Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

Красьнянскi ж быццам не пачуў таго i горача даводзiў пра шматмiльённыя закупы збожжа за рубяжом як наступства тае калектывiзацыi. Вядома ж так, думаў Скварыш, каму тое не вядома, але навошта пра гэта гаварыць? Хiба ён не разумее, гэты гаварлiвы асьпiрант, што прафэсар ня можа яму адказаць у той самай меры адкрытасьцi, мусiць адмоўчвацца? А калi разумее, дык што гэта? Вельмi ўжо падобна на правакацыю, небясьпечную, нават страшную для чалавека, выключанага з КПСС.
      А калi не? А калi ўсё тое ад наiўнай шчырасьцi, элемэнтарнай чалавечай спагады? Усё ж Скварыш быў неблагi прафэсар, студэнты яго любiлi, ён ведаў гэта i даражыў сваёй рэпутацыяй, часьцяком адчуваючы прыязнае стаўленьне да сябе. Бо стараўся не крывiць душой, ня надта даказваць тое, што было i без таго зразумела кожнаму. Не шчыраваў - нi за Ленiна, нi за Брэжнева, хацеў быць памяркоўным марксiстам, наколькi тое было магчыма ў гэты пракляты час. Ды не ўдалося...
      Тэлефон зноў празванiў раз i другi - мусiць, нехта ўсё ж ведаў, што ён дома, але Скварыш усё роўна не падышоў да тэлефоннай тумбачкi, хоць i затрывожыўся яшчэ болей. Замест таго ён цiхенька пратупаў у кабiнэт, налiў з бутэлькi ў сваю чарку i кулянуў, не закусваючы. Дзiўна, але надта не цягнула i выпiць, хоць для таго былi ўсе ўмовы - ня трэба было нi рыхтавацца да лекцыi, нi ўранку ехаць у iнстытут. А выпiўшы, як во цяпер, ён не п'янеў, галава была цьвярозая, дэпрэсiя не мiналася, можа, нават большала. Каньяк, якi ўвогуле ён любiў, цяпер здаўся рэзкiм, нясмачным, амаль агiдным. На гэты раз ён сеў пры стале на канапе, утаропiўшыся невiдушчым зрокам у круглыя плямы на блiскучай паверхнi, думаў. Надта яго бянтэжыў гэты вiзыт Красьнянскага, адчуваў: тое ня так сабе, мабыць, за тым нешта тоiцца. А што - здагадацца было няцяжка. Красьнянскага падаслалi.
      Тое, што ён "пад каўпаком", Скварыш зразумеў яшчэ да выключэньня, можа, нават зiмой, як атрымаў аднойчы лiст з-за мяжы, з Кембрыджу. Пакет быў з добрай паперы, але адзiн ягоны канец, вiдаць было, адклейваўся, бо заклеены быў надта старанна i гэтак жа старанна запрасаваны. Тады ён стаў узiрацца на iншыя канвэрты i згледзеў, што з адваротнага боку ўсе яны былi нiбы калiсьцi намочаныя й старанна высушаныя. Мусiць, тое ж тычылася i ягоных тэлефонных размоваў - на катэдры, дома: перапады ў гучаньнi, староньнiя шчаўчкi кантактаў - чаго раней не было. Ён амаль перастаў пiсаць лiсты знаёмым, толькi рэдчас паштоўкi. Па тэлефонах гаварыў каротка i самае неабходнае. Але менавiта тады заўважыў, што да яго па тэлефонах зачасьцiлi - знаёмыя i малазнаёмыя, i зусiм чужыя людзi. Iншыя гаварылi далiкатна, часам кранаючыся рызыковых тэмаў, iншыя ж наўпрост пыталiся, як ён ставiцца да злачыннай гiбелi нашых хлопцаў у Афганiстане, да таго, што абмежаваны кантынгент нашых войскаў за столькi гадоў ня можа даць рады агiдным наймiтам iмпэрыялiзму - афганскiм душманам. Як мог, ён выкручваўся, стараўся не гаварыць пэўна, але некаторыя патрабавалi пэўнага адказу. Было няёмка, агiдна, хацелася вылаяцца i кiнуць трубку.
      Цяпер гэты Красьнянскi...
      I быццам жа харошы хлопец, так шчыра дзякаваў за сумленьне, якое цяпер ня часта праяўляецца ў людзях, казаў, што правiльна ён гэта - пра Афган. У яго самога, Красьнянскага, нядаўна ў Афганiстане загiнуў стрыечны брат, прывезьлi ў цынкавай труне, хавалi ўсiм калгасам, мацi самлела, труну не адкрылi, забаранiў ваенкамат, i як уведаеш, хто там - можа, зусiм i ня iх хлапец. Скварыш ужо чуў пра такiя выпадкi, калi хавалi чужых замест сваiх, вайскоўцы чамусьцi блыталi, нават у такой справе не было парадку. Але цяпер, думаў ён, тое, можа, i ня надта важна. Тая вайна несправядлiвая ва ўсiх сэнсах, нават паводле марксiзму-ленiнiзму, а тыя, хто яе ўсчаў, рана цi позна будуць названыя злачынцамi i праклятыя. Але што з таго радасьцi яму, Скварышу, пакуль вось праклiнаюць таго, хто пасьмеў пра iх заiкнуцца. Яго выключылi з партыi, здаецца, хутка выганяць з працы. Хоць ён i падаў апэляцыю i ўжо напiсаў нямала папер, "аб'ясьнiцельных", даказваючы, што нiчога падобнага не гаварыў i нават ня думаў. Што ён цалкам i поўнасьцю падтрымлiваў i падтрымлiвае зьнешнюю i ўнутраную палiтыку партыi, iнтэрнацыянальную дапамогу братняму афганскаму народу. Да агiды лiсьлiва i вернападдана. Было брыдка ўспомнiць, як ён на бюро райкаму, дзе яго выключалi, фальшыва апраўдваўся, i тое яму, мабыць, кепска ўдавалася, райкамаўцы наўрад цi верылi яму. Неяк ён не стрымаўся, закалацiлася сэрца, прыйшлося пры тых самаўпэўненых маладых функцыянэрах даставаць валiдол, рукi трэсьлiся, бубачкi лякарства пасыпалiся на каленi, паскакалi ва ўсе бакi па блiскучай падлозе. Малады мардаты сакратар на хвiлiну прыпынiў свой допыт i, нiбы падсумоўваючы, сказаў: "Шкада, ня хочаце вы раззбройвацца перад партыяй". "А я й ня ўзбройваўся. Я нiчога ня маю супраць маёй партыi", сказаў тады ён i сам зьдзiвiўся ненатуральнай лiсьлiвасьцi свайго голасу. Сакратар толькi крыва ўсьмiхнуўся, седзячы за сталом пры шасьцi тэлефонах на тумбачцы. "А ў нас ёсьць матэрыялы, якiя сьведчаць якраз наадварот. Напрыклад, у сакавiку вы сьцьвярджалi, што наш абмежаваны кантынгент у Афганiстане зьнiшчыў каля аднаго мiльёна афганцаў. Адкуль вам вядомая гэтая хлусьня?" Яны ўсе, колькi iх было там, можа, чалавек дваццаць, што расьселiся каля даўгога стала i пад сьценамi, варожа ўтаропiлiся ў яго. А ён маўчаў, пакутна згадваючы, каму ён гаварыў пра тое. Адкуль сам ведаў гэтую лiчбу, памятае пэўна - тое казала радыё "Свабода", якое ён начным часам слухаў, што-колечы разьбiраючы праз глухi трэскат глушылак. Агiдным, пiсклявым голасам ён пачаў адмаўляцца, гатовы быў пабажыцца, што нiчога падобнага не гаварыў, хоць менавiта тады раптоўна ўсё прыпамятаў. Але як можна было прызнацца. Доўга сядзець нерухома Скварыш ня мог, прыгнятала начная цiшыня, ён ня мог знайсьцi сабе ўтульнага месца i пайшоў туляцца па невялiкай трохпакаёвай кватэры. Забрыў на кухню, уключыў сьвятло. Мог бы зварыць сабе кавы (усё ж занятак), але кавы ён выпiў тры кубкi, мабыць, на сёньня годзе. Расчынiў халадзiльнiк, паўзiраўся ў сякi-такi запас харчу - кавалак каўбасы ў рудай паперы, бутэлька кефiру, некалькi плоскiх бляшанак кансэрваў, - нiчога ў яго не выклiкала апэтыту, жаданьня зьесьцi. Што-небудзь варыць, натуральна, ён не хацеў, не хацеў нават сасмажыць яешню, якую ўвогуле любiў i еў з задавальненьнем, калi яе смажыла жонка. Разьбiтае шкло ў дзьвярах на кухонны балькон каторы раз напомнiла пра непарадак, але цяпер ён падумаў, што шкло ўставiць ня хутка. Было не да таго. Ён асьцярожна расчынiў дзьверы i выйшаў на балькон, паклаў рукi на яшчэ цёплыя ад дзённага сонца парэнчы i здрыгануўся: на суседнiм бальконе з асьветленай ззаду сьпiнаю ў гэткай самай позе стаяў i курыў сусед. Скварыш адхiснуўся, хуценька вярнуўся на кухню i прычынiў дзьверы. Цяпер ён не хацеў бачыць нiкога, нi з кiм размаўляць; усё здавалася, што ў яго занадта цiкаўна ўзiралiся i ўжо напэўна ўважлiва слухалi. Цi падслухоўвалi. Цiкава, падумаў Скварыш, цi была чутная на бальконе iхная гаворка ў кабiнэце ды асаблiва ў вiтальнi каля дзьвярэй. I цi даўно ён стаiць там, гэты сусед у майцы.
      Ён зноў вярнуўся ў кабiнэт. Прыбiраць зь нiзкага столiка нiчога ня стаў, стомлена апусьцiўся ў крэсла за пiсьмовы стол. Уключаная настольная лямпа асьвяцiла вольны ад папераў кавалак стала... Надта мутарна было на душы ў прафэсара, вялiкi сумнеў тачыў яго ўсё болей - дык проста цi не заходзiў Красьнянскi? А што, калi ў гэты час ён ужо сядзiць у КГБ i апiсвае iхную тут гутарку? Цi, можа, запiсаў усё на магнiтафон i заўтра аднясе ў вядомы дом на праспэкце? У такiм выпадку, адзiн паратунак - апярэдзiць самому. Iнакш яму пэўны капец - i працы, i кар'еры. А то i жыцьцю. Але зноў жа
      - як напiсаць? А калi тое яму толькi здаецца, а Красьнянскi ўсё - па сваёй чалавечай шчырасьцi, па дабрынi...
      Праклятае становiшча, яго адчуваў Скварыш кожнаю мазгавой зьвiлiнай, кожным кончыкам нэрваў. Усё здавалася: трэба нешта прыдумаць, нешта зрабiць, набрысьцi на якое выйсьце. I ён думаў, напружваў мазгi, а выйсьця не знаходзiлася. Цi яго не было наогул? Але ж такога не могло стацца, усё ж павiнна быць нейкае выйсьце.
      Ён зноў пачаў блукаць па кватэры, паласатай дарожкай пратупаў да зачыненых на два замкi, абабiтых цыратай дзьвярэй, павярнуўся назад. Зь вялiкага календара на сьцяне ад Новага году звыкла ўсьмiхалася яму прыгожанькая японка, нiжай чарнелi два шэрагi лiчбаў летняга месяца. Чорная пара, праклятыя месяцы, падумаў прафэсар, колькi яны задалi турбот, перажыванак, пакутнай няпэўнасьцi. Калi парткамiсiя ЦК, куды ён зьвярнуўся, зацьвердзiць ягонае выключэньне, дык будзе канец. Кранты! Няўжо такое магчыма?
      А чаму б i не?
      Выключылi ж з партыi дацэнта Кулiковiча, неблагога разумнага чалавека, вэтэрана вайны, толькi за тое, што той выступiў на сходзе супраць уводу савецкiх войскаў у Чэхаславаччыну i ня ўзяў сваё выступленьне назад, калi яго паклiкалi ў гаркам. Не павiнiўся. Зрэшты, выключылi нават не за гэта, а быццам знайшлi, што, будучы ў нямецкiм палоне, ён ня надта добра сябе паводзiў. Раскрылi тое менавiта пасьля ягонага выступленьня на партыйным сходзе, а раней быццам таго ня ведалi. I згарэў дацэнт. Казалi, пасьля таго ўладкаваўся грузчыкам на агароднiнавую базу, iншай працы ў горадзе яму не знайшлося. Пасьля некуды зьехаў. А можа, зьвезьлi.
      У вiтальнi ляжаў мяккi санлявы прыцемак, трохi адблiскваў паркет ля кабiнэту i ён пачаў тупаць сюды-туды - пяць крокаў ад дзьвярэй да люстэрка i столькi ж назад. У тапках на дарожцы было зручна i зусiм цiха. Цiкава, цi дазваляюць у турме хадзiць у тапках, унутрана паморшчыўшыся, падумаў прафэсар. У яго даўно былi хворыя ногi, i дома ён заўжды стараўся карыстацца тапкамi. Але пра турму ён, вядома, дарма падумаў. Ня трэба загадзя каркаць на сваю галаву.
      Хадзiць так - узад-уперад - нават спадабалася, усё ж гэты занятак ад чагось адцягваў, даваў працу нагам. I ён прыпамятаў, як некалi малым хлопчыкам упершыню ўбачыў у заапарку мядзьведзя, што ў сваёй клетцы гэтак жа тупаў сюды-туды. Тады ён аж пашкадаваў касалапага небараку, мабыць, таму дужа мутарна, i ён гэтак цэлыя гадзiны тупае й тупае. Цяпер сам цi ня ў гэткiм становiшчы. У клетцы. Толькi яму цi паспачувае хто? Апроч хiба гэтага асьпiранта Красьнянскага.
      Задаў яму клопату Красьнянскi.
      Усё ж, мабыць, трэба напiсаць. Ня можа таго быць, каб гэты асьпiрант, зь якiм у яго не было нiякiх адносiн, апроч чыста службовых, так ужо растаў ад спачуваньня да яго бяды i прыехаў адно суцешыць зь iншага канца гораду. Каб паспачуваць толькi. Сьпярша прафэсар падумаў, што ён па якой патрэбе, можа, папрасiць грошай цi пахадайнiчаць перад кiм? Цi наконт кватэры (такiх просьбаў ён меў цi ня кожнага месяца)? Але не. Нiчога не прасiў Красьнянскi, так i сказаў: толькi каб давесьцi сваю чалавечую падзяку за праўду i сумленнасьць. За праўду? Добрая, вядома, штуковiна праўда для таго, хто яе спажывае, калi яна зьвернутая да нас. Але наша праўда... Во i тады ён выдаў два словы праўды, якiя, здаецца, спляжаць яму ўсё жыцьцё. Трэба ж было... Сапраўды, ён забыўся, што можна было што-нiшто сказаць аднаму, але ня больш. Калi ж цябе пачулi больш за аднаго, дык твая справа трэснула. Гэта пэўна.
      Увогуле, справа была ў бутэльцы - праклятай бутэльцы, здаецца, армянскага, якую яны выпiлi ўтрох. Выпiвалi ня першы раз, пасьля парыльнi. Увечары некалькi чарак няблага спрыялi сасудам, распаранае цела, апаласнутае ў басэйне пры саўне, нiбы абнаўлялася, маладзела, зьнiкала назапашаная за тыдзень стома; лёгкi i спрытны рабiўся розум. Тая размова адбылася па дарозе да прыпынку тралейбуса. Яны закурылi, Бокач нешта памянуў пра Афган, яму штосьцi няпэўна адказаў Волахаў, i тады ён, Скварыш, прыпамятаў начную перадачу "Свабоды" i зь неўласьцiвай яму жвавасьцю пераказаў яе. Вядома, усё праз каньяк ды парыльню, iнакш бы, напэўна, ён змоўчаў. Бокач з Волахавым неяк хмурна паслухалi яго, на хадзе зацягваючыся цыгарэтамi, а ён яшчэ дадаў пра злачыннасьць тае вайны, за якую калiсьцi прыйдзецца некаму адказваць. Цяпер ламай галаву, хто зь iх двух стукнуў. Удала стукнуў, нiчога ня скажаш, узялiся за яго як мае быць. А з тых двух нiводзiн i не патэлефанаваў, нi слова болей не сказаў яму. Бы ня чулi й ня ведалi, што зь iм робiцца.
      А можа, яны стукалi ўдвох? Хiба такое немагчыма? Што з таго, што сябры, што Бокач i Скварыш некалi вучылiся разам, а Волахаву дачку ён уладкоўваў у iнстытут - прасiў за яе дэкана, улагоджваў злую экзамэнатарку Папрышку, якая рэзала спрэс па фiзыцы. Паступiла дзеўчына, а яе бацька стаў ягоным сябрам, колькi бутэлек зь iм выпiлi - на сьвяты, у саўне, на рыбалцы. Мабыць жа, не павiнны ён яго гэтак прадаць? Але i Бокач не павiнны. Усё ж стары, шматгадовы сябра, некалi, яшчэ як былi бедныя студэнты, езьдзiлi ўлетку да ягонага бацькi на Вiцебшчыну, купалiся ў возеры i пiлi адмысловую бацькаву самагонку. Не павiнны Бокач яго прадаць. Ды вось прадаў. Хто з двух, мабыць, не дазнаесься нiколi.
      Цяпер гэты Красьнянскi.
      Дужа сьмелыя былi ягоныя думкi - i наконт Афганiстану, i наконт Беларусi зь яе ўшчэнт лёкайскiм парткiраўнiцтвам. I наконт Брэжнева нешта закiдваў. Перадражнiў, як той называе сябе па тэлефоне: "Паважаны Леанiд Iльiч слухае". Слухаючы тое, Скварыш сядзеў, бы на iголках, так было яму не пад настрой, ён усё iмкнуўся перавесьцi гаворку на iншае, - пытаўся пра сям'ю, пра жонку - не памагло. Што жонка, што зь ёй зробiцца, быў адказ. Але вось гэтая гонка ўзбраеньняў... Далася тая гадзiна Скварышу, аж спатнеў увесь, пакуль зачыняў за Красьнянскiм дзьверы.
      Не, аднак жа, мусiць, ён яшчэ ня ў камэры-адзiночцы, каб так тупаць без канца па вiтальнi, i не мядзьведзь у клетцы. Усё ж у зальчыку было прастарней, Скварыш уключыў тэлевiзар i выцягся на канапе. Як засьвяцiўся экран зь нейкiм старым чорна-белым фiльмам, ён хацеў быў пераключыць канал на маскоўскi, ды паленаваўся ўставаць. Хвiлiну спрабаваў зразумець сэнс пафаснага дыялёгу двух рабочых - маладога, даўгашыяга, са старым вусатым, - ды хутка страцiў увагу, аддаўшыся ўсё тым жа сваiм беспрасьветным думкам. Мабыць, трэба ўсё напiсаць. Пакуль памятаў, пакуль што не забыўся. Бо забудзесься, а яны палiчаць утойваеш. Мабыць, у iх усё на ўлiку - i словы, i думкi, i намеры. На тое яны спэцыялiсты, у акадэмiях вучацца. Мабыць, у iх ёсьць кандыдаты i дактары такiх справаў - тайных палiцэйскiх справаў, каб яны спрахлi, як сказалi б на вёсцы. Ды ня спрахнуць - яны дасканаляцца год ад году, даходзячы да мастацтва. Як з гэтым ягоным даносам. Данёс нехта адзiн з двух цi, можа, абодва, i ён нiколi не дазнаецца, хто менавiта. I ён будзе абодвум пацiскаць рукi i маўчаць, баяцца пакрыўдзiць невiнаватага. Бо пакрыўдзяцца. Сам жа пакрыўдзiўся за адно толькi негрунтоўнае падозраньне. Але калi хто вiнаваты, даносчык, дык, мабыць, пакрыўдзiцца яшчэ болей, i ты будзеш прасiць у яго прабачэньня. Мiж тым, на экране былi ўжо не рабочыя ў камбiнэзонах, а трое дзяўчатак на беразе прыгожай летняй рачулкi, сярод маляўнiчай сельскай iдылii; на дзявочых галовах бялелi вяночкi з рамонкаў, дзяўчаткi трымалiся за рукi i, iдучы беражком, сьпявалi шчымлiвую песьню. Тварык адной зь iх дужа напомнiў кагось... Так, даўняе амаль трыццацiгадовае знаёмства... Здаецца, iмя яе было Валя. I ён быў нават трохi закаханы ў яе, у гэтую статную хахатушку, што неяк нечакана зьявiлася ў iхнай кампанii. Цяпер ужо цяжка i прыгадаць, хто прывёў яе - Бабкоў цi Сельмашынскi, два iхныя неразлучныя сябрукi, франтавiкi-ардэнаносцы, кандыдаты ў члены партыi, хлопцы канчалi iнстытут, сядзелi на дыплёмах i рыхтавалiся да прыёму ў члены. I менавiта ў той час органы завэрбавалi iх у сексоты. Але пара была пасьляваенная, яшчэ мела кошт франтавое сяброўства, i хлопцы амаль адначасна прызналiся адзiн аднаму пра тую вярбоўку. Падзiвiлiся, вядома, але падзiвiцца давялося яшчэ болей, калi першым заданьнем тых органаў Бабкову было нешта вызнаць пра бацькоў Сельмашынскага, а Сельмашынскаму - нешта дазнацца пра ягонага сябра. Сябры, вядома, згодна прасыгналiлi, але тыя сыгналы папярэдне абгаворвалiся i ўзгаднялiся мiж iмi, каб незнарок не нанесьцi шкоды адзiн аднаму. Мусiць, органы ўсё ж нешта западозрылi, i тады сярод iх паявiлася Валя, вясёленькая такая хахатушка ў вэльвэтавым жакецiку. Яна неяк спрытна ўлезла мiж хлопцамi ды так павяла сябе ў адносiнах да таго i другога, што тыя закахалiся ў яе абодва. А закахаўшыся, хутка паварагавалi, мабыць, ужо не ўзгаднялi свае сыгналы, пачалi пiсаць iнакш, чым раней. I сумна скончылася тое: абодва аднойчы зьнiклi, i нiхто зь iх агульных знаёмых ня мог сказаць куды. А Валя неяк сустрэлася Скварышу ў цягнiку Масква-Тбiлiсi, ехала з маленькай дачушкай, казала, туды пераводзяць па службе. А па якой службе, калi не сакрэт, пацiкавiўся ён. Ды так, па вайсковай, па лiнii мужа, сказала яна i адвяла позiрк. Можа, i па вайсковай, падумаў ён, але навошта тады заклапочана адводзiць позiрк? Ён i не заўважыў, як скончыўся фiльм i на экране апантана замiтусiлася срэбра, тады ён устаў i цiскануў выключальнiк. Час быў ня раньнi, мусiць, трэба было ўставаць i пiсаць. Усё, як было. Як, хто i што гаварыў. Хоць, зрэшты, амаль увесь час гаварыў Красьнянскi. Значыць, так i напiсаць. Але ж то - данос на Красьнянскага? А што ён мог зрабiць, што яшчэ напiсаць? Усё роўна той дасьць поўную справаздачу аб гэтай гаворцы. Няважна, у якой форме. Важна, каб тыя не падумалi, што ён нешта ўтойвае. Ня хоча раззбройвацца перад роднай партыяй. А так - калi ласка, ён паднiмае абедзьве рукi, ён здаецца. Сам, добраахвотна. Карайце, калi хочаце. А можа, усё ж памiлуеце? Праклятае гэта пачуцьцё надзеi на краi пагiбелi, гэты рудымэнт пячорнага аптымiзму. Ведаў жа, што не даруюць, спагоняць, як мае быць. А вось спадзяваўся... Ён ведаў, што менавiта схiльнасьцю чалавека да надзеi на лепшае выдатна карысталiся немцы-фашысты. Выганяючы людзей на зьнiшчэньне, яны клапацiлiся, каб тыя ўзялi каштоўныя рэчы i цёплую вопратку i харчу на трое сутак. У лягерах зьнiшчэньня iх сустракалi з аркестрам i перш-наперш вялi ў лазьню, на мэдагляд да квалiфiкаваных спэцыялiстаў, якiя па адным стралялi iм у патылiцу. На ростамеры. Яны ўмелi зрабiць, каб людзi па-дурному спадзявалiся да самай апошняй хвiлiны i паводзiлi сябе адпаведна з уласнай надзеяй. Мусiць, так сябе паводзiць будзе i ён. Мабыць, ужо асуджаны, а ўсё чапляецца - за партбiлет, за працу. Бо яны ж не гавораць, што заплянавалi яму. А яму хочацца як-небудзь выкараскацца з-пад iхнай навалы. А можа, а можа...
      А ўсё ж, можа, яны i ўлiчаць ягоную шчырасьць, зразумеюць яе як абсалютную ляяльнасьць i як-небудзь спусьцяць усё на тармазах, думаў ён, ня надта падрабязна, але ўвогуле правiльна апiсваючы сваю размову з Красьнянскiм. Вядома, болей - словы i фразы Красьнянскага. Пад самы канец, калi ўсё амаль дарэшты было выкладзена на паперы, блiснула ўпартая думка-сумнеў: а калi ўсё ж тое - ад наiўнае шчырасьцi? Сапраўды, ад спачуваньня да яго, старога кнiжнага дурня? Тады што ж... Ён жа загубiць чалавека. I яго сям'ю. I яго малую дзяўчынку, здаецца, Iрачку з марожаным на палачцы, сьцятай у маленькiм кулачку... Во д'ябальшчына, во становiшча! Што ж тады ён робiць?
      Але што было яшчэ рабiць?
      Скварыш адсунуў ад сябе тыя дзьве старонкi дробнага тэксту - мабыць, горшага ён не пiсаў за ўсе свае пяцьдзясят гадоў. Подлыя старонкi, нiчога ня скажаш. Вылез з-за стала, налiў чарку каньяку, выпiў. Налiў другую... Пакуль чуцьцё ўпарта патрабавала нейкае пэўнасьцi, канчатковага рашэньня, якога ўсё не знаходзiлася; кожны варыянт быў горшы за папярэднi. Хоць варыянтаў тых было ў яго два. I абое - рабое...
      Мiж тым, настала глыбокая ноч. Дом сьцiшыўся, перасталi гудзець лiфты, грукаць дзьверы. За сьцяной у суседняй кватэры цiхенька паплакала ды сьцiхла дзiця, мабыць, заснула. Жыхары ў сваiх сотах-кватэрах вялiкага дому пакрысе сьцiшылiся, паснулi, толькi ў трубах водаправоду часам чулася нейкае тоненькае жалобнае скуголеньне. Скварыш зноў пачаў хадзiць па кватэры, падыйшоў да цёмнага вакна ў зальчыку. На падворку ўнiзе неяк быццам ярчэй, чым зьвечара, сьвяцiў на мачце лiхтар, ярчэй сьвяцiлiся кодабы аўтамабiляў мiж счарнелых кронаў дваровых дрэваў. Цяпер там было сонна i пуста. I гэтак жа пуста i стомлена-сонна рабiлася на душы ў прафэсара.
      Можа, цяпер было б лепш, каб дома, а не на дачы была яго жонка Леакадзiя Адамаўна, было б каму сказаць слова, ня глухнуць у гэтую маўклiвую ноч. Хаця, можа, i ня лепш. З жонкаю ён ужо даволi нагаварыўся аб сваiм няшчасьцi, жонка яму не спачувала. Толькi дакарала за ягоны доўгi язык, за дзiцячую даверлiвасьць. За дурную наiўнасьць. Можа, i так, ён ёй не пярэчыў. Жонку ён добра ведаў, пражыў зь ёю жыцьцё, яны выгадавалi дачку, гадавалi ўнукаў, але...
      Было невялiкае "але" ў iхным жыцьцi, якое заўжды ў далiкатных выпадках прымушала яго прытармазiць, успомнiць, змоўкнуць, каб не перасягнуць апошнюю рысу шчырасьцi. За той рысай была небясьпека, ён адчуваў гэта, хоць фармуляваць яе пазьбягаў, нават баяўся. Маўклiвае табу доўгiя гады ляжала за той рысай.
      Ён тады быў яшчэ даволi маладым чалавекам, толькi што сьпечаны кандыдат навук, жылi яны на прыватнай кватэры, вядома ж, без тэлефона. Неяк улетку прыйшла тэлеграма, што занядужала мацi - упала, зламала нагу, просiць, каб прыехаў. Ён хутка сабраўся, паехаў, зайшоў у раённую бальнiцу, уладкаваў туды мацi. Назад паехаў днi праз тры, спазьнiўся на рэйсавы аўтобус, дабiраўся спадарожнымi, i надвячоркам зь лёгкiм партфэлем у руках кiраваў на сваю прыгарадную вулiцу. I тады ён убачыў жонку, якая неяк хуценька гаманiла з маладым чалавекам у блакiтнай тэнiсцы, усё азiраючыся па баках. Было гэта за якiх два кварталы, на скрыжаваньнi дзьвюх вулiц, ля водаразборнай калёнкi. Леакадзiя змалку была блiзарукай, але акуляраў тады не насiла, i ня згледзела, як ён да iх наблiжаўся. Пагаманiўшы трохi, яны хуценька разышлiся - жонка, азiрнуўшыся, павярнула за вугал на сваю вулiцу, а той, у тэнiсцы, - у iншы яе канец, кiрункам да цэнтру. Скварыш нетаропка дайшоў да калёнкi, жонкi ўжо ня стала вiдаць, а той яшчэ крочыў здаля, за якi квартал ад яго. Непрыемна ўражаны, Скварыш павярнуў не за жонкай, а ў другi бок, за тым незнаёмым. Ён так iшоў за iм на некаторай адлегласьцi, не наблiжаючыся i не адстаючы. Блiжэй да цэнтру незнаёмец зайшоў у гастраном, купiў пачак цыгарэт, пасьля нядоўга тэлефанаваў з вулiчнага аўтамату. У Скварыша было адно падозраньне, яно вяло яго з пэўнай настойлiвасьцю i ўрэшце прывяло менавiта туды, куды ён i думаў. I дужа баяўся. То быў бакавы ўваход у будынак КГБ - непрыкметныя дзьверы бяз шыльды i вартавога. Чалавек у тэнiсцы каротка зiркнуў у адзiн бок, у другi - i зьнiк за дзьвярыма. Скварыш няхутка дабрыў дадому. Жонка паставiлася да яго, як звычайна, ён нi пра што ў яе не пытаўся, чакаў, што сама скажа пра сваё спатканьне ля водаразборнай калёнкi. Але не сказала. А неяк ужо напачатку восенi, як ён вяртаўся зь ёй пасьля дзённага сэансу ў кiно, насустрач трапiў малады хлопец, i ў той самай тэнiсцы. Толькi цяпер на iм быў надзеты пiнжак. I жонка, як заўважыў Скварыш, каротка кiўнула яму, як знаёмаму. "Хто гэта?" трохi пагадзя запытаўся Скварыш. "Ды так, - сказала жонка, - настаўнiк адзiн". "Нiшто сабе, - падумаў Скварыш, - настаўнiк, а бегае ў КГБ". Але тады ён змоўчаў i болей размовы з жонкай пра таго чалавека ў iх не было. Засталося толькi пытаньне, адказу на якое да канца сваiх дзён будзе баяцца Скварыш. Дык, можа, яно й лепш, калi цяпер ён адзiн, i ягоным турботам ня будзе сьведак. Усё сам-насам.
      Са страхам i агiдай ён перачытаў свае дзьве старонкi паганага тэксту-даносу. Менавiта даносу, бо як жа яшчэ можна было iх назваць, - тое Скварыш разумеў выдатна. Ён нiчога там не прыдумаў, нiчога не дадаў да таго, што гаварыў Красьнянскi, усё выклаў так, як яно й было. Праўдзiвы быў да канца. Але чаго вартая тая яго праўдзiвасьць, якой была ёй цана? Можа, парваць, спалiць i нiкуды не хадзiць, - у каторы раз прыйшла няпэўная думка-намер. Але што будзе тады? Выкiнулi з партыi, выкiнуць з працы, адбяруць дыплёмы. Што адбяруць дыплёмы i званьнi, то пэўна. Адабралi ж кандыдацкi дыплём у дацэнта Шавякова - за перараджэньне. У дысэртацыi абгрунтоўваў выгоды калектывiзацыi, а пасьля ў лекцыях выказаў сумненьне наконт тых выгодаў. Далi дыхту дацэнту - не перараджайся! Не разумней. Заставайся ў жыцьцi пнём i калодай - без вачэй i вушэй, тады будзеш адпавядаць усiм навуковым званьням. Добра, Шавякоў меў гадоў трыццаць ад роду, быў хлопец дужы, мог працаваць грузчыкам на агароднiнавай базе. А дзе будзе працаваць ён? Што ён умее, апроч як пераказаць устаноўкi марксiзму-ленiнiзму, якому ён даўно i пераканана ня верыць. Але што рабiць, мусiш. Вучыць студэнтаў, прымаць экзамэны, несьцi заведамую лухту, бо яна кормiць, дае хлеба i да хлеба. I ўсё было добра, пакуль маўчаў, пакуль нiчога - нiкому, апроч таго афiцыйнага, праверанага i зацьверджанага, што ўжо амаль бяздумна i мэханiчна балбатаў на лекцыях. А тут во не стрываў, вымавiў усяго дзьве-тры фразы на цёмнай вулiцы блiзкiм сябрам. I ўся яго шматгадовая ранейшая стараннасьць абрынулася ў тартарары. Калi гэта сапраўды правакацыя, наладжаная органамi праз асьпiранта Красьнянскага, iхны яму экзамэн, дык тыя дзьве старонкi памогуць. Павiнны памагчы. Усё ж яны засьведчаць, што ён чалавек адкрыты, i нi ад партыi, нi ад КГБ нiчога ня ўтойвае. Ну там нешта сказаў, можа, не зусiм цьвярозы, можа, яго трохi перакруцiлi, утрыравалi. Але ён не раззлаваўся на даносчыкаў i цяпер раскайваецца. Можа, выключэньне заменяць на "страгача". "Страгач" - не сухоты, год паносiць, i здымуць. I зноў усё пойдзе, як iшло дагэтуль. Цiха i спакойна. Добра iшло. Хiба што з гэтага моманту прафэсар будзе навучаны. Тады ўжо сапраўды да канца жыцьця нiчога - нiкому.
      А калi не? Калi Красьнянскi зусiм па ўласнай ахвоце? Па сваёй дурноце, нарэшце. Тады яго выкiнуць з кандыдатаў, адбяруць унiвэрсытэцкi дыплём, спляжаць кар'еру. А то й пасадзяць. Як тады яму, Скварышу, жыць? Што скажуць пра яго ў iнстытуце? Як паглядзiць у ягоныя вочы дачка?
      Дачка была, можа, найбольшым клопатам у ягоным жыцьцi, большай праблемай, чым нават жонка. Ужо немалая, студэнтка, што вырасла на ягоных вачах i на ягоных руках, яна, тым ня менш, таiла ў сабе неразгаданую загадку: якая яна? Тое, што адбывалася ў грамадзкiм жыцьцi краiны, вядома, не магло не кранаць яе, выдатнiцу-школьнiцу, а затым студэнтку, але ён дагэтуль нi разу ня чуў ад яе нi слова ўхвалы, нi слова асуджэньня. Нават незадаволенасьцi. Усе гэтыя рэабiлiтацыi, рэпрэсii, барацьба з касмапалiтамi i безыдэйнасьцю, нават распорваньне цi звужэньне штаноў у хлопцаў, лаянка еўтушэнкаўскай паэзii зьнешне нiяк не выяўлялiся ў ягонай Людкi. Прынамсi, дома, пры бацьках, яна была да таго нiбы глухая. Аднойчы ён рэзка загаварыў зь ёй пра камсамол, знарок правакуючы яе на адказ, i дачка толькi зiркнула на яго страхавiта-зьдзiўленым позiркам i не сказала нiчога. "Божа, падумаў ён, - i яна? Цi яна асьцерагаецца яго, бацьку, цi сама ўжо там? У iх на кручку ў свае дзевятнаццаць гадоў? Няўжо i цяпер, у эпоху разьвiтога сацыялiзму, нiчога не зьмянiлася нi ў грамадзтве, нi ў псыхалёгii яго членаў? Ну добра, баяўся ён, але чаго ўжо баяцца iм?"
      Мабыць, баялiся, бо жыў страх.
      Ён зноў пачаў хадзiць паласатай дарожкай - да дзьвярэй i назад. Мiнаў час, а нешта нi ў галаве, нi ў душы не праясьнiвалася. Урэшце ўсё абарочвалася найбанальнейшай сытуацыяй - каму прападаць? Або яму, або Красьнянскаму. У такiх выпадках прэч адлятала мараль, спрацоўваў адно iнстынкт, жывёльны эгаiзм, як бiялягiчны сродак выжываньня. Ведама, гэта кепска, гэта непрыгожа, гэта амаральна. "Але рабi, што трэба, i хай будзе, што будзе", - шматзначна вучыў некалi Талстой, гэты вялiкi маралiст стагодзьдзя. Хоць добра было Талстому вучыць, у яго была Ясная Паляна. А што ёсьць у яго, прафэсара Скварыша? Апроч зарплаты ды гэтых во катухоў - кватэры?
      Не, мусiць, праўда ўсё ж за Пратагорам зь ягонай высновай аб чалавеку як меры ўсiх рэчаў, менавiта чалавек заўжды вызначае, як яму жыць. Замест чалавека таго ня можа зрабiць нiхто - нi Бог, нi д'ябал, толькi ён сам. Кепска, аднак, што ён, Скварыш, не належаў да лiку людзей, якiя свой выбар робяць рашуча i беспаваротна. Але чалавек, пастаўлены перад фактам неабходнасьцi такога выбару, страчвае свабоду. Ён чалавек несвабодны. Свабодным жа ён робiцца тады, як зьнiкае сытуацыя, што вымагае выбару.
      Бяда яшчэ ў тым, што людзям занадта шмат трэба, мабыць, прыродай iм ня дадзена абмяжоўваць сябе, як дадзена жывёле. Яны Богам надзеленыя свабодай думкi, а iм яшчэ трэба i свабода слова, як некалi зьедлiва заўважыў К'еркегор. Сапраўды, цi не занадта вялiкая гэта раскоша ў таталiтарным грамадзтве свабода слова. Ва ўмовах дэмакратыi iншая справа. Там пра свабоду ня мараць, там ёю карыстаюцца гэтак натуральна, як дыхаюць паветрам. Тут жа нават памкненьне да яе - крамола, за якую непазьбежная расплата. Расплата ўсё тым жа - свабодай i лёсам. Д'ябальскае грамадзтва, д'ябальскi час! I калi ўсталявалася тое? Цi, можа, i не выводзiлася? Можа, i праўда, