Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

Тым ня менш, думаў i ламаў галаву, - шукаў, перабiраў у паўсоннай сьвядомасьцi магчымыя i немагчымыя, па сутнасьцi, фантастычныя варыянты. I вельмi выразныя наступствы. Наступствы ўсе былi бязрадасна горкiя i пачварныя. Ярка асьветленыя на стале старонкi ўсё болей рабiлiся чымсь фантасмагарычным, прывiдным, набывалi жахлiвы зьмест, ён ужо баяўся да iх дакрануцца, каб не наклiкаць новай бяды. Яны займалi ўсё большую ўладу над iм, ён апынуўся ў поўнай ад iх залежнасьцi. Як было ад iх пазбавiцца? Мусiць, толькi адным спосабам - здаць туды, дзе была ў iх патрэба. I вызвалiцца. Але тое цi не канчаткова заняволiць яго?.. Тое, што настаў ранак, ён адчуў па няпэўных гуках у суседняй кватэры, недзе цiхенька запяяў водаправод. Тады ён устаў, рассунуў шторы на шырокiм вакне. Неба над дахамi ўжо на ўсю моц залiвала сiнеча сьвiтанку, стала вiдней у кабiнэце, i ён выключыў лямпу. Iсьцi ў КГБ трэба было да дзевяцi гадзiн, каб не спаткацца з кiм па дарозе, не тлумачыць нiчога. Здаць, i - назад. Мабыць, там разьбяруцца, куды, каму. У якi аддзел, якому маёру цi падпалкоўнiку. Трэба думаць, гэта ў iх наладжана. Даносы не прападаюць. Ня тое што заявы ў гарвыканкаме.
      Ён выйшаў у вiтальню з рашучым намерам пайсьцi, не адкладваючы, тым болей, што будынак КГБ быў няблiзка. Пакуль дойдзе, настане ранак. Але калi паперы перадаваць празь дзяжурнага, мабыць, трэба канвэрт. Давялося вяртацца па канвэрт, на якiм ён вывеў выразнымi лiтарамi: "КГБ БССР". Заклейваць ня стаў, мусiць, так было лепей. А то падумаюць, што ў канвэрце плястыкавая бомба, i затрымаюць самога. Затрымлiвацца там ён не хацеў нават на хвiлiну. Лiфт незвычайна гулка грукацеў у ранiшняй цiшы пад'езда, пакуль ён спускаўся з паверху. Унiзе ля доўгага шэрагу паштовых скрынак сутыкнуўся з суседам, адстаўнiком-вайскоўцам. Той, у спартовых штанах i красоўках, мабыць, вяртаўся з ранiшняй прабежкi i толькi зьдзiўлена акруглiў вочы, пабачыўшы Скварыша. Скварыш нiчога тлумачыць ня стаў, хутчэй сiгануў ад парога да прыступак. Цяпер ён не хацеў бачыць нiкога.
      Спакваля прачынаўся горад, на пустых з ночы вулiцах усё большала таропкiх мiнакоў. Блiжай да цэнтру, якраз на прыпынку, яго дагнаў першы тралейбус, i ён рухава ўскочыў у пусты прыбраны салён. Сядаць там ня стаў - як калiсь у далёкiм студэнцтве, прыткнуўся на задняй пляцоўцы i стаў пазiраць праз шкло. Нязвыкла было адчуваць сябе так, павернутым тварам назад. Але цяпер так было лепей.
      З тралейбусу выйшаў за два кварталы ад знакамiтага ў горадзе будынка, i тут рашучасьць пачала пакiдаць яго. Чым блiжэй ён падыходзiў да бакавых дзьвярэй КГБ, тым рашучасьцi заставалася ўсё меней. Ля дзьвярэй ён зусiм замарудзiў крок, матавае шкло дзьвярных фiлёнак не давала згледзець, што там адбываецца. Але ён ведаў, што там стол i дзяжурны - неяк зiмой зазiрнуў выпадкам. Ля вушака на сьцяне чырванела невялiчкая шыльда: "Прием посетителей круглосуточно", яна абнадзейвала. Але менавiта ля самых дзьвярэй ён згубiў рэшту намеру i пратупаў мiма. Дайшоў да рога будынка, завярнуў на iншую вулiцу i стаў. Што ўрэшце рабiць? Вельмi хацелася плюнуць на ўсё ды паехаць дадому. Можа, дапiць бутэльку i завалiцца на канапу. Хай яно ўсё гарыць ясным агнём...
      Але, мабыць, гэта агнём не згарыць. Гэтае ўсё не гарыць у агнi i ў вадзе ня тоне. Тое ён ведаў пэўна. Калi ён цяпер нешта ня вырашыць - рашуча i назаўжды - дык яго чакае незайздросная рэшта жыцьця. Значыць, хоча цi не, а трэба вяртацца.
      I ён вярнуўся. Зноў нерашучым крокам наблiзiўся да матавых фiлёнкавых дзьвярэй, на гэты раз трымаючыся блiжэй да гранiтнага цокаля будынка. Каб не адступiць. Каб адступiць было неяк. I з ходу рвануў за доўгую адпалiраваную ручку дзьвярэй.
      За сталом пры дзьвярах не было нiкога, дзяжурны, - мардаты ўкормлены прапаршчык з партупэяй цераз плячо - апынуўся якраз насупраць - ад суму шпацыраваў па праходзе. Скварыш павiтаўся. Той, здаецца, нi кроплi не зьдзiвiўшыся раньняму наведнiку, нават бы ўсьмiхнуўся - маўляў, давай, заходзь. I Скварыш сунуў у ягоныя рукi канвэрт.
      - Каму?
      - Ды там разьбяруцца. Ад Скварыша.
      - Гэта вы? Падпiсана, да?
      - Усё падпiсана.
      Каб разам спынiць тую размову, Скварыш, не разварочваючыся (бы надта сьпяшаў на працу, цi што), задам пiхнуў дзьверы i апынуўся на вулiцы. Мляўкiм крокам пайшоў па тратуары па-над самым бардзюрам, i жахлiвая ява зробленага ўсё болей апаноўвала яго. Як жа так, навошта?.. А калi ён спудлаваў? Падставiў сумленнага чалавека? Што ж тады ён нарабiў?
      Ды, мабыць, нарабiў...
      На рагу будынка ён зноў спынiўся, паазiраўся на шкляныя дзьверы. Ну, што рабiць? Вярнуцца, узяць заяву назад? Але цi аддадуць назад? Мабыць, прапаршчык-дзяжурны ўжо рэгiструе яе ў якой тоўстай кнiзе. А як зарэгiструе, дык нiякая сiла яе адтуль ня выпiша. Будзе захоўвацца вечна. Дзяржаўная тайна. Во - так!
      Бедны, няшчасны асьпiрант Красьнянскi.
      Бедны, няшчасны прафэсар Скварыш...
      МУЗЫКА
      Надвячоркам ён задрамаў у зацемненым гатэльным нумары. Празь няшчыльныя пласьцiны белых жалюзяў у пакой цадзiлася дробна-паласатае сьвятло, якое ламана стракацела па мэблi, дыване на падлозе, па сьценах, невялiкай карцiне з выявай карыды. Што - менавiта карыды, пра тое можна было толькi здагадвацца: постацi на карцiне спрэс выяўлялiся ў форме трохкутнiкаў, чорных i чырвоных быкi i матадоры. Ён, аднак, не ўглядаўся ў карцiну - ён ня дужа заўважаў карцiн нi ў гатэлях, нi ў офiсах. Ён быў музыка, i нашмат большую цiкавасьць для яго мелi гукi. Але цяпер, калi сiеста збольшага сканчалася, а вечаровы курортны тлум яшчэ не настаў, было быццам цiха, адно мерна гуў пад стольлю вялiзны трохлопасны вэнтылятар, ды ў падваконьнi раз-пораз уздыхаў кандышан. I ўсё ж менавiта ў гэтай цiшы ўзьнiк нейкi незразумелы гук, якi вынiкаў невядома адкуль i чамусьцi трывожыў слых. Ён i прачнуўся ад таго гуку, хоць не зразумеў нiчога, сподам душы, аднак, адчуваючы штось благое, i доўга ляжаў, ня кратаючыся. Прахалоды ў пакоi не было анi колькi, было душна, млосна, неяк надта дыскамфортна, i ён не разумеў прычыны таго дыскамфорту. Магчыма, ён захварэў цi пачынаў захворваць. Цi не з тае нагоды прапаў апэтыт, на сьняданьнi ў кавярнi ён выпiў шклянку апэльсынавага соку i есьцi нiчога ня стаў. На абед зусiм не пайшоў. Не было нi сiлаў, нi жаданьня ўставаць i iсьцi ў гаманкую залю рэстарану, парушаць свой спакой. I ён ляжаў, услухоўваўся ў пошум вэнтылятара i думаў. Адчуваў - найлепей ляжаць. Калi б толькi не праклятая задуха, ад якой у тропiках не было паратунку нi ўдзень, нi ўначы. I вось гэты гук, што абудзiў яго ад санлявай зьнямогi.
      Не разумеючы да канца нi свайго стану, нi прычыны трывожлiвага гулу звонку цi, можа, знутры, у сабе, ён урэшце памкнуўся ўстаць i сеў на край шырокага ложка. Але далей рашучасьць яго ўбавiлася, пасядзеўшы крыху, ён зноў з палёгкай адкiнуўся на скамячаную прасьцiну пасьцелi.
      Здаецца, дарма ён прыехаў сюды, у гэты блаславёны трапiчны рай, здатны для людзкiх целаў, аблагоджаны прыродай i морам. У яго быў iншы iнтарэс, але сталася так, што кантракт на канцэрты падпiсаць не ўдалося, трапiўся няўдалы антрапрынёр, i ён падумаў тады, што, можа, гэтак i лепш. Ён вольны, без абавязкаў i мiтусьнi пабудзе ля мора, колькi ляжа на душу, а там будзе вiдаць. Тым болей, што дома, далёка на поўначы, яго нiхто не чакаў, пад той час ён вызвалiўся ад якiх бы там нi было абавязкаў - перад сям'ёй, антрапрынёрамi; можа ўпершыню ў жыцьцi настаў ягоны доўгi цi кароткi тайм-аўт. Ён быў музыка, але i з музыкай апошнiм часам штось не заладзiлася, нiколi ў яго не здаралася такой абыякавасьцi, нават агiды да iнструмэнту, якi цяпер, бы непатрэбны, сiратлiва стаяў у чорным футарале ля белых дзьвярэй. Штосьцi ў iм разладзiлася, гняло, - невыразнае, нават загадкавае, да канца не адчутае. Галоўнае - гэты вiбрасты гул, падобны на нiзкую ноту, якую хтосьцi ня мог узяць да канца, толькi спрабаваў i цягнуў, бы няўмека. Але чаму ў ёй столькi няўтульнай гнятлiвай трывогi?
      Калi разумна i па-добраму, дык, мабыць, яму ў самы раз было б да псыхiятара, да iх сямейнага доктара Гаула, якi некалi лячыў жонку, цешчу, старэйшую дачку. Але нiколi не лячыў яго самога - не было патрэбы. Зноў жа ён памятаў, як яшчэ ў дзяцiнстве на тую схiльнасьць тутэйшага люду да псыхiятрыi адгукнуўся ягоны бацька - грэблiва, бы да вэнэроляга. Але бацька быў чалавек iншага веку ды й iншага племя, якое, здаецца, мела калiсьцi звычай наогул абыходзiцца без дактароў. Мабыць, штосьцi ад таго перадалося i сыну.
      Не заўважыў, як зноў задрамаў, - мржа, карыстаючыся рэштай сiеставай цiшы, i неяк адразу безь пераходу цi паўзы яму прысьнiлася iншае, што ў рэальным жыцьцi ня мела да яго пэўнага дачыненьня. Але ў сьне тое ўспрымалася, бы даўно знаёмае, звыклае, i не выклiкала зьдзiўленьня. Найперш ляндшафт - шырокая прастора ўзгоркавай далiны, зялёная ад маладой травы, але з выгляду зусiм ня прэрыя, не савана, - шырокi лясны далягляд без паселiшчаў i дарог. Ён iшоў па травянiстым схiле, за iм нясьпешна цягнуўся статак валоў цi бiзонаў, тое неяк было не зусiм зразумела, але ён i не спрабаваў зразумець. Ён пачуваўся ў ролi цi то пастуха, цi то правадыра гэтага статку, i не камандаваў, не заганяў жывёлiн, а суладна вёў iх кудысь па невысокай, нетаптанай траве. Настрой i выява былi зусiм букалiчныя, калi б не загадкавая трывога, што пакрысе вынiкала невядома адкуль. Трывога тая, аднак, перарасла ў спалох, калi наперадзе паблiзу зьявiўся абрыў, - нейкая шырокая бездань, якую было не абмiнуць. Галоўнае, ён ня мог спынiцца, не спыняўся i статак; мабыць не адчуваючы небясьпекi, валы (цi бiзоны) маруднаю лавай сунулiся i сунулiся за iм i ўжо наблiзiлiся да краю безданi. Iх трэба б спынiць цi завярнуць назад, але ён не рабiў таго - ня мог цi ня ведаў, як. I ён з жахам памкнуў па сьлiзкай траве ў бездань, на дне якой штосьцi бурлiла, нiбы кiпела ў аграмадным катле - бруд, вулканiчная магма цi яшчэ што....
      Адчуваньне блiзкай катастрофы i пагiбелi змусiлi яго на нейкiя душэўныя высiлкi, якiя прыпынiлi тую пакуту, i ён прачнуўся.
      Асьвятленьне ў пакоi зьмянiлася: было цемнавата, здаецца, настала ноч; дробныя шчылiны-палосы перасунулiся ўгору i цяпер паласавалi столь - гэта праз жалюзi прасьвечвала нiзкае сьвятло вулiчных лiхтароў. Прыглушана гучэла недалёкая музыка ламбады - iгралi ў суседнiм гатэлi цi на ўзьбярэжжы пад пальмамi. Толькi ён адчуў з палёгкай, што пазбыўся прыкрага сну, як да ягонай душы зноў дапяў ранейшы загадкавы гул. Таго не магла заглушыць нават прычэплiвая рытмiка ламбады, ягоны несьцiханы суцэльны фон клаўся на ўсе iншыя гукi знадворку, - то было ненатуральна, незразумела i загадкава. Ён устаў з пасьцелi i, не ўключаючы сьвятла, у паўзмроку пакою намацаў дзьверы ў лоджыю.
      Рытмiчныя гукi ламбады агарнулi яго з большай выразнасьцю, у твар дыхнула вечаровай парнасьцю, саланаватым подыхам мора. Босы, неапрануты, у адных толькi плаўках, ён ступiў да белых, яшчэ гарачых ад сьпёкi парэнчаў i абапёрся аб iх. Унiзе пад лоджыяй цiхенька варушылася ад начнога брызу касмылявае лiсьце пальмаў, уздоўж выгiнастага берагу цягнуўся бiсэрны ланцужок матавых прыдарожных лiхтароў, якiя зьнiкалi за скальным мыском. Мора чорнай сьцяной лена варушылася на ўсiм начным прасьцягу, нябачна зьлiваючыся ў далечынi з зорным высокiм небам. Была ноч, зь ярка, бы ўдзень, асьветленай набярэжнай, абсаджанай шэрагамi пальмаў. Па гэты бок на горным адхоне грувасьцiлiся белыя будынкi вiлаў, курорты i пансiёны; непадалёк, залiты нiзкiм сьвятлом, высiўся масiўны куб новага гатэлю кампанii Шаратон. Унiзе пад пальмамi, наўзбоч ад дарогi i гатэляў з блiскаўкамi рознакаляровых шыльдаў замерлi шэрагi аўтамабiляў; на прыморскай шашы iх трохi парадзелы паток, аднак, не прыпыняўся, блiскаючы фарамi, кацiў i кацiў у абодва бакi. Збочыўшы, два зь iх спынiлiся ўнiзе, якраз перад ягоным гатэлем пад пальмамi. З аднаго неўзабаве выйшла пара, жанчына прыпынiлася трохi, чакаючы, пакуль мужчына зачыняў аўтамабiль, затым абодва таропка скiравалi да ўваходу. З другога чамусьцi доўга нiхто не выходзiў, i ён перастаў чакаць. Ён перавёў позiрк угору, у зiхоткую ад зораў чарнату паўдзённага неба.
      Якраз перад фасадам гатэлю невысока над гарызонтам i морам выразна зьзяў пяцьцю зоркамi славуты Паўднёвы крыж. Тры зь iх былi амаль аднолькавай велiчынi i яркасьцi, а дзьве астатнiя, што ўтваралi левае плячо крыжа, выдалiся драбнейшымi i амаль што зьлiвалiся ў адну, - быццам дзеля сымэтрыi крыжа. I з-пад гэтых зораў раптам узьнiкла невыразная, бы ў тумане, выява твару ягонага бацькi (на сэкунду, можа, ня болей), але ён ажно здрыгануўся ад нечаканасьцi. I разам менавiта адтуль зноў данёсься той загадкавы гук, ён стаў мацнець, зь iм сталi хутка большаць-наблiжацца зоркi; стварылася iлюзiя, нiбы ён паляцеў насустрач. Сапраўды, ён страцiў вагу, невядома як адарваўся ад поручняў, i апынуўся над морам. Сьпярша ён бачыў толькi зоркавы крыж, якi ўсё большаў, выразна адчуваўся палёт, згледзеў затым, як прамiльгнулi i зьнiклi ўнiзе набярэжная, вулiца з пальмамi, белыя фасады гатэляў, выгiнастая палоска берагавога прыбою. Пад iм апынулася шырокая чорная пустка, а ён цiха, без супрацiву паветра, нiбы бесьцялесны, мкнуў кудысьцi ўгору - у зорную мiтусьню чорнага начнога неба.
      Зноў, як i раней, тое не выклiкала ў яго вялiкага зьдзiўленьня сваёй нерэальнасьцю, было нават у чымсьцi прыемна; яго цялеснае адчуваньне зьнiкла, i ён не адчуваў нi сьцюжы, нi ранейшай звыклай задухi. Ягонае бесьцялеснае Я распласталася над змрочным марскiм прасторам, якi, аднак, рассьцiлаўся ўсё шырай i шырай, ён адчуваў тое, чым вышай паднiмаўся над iм. Неўзабаве зямная прастора i зусiм зьнiкла ўначы, навакол - зьверху i зьнiзу, блiскала, мiтусiлася зоркавая карусэль; дзiўна было дзе не наткнуцца на якую зь нечакана блiзка вынiклых зорак. Але ён не наткнуўся. Яго нават вабiла iхнае зiхоткае мноства, сярод якога ён стаў пазнаваць некаторыя зоркi. Адкуль было тое пазнаваньне, невядома, нiколi ён адмыслова не вывучаў астраномiю, можа так, выпадкам што-колечы зь яе ўведваў. Але цяпер з пэўнасьцю пазнаў ярчэйшую камбiнацыю зь некалькiх зораў, што сьвяцiла-мiргала якраз на ягоным шляху наперадзе. То была раскiданая, бязладная гронка Стральца, ён нават палiчыў зоркi, якiх аказалася дзесяць цi нават адзiнаццаць - калi самых буйных, ня лiчачы цямнейшых, дробных. Крыху далей над iмi сунулася туманiстая града Млечнага шляху, i ягоны шлях кiраваў наперарэз ёй. Тады першы непакой уварваўся ў ягонае адчуваньне - што ж гэта зь iм робiцца? Неяк пераадольваючы першую прыкрасьць, ён пачаў вальней азiрацца па баках, нават зiрнуў назад Паўднёвага крыжа ўжо ня стала вiдаць, i зь iм дзесь неўпрыкмет зьнiк, бы растаяў, невыразна-няўлоўны прывiд бацькi. Мабыць, было менавiта так: бацька толькi прывiд - ужо ён ня чуўся ўпэўнена, што то быў бацька. Унiзе ляжала густая чарната - значыцца, ён пластаўся над акiянам, бо на мацерыку аднекуль блiснула б якое сьвятло. А можа, ён падняўся гэтак высока, што зьнiкла зямля, i навакол быў адно толькi космас. Сьцюдзёны, мёртвы, загадкавы космас. Але ён не адчуваў сьцюжы, ды i дыхалася нармальна, хаця хутчэй за ўсё - ён ня меў патрэбы ў дыханьнi. Нiбы альбатрос над акiянам, ён бесьцялесна лунаў у зорнай стыхii. Куды толькi?
      Нешырокi прасьцяг Млечнага шляху ён адолеў даволi хутка, хоць было невядома, як мераўся час - зямнымi гадзiнамi цi сьветлавымi гадамi. Аднак нiчога асаблiвага ў iм ён не адчуў - хiба пабольшала навакол дробных пылiнак-зораў, якiя, аднак, не краналiся да яго. А як вырваўся з тае зорнай туманнасьцi, зноў трапiў у вольны зорны прастор, у якiм па-новаму загучаў той зьнешнi цi нутраны гул-сьпеў. Цяпер, аднак, той гул стаў болей падобны на сьпеў, урачыста-жалобны рэквiем. Але чаму рэквiем? Па кiм рэквiем?..
      Цяпер ужо было зразумела, што ён мкнуў-ляцеў кiрункам на поўнач. Магчыма, ужо прамiнуў экватар, - калi толькi з тое вышынi можна было спраектаваць на зямны экватар. Але куды? I адкуль вынiкаў трывожны той сьпеў? Што яго яднала з тым сьпевам? I што чакала яго наперадзе?
      Мусiць, аднак, ён ляцеў ня так i высока, хоць, несумненна, ужо ў космасе. I ён усё часьцей стаў пазiраць унiз. Празь нейкi час унiзе паказаўся ледзьве прыкметны берагавы абрыс нейкага мацерыка, мабыць, акiян там скончыўся. Але што гэта быў за бераг, якога мацерыка, - ён вызначыць ня мог. Уздоўж берагу разьбеглiся i цьмяна сьвяцiлi туманiстыя плямы сьвятла, - можа ад гарадзкога сьвятла шматлiкiх мэгаполiсаў? Значыць, то ня дзiкая прастора, падумалася з надзеяй. Можа, Эўропа?..
      Толькi што яму рабiць у Эўропе, да якой ён ня меў дачыненьня, яна не была ягонай радзiмай, ён нават нi разу ня быў там наездам. Iншая справа бацька, бацькавы продкi. Некалi ў дзяцiнстве ён чуў бацькаў аповед пра яблыкi "антоны", i зь дзiцячаю наiўнасьцю верыў, што яны самыя смачныя. Смачнейшыя за апэльсыны, за ананасы. Аднак нi есьцi iх, нi нават убачыць нiколi не давялося. Хапала заўсёды iншых. Цяпер ён пачаў адчуваць, што падняла яго з гатэльнае лоджыi нейкая несумненна бацькоўская сiла, цi воля, цi хоць бы ягоны прывiд, якi затым зьнiк. Цi, можа, застаўся ззаду. Цяпер у зорнай прасторы яго вёў iншы лякатар, вёў, аднак, упэўнена, мабыць, загадзя пракладзеным курсам. Што гэта было? Цi ня той гул-рэквiем? Але, можа, ён зьменiцца на iншы, на штось весялейшае, болей пэўнае i меней трывожнае?
      Не, гул-сьпеў не зьмяняўся, наадварот, з часам рабiўся болей выразны, набыў быццам бы знаёмыя ноты - штось з Моцарта, Бэрлiёза. Неяк яму нават пачуўся вядомы матыў з другой санаты Шапэна. Славянскi кампазытар мiнулага, ён ведаў таго кепска, але чуў калiсь, што i бацька паходзiў з таго далёкага краю. Падобна, тут умяшаўся сакральны фактар - поклiч продкаў цi што. Здаецца, ён нёсься ў зорнай вiхуры менавiта ў той бок, прынамсi - на поўнач.
      Ля сузор'я Зьмяi, гэтых выгнутых справа налева пяцi буйных зорак, ён зноў адчуў блiзкую прысутнасьць бацькi, хоць нi воблiку таго, нi гуку нiдзе не заўважаў. Быццам той быў побач i цi то кiраваў ягоным шляхам, цi то сваёй мiстычнай прысутнасьцю суправаджаў яго. I жалобны нутраны матыў стаў болей выразны - ён ужо прывык да яго мэлёдыi i ведаў пэўна, што то - пахавальны марш. Але чаму пахавальны? Запытаць у нябачнай бацькавай прысутнасьцi не было як, ды ён i не наважваўся. Ён паводзiў сябе ў гэтай касьмiчнай безданi дужа ашчадна i стрымана, каб не пашкодзiць чаму, зрабiць што ня так. Ды й бацькава прысутнасьць была далiкатнай i не назаляла. Вiдаць па ўсiм, нябожчык-бацька меў большае дачыненьне да таго, што цяпер зь iм адбывалася. У адрозьненьне ад сына, бацька так i не прызвычаiўся да краiны, дзе пражыў большую частку жыцьця i дзе аддаў Богу душу. Але не аддаў маладосьцi, якая разам з фактам нараджэньня належала iншаму племю, ды й iншай культуры. А тое, мабыць, усё ж штось вызначае, як ён зразумеў, часам насуперак уласнае волi. I абставiнам. Бацька быў не такi, як iншыя ля яго - не такi характар, не такая сутнасьць. Часам яго несумяшчальнасьць з акаляючай рэальнасьцю раздражняла сына, народжанага i выхаванага на новай зямлi, хоць ён i не асуджаў бацьку. Адно доўга ня мог зразумець, таму, мабыць, ягоная сутнасьць i ня надта перадалася сыну. Але зь ягонай сьмерцю... Пасьля сьмерцi бацькi штось незразумелае пачало мацнець у сэрцы сына, i той сьцямiў, што гэта не выпадкам. Найперш ён адчуў нейкiя моманты ўласнай рознасьцi з той зямлёй, дзе нарадзiўся, быццам у яго адкрылася iншая сапраўдная радзiма. Ды ён ведаў пэўна, што iншай радзiмы не было, ён цалкам быў задаволены тою, што меў. Аднак, глядзi ты...
      I цяпер гэты зорны палёт!
      Мабыць, ён трапiў у самую высь неба, у самы зорны касьмiчны зэнiт. Зоркi абсыпалi яго з усiх бакоў, зьверху i зьнiзу, нясьцерпна ярка зiхацелi перад вачыма, пералiвалiся рознакаляровымi агнямi, некаторыя апынулiся зусiм блiзенька, i хутка iмчалi ля яго, болей насустрач i назад: iншыя паволi адплывалi ў бакi. А то непадалёк падалi зьнiчкi, выпiсваючы касыя срэбныя дугi, ад якiх не заставалася сьледу. На палёце яго да Валапаса з валадарна зiхоткiм Арктурам у сярэдзiне, хаўтурны матыў загучаў выразьней. Мэлёдыя неслася аднекуль з вышэйшых сфэраў i поўнiла зорны абсяг нясьцерпным жалобным смуткам. Ён ужо выразна пачаў адчуваць, што тут нешта адбудзецца, i штораз пiльней узiраўся ўнiз. Унiзе, аднак, скрозь было цёмна, толькi зрэдку штось блiскала - вадзяная паверхня цi, можа, асьветленае навакольле гарадоў-мэгаполiсаў. Адзiночныя i дробныя агнi на такую высь, вядома ж, не пранiкалi. I ён падумаў, што, можа, ён пачаў зьнiжацца, цi мо зорнае неба апусьцiлася на зямлю. Толькi чаму зямля была гэткай сурова маўклiвай? Чаму яна так затаiлася? Бы набракла горам i гневам i чакае чаго? У небе ж не было нi гора, нi гневу. Зрэшты, не было й радасьцi, гэта ён адчуваў пэўна.
      Як на зорным краявiдзе заблiшчэў коўш Вялiкай Мядзьведзiцы, сумны харал загучэў на ўсю моц, толькi ён усё ня мог сьцямiць, адкуль? Зьверху, з навакольля, цi ўсё ж са змрочнай зямлi? Або можа, зь ягонай душы? Ён падумаў, што, можа, менавiта з душы, што ён яго нес з сабой. Але адкуль у душы было загучаць незнаёмай мэлёдыi? Звычайна гучала шмат iншых, ды ўсё ж знаёмых, хоць бы аднойчы iм чутых. Гэтага ж (ён мог сказаць з пэўнасьцю), ён нiколi ня чуў. Значыць, тады не з душы. Зь неба цi, можа, зь зямлi...
      Што зь зямлi - то было болей пэўна.
      Гэтае адкрыцьцё змусiла яго пiльней узiрацца ўнiз, у зямное цемрыва; зоркi перасталi цiкавiць яго - яго болей зацiкавiла зямля. Усё ж нешта трэба было згледзець на ёй - там была разгадка ягонай незвычайнай загадкi. Толькi дзе? Але вось палёт ягоны запаволiўся, ён лунаў ужо не сярод зораў, а пад iмi, значыць, пачалося зьнiжэньне. Здаецца, зьнiжэньне па сьпiралi цi што? Музыка гучала аж да нясьцерпнасьцi ўрачыста i кранальна. Так, там яўна штось здарылася, падобна - некага хавалi. Але каго? Так урачыста хаваць можна хiба што самога Бога. Але няўжо тут жыў Бог? Усё ж месца Бога вышэй, над усiмi i ўсiм, створаным iм. Над зямлёй, плянэтамi, зоркамi i космасам. Так, прынамсi, лiчыў ён змалку, так было засьведчана ў сьвятым пiсаньнi.
      Ён ужо не апускаўся нават па сьпiралi, ён кружыў над адным, бадай, месцам - чорным хаўтурным месцам у паўночным паўшар'i неба. Рэквiем то гучаў выразна, то зацiхаў трохi, i тады ён разумеў, што аддаляецца ад нейкай мясьцiны - цi не ад крынiцы музыкi? Нейкi час у ягоным становiшчы нiчога не мянялася - ягоныя кругi паўтаралiся адзiн за адным, i ён падумаў, што ад яго штось вымагалася. Зрабiць цi хоць бы спытаць? Толькi ў каго? Нiкога нiдзе не было паблiзу, нават i бацькаў прывiд тут ужо зьнiк канчаткова. Ён быў адзiн - у суцэльнай цемрадзi, пад зорным купалам, над цёмнай зямлёй, адкуль iмкнула ўвысь i ўшыркi загадкавая музыка. I тады ён наважыўся.
      - Каго хаваеце? - хрыплавата крыкнуў у цемру i аж не пазнаў свайго голасу, - гэтак жахлiва гучна прагучэў ён у касьмiчнай прасторы. Толькi рэзананснае рэха голасу сьцiхла ўгары, як зноў жа з тае прасторы пачулася:
      - Народ хаваем...
      "Якi народ? Чаму народ?" - заварочалiся ў ягонай сьвядомасьцi недаўменныя думкi-пытаньнi. Але вымавiць iх ён не наважыўся: мабыць, тое было ўжо занадта. Усё ўслухоўваючыся, ён стараўся зразумець нешта i, здаецца, пачаў разумець. Канечне, не дарма тут бацька. Але пры чым тут ён, бацькаў сын? Навошта яго прынесла сюды нейкая добрая цi злая воля?
      А калi боская воля? I прынесла яго сюды праз космас, цераз акiян не дарма, бо было ў тым нейкае наканаваньне. Мо нават выбар, думаў ён, па-ранейшаму кружляючы i кружляючы ў недаўменьнi над змрочнай зямной прасторай. Выпiсваў у разрэджаным паветры кола за колам, а рэквiем чуў то выразна i гучна, то цiшэй, то аддалена. I раптам ён з жахам падумаў: што будзе, калi сьцiхне музыка? Куды яму? Як яму? Вярнуцца назад ён ня ведаў як, а ўпасьцi на гэтую змрочную хаўтурную зямлю было б жахлiва. Падняцца ў космас? Але як? Тое ўжо ад яго не залежала, ён ведаў. Адчуваньне катастрофы ахапiла яго i ад яго iшло, нiбы трансьлявалася ў наасфэры. Можа толькi ў тым i быў нейкi сэнс ягонага тут зьяўленьня.
      I ён круцiўся, лунаў угары, пад зорнаю высяй, усё ня мог даўмецца, што трэба зрабiць, i навошта ён тут? Дзеля чаго? Ратаваць цi ратавацца самому? Але як ён мог нешта зрабiць, калi быў падначалены чужой волi, пазбаўлены ўласнага Я. Праўда, ён адчуваў, што так доўга цягнуцца ня можа, хаўтуры ўсё ж скончацца, колькi б нi цягнулiся. Цалкам магчыма, што зь iмi скончыцца i ён.
      I сапраўды, музыка стала цiшэць, бы аддаляцца кудысь у зямную цемрадзь. Але ён кружляў усё над тым самым месцам, ён не аддаляўся нiкуды, - мабыць, ужо не было куды аддаляцца. Толькi штосьцi ўнутры ў яго аддалялася ў пачуцьцях, у стаўленьнi да тае трагедыi, - рабiлася абагульненым, абстрактным, цi што. Глушэла жалобная мэлёдыя, i ён таяў зь ёй разам. Хоць сябе фiзычнага ён па-ранейшаму не адчуваў, бы i ня меў свайго цялеснага Я. Але цяпер пачало марнець i ягонае Я духоўнае...
      Так цягнулася, мабыць, усё ж доўга, а мо i каротка - ён не адчуваў часу. Можа, гадзiну, а можа i год... I ўжо ён усьвядомiў, што яго самога ў прасторы стала да мiзэрнага мала. Краёчак ягонага былога Я. Усё астатняе сасмактала цемра з далёкiм, як у пачатку, жалобным гулам, ды зорным касьмiчным бляскам угары.
      А пасьля не засталося нiчога...
      ВОСЬЛIК
      На зорным небе мiж чорных верхавiн кiпарысаў блiскуча сьвяцiла летняя поўня. Яе ясны зiхотны водсьвет няроўна ляжаў на верхнiх камянях доўгай мураванай сьцяны, за якой тулiўся вузкi бядняцкi падворак з мандарынавымi дрэўцамi на схiле ды двума-трыма каменнымi хлеўчукамi нiжэй. Ля рогу аднаго зь iх, прыхаваны ценем блiжняга кiпарысу, сядзеў чалавек, якi, не зважаючы на начны позьнi час, ня спаў i нават не заплюшчваў вочы, здаецца, i ня дыхаў нават, толькi чуйна ўслухоўваўся ў кожны гук з навакольля. Як цень ад кiпарысу пасунуўся ўбок, i поўня далiкатна кранула зарослы чорнаю шчэцьцю твар, чалавек, не ўстаючы, пасунуўся далей у цень. Было вiдавочна, што ён асьцерагаўся начнога сьвятла, не хацеў, каб яго згледзелi тут, на гэтым ускраiнным гарадзкiм падворку, дзе ён, вiдаць па ўсiм, бавiў час, чагосьцi чакаючы.
      Але побач не было нiкога, нiхто да яго не падыходзiў. Вузкая сьцежка за нiзкай сьцяной, што бегла ўсьцяж камянiстага, зарослага чорным кустоўем раўчука, ляжала пустая, на падворку побач не здаралася нiводнага чалавечага руху. Дзесь у калючым, ссохлым ад дзённае гарачынi быльнягу нязмоўчна трашчэлi цыкады, ды за будынiнай на падворку зрэдчасу варушыўся, уздыхаў галодны малады восьлiк. Надвячоркам, як трохi сьцямнелася, чалавек падабраў у доле рэшту травяных аб'едкаў, пасунуў блiжэй да прывязанай жывёлiны. Аднак восьлiк не накiнуўся на траву, толькi няўцямна паўзiраўся ў незнаёмага чалавека i жаласьлiва раўнуў - ён чакаў гаспадара. Але гаспадар прапаў ад учарашняга ранку, i чалавек думаў, як бы ня сталася бяда. Як бы гаспадар не прывёў сюды тых, каго цяпер належала асьцерагацца.
      Асьцерагацца ён стаў даўно, прынамсi, ня першы месяц. Адразу, як ляснула iх сьвятая агульная справа, i яны рассыпалiся, хто куды. Тыя, што ацалелi ад арышту, турмаў ды лягераў, перайшлi горы, знайшлi нейкi прытулак у суседняй, думалася, дэмакратычнай краiне, дзе яны мелiся знайсьцi i падтрымку. Дэмакратыi там, здаецца, хапала, але з падтрымкай мала што атрымалася. Учора ён глухой горнай сьцежкай перайшоў мяжу i спусьцiўся з гораў назад у гэтую няшчасную краiну, яго радзiму. Якую, не зважаючы на ўсё самае лiхое, прадаўжаў любiць сыноўскаю любоўю патрыёта цi, як некаторыя казалi, - нацыяналiста. Хай будзе i так, ад зьмены назвы ягоная адданасьць краiне i яе гаротнаму люду ня зьменшыцца. Тое ён ведаў пэўна.
      Хоць, вiдаць, тое было нялёгка - некаторыя абставiны пачалi сьведчыць супраць тае яго любовi. У гарах ён мог знайсьцi схованку мiж зарасьнiку i камянёў, але ў горадзе яе трэба было шукаць мiж людзей. Першы, да каго ён прыбрыў на золку, быў iхны колiшнi добры сябра, стары мудры гаршчэчнiк, што нямала памог iм у iх барацьбе. Але гаршчэчнiк, сказалi, памёр сваёй сьмерцю, падкошаны горам ад страты сыноў. Прасiць прытулку ў заплаканай зьнямоглай нявесткi ён не адважыўся. Зрэшты, абсыпаная дзецьмi, тая й ня надта запрашала яго, i ён пайшоў прэч. Памятаў, што непадалёк жыў студэнт, таксама iхны сябра, якога ён уцягнуў у рух i зрабiў неблагiм агiтатарам. Але ўжо было ведама, што хворага на сухоты студэнта, адзiнага сына ў мацi, таксама ўзялi. Цяпер той паволi канаў недзе на сталiчным стадыёне сярод тысячаў iншых - бязьвiнных зусiм i вiнаватых хiба тым, што не схацелi жыць пад драпежнай уладай дыктатара. Другi, да каго ён пастукаў у тую ноч, спаў на ўласнай пасьцелi, але ён не пусьцiў яго й на парог, сказаў, што сам сядзiць, бы на iголках, - чакае гасьцей у бронекамiзэльках. То быў iхны аднадумца - сьвятар, i чалавек падумаў: можа, i праўда, можа, i чакае. Але яму стала крыўдна, а галоўнае пачынаўся сьвiтанак, i было невядома, куды падацца на дзень.
      Патуляўшыся па ўскраiне, ён падаўся да вадавоза, якога ведаў зь дзiцячай пары ад сваёй колiшняй нянькi. То быў балбатлiвы стары, п'янiца i абiбок, ён ахвотна ўзяў зь ягоных рук апошнюю ягоную купюру i прапаў на ўвесь дзень. I на ўсю наступную ноч, якую цяпер чалавек дабiваў разам з галодным восьлiкам.
      Пад ранак, як поўня закацiлася за пляскаты дах суседняй будынiны, чалавек устаў i падышоў да варотцаў у завулак. Тут ляжаў глухi начны цень, чорнае прысядзiбнае кустоўе добра хавала яго на падворку. Унiзе, рассыпаўшыся на павольным схiле, ляжаў сонны горад, месячныя прыцемкi лагодна ахiналi крывыя вулiчкi жабрацкiх прадмесьцяў, бязладныя забудоўкi каменных, глiняных, саманных сядзiбаў. Нiдзе паблiзу ня блiскала нiводнага агеньчыка, не сьвяцiлася нiводнай лямпачкi; прадмесьцi танулi ў туманiстым месячным сутоньнi. Толькi ўдалечынi зьзялi адбiткi сьвятла з-за высокiх дахаў камянiц у цэнтры, дзе высiўся нябачны адсюль прэзыдэнцкi палац, ратуша зь вежай i падсьветленым гадзiньнiкам, гатэлi, дзьве палiцэйскiя казармы за катэдрай у старажытных, нядаўна мадэрнiзаваных кляштарах. Турма месьцiлася далей, на ўскраiне, i таксама ў кляштары каля рэчкi. То было дужа здатнае месьцейка, у iм цяпер пляжылi маладыя жыцьцi шмат хто зь ягоных сяброў. Iншых, мабыць, няма ўжо i ў жывых, i наўрад цi знойдуцца калi iх магiлкi - гарылы ўмелi хаваць ахвяры - бяз знаку i сьледу.
      Стоячы ў месячных прыцемках ля паламаных варотцаў, чалавек рашыў канчаткова: тое ён зробiць сёньня, уранку, адкладваць далей было немагчыма. Адклад можа абярнуцца для яго катастрофай.
      Шкада, для таго зноў патрэбныя былi людзi; было бязглузда рабiць тое ўпотай, безь людзей. Толькi на людзях, лепей на плошчы. Але не на рынкавай мэтазгодна было б на ратушовай. Тую плошчу ён ведаў змалку, туды хадзiў гуляць зь нянькай, затым церазь яе бегаў у недалёкую школу.