнула ва ўласнай кватэры, ля Выгодаўскай. Яе цела, аголенае й жахлiва пакалечанае, ляжала на атаманцы; з глыбока парэзаных грудзей пакрысе выцякала кроў; бзычэла агiдная зеленаватая муха. На падлозе, на крэслах i на гасьцiнна застаўленым стале цяляпалiся шматкi адзеньня; дзяўчыну згвалцiлi. Яна, напэўна, баранiлася, што разьлютавала бандытаў - iх было трох. Капiтан дапускае, што, прынамсi, адзiн зь iх быў добра знаёмы ёй. Сьцяпан ня чуў пра тое, цi ў сакратаркi быў жанiх.
      Была яна, несумненна, прыгожай. I даволi iнтэлiгентнай. Прытым - бойкай, такой борздай у дзеяньнi, трошкi нэрвовай. Якраз адпаведнай для свае працы. Кiра - калi параўноваць - усяго мiлая кабетка, i нiчога больш. "У такой сытуацыi яны зрабiлi-б зь ёю, што захацелi-б, i яна засталася-б жывою", Сумленевiч з прыкрасьцю падумаў пра жонку.
      Ён чакаў вiзыту капiтана. Патрэбна дакладна расказаць яму, што ведаў пра нябожчыцу. Парабiў сабе занатоўкi: няшмат. Мала мог паведамiць сьледчаму. Калi чалавек жыве, дык, здаецца, вядома нам пра яго амаль усё. Толькi потым аказваецца, што ведалi мы пра дробязi, пра пылiнкi ад iснаваньня, якое згасла. У Сумленевiча зараз склалася падазрэньне, што сакратарка спэкулявала. Некалькi разоў, бадай, тры, ён незнарокам пачуў яе размовы па тэлефоне, якiя запамяталiся яму не сваёй двухзначнасьцю або наiўнай зашыфраванасьцю, але настойлiвым старгоўваньнем чагосьцi. Досыць сварлiвыя размовы. Ён пакутлiва намагаўся ўспомнiць iх зьмест.
      Ён наўрад цi зможа дапамагчы капiтану ў разблытаньнi гэтай справы. Гутарка зь iм зойме яму час, працягнецца да вечара, i Кiра скажа, прывiтаўшы мужа ў дзьвярох кватэры: "Хадзi есьцi".
      Вiзыт капiтана й злосьць Кiры будуць дзьвюма справамi, якiя вырашаць пра зьмест i настрой сёньняшняга дня. Мо й няма сэнсу гаварыць пра гэта, але дзень арганiзоўваюць пераважна дзьве справы, часам значныя. Як бель i чэрнь. Адчуваньне стомы зьнiкне ў Сумленевiча позьнiм вечарам, недзе пасьля дзевятай гадзiны, калi жонка, задрамаўшы перад тэлевiзарам, прачнецца ад прахалоды й загаворыць пра тое, што час кладавiцца спаць. Гэта выклiча ў iм грымасу пратэсту, маўклiвага, стоенага ў сабе. Яму тады захочацца папрацаваць, прадумаць заўтрашнi дзень, i ён доўга ня зможа заснуць; Кiра, iншы раз, храпе, праўда, няголасна, можна сказаць, далiкатна. На заслоненым акне мiгцiць барвовае зарыва вулiчнага нэону, замацаванага на шчыце суседняга будынку. Блiскi ад яго чамусьцi нагадваюць пацешлiвую бегатню хлопцаў i дзяўчатаў на беразе рэчкi, у якой купаюцца яны перад захадам сонца ў летнi адвячорак. Уяўленьне таго дае супакой i, не iнакш, таму яно прыемнае - асаблiва калi забрэша сабачаня, зь якiм Кульгавая Зоська, мацi пачынаючай прастытуткi, выходзiць на двор.
      Вельмi добра, што Кiра не здагадваецца пра няшчасце, якiм вымушаны, няхай сабе й часткова, займацца Сьцяпан. Ён упэўнены ў тым, што за яе словамi зацiкаўленьня й спачуваньня штораз блiжэй хавалася-б падазронасьць. Тое надта няўлоўнае чуцьцё недаверу, якое называюць, хiба залiшне, падазронасьцю, як быццам першую прыступку назваць цэлай лесьвiцай.
      Капiтан не зьявiўся ў дамоўленую гадзiну, спазьнiўся; ён колькi хвiлiнаў наракаў на недахоп часу, на звалку работы, i заўзята гладзiў парадчэлыя валасы, якiя па-кавалерску ўпрыгожвалi ягоны высокi лоб. Сумленевiч, не чакаючы, пачаў яму расказваць. Сьледчы выслухаў яго даволi безуважлiва й папрасiў характарыстыку - як гэта сказаў ён - нарыс псыхалягiчнага партрэту нябожчыцы. Размова атрымалася нецiкавай.
