Нябожчыкава люстра (на белорусском языке)

      Маёр Рыдл кашлянуў.
      - Я лiчу, палкоўнiк Бэры, што вы павiнны сказаць нам усё, што ведаеце. Гэта магло мець прамыя адносiны да стану сэра Гервазы.
      - Думаю, што магло, - сказаў палкоўнiк Бэры, вагаючыся. - Так, усё ў тым, што малады Бараўз нябрыдкi хлопец, - прынамсi, жанчыны, здаецца, думаюць так. Менавiта ў апошнi час здавалася, што яго з Рут вадой не разлiць, i Гервазы гэта не падабалася - зусiм не падабалася! Ён не хацеў звальняць Бараўза, баючыся прыспешыць ход падзей. Ведаў, якая яна, Рут. Ёю не пакамандуеш. Таму, мяркую, ён i ўхапiўся за гэты план. Рут - не такая дзяўчына, што ахвяруе ўсiм дзеля кахання. Яна любiць раскошнае жыццё i грошы.
      - Цi прыхiльна вы самi ставiцеся да мiстэра Бараўза?
      Палкоўнiк выказаў думку, што Годфры Бараўз трошкi хамаваты, гэтая заява канчаткова збянтэжыла Пуаро, а маёра Рыдла прымусiла ўсмiхнуцца ў вусы.
      Было яшчэ некалькi пытанняў i адказаў, а тады палкоўнiк Бэры пайшоў.
      Рыдл зiрнуў на Пуаро, якi сядзеў, паглыблены ў думкi.
      - Якую выснову робiце вы з усяго гэтага, мiстэр Пуаро?
      Маленькi чалавек узняў рукi.
      - Здаецца, я ўяўляю, як усё было. Гэта абдуманы план.
      - Гм, складана, - сказаў Рыдл.
      - Вядома, складана. Але адна выпадковая фраза здаецца мне ўсё больш i больш iстотнай.
      - Што такое?
      - Тыя забаўныя словы, якiя сказаў Х'юга Трэнт: "Забойствы бываюць заўсёды..."
      Рыдл рэзка сказаў:
      - Бачу, вы ўвесь час хiлiце ў гэты бок.
      - А вы не згодны, дружа мой, што чым больш мы даведваемся, тым менш i менш знаходзiм матываў для самагубства? А для забойства збiраецца цэлая калекцыя матываў!
      - I ўсё ж не забывайце фактаў - дзверы замкнутыя, ключ у кiшэнi нябожчыка. О, я ведаю, ёсць адпаведныя спосабы i сродкi. Сагнутыя шпiлькi, вяроўкi - усе вiды прыстасаванняў. Увогуле, такое магчыма... Але цi было яно на самай справе? Вось у чым я моцна сумняваюся.
      - Ва ўсялякiм разе, давайце спачатку разгледзiм сiтуацыю так, што гэта было забойства, а не самагубства.
      - О, калi ласка. Раз вы на сцэне, дык, напэўна, будзе забойства!
      Пуаро спачатку ўсмiхнуўся, а пасля сказаў:
      - Што ж, давайце разгледзiм выпадак як забойства. Чуваць стрэл; чатыры чалавекi ў зале: мiс Лiнгард, Х'юга Трэнт, мiс Кардвэл i Снэл. Дзе ўсе астатнiя?
      Бараўз быў у бiблiятэцы, па яго словах. Нiхто не праверыць гэтую заяву. Iншыя былi, мабыць, у сваiх пакоях, але хто ведае, цi сапраўды былi яны там? Кожны нiбыта спускаецца ўнiз паасобку. Нават лэдзi Шэвенi-Гарэ i Бэры сустрэлiся толькi ў зале. Лэдзi Шэвенi-Гарэ прыйшла са сталовай. Адкуль прыйшоў Бэры? Хiба не можа быць, што прыйшоў не зверху, а з кабiнета? Вось i гэты аловак...
      Але, аловак - гэта цiкава. Бэры не праявiў нiякiх эмоцый, калi я дастаў яго, але так магло быць таму, што ён не ведаў, дзе я знайшоў аловак, i яму было невядома, што ён згубiў яго. Давайце паглядзiм, хто яшчэ гуляў у брыдж, калi аловак быў ва ўжытку? Х'юга Трэнт i мiс Кардвэл. Яны выпадаюць. У мiс Лiнгард i дварэцкага жалезнае алiбi. Чацвёртая была лэдзi Шэвенi-Гарэ.
      - Вы не можаце ўсур'ёз падазраваць яе.
      - Чаму не, мой дружа? Паверце, што датычыць мяне - я магу падазраваць кожнага! Дапусцiм, што, нягледзячы на яе вiдавочную адданасць мужу, яна шчыра кахае адданага ёй Бэры?
      - Гм, - сказаў Рыдл. - Нейкiм чынам у iх было нешта накшталт menege a trois* - на працягу многiх гадоў.
      * Сям'я з трох (фр.).
      - I яшчэ канфлiкт праз гэтую кампанiю памiж сэрам Гервазы i палкоўнiкам Бэры.