      - Ну, хоць раз вярнуўся ты дамоў як чалавек, - гаварыла Кiра, рыхтуючы абед. Сьцяпан мыў рукi ва ўмывальнiку; намочаным ручнiком нацiраў карак, каб пазбыцца мiгрэны. Ня слухаў жонкi, надакучлiва дбайнай пра яго, i нават пашкадаваў таго пачуцьця задаволенасьцi, зь якiм iшоў з працы. Нёс дахаты гэтую сваю выпадковую пунктуальнасьць, бы падарунак для Кiры. Яна, усё-такi, старэе... - Цi ты, Сьцёпа, яшчэ любiш мяне? - яна выключыла полымя газу пад патэльняй, на якой смажылiся катлеты. Не азiрнулася. - Цi я патрэбная табе?
      - Ты, Кiра, лепш дай мне есьцi, - паморшчыўся Сьцяпан. - Давай мы паабедаем, - ён сеў за супрацьлеглы канец стала. Яму хацелася есьцi, i ён таму баяўся, каб ня выбухнуць злосьцю.
      "Чорт падкусiў мяне купiць касьцюм!" - нездаволена падумаў пра пiнжак, якi выдаўся яму цяжкiм i нязграбным. (Набыты за танную цану ў "Цэнтралi".)
      - Падсмажыць цыбульку, Сьцёпа? - Кiра быццам раздумала сказаць Сьцяпану важнейшае.
      - Нашто? Сядай, урэшце, - ён узяўся нарэзаць хлеба. - Пакуль насмажыш цыбулi, дык усё выстыне, - лусты крышылiся яму, пачарсьцвелыя.
      Маўклiва паабедалi. Ён азваўся толькi раз. ("Кiра - зноў забуду сказаць табе - трэба пападлiваць вазонiкi на акне, цёплай вадою, каб карэньчыкi не пагнiлi...")
      Потым пагаварылi спакайней.
      - Што чуваць, Сьцёпа, на працы?
      - Нiчога асаблiвага: бавiм час да вечара...
      - Ты, бачу, чамусьцi не ў гуморы.
      - Хто яго ведае... Нейкая стома напала на мяне.
      - Мала сьпiш: трэба мiнiмум восем гадзiнаў, Сьцёпа.
      - Трэба.
      - Зноў прасядзiш паўночы..
      - Не прасяджу...
      - Так далей нельга, Сьцёпа.
      - Чаго нельга, Кiра?
      - Сьцёпа, чаму ты ня слухаеш мяне? - у яе памутнеў голас. - Зачыняесься ў кухнi ды сядзiш у ёй да раньня.
      - Не да раньня, Кiра. Часам, здарыцца, да адзiнаццатай... - Гэта была няпраўда. Ён ужо колькi месяцаў кладавiўся спаць пасьля дванаццатай. (Яму, звычайна, ня спалася.)
      Вярнуўшыся дамоў, ён з улюбёнасьцю наводзiў парадкi ў пакоях. Зьбiраў, рукамi, сьмяцiнкi на дыванах, сьцiраў шматкаю пыл з падлогi й парэнчаў фатэляў, перавешваў адзеньне ў шафах, чысьцiў абутак, мыў пасуду й гаршкi, дапамагаў Кiры ў гатаваньнi абеду, калi яна не пасьпявала зь iм на час, хадзiў у склеп па бульбу й моркву (тамака ён, а як-жа, даводзiў да геамэтрычнага ладу на палiцах са слоiкамi павiдлаў i бутэлькамi самаробнага вiна), выносiў сьмецьце. Снаваў зь цяжкай задумёнасьцю, а калi гаварыў, дык пра глупствы. Кiра не прыкмячала таго, што Сьцяпан нечым заклапочаны...
      Сумленевiч падумваў аб тым, цi ня лепш было-б яму зьмянiць месца працы.
      Прадчуваў: роздумы зьяўляюцца пастановай. Хаця-б таму, што выклiкалi яны ў iм супакоенасьць або й захапленьне, ад якога ўставаў ён са звычнага крэсла й хадзiў з кута ў кут. Патрэбна было яму вышукаць прычыну, апраўданьне... Не знаходзiў яе. Яго шанавалi, супрацоўнiкi й начальства, як ураўнаважанага чалавека, якi здолее знайсьцi выйсьце з кожнай, здавалася-б, бязвыхаднай сытуацыi; як таго, якi не падвядзе. Называлi Сумленевiча сапраўдным камунiстам, пакеплiваючы, бо ён не зьяўляўся членам парты!...
      2
      Штосьцi ня ладзiлася ў Сумленевiча. У сераду, пад канец дня, яму званiў капiтан. Забойства сакратаркi, калi думаў аб iм, навейвала на Сумленевiча сум, ад якога ён страчваў здольнасьць штокольвек разумець. Гэта было неяк падобнае да задуманых iм пошукаў новай працы. Невытлумачальнае спараджала якоесьцi адранцьвеньне, тупую, быццам зубны боль, дрымоту.
      Кадравiк прыйшоў з кандыдаткай на сакратарку. Не прыглядаючыся да яе, Сьцяпан падумаў, што сьмерць можа быць i радасьцю... Стаяла перад iм жанчына рэдкай прыгажосьцi, бадай, маладзiца, якой жадалася мець свае грошы, чаго, зрэшты, яна не затойвала.
      - Сядайце, калi ласка, - сказаў ён. I кадравiк, з гатоўлiвасьцю задаволенага мужа, паўтарыў ёй словы Сьцяпана, паказваючы на мяккае крэсла ля пiсьмовага стала. Пачакаў, пакуль яна сядзе. - Вы хочаце працаваць у нас? - яе прыгажосьць не дазволiла Сьцяпану глядзець ёй у вочы. "Прыгажосьць у Нiны была прыгажосьцю нахабнай i, мабыць, таму не прыкмячалася яе", - адзначыў за нябожчыцай. - У вас ёсьць вопыт такой працы?
      - Гэта першая мая праца, - сказала яна й прыплюшчыла вочы; яе доўгiя вейкi прытаiлiся.
      Сумленевiч запытальна паглядзеў на кадравiка, на мiг.
      - Панi закончыла школу адмiнiстрацыi, - кадравiк падсунуў Сьцяпану паперы. - Часткова завочна...
      - Пасьля таго, як выйшла замуж, - дапоўнiла яна. Ёй чамусьцi было прыкра. - Фактычна, дык усяго апошнiя паўтара года...
      "I гэтую заб'юць!" - кальнула Сьцяпану недарэчнае.
      - Вось тут пазначана, - кадравiк пахiлiўся над iндэксам. (На халеру гэты iндэкс?!) - Адзiн год i няцэлых сем месяцаў, - ад яго кучмы ўдарыла ў нос кiслым потам нямытай галавы.
      - Добра, пабачым. Запоўнiце пэрсанальную анкету.
      Кадравiк пайшоў зь ёю, забiраючы рассыпаны стосiк яе дакументаў, звычайных i аздобленых, якiя нешта пасьведчваюць, уверагоднiваюць перад чужымi.
      Новае месца працы. Што-б гэта абазначала, як назва задумлiвасьцi Сьцяпана Сумленевiча?
      Бачыў ён Кiру, яе патлусьцелыя шчокi й нязоркi пагляд. Яна ўставала перад шостай гадзiнай ранiцы й марудна апраналася, шахацела цэляфанавымi торбамi, у якiя клала панчохi; (Сьцяпан злосна пераварочваўся на другi бок.) Абуўшыся, раз-пораз забягала ў спальню, зноў чагосьцi; чуўся глухi стукат яе абцасаў на дыване. Скрыпелi дзьверы шафы з адзеньнем, зьвягалi вешалкi. Усе гэтыя гукi ўяўлялiся Сьцяпану разам з пахамi згатаванага малака, харашуткiх булачак, масла ў пасоленай вадзе... Сьнедалi каля паловы сёмай, спакойна й без апэтыту. Ён з палёгкай уставаў з-за стала, рабiўся пасьпешлiвым ад раптоўнай нецярплiвасьцi апынуцца на працы. (Кiра рэагавала на гэтую пасьпешлiвасьць.)
      - Кiра, я не магу знайсьцi рукавiцаў, - ён, мокрыя цi сухiя, засоўваў iх у кiшэнi палiто.
      - Сохнуць у ванным, - яна, пераважна, тады пачынала злавацца.
      - Ага, - палохаўся ён падсьвядомым, ранiшнiм страхам: "Праз халерныя рукавiцы ў нас можа дайсьцi да разводу!"
      Кiра бралася мыць пасуду. Сьцяпан цалаваў яе ў вушка й выходзiў з кватэры. Ад яго пацалунку яна як бы прысядала... У закутку, памiж абагравальнiкам i акном, павук снаваў сваё накшталт мiнiяцюрнай антэны. Дзiўны павук, якога хацелася клiкаць "Васькам".
      - Зь мяне, Сьцёпанька, нядобрая жонка i благая гаспадыня, - аднойчы сказала яна.
      - Табою, як жонкай, я цалкам задаволены; ну, а як гаспадыняй - скажу табе - я да непрыстойнасьцi захоплены! - адказаў ён, прыжмурыўшыся ва ўсьмешцы. Такую горбу аладак, i так смакавiтых, магла напячы толькi мая Кiра. Толькi яна!
      - Знайдзi мне працу, - Кiра нi трохi не жартавала. - Хоць абы-якую й абы-дзе...
      - Мала табе, Кiрачка, працы дома? - ён штосьцi прадчуваў. - Ого, зажадалася падвойную плату мець...
      - Я, Сьцёпа, не жартую.
      - Бачу, Кiра. Бачу...
      Нешта сарвалася ў iм; не стрымаў ён нагрузкi дня, вельмi нэрвовага дня, i сказаў ёй, праўда, залiшне па-грубiянску, многае, чаго, зрэшты, не шкадуе й па сёньня. Добра, Кiранька, я пашукаю табе працу. Не, не ў сваёй установе, бо гэта зашкодзiла-б табе, ты не магла-б узвышацца на службе: муж i жонка ня могуць быць адначасова важнымi. Ведаеш, Кiрушка, знайду табе я месьцейка ў фiрме з разумным дырэктарам. Думаю, ты не супраць таго, каб працаваць пад кiраўнiцтвам разумных... Але няхай табе, мая ты Кiрулька, не здаецца, што iнтэлiгентнасьць у чалавеку зьяўляецца нечым пажыцьцёвым. Асаблiва - у дырэктароў! Твой першы пэрыяд штатнай працы прамiне, ну, быццам мядовы месяц: у цябе, напэўна, знойдзецца шмат жаданьня выконваць свае абавязкi выключна добра, а ў дырэктара-ж - разумець цябе й дапамагаць. I так яно, фактычна, будзе. Неўзабаве ты, Кiраня маё, пойдзеш далей i тады сутыкнесься зь незразумелым: удасканальваньне працы, значыць, i фiрмы, акажацца шкодным ёй... Дырэктар растлумачыць гэта па-свойму. Не паслухаесься яго - пазвонiць табе аднаго дня, па ўнутраным тэлефоне (ты пазнаеш яго па голасе!), i скажа прыблiзна наступнае: "Вы перастаньце пiсаць i вазьмiцеся за працу!" Ён выключыцца, пакуль ты, Кiрушка, пасьпееш разявiць роцiк, а прытым падумаць: "Што здарылася? Заўсёды гаварыў ён да мяне: панi Кiра! Гэта жарт. Хтосьцi, у каго голас падобны да дырэктаравага, пажартаваў i рагоча сабе ў каторымсьцi пакоi дырэкцыi..." Як-жа бяз дурняў жыць на сьвеце? Бяз дурняў - панура, сказала-б пабочная асоба наконт твайго канфлiкту з шэфам. Ты, вядома, дурнем палiчыш дырэктара; нейкая рацыя ў гэтым будзе. Ды ўся справа ў тым, Кiрушачка, што кiраваньне даверанымi iнтарэсамi, як кожная штатная праца, мае абмежаваны характар. Таму, панi Кiра, у нашых умовах, нашай фiрмы й суседняй, той, хто перарос даручаныя яму заданьнi, можа зрабiць, па праўдзе кажучы, адзiн крок: альбо пашукаць сабе iншую, болей адпаведную, працу, альбо заняцца бурлiвай грамадзкай дзейнасьцю (найлепш - далёка ад радзiмага асяродзьдзя). Заўваж, дарагая, што, застаючыся хатняй гаспадыняй, ты не прымушаная ступiць таго кроку. Усякая твая iнiцыятыва, накiраваная на ўмацаваньне хатняй фiрмы й яе ўдасканальваньне, будзе вiтацца доўгiмi, працяглымi, нямоўкнымi н авацыйнымi воплескамi з боку iнтарэсаў, якiя ты баронiш, гэта значыць, з майго боку. Ясная справа, да таго часу, пакуль не павырастаюць нашы дзецi, якiх ня маем, але яны - я ўпэўнены ў тым! - будуць; дарослыя дзецi, як слушна здагадваесься, рашучым чынам абмяжуюць тваю барацьбу за разьвiцьцё iнтарэсаў, натуральна, усё больш супярэчных зь iхнiмi, нам дзiўнымi...
      Кiра маўчала.
      Яна ў той вечар наогул не азвалася словам. Выйшла з кухнi ў пакой гаворка адбывалася ў кухнi, за абедам - напахнёны сьвежымi кветкамi, i там глядзела тэлевiзiйную праграму. Сьцяпан прыхiнуўся да акна, таго самага, ля якога ў зiмовую пору ажыў павук, i прыглядаўся да вулiчнага руху. Ён любiў наглядаць за паводзiнамi пешаходаў i машынаў, знаходзячы ў гэтым яснасьць сваiм думкам. Кiра, калiсьцi застаўшы яго пад час такiх назiраньняў, спужалася. Здарылася што? Га? Кажаш, нiчога... Дык чаго глядзiш туды, што? Нехта сочыць за нашай кватэрай? Нiхто, кажаш, ня сочыць... Ну, што цiкавага ты ўгледзеў там? Адыйдзi ад акна, бо суседзi падумаюць, што мы - пляткары, цiкуны языкiя, гультаi! Што? Так могуць думаць у вёсцы? А Беласток - горад?
      У Сьцяпана Сумленевiча нараджалася крыўдаваньне на жонку. Гэтае пачуцьцё яшчэ ў iм не ўстаялася, i можна было-б пазбыцца яго. Але ён ня вельмi хацеў таго.
      Сам аб тым ня ведаючы, ён iмкнуўся пакрыўдзiць Кiру. Ня раз будучы сам пакрыўджаным, ён знаходзiў палёгку ў сварлiвай гутарцы зь ёю, у тым, каб давесьцi яе да разгубленасьцi, пужлiвай няўпэўненасьцi. Такое й было ягонае крыўдаваньне: пакрыўдзiць таго, хто адчуваў гэтаксама, як ён.
      3
      Сумленевiч быў блiзкi зразумець тое, менавiта, у час водпуску, сонечнага, праведзенага ў кэмпiнгу каля возера. Кiра, высьвежаная бесклапоцьцем, з аднолькавай сымпатыяй адносiлася да жанчынаў i мужчынаў. Яна нават папрасiла ў Сьцяпана прабачэньня за некалi ўчыненую яму вымову: "Я, Сьцёпачка, думала, што ты заляцаесься да чужых... Разумею, дурная, што быць да кагосьцi мiлым не заўсёды зьяўляецца пазнакаю чагосьцi iншага... Прабач, Сьцяпулёк!" Пацалавала яго: спачатку ў шчаку. Перажылi яны тады цудоўную ноч каханьня, пасьля якой ледзь пасьпелi на абед у прыазёрнай сталоўцы. "Ты абдымаў мяне ў сьне", шаптала Кiра, каштуючы гарачы суп. I ад гэтых яе словаў успомнiлася яму, што меў страшэнны сон. Кiра, адна, сядзела ў палатняным крэселцы на ганачку домiку й - гэта зьдзiвiла Сьцяпана найбольш - курыла зьверабойныя папяросiны даўняга вырабу; яна заклала нагу на нагу, чаго, таксама, нiколi не рабiла. Навокал трымцела гарачыня й пахлi смалою сосны. З суседняга домiку выйшаў франт з вусiкамi, зграбны ды загарэлы, у штонiках калiфарнiйскай кройкi. Кiра павабiла яго пальцам, сказала: хадзi. Расьсьмяялася поўным зубоў ротам, агледзелася, устала, падняла рукi й працягнулася, быццам кошка, гiдлiва адкiнуўшы ў бок папяросу. Вусiк - так назваў франта Сьцяпан - выпнуў грудзi, паказваючы мускулы, ад якiх блiшчэла сiлаю. Ну, хадзi хутчэй, няма часу, панукала яго Кiра, узяўшыся расшчэмленымi пальцамi за свае набрынялыя грудзi. Той прагна глядзеў на Кiру й не разумеў яе або баяўся. У цябе муж, прамармытаў ён, i Сьцяпану гэта спадабалася. Таму нам трэба хуценька, яна клiкала яго ў домiк, у якiм яны абое неўзабаве зачынiлiся; цераз ваконца вылецеў пакамечаны Кiрын купальнiк. Сьцяпан бегаў вакол, i не ўдавалася яму закрычаць... Дзьверы, тонкiя й скрыплiвыя, расчынiлiся, i зь iх выбег, голы, той-жа Вусiк, а за iм Кiра, пра якую цяжка было сказаць, што яна выгледзела засаромленай, хоць яе твар аказаўся заслонены вялiзным саламяным капялюхам, процiсонечным, мэксыканскай формы, з бруднай стужкай сiняга колеру. Ляпаючы далонямi па сваiх незагарэлых азадках, яна прасiла Вусiка, якi на хвiлю прыпынiўся: скажы суседу, каб i ён хуценька йшоў да мяне. Павярнулася, засьмяялася да Сьцяпана, хiба каб прыхаваць гэтым сваю зьбянтэжанасьць, i далiкатненька скокнула ў домiк. Сьцяпану, урэшце, удалося схапiць рукою за клямку...
      "Ты абдымаў мяне..."
      Абедалi паволi й дакладна; яны папрасiлi дабаўку (хлеба Сьцяпан прынёс зь нiкiм не занятага стала). Пахла воднай прасторай i селядцамi... Сьцяпан успомнiў, што ў фiзычнае каханьне з жонкай ён уяўляе сабе iншых жаданых... Гэта так! Кiра, вядома, не павiнна ведаць аб гэтым зусiм не таму, што ўсё закончылася-б непрыемнасьцю; ён ня здолеў-бы вытлумачыць, што, магчыма, у ёй, мiлай Кiры, знаходзiць тое лепшае, чым надзеленыя знаёмыя яму жанчыны. Больш таго - ён не супроць падобнага i ў яе... Не, нельга расказаць ёй сну зразумее яго проста.
      4
      "Адносiны памiж мужчынам i жанчынаю - самае галоўнае, самае элемэнтарнае..." - новая сакратарка адносiлася да Сьцяпана Сумленевiча зь беспамылковай ветлiвасьцю й гэта падалося яму крыху ненармальным. Ён дыктаваў ёй у пратакол формулы пастановаў управы; старшыня, перад выездам у мiнiстэрства, папрасiў менавiта яго пакiраваць пасяджэньнем, зрэшты, чарговым i малаважным. Я вас вельмi прашу, гаварыў старшыня... Я, ведаеце, ня быў падрыхтаваны на такую просьбу, адказваў яму Сумленевiч, маючы на ўвазе тое, што ва ўправе не займаў ён нiякага становiшча, зьяўляўся бесфункцыянерным членам. Вы самi дасканала разумееце, чаго варты мой намесьнiк, наракаў старшыня. Прыкра будзе, пане старшыня. Няхай гэта iм будзе прыкра, пане Сумленевiч. Усё-такi, пане старшыня... Я ўсё бяру на сябе. Старшыня дадаў: дзейнiчаць - гэта тое-ж, што ўчыняць людзей разумнейшымi. (Запрапанаваў выпiць па чарцы каньяку.)
      Пачуўшы слова "дзейнiчаць", Сьцяпан Сумленевiч пацёр далоняй карак: па нутры прабег яму халадок, бы дакрануўшыся да нечага невядомага. Ён любiў паўтараць, што чалавек столькi варты, колькi зможа паўплываць на рэчаiснасьць, на яе зьмену да лепшага. Выслухоўвалi яго няўважлiва, асаблiва малодшыя, тыя, каму цяжка быць няшчырым. Слухачом вузелi вочы, брала iх на пазяханьне й праяўлялi яны абражальную зацiкаўленасьць нейкай дробязьзю, сьцiральнай гумкай, пашчэрблiнкамi на ёй.
      Яго аглушваў гнеў.
      - Сваiмi словамi, гэтымi гутаркамi, Сьцяпанка, крыўдзiш людзей, - аднойчы сказала Кiра, перабiваючы яму.
      - Як гэта, Кiра?
      - Ты, звычайна, маеш жаль да ўсiх за тое, што яны ня роўня табе. Хочаш, каб людзi былi падобныя да цябе. Злуесься, калi хто аказваецца горшы або й няўмекаваты. Нiкога не шануеш.
      - Кiра! Я, здаецца, нiкому не сказаў благога слова...
      - Ня толькi дрэннае слова абражае.
      У Кiры былi свае прычыны дзеля таго, каб так гаварыць. I, як гэта памiж iмi здаралася, выкарыстоўвала яна першую нагоду, каб вылiць набалелае, змоўчанае; выпеставала iдэал жыцьця, пабудаваны з выкрытых памылак Сьцяпана. У прынцыпе - вельмi жаночы, падрабязны.
      Сьцяпан, зь некаторым перапалохам, слухаў i глядзеў на яе.
      Намер пашукаць сабе iншую працу, iншае асяродзьдзе, успрымаў ён як сьвядома адкiнутую спробу самагубства, якое ўяўлялася яму як павешаньне ў пятлi, замацаванай на круку, паiржавелым, але няўломным, што ў дзяцiнстве ён бачыў у сьцяне хлеўчыка; тады чаплялi на iм зарэзаную авечку, прывезеную зь вёскi; сьвежавалi яе.
      Той хлеўчык, пахiлы, у прыгарадным заплоцьцi, прэтэнцыёзна накрыты чырвонай чарапiцай, на якой узiмку навiсалi курганiкi сьнегу, надакучлiва ўспамiнаўся Сьцяпану праз усё пасяджэньне ўправы; ён правёў яго па просьбе старшынi. Не было спрэчак над пытаньнямi, якiя ён ставiў пад развагу. Намесьнiк старшынi згодлiва кiваў галавою; ён вырысоўваў на пачку запалак тлустыя выкрутасы накшталт галавы мужчыны з вусамi. Калi, быццам зосну, ужо ўставалi з-за стала, нехта сказаў, што гэтая нарада была самай кароткай. Сьцяпана зьдзiвiла не заўвага, прыхiльная яму, але радаснае значэньне выказанага.
      "Нашто я згадзiўся правесьцi пасяджэньне ўправы?"
      Зручным яму выйсьцем з узьнiклага становiшча было-б выехаць у адпачынак, на тыдзень i бяз Кiры. Ранiшнiм аўтобусам, сiнiм i запыленым, якi - праз дзьве гадзiны - спыняецца ў маладняку. На панадворку ён застаў-бы палахлiвую гаспадыню, небясьпечна прыгожую, пра якую чуў вельмi зласьлiвае, што яна зьяўляецца дзiцём вайны, народжаным пасьля згвалтаваньня салдатамi яе маткi... Купiўшы малака, Сьцяпан накiраваўся-б сьцяжынаю ў ягадную далiнку, за якою цямнее ў ельнiку кiмсьцi недакончаная вiла, панурае страшыдла, што нагадвае сваiм выглядам разбураную цэркаўку. Сьцяжынка даходзiць да затокi Сiвай Чаплi; кожнай затоцы тут Сьцяпан даў iмя, расьсьмяшаючы гэтым Кiру. Яна, калi сьмяецца, выглядае незвычайна панаднай. У такую хвiлiну, калi ён глядзiць на яе, усю заплаканую ад усьцешанасьцi, узнаўляецца ў ягонай памяцi франтавая стралянiна, выбухi снарадаў, шлёнская гаворка нямецкiх аўтаматчыкаў, iх закасаныя па локцi рукавы, пабiтыя савецкiя палонныя (на выгане, у лiпеньскую сьпёку), схаваныя ад марадзёраў у малiньнiку дзяўчаты ды маладзiцы, пажар на загуменьнi, вывалачаная артылерыстамi суседава дачка (здаецца, Зося), малiтвы мацярок i, па-над крыкам, жахлiвая навiна: "Не плач, матко, праз два тыднi будзем у Москаў!"
      Уласна кажучы, ён штосьцi страцiў, праводзячы пасяджэньне ўправы.
      - Чаго, Сьцяпанка, не разумееш?
      - Мне, Кiрачка, ясна.
      - Не, мой галубок, ты чагосьцi не разумееш!
      - Калi мышцы добра жывецца, трэба выкiнуць яе на мароз. Схапiць за хвосьцiк - i, выбегшы зь ёю на балькон, шпурнуць у гурбу сьнегу, найлепш на вiдавоку кошкi...
      - Неразумна ты жартуеш.
      - Самая разумная - размова аб сьмерцi.
      - Не засмучай мяне.
      - Няма болей глыбокага пачуцьця, чымсьцi смутак.
      - Табе нядобра са мною?
      - Радасьць лiчу я тым асаблiвым няшчасьцем, якога чалавек сабе не ўсьведамляе. Таму не люблю сьмеху, бо ад яго падымаюцца мне валасы, - Сьцяпан пагладзiў палыселую галаву, памкнуўшыся такiм чынам разьвесялiць жонку; ён зайшоў задалёка.
      Кiра расчынiла шафу з адзеньнем i дастала адтуль сьвiтар.
      - Я павiнна зарабляць, - сказала яна.
      - Грошы - апошняе, пра што можам гаварыць, Кiра, - ён чакаў, пакуль яна нацягне на сябе сьвiтар, карычневы: "Яна дрыжыць!" - Чаму ты хочаш працаваць? Баiсься за сваю квалiфiкацыю?
      - Грошы ўводзяць гармонiю ў жыцьцё.
      - Што ты хочаш гэтым сказаць?
      - Табе няясна?
      - Гарманiзацыяй жыцьця займалася дзевятнаццатае стагодзьдзе, ствараючы закончаныя тэорыi й... раманы, якiя ты, Кiрачка, з захапленьнем чытаеш. Мы, сто гадоў пасьля, ведаем, што гэта была iлюзiя. Табе ясна?
      - Пачастую цябе, Сьцяпулёк, чорнай кавай. Яна праясьняе розум, - Кiра выйшла ў кухню, уключыла газавую плiту й паставiла чайнiк.
      - Дзякую, Кiра. З прыемнасьцю пап'ю.
      - Мiла пачуць, калi мужчына праяўляе ўдзячнасьць жанчыне, якая, гэта слушна заўважыў ты, - яшчэ не абтрэсла зь сябе шалупiньне мiнулай...
      - Кiра, - ён перабiў ёй, - я не хацеў абражаць цябе.
      - Я, хiба, абразiлася?
      - А цi не?
      - Сьцёпа, - са знарочнай упартасьцю. - Памiж намi адбыўся паядынак.
      - Спадзяюся, нiхто ня выйграў...
      - Так яно, сапраўды, i ёсць.
      - То-ж... - паступова ён абцiхаў. Учытваўся ў забыты тыднёвiк, знаходзячы ў iм блiзкiя да праўды здагадкi. Сёе-тое цытаваў. Другi дзень запар крапаў дождж, цубанiў па блясе. Як напамiнак часу.
      Перамова з Кiрай не спадабалася яму: хутчэй за ўсё iншасказальнасьцю, чымсьцi начытаным. Адкуль i ўзялося ў яе такое? Памiж iмi даўно, тады, мела месца нядобрае; яно непапраўна разьдзяляе iх. Як струменьчык вады, якi размывае гару, утвараючы спачатку раўчук, што разьдзяляе нешта напалову. У iх жыцьцi ўзьнiкала западзiна й адчувалiся павевы чужога. Сьцяпан зьбiраўся прадумаць тое здарэньне, так i не дабiўшыся ад сябе неабходнай настойлiвасьцi.
      Яго займалi справы. Пастаянна ўзьнiкалi цяжкасьцi на працы; быў нават выпадак, калi ён пазванiў у высокапастаўленцкi габiнэт з просьбай аб гутарцы. Сiплы голас у тэлефоннай трубцы пазнаў Сумленевiча, i гэта зьбянтэжыла яго; вiдавочна, размаўляў з колiшнiм знаёмым, ад якога, вядома, ня мог чакаць нiчога добрага. Сумленевiчу запрапанаваў ён пазванiць яму праз тыдзень, у аўторак а дзевятай гадзiне. Не, няма сэнсу, цiха вырашыў Сьцяпан. Сутыкненьне ягонае са старшынёй прыгасла, угладзiлася, i тая тэлефонная размова асела ў Сьцяпане прыкладной прымаўкай: "Сем разоў адмерай, пакуль раз адрэжаш". Ён не захапляўся народнай мудрасьцю; ведаў зь яе сёе-тое, пераважна - бяз сувязi.
      5
      Да сутыкненьня Сьцяпана са старшынёю, гэта так, дайшло неяк нечакана й - з далечынi лепей вiдаць - цалкам беспатрэбна. Паспрачалiся яны памiж сабою за дробязь, пра якую абодва ўжо даўно забылiся. Не ў ёй, аднак-жа, сутнасьць падзеi. (Няма дыму без агню.) Старшыня, заслужаны й стары чалавек, доўга сядзеў на адной пасадзе. Хтосьцi першым сказаў гэта; той кучаравы член управы, якi надарэмна намагаўся ўзначалiць аддзел - дзесьцi пад Беластокам, блiзка. Ён выказаў тое, маючы на ўвазе канкрэтнае. Атрымалася з таго праўда агульнага значэньня - iначай, Сьцяпан не запамятаў-бы яе. Зрэшты, памятаецца важнае сабе. Верыцца або ня верыцца. Чытаць або слухаць пра кагосьцi, як пра доўгагадовага ды знакамiтага - што й казаць - дзiўна! Хоць - усё адноснае, падпарадкаванае адзiнкаваму, iндывiдуалiзацыi.
      Тым ня менш, у выпадку старшынi няма падставаў для гэткiх ваганьняў. Няма за што... Ён старанна ходзiць на працу, iншы раз на гадзiну раней можна пабачыць яго ў габiнэце, пахiленага над падшыўкамi папераў, са стомленым тварам (у яго, магчыма, хворы страўнiк). Наведнiкаў прыймае - а iх шмат - зь ветлiвасьцю; на прывiтаньне выходзiць ён з-за пiсьмовага стала, абкружанага падковай кнiжных палiцаў, i запрашае сесьцi ў вадзiн з фатэляў пад пальмай "фэнiкс". Нярэдка загадвае ён сакратарцы нарыхтаваць дзеля гэтага па шклянцы гарбаты; паводзiць сябе непрымушона, выклiкаючы настрой шчырасьцi ды заклапочанасьцi, i гатовы выслухаць найгоршае - ня йдзе на папулярнасьць, не абяцае. Строгi, стрымлiвае слова.
      Найлепшы ў горадзе кiраўнiк, кажуць пра яго. Асобы праiнфармаваныя дадаюць: цэнтральныя ўстановы маюць дачыненьне са скаргамi на яго, галаслоўнымi й ананiмнымi, што дапаўняе дадатную ацэнку. "Сам ён пiша на сябе ананiмкi?" - аднаго разу не ўтрываў кучаравы. Абсьмяялi, дружна, ягонае дапушчэньне, палiчылi зайздросьлiвасьцю, несумненна справядлiва. Помсьлiвасьць насьцярожвае.
      Адносiны са старшынёй разладзiлiся ў Сумленевiча пры выпадку высылкi адказу каапэранту, малаважнага?.. Так, Сьцяпана зьнецярплiвiла тое, што можна назваць адсутнасьцю навiны ў чалавеку. Таясамасьць, высыханьне зацiкаўленасьцi iм, нуда.
      - Так, так, так, так... - Сьцяпану сьпяшалася, было яму вядома ўсё наперад.
      - Э-э, ведаеце, колькi мне гаварыць вам, што...
      Сьцяпан не стрымаўся, чаго потым пашкадаваў, пасьля таго тэлефону, заiклiвай перагаворкi зь сiплым голасам. Ён адчуў, як адлягае гнеў, колкай крыгаю перасоўваецца ў iншае месца, пра якое ведаў усяго столькi, што яно, мабыць, як завадзi на рэчцы. Мiжволi зайшоў сабе ў буфэт, дзе купiў каўбасы, дасканала павэнджанай, у натуральных кiшках, са смакавiтым дымным пахам. Дома, пакуль Кiра згатавала бульбу, Сьцяпан нарэзаў паўталеркi гэтай вяндлiны, прадаўгаватымi, памяркоўна тонкiмi скрыгелiкамi й аблупiў дзьве цыбулiны, малыя, пякучыя. Адчынiў слоiк марынаванага турэцкага перцу. Калi абедалi бульба без заскваркi, каўбаса зь ядлаўцовым пахам, цыбуля з турэцкiм перцам ён скрывiўся ад жончыных словаў захапленьня, дзiвосна грубiянскiх, такiх, якiмi хамы абсьмейваюць патрэбнае мужчыну й жанчыне, калi яны распранаюцца й лягаюць у пасьцель. (Некаторыя памылкова атоесамлiваюць гэта з каханьнем.) I, дзiва, застаўся безуражлiвым; прынамсi, не адразу... Узважваў сутычку са старшынёю, значыць, бачыў яе, як штосьцi даволi далёкае ад неспадзявана цьвёрдага, каменнага, не разгледжанага як сьлед. Што непасрэдна яго дакранае.
      Паабедалi абое са смакам.