      - Праўда тое, што сэр Гервазы мог намервацца перайсцi да рашучых i небяспечных дзеянняў. Мы ж не ведаем акалiчнасцей. Гэта магло з'явiцца прычынай вашага выклiку сюды. Скажам, сэр Гервазы падазрае, што Бэры наўмысна абiрае яго, але ён не хоча агалоскi, баючыся, што можа быць замешана i яго жонка. Так магчыма. Гэта дае абаiм рэальны матыў. I сапраўды трохi дзiўна, што лэдзi Шэвенi-Гарэ ўспрыняла смерць мужа так спакойна. А гэтыя духi могуць быць гульнёй!
      - Потым, ёсць яшчэ адна складанасць, - сказаў Пуаро. - Мiс Шэвенi-Гарэ i Бараўз. Яны зацiкаўлены, каб сэр Гервазы не падпiсаў новага завяшчання. Калi гэта так, яна атрымлiвае ўсё пры ўмове, што яе муж бярэ прозвiшча сям'i...
      - Так, i расказ Бараўза пра настрой сэра Гервазы ў гэты вечар трохi насцярожвае. У гуморы, нечым задаволены! Гэта не адпавядае нiчыiм словам.
      - А яшчэ тут ёсць мiстэр Фобз. Надзвычай карэктны, надзвычай строгi, за iм - старая i агульнапрызнаная фiрма. Але юрысты, нават самыя рэспектабельныя, вядомыя тым, што яны прысвойваюць грошы свайго клiента, калi ў самiх нявыкрутка.
      - Я думаю, вы робiцеся трохi меладраматычным, Пуаро.
      - Вы лiчыце, што мае iдэi занадта падобныя на кiно? Але часта жыццё маё, Рыдл, надзiва падобнае на кiно.
      - У Вестшыры пакуль што не было такога, - сказаў галоўны канстэбль. Лепей мы скончым нашы размовы з астатнiмi, як вы думаеце? Позна ўжо. Мы не бачылi яшчэ Рут Шэвенi-Гарэ, а яна, напэўна, самая важная з усiх.
      - Добра. Але ёсць яшчэ мiс Кардвэл. Можа, нам сустрэцца спачатку з ёю, бо гэта не зойме многа часу, а з мiс Шэвенi-Гарэ пагутарым напаследак.
      - Слушная прапанова.
      9
      У той вечар Пуаро толькi зiрнуў на Сьюзен Кардвэл. Цяпер ён пiльней прыгледзеўся да яе. Разумны твар, падумаў ён, нельга сказаць, што прыгожы ў поўным сэнсе слова, але надзелены прывабнасцю, якой проста мiлавiдная дзяўчына магла б пазайздросцiць. Валасы пышныя, твар з густам дагледжаны. Назiральныя вочы.
      Пасля некалькiх папярэднiх пытанняў маёр Рыдл сказаў:
      - Я не ў курсе, як блiзка вы знаёмыя з гэтай сям'ёй, мiс Кардвэл?
      - Я iх зусiм не ведаю. Х'юга зрабiў так, каб мяне сюды запрасiлi.
      - Дык вы сябруеце з Х'юга Трэнтам?
      - Такi мой статус у гэтым доме: сяброўка Х'юга Трэнта. - Сьюзен Кардвэл усмiхалася, працяжна вымаўляючы словы.
      - Вы даўно знаёмы з iм?
      - О, не, усяго нейкi месяц. - Яна зрабiла паўзу, а потым дадала: - Я тут у якасцi нявесты.
      - I ён прывёз вас пазнаёмiць са сваiмi?
      - О, божа, зусiм не так! Мы трымалi гэта ў глыбокай тайне. Я проста прыехала на разведку. Х'юга казаў мне, што iх сям'я - як вар'яцкi дом. Я вырашыла: прыеду сама i пагляджу. Небарака Х'юга - мiлы пястун, але ў яго не варыць як след галава. Становiшча, ведаеце, было досыць крытычнае. Нi ў Х'юга, нi ў мяне - нiякiх грошай, а сэр Гервазы, галоўная надзея Х'юга, гарэў жаданнем ажанiць свайго пляменнiка з Рут. Х'юга, ведаеце, трохi слабавольны. Ён мог згадзiцца на гэты шлюб, разлiчваючы развесцiся потым.
      - Такая iдэя не вабiць вас, мадэмуазель? - мякка запытаўся Пуаро.
      - Абсалютна. Рут магла б атрымаць усе i адмовiць яму ў разводзе цi яшчэ што. Я цвёрда рашыла: не зраблю i кроку ў Найтбрыдж Святога Поля, пакуль не змагу з'явiцца сюды, дрыжучы, з ахапкам лiлеяў у руках.
      - Дык, значыць, вы прыехалi вывучыць сiтуацыю?
      - Але.
      - Еh biеn! - сказаў Пуаро.
      - Вядома, Х'юга меў рацыю! Усе ў гэтай сям'i ненармальныя! За выключэннем Рут, тая, як быццам, нармальная. Яна залучыла сабе прыяцеля i ставiлася да iдэi шлюбу не з большым энтузiязмам, чым я.
      - Вы маеце на ўвазе мiстэра Бараўза?
      - Бараўза? Ды не! Рут не закахалася б у такога няшчырага чалавека.
      - Дык хто ж быў прадметам яе захаплення?
      Сьюзен Кардвэл памаўчала, працягнула руку па цыгарэту, запалiла i адказала:
      - Лепей вы пацiкаўцеся пра тое ў яе. Урэшце, што мне да таго.
      Маёр Рыдл запытаўся:
      - Калi апошнi раз вы бачылi сэра Гервазы?
      - Надвячоркам, калi была гарбата.
      - Вы не заўважылi чаго-небудзь нязвыклага ў яго паводзiнах?
      Дзяўчына пацiснула плячыма.
      - Ён быў як заўсёды.
      - Што вы рабiлi пасля гарбаты?
      - Гуляла ў бiльярд з Х'юга.
      - Больш вы не бачылi сэра Гервазы?
      - Не.
      - А як вы ўспрынялi стрэл?
      - З гэтым было трохi дзiўна. Разумееце, мне здалося, што быў першы гонг, таму я хуценька пераапранулася, выскачыла з пакоя, пачула, як я падумала, другi гонг i кiнулася ўнiз па лесвiцы. У першы вечар я спазнiлася на адну хвiлiну на абед, i Х'юга сказаў мне, што гэта амаль перакрэслiла нашы надзеi на Старога. Вось я i пабегла ўнiз. Х'юга быў якраз перада мною, i тады пачуўся нейкi дзiўны трэск, i Х'юга сказаў: гэта корак ад шампанскага; але Снэл запярэчыў; дарэчы, i я не думала, што той гук даляцеў са сталовай. Мiс Лiнгард лiчыла, што ён пачуўся зверху, але ўрэшце мы сышлiся на зваротнай успышцы аўтамабiля, гурмой рушылi ў гасцiную i забылiся пра гэта.
      - Вам нiколi не прыходзiла, хоць на момант, думка, што сэр Гервазы мог застрэлiцца? - запытаўся Пуаро.
      - Ну, як такое магло прыйсцi мне ў галаву? Стары, здавалася, цешыўся жыццём i сабою. Я не магла i падумаць, што ён зробiць такое. I не магу здагадацца, чаму ён гэта зрабiў. Вiдаць, толькi таму, што быў ненармальны.
      - Нешчаслiвая падзея.
      - Вельмi, для Х'юга i мяне. Ён, як быццам, нiчога не пакiнуў Х'юга, цi амаль нiчога.
      - Хто вам сказаў гэта?
      - Х'юга выпытаў у старога Фобза.
      - Ну што ж, мiс Кардвэл... - Маёр Рыдл хвiлiнку падумаў. - Вiдаць, гэта ўсё. Як вы лiчыце, мiс Шэвенi-Гарэ адчувае сябе дастаткова добра, каб прыйсцi i пагаварыць з намi?
      - О, я думаю, яна зможа прыйсцi. Я скажу ёй.
      Пуаро ўмяшаўся:
      - Адну хвiлiнку, мадэмуазель. Цi бачылi вы гэта раней?
      Ён працягнуў аловак, падобны на кулю.
      - Ага, бачыла, калi мы гулялi ў брыдж сёння пасля поўдня. Гэта старога палкоўнiка Бэры, я думаю.
      - Ён забраў яго пасля робера?
      - Чаго не ведаю, таго не ведаю.
      - Дзякую, мадэмуазель. Гэта ўсё.
      - Добра, я скажу Рут.
      Рут Шэвенi-Гарэ ўвайшла ў пакой, як каралева. Твар яе быў свежы, галава высока ўзнята. Але вочы, як i вочы Сьюзен Кардвэл, пазiралi ўважлiва. На ёй была тая ж сукенка бледна-абрыкосавага колеру, што i тады, калi Пуаро прыехаў. Сукенку аздабляла прышпiленая да пляча ружа густога колеру самон*. Гадзiну назад яна была свежая i яркая, а цяпер прывяла.
      * Аранжава-ружовы колер.
      - Дык што?.. - абазвалася Рут.
      - Мне вельмi няёмка турбаваць вас, - пачаў маёр Рыдл.
      Яна перабiла яго:
      - Вядома, вы павiнны патурбаваць мяне. Вы павiнны патурбаваць кожнага. Аднак, я магу сэканомiць ваш час. Я ўяўлення не маю, чаму Стары скончыў жыццё самагубствам. Адзiнае, што магу вам сказаць: гэта анi не падобна на яго.
      - Вы не заўважылi ў яго сённяшнiх паводзiнах чаго-небудзь нядобрага? Цi не быў ён у дэпрэсii або празмерна ўзбуджаны - цi хоць што было анармальнае?
      - Не думаю. Я не заўважыла...
      - Калi вы апошнi раз бачылi яго?
      - Калi мы пiлi гарбату.
      Пуаро спытаўся:
      - Вы не заходзiлi ў кабiнет - пазней?
      - Не. Апошнi раз бачыла яго ў гэтым пакоi. Ён сядзеў вось тут.
      Яна паказала на крэсла.
      - Зразумела. Вам знаёмы гэты аловак, мадэмуазель?
      - Аловак палкоўнiка Бэры.
      - Вы яго бачылi нядаўна?
      - Я сапраўды не памятаю.
      - Вам вядома што-небудзь пра... нязгоду памiж сэрам Гервазы i палкоўнiкам Бэры?
      - Вы маеце на ўвазе гiсторыю з "Пэраган рабэ компанi"?
      - Але.
      - Думаю, што так. Стары быў раз'юшаны гэтым!
      - Ён, магчыма, лiчыў, што яго ашукваюць?
      Рут пацiснула плячыма.
      - Ён нiчога не разумеў у фiнансах.
      - Цi магу я задаць вам пытанне, мадэмуазель, - сказаў Пуаро, - трохi дзёрзкае пытанне?
      - Вядома, калi вы жадаеце.
      - Яно такое: цi шкадуеце вы, што ваш... бацька памёр?
      Яна са здзiўленнем паглядзела на яго.
      - А як жа, шкадую. Я не ўпадаю ў сентыментальнасць, але мне будзе не хапаць яго... Я любiла Старога. Так мы, Х'юга i я, называлi яго заўсёды. "Стары" - разумееце, нешта некшталт першабытнага антрапоiда-малпы сапраўднага патрыярха радавой справы. Гэтыя словы гучаць як быццам непаважлiва, але за iмi - глыбокая прыхiльнасць. А так ён быў самы безгаловы асёл на свеце!
      - Вы мяне зацiкавiлi, мадэмуазель.
      - У Старога быў авечы розум! Шкада, што даводзiцца так гаварыць, але гэта праўда. Ён быў няздатны нi да якой разумовай працы. Майце на ўвазе, гэта была яркая асоба. Фантастычна адважная i гэтак далей! Ён мог смела iсцi на полюс альбо бiцца на дуэлях. Я ўпэўнена, ён так выхваляўся таму, што ведаў - у галаве ў яго мала клёку. Кожны мог узяць верх над iм.
      Пуаро дастаў лiст з кiшэнi.
      - Прачытайце, мадэмуазель.
      Яна прачытала лiст i аддала яму назад.
      - Дык вось што прывяло вас сюды!
      - Цi не наводзiць вас на якую-небудзь думку гэты лiст?
      Яна адмоўна пакiвала галавой.
      - Не. Гэта, напэўна, чыстая праўда. Любы мог абiраць беднага старога небараку. Джон кажа, апошнi перад iм агент ашукваў Старога направа i налева. Разумееце, ён быў такi велiчны i фанабэрысты, што нiколi не апускаўся да таго, каб заглыбiцца ў дэталi! Ён быў як запрашэнне махлярам.
      - Вы, мадэмуазель, ствараеце зусiм iншы вобраз сэра Гервазы, чым той, агульнавядомы.
      - О, так - у яго быў даволi добры камуфляж. Ванда, мая мацi, выручала яго, як умела. Ён быў такi шчаслiвы, важна iграючы ролю Ўсявышняга. Вось чаму, часткова, я рада, што ён нежывы. Гэта найлепш для яго.
      - Я не зусiм разумею вас, мадэмуазель.
      Рут задумлiва сказала:
      - Яго хвароба прагрэсiравала. Не сёння-заўтра яго запраторылi б у вар'яцкi дом... Людзi пачалi ўжо гаварыць, так яно было...
      - Цi ведалi вы, мадэмуазель, што ён абдумваў завяшчанне, паводле якога вы маглi б атрымаць яго грошы толькi тады, калi б выйшлi замуж за мiстэра Трэнта?
      Яна ўскрыкнула:
      - Якi абсурд! Усё роўна, я ўпэўнена, суд адхiлiў бы гэта... Я ўпэўнена, нельга дыктаваць людзям, за каго яны павiнны выходзiць замуж.
      - Калi ён сапраўды падпiсаў такое завяшчанне, цi згадзiлiся б вы, мадэмуазель, выканаць гэтую ўмову?
      Яна ашаломлена глядзела на яго.
      - Я... я...
      Дзве-тры хвiлiны яна сядзела, нерашучая, пазiраючы на сваю туфлю-лодачку, што звiсала з нагi. Маленькi камячок зямлi ўпаў з абцаса на дыван. Раптам Рут Шэвенi-Гарэ сказала:
      - Пачакайце! - Устала i выбегла з пакоя. Вярнулася хутка з капiтанам Лэйкам.
      - Гэта павiнна выйсцi наверх, - задыхаўшыся, сказала яна. - Вы таксама можаце ведаць гэта зараз. Джон i я пажанiлiся ў Лондане тры тыднi назад.
      10
      З iх дваiх капiтан Лэйк выглядаў куды больш збянтэжаным.
      - Гэта вялiкi сюрпрыз, мiс Шэвенi-Гарэ... мiс Лэйк, дакладней кажучы, вымавiў маёр Рыдл. - I нiхто не ведаў пра гэты ваш шлюб?
      - Не, мы ўсё трымалi ў сакрэце. Джону не вельмi падабалася гэта.
      Лэйк сказаў, трохi заiкаючыся:
      - Я... я ведаю, гэта даволi пагана так пачынаць жыццё. Я павiнен быў проста пайсцi да сэра Гервазы...
      Рут перабiла яго:
      - I сказаць яму, што ты хочаш ажанiцца з яго дачкой, i вылецець кулём з пакоя, i ён, напэўна, пакiнуў бы мяне без спадчыны, зрабiў бы пекла ў доме, i мы з табою захаплялiся б, як цудоўна паводзiлi сябе! Павер мне, я прыдумала лепш! Што зроблена - тое зроблена. Усё роўна быў бы скандал, але Стары ўрэшце супакоiўся б.
      Лэйк па-ранейшаму выглядаў няшчасным. Пуаро спытаўся:
      - Калi вы намервалiся паведамiць навiну сэру Гервазы?
      - Я рыхтавала глебу, - адказала Рут. - Ён даволi падазрона прыглядваўся да нас з Джонам, i я прыкiнулася, што пераключыла сваю ўвагу на Годфры. Натуральна ён раззлаваўся. Я прыйшла да высновы, што навiна пра мой шлюб з Джонам была б палёгкай!
      - Цi ведаў наогул хто-небудзь пра гэты шлюб?
      - Урэшце я прызналася Вандзе. Я хацела перацягнуць яе на мой бок.
      - I вы мелi поспех?
      - Угу. Разумееце, яна не надта захаплялася iдэяй майго шлюбу з Х'юга - я думаю, таму, што ён мой кузен. Яна, мабыць, прыкiдвала: раз у сям'i ўсе не ў сваiм розуме, то ў нас, пэўна, нарадзiлiся б зусiм дурныя дзецi. Гэта, вiдавочна, досыць абсурдна, бо я толькi прыёмная дачка, як вы ведаеце. Упэўнена, я дзiця нейкага зусiм далёкага сваяка.
      - Вы перакананы, што сэр Гервазы анi не здагадваўся аб праўдзе?
      - О, не, не здагадваўся.
      Пуаро спытаўся:
      - Цi так гэта, капiтан Лэйк? Вы цвёрда ўпэўнены, што ў вашай размове з сэрам Гервазы сёння пасля поўдня не ўпамiналася гэтая справа?
      - Не, сэр, не ўпамiналася.
      - Бо, разумееце, капiтан Лэйк, ёсць пэўныя сведчаннi, якiя паказваюць, што сэр Гервазы быў вельмi ўзбуджаны пасля сустрэчы з вамi i што ён гаварыў раз цi два пра сямейную ганьбу.
      - Нiчога не ўпамiналася, - паўтарыў Лэйк. Яго твар увесь збялеў.
      - Вы бачылi тады сэра Гервазы апошнi раз?
      - Угу, я ўжо гаварыў вам.
      - Дзе вы былi ў восем хвiлiн дзевятай сёння ўвечары?
      - Дзе я быў? У сваiм доме. У канцы вёскi, можа, з паўмiлi адсюль.
      - Вы не былi паблiзу Гэмбара Клоўз у гэты час?
      - Не.
      Пуаро павярнуўся да дзяўчыны.
      - Дзе вы былi, мадэмуазель, калi ваш бацька застрэлiўся?
      - У садзе.
      - У садзе? Вы чулi стрэл?
      - О, так. Але я асаблiва не задумалася, палiчыла - нехта страляе трусоў. А зараз успамiнаю, што тады падумала, як блiзка гэта гучыць.
      - Якой дарогай вы вярнулiся ў дом?
      - Я ўвайшла праз гэтае акно.
      Рут паказала паваротам галавы на французскае акно за ёю.
      - Хто-небудзь быў тут?
      - Не. Але Х'юга, Сьюзен i мiс Лiнгард увайшлi ў залу амаль адразу. Яны гаварылi пра стрэл, пра забойства i гэтак далей.
      - Разумею, - сказаў Пуаро. - Так, здаецца, зараз я разумею...
      Маёр Рыдл з сумненнем сказаў:
      - Добра, э-э, дзякую. Думаю, пакуль усё.
      Рут з мужам павярнулiся i выйшлi з пакоя.
      - Лiха яго ведае... - пачаў маёр Рыдл i скончыў даволi безнадзейна: - Усё цяжэй i цяжэй не збiцца са следу.
      Пуаро кiўнуў. Ён падняў той маленькi камячок зямлi, што ўпаў з абцаса туфлi Рут, i задумлiва трымаў яго ў руцэ.
      - Гэта падобна на тое разбiтае люстра, - вымавiў ён. - Нябожчыкава люстра. Кожны новы факт, на якi мы натыкаемся, паказвае нам нейкi iншы бок нябожчыка. Ён адлюстроўваецца з усiх магчымых пунктаў гледжання. Неўзабаве ў нас будзе поўны малюнак...
      Ён устаў i паклаў маленькi камячок зямлi ў кошык для непатрэбнай паперы.
      - Я скажу вам адно, дружа мой. Ключ да ўсёй таямнiцы - люстра. Зайдзiце ў кабiнет i паглядзiце самi, калi вы не верыце мне.
      Маёр Рыдл рашуча сказаў:
      - Калi тут забойства, дык ваш абавязак даказаць гэта. А як вы спытаецеся ў мяне, я скажу: гэта, несумненна, самагубства. Памятаеце, што дзяўчына сказала пра агента, якi быў раней, - ашукваў старога Гервазы? Я ўпэўнены, Лэйк расказаў гэтую казку для сваёй карысцi. Ён, напэўна, трохi падкормлiваўся за кошт гаспадара; сэр Гервазы гэта падазраваў i паслаў па вас, бо ён ведаў, як далёка зайшло ў Лэйка з Рут. Потым, учора папаўднi, Лэйк паведамiў яму, што яны пажанiлiся. Гэта разгневала Гервазы. Было "занадта позна", каб што-небудзь зрабiць. Ён вырашыў пазбыцца ўсяго гэтага. Сапраўды, яго розум, якi нiколi не вызначаўся цвярозасцю i ў лепшыя часы, памутнеўся. Вось што, на маю думку, адбылося. Што вы можаце сказаць на гэта?
      Пуаро, як i раней, стаяў на сярэдзiне пакоя.
      - Што я магу сказаць? Вось што: нiчога не магу сказаць супраць вашай тэорыi - але на ёй далёка не паедзеш. Ёсць некаторыя нюансы, якiх яна не прымае пад увагу.
      - Напрыклад?
      - Супрацьлеглыя ацэнкi ўчарашняга настрою сэра Гервазы, знаходка алоўка палкоўнiка Бэры, сведчанне мiс Кардвэл (яно вельмi важнае), сведчанне мiс Лiнгард - у якiм парадку людзi сыходзiлiся на абед, тое, дзе стаяла крэсла сэра Гервазы, калi таго знайшлi, папяровы мяшок, у якiм захоўвалiся апельсiны, i, нарэшце, самы галоўны ключ - разбiтае люстра.
      Маёр Рыдл здзiўлена глядзеў на Пуаро.
      - Вы хочаце сказаць мне, што гэтая лухта мае значэнне? - спытаўся ён.
      Эркюль Пуаро мякка адказаў:
      - Я спадзяюся, што зраблю, каб да заўтрашняга дня гэта мела значэнне.
      11
      Якраз развiднела, калi назаўтра Эркюль Пуаро прачнуўся. Яму адвялi спальню ва ўсходнiм крыле дома.
      Устаўшы з ложка, ён адцягнуў убок штору i ўсцешыўся, што сонца ўзышло i што ранiца такая цудоўная.
      Ён пачаў апранацца, як i заўсёды, педантычна-старанна. Скончыўшы туалет, захутаўся ў тоўстае палiто i заматаў шыю шалiкам.
      Потым на дыбачках выйшаў з пакоя i прабраўся праз маўклiвы дом у гасцiную. Бязгучна адчынiў французскае акно i выйшаў у сад.
      Сонца якраз толькi паказвалася. У паветры стаяла смуга, смуга цудоўнай ранiцы. Iдучы па ступеньчатай дарожцы вакол дома, Эркюль Пуаро падышоў да вокнаў кабiнета сэра Гервазы. Тут ён спынiўся i агледзеўся.
      Адразу ж перад вокнамi паралельна з домам цягнулася паласа травы, акаймаваная шырокiм бардзюрам. Астры ўсё яшчэ былi прыгожыя. Перад бардзюрам была зарослая дарожка, дзе i стаяў Пуаро. Трава расла i на дарожцы за бардзюрам да самай веранды. Пуаро ўважлiва агледзеў дарожку i пакруцiў галавой. Ён перавёў сваю ўвагу на бардзюр абапал веранды. Зноў задумлiва пакiваў галавой. На правай клумбе на мяккай глебе выразна выдзялялiся сляды. Ён, хмурачыся, уважлiва глядзеў на iх, але раптам пачуў нейкi гук i рэзка ўзняў галаву.
      Уверсе над iм адчынiлi акно. Паказалася рыжавалосая галава. Як у залацiста-чырвоным арэоле ўбачыў ён разумны твар Сьюзен Кардвэл.
      - Што, не магу ўцямiць, вы робiце тут у такi час, мiстэр Пуаро? Гэта тое месца, адкуль вы высочваеце злачынцаў?
      Пуаро пакланiўся з надзвычайнай карэктнасцю.
      - Добрай ранiцы, мадэмуазель! Але, так яно i ёсць, як вы кажаце. Зараз вы бачыце дэтэктыва - вялiкага дэтэктыва, можна сказаць - у дзеяннi, як ён раскрывае злачынства!
      Фраза была трохi квяцiстая. Сьюзен схiлiла галаву набок.
      - Я павiнна адзначыць гэта ў сваiх мемуарах, - сказала яна. - Мне сысцi ўнiз i дапамагчы вам?
      - Я быў бы ў захапленнi.
      - Спачатку я прыняла вас за рабаўнiка. Як вы выбралiся з дому?
      - Праз акно ў гасцiнай.
      - Адну хвiлiнку, i я буду з вамi.
      Яна была верная свайму слову.
      Як вiдаць, Пуаро быў дакладна там, дзе i тады, калi яна ўпершыню ўбачыла яго.
      - Вы вельмi рана прачнулiся, мадэмуазель?
      - Я кепска спала. У мяне быў якраз такi агiдны стан, якi бывае ў пяць ранiцы.
      - Цяпер не зусiм так рана, як вы думаеце!
      - Я адчуваю сябе так! А зараз, мой супердэтэктыў, што мы аглядаем?
      - Як што, вывучаем, мадэмуазель, сляды.
      - Сляды ёсць.
      - Чатыры сляды, - працягваў Пуаро. - Вось, я вам iх паказваю. Два - да акна, два - адтуль.
      - Чые? Садоўнiкавы?
      - Мадэмуазель, мадэмуазель! Гэта адбiткi малых элегантных жаночых туфелек на высокiм абцасе. Зiрнiце, пераканайцеся самi. Ступiце, прашу вас, на зямлю вось тут, побач з iмi.
      Сьюзен хвiлiнку павагалася, потым нясмела паставiла нагу на глебу там, дзе паказаў Пуаро. Яна была абута ў невялiчкiя туфлi-лодачкi з цёмна-карычневай скуры на высокiм абцасе.
      - Бачыце, вашы амаль такога ж памеру. Амаль, але не зусiм. Гэтыя другiя зроблены трохi большай, чым ваша, нагой. Магчыма, гэта сляды мiс Шэвенi-Гарэ, або мiс Лiнгард, цi нават лэдзi Шэвенi-Гарэ.
      - Не лэдзi Шэвенi-Гарэ - у яе маленькiя ногi. Людзi ў тыя часы ўхiтралiся мець маленькiя ногi. А мiс Лiнгард носiць смешныя чаравiкi з нiзкiмi абцасамi.
      - Дык гэта сляды мiс Шэвенi-Гарэ... А, так, я памятаю, яна згадвала, што выходзiла ў сад учора вечарам.
      Ён павёў яе назад вакол дома.
      - Мы ўсё яшчэ iдзём па следу?
      - Ну, вядома ж. Зараз мы зойдзем у кабiнет сэра Гервазы.
      Ён пракладваў дарогу. Сьюзен Кардвэл iшла за iм.
      Дзверы па-ранейшаму паныла звiсалi. Унутры пакой быў такi ж, як i ўчора вечарам. Пуаро адсунуў шторы i ўпусцiў у пакой дзённае святло. Ён пастаяў, пазiраючы на бардзюр хвiлiну-дзве, а потым сказаў:
      - Мяркую, вы не дужа добра знаёмы з рабаўнiкамi, мадэмуазель?
      Сьюзен Кардвэл са шкадаваннем адмоўна пакiвала галавой.
      - Баюся, не, мiстэр Пуаро.
      - Галоўны канстэбль таксама не можа пахвалiцца сяброўскiмi адносiнамi з iмi. Яго сувязi з крымiнальнiкамi заўсёды былi строга афiцыйныя. У мяне - не гэтак. Аднойчы я меў вельмi прыемную гутарку з рабаўнiком. Ён расказаў мне цiкавую штуку пра французскiя вокны - трук, якi часам можа выкарыстоўвацца, калi запор даволi свабодны.
      Гаворачы, ён павярнуў ручку левага акна, прэнт пасярэдзiне выйшаў з адтулiны ўнiзе, i Пуаро пацягнуў абедзве палавiны французскага акна да сябе. Ён шырока расчынiў iх, а потым зачынiў зноў - зачынiў, не паварочваючы ручку, каб прэнт не апусцiўся ў свой паз. Ён выпусцiў ручку, хвiлю пачакаў, а потым рэзка стукнуў знiзу ўгору па цэнтры прэнта. Ад удару прэнт апусцiўся ўнiз у паз - ручка сама павярнулася.
      - Вы бачыце, мадэмуазель?
      - Думаю, так.
      Сьюзен аж пабялела.
      - Акно зараз зачынена. Немагчыма ўвайсцi ў пакой, калi акно зачынена, але можна выйсцi з пакоя, пацягнуць створкi звонку, потым стукнуць, як я зрабiў, i запор iдзе ўнiз, паварочваючы ручку. Акно, такiм чынам, шчыльна зачынена, i кожны, хто паглядзiць на яго, скажа, што яно было зачынена знутры.
      - Гэта тое... - Голас Сьюзен злёгку задрыжаў. - Гэта тое, што адбылося ўчора вечарам.
      - Думаю, тое, мадэмуазель.
      Сьюзен з роспаччу сказала:
      - Я не веру нiводнаму гэтаму слову.
      Пуаро не адказаў. Ён падышоў да камiннай палiцы. Потым рэзка павярнуўся.
      - Мадэмуазель, прашу вас быць за сведку. Я ўжо маю аднаго сведку, мiстэра Трэнта. Ён бачыў, як я знайшоў гэты маленькi асколачак люстра ўчора вечарам. Я казаў пра яго яму. Я пакiнуў яго там, дзе ён быў, для палiцыi. Я нават сказаў галоўнаму канстэблю, што разбiтае люстра - гэта важны ключ. Але ён не надаў значэння майму намёку. Зараз вы сведка таго, як я кладу гэты асколачак люстра (на якi, памятайце, я ўжо звярнуў увагу мiстэра Трэнта) у маленькi канверт, вось так. Сказана - зроблена. I я пiшу на iм - так - i запячатваю. Вы сведка, мадэмуазель?
      - Але... толькi... толькi я не ведаю, што гэта значыць.
      Пуаро перайшоў на другую палавiну пакоя. Ён стаяў перад сталом i пiльна глядзеў на раструшчанае люстра на сцяне насупраць.
      - Я скажу вам, што гэта значыць, мадэмуазель. Калi б вы стаялi тут учора вечарам, гледзячы ў гэтае люстра, вы маглi б убачыць у iм, як адбывалася забойства.
      12
      Упершыню ў жыццi Рут Шэвенi-Гарэ - зараз Рут Лэйк - прыйшла снедаць своечасова. Эркюль Пуаро быў у зале i адвёў яе ўбок, перш чым яна зайшла ў сталовую.
      - У мяне ёсць адно пытанне да вас, мадам.
      - Слухаю.
      - Вы былi ў садзе ўчора вечарам. Цi ступалi вы хоць раз на клумбу, што за акном кабiнета сэра Гервазы?
      Рут здзiўлена паглядзела на яго.
      - Так, двойчы.
      - А! Двойчы. Як двойчы?
      - Першы раз я рвала астры нейдзе каля сёмай гадзiны.
      - Вам не здаецца, што гэта быў даволi дзiўны час, каб iрваць кветкi?
      - Так, праўда. Я нарвала кветак учора ранiцай, але Ванда сказала пасля гарбаты, што кветкi на стале не надта свежыя. Я падумала, што нiчога, пастаяць i гэтыя, таму не нарвала свежых.
      - Але ваша мацi папрасiла вас нарваць? Праўда?
      - Праўда. Вось я i выйшла якраз каля сямi гадзiн. Я нарвала кветак з гэтага боку бардзюра, бо наўрад цi хто-небудзь ходзiць тут, i таму не страшна сапсаваць выгляд.
      - Ну, ну, а другi раз. Вы сказалi, што выходзiлi другi раз?
      - Гэта было якраз перад абедам. Я трошкi заплямiла сукенку брыльянцiнам каля пляча. Ленавалася пераапрануцца, i нiводная з маiх штучных кветак не падыходзiла да жоўтай сукенкi. Я ўспомнiла, што бачыла познюю ружу, калi рвала астры, i хуценька выйшла, знайшла яе i прыкалола да сукенкi.
      Пуаро павольна кiўнуў галавой.
      - Так, я памятаю, што на вас была ружа ўчора вечарам. Колькi было часу, мадам, калi вы сарвалi гэтую ружу?
      - Я проста не памятаю.
      - Але гэта iстотна, мадам. Падумайце... Паразважайце...
      Рут нахмурылася. Кiнула на Пуаро быстры позiрк i адвяла вочы.
      - Я не магу сказаць дакладна, - нарэшце вымавiла яна. - Гэта мусiла быць о, вядома - гэта мусiла быць недзе ў пяць хвiлiн дзевятай. Калi я вярталася назад, iдучы каля дома, то пачула гонг, а потым гэты дзiўны гук. Я паспяшалася, бо падумала, што гэта другi гонг, а не першы.
      - А, дык вы падумалi гэта - i вы не спрабавалi адчынiць акно кабiнета, калi стаялi там на клумбе?
      - Калi папраўдзе, спрабавала. Я падумала, яго можна адчынiць, i будзе хутчэй увайсцi такiм чынам. Але яно было зачынена.
      - Значыцца, усё зразумела. Я вiншую вас, мадам.
      Яна са здзiўленнем паглядзела на яго.
      - Што вы маеце на ўвазе?
      - Тое, што ў вас ёсць тлумачэнне на ўсё: зямля на вашых туфлях, вашы сляды на клумбе, адбiткi вашых пальцаў на вонкавым баку акна. Усё гэта вельмi падыходзiць.
      Перш чым Рут паспела адказаць, па лесвiцы збегла мiс Лiнгард. На яе шчоках быў дзiўны пурпуровы румянец, i яна як бы нават трохi спалохалася, убачыўшы Пуаро i Рут побач.
      - Прашу прабачэння, - сказала яна. - Што-небудзь здарылася?
      Рут злосна адказала:
      - Я думаю, мiстэр Пуаро звар'яцеў!
      Яна прашмыгнула паўз iх у сталовую. Мiс Лiнгард павярнула здзiўлены твар да Пуаро.
      Ён адмоўна пакiваў галавой.
      - Пасля снедання, - сказаў ён, - я растлумачу. Я хацеў бы, каб усе сабралiся ў кабiнеце сэра Гервазы а дзесятай гадзiне.
      Пуаро паўтарыў гэтую просьбу i ў сталовай.
      Сьюзен Кардвэл кiнула на яго быстры позiрк, а пасля паглядзела на Рут. Калi Х'юга сказаў:
      - Э? Што за iдэя? - яна рэзка штурхнула яго ў бок, i ён паслухмяна змоўк.
      Паснедаўшы, Пуаро ўстаў i пайшоў да дзвярэй. Ён павярнуўся i дастаў вялiкi старамодны гадзiннiк.
      - Зараз пяць хвiлiн дзесятай. Праз пяць хвiлiн - у кабiнеце.
      * * *
      Пуаро абвёў поглядам усiх. Кола зацiкаўленых твараў глядзела на яго. Усе тут, адзначыў ён, за адным выключэннем, i якраз у гэты момант тое выключэнне заплыло ў пакой. Лэдзi Шэвенi-Гарэ ўвайшла мяккiм плаўным крокам. Яна выглядала змучанай i нездаровай.
      Пуаро падсунуў ёй вялiкае крэсла, яна села.
      Зiрнуўшы на разбiтае люстра, яна ўздрыгнула i трошкi павярнулася з крэслам убок.
      - Гервазы па-ранейшаму тут, - сказала, нiбы канстатуючы, яна. - Бедны Гервазы... Неўзабаве ён будзе вольны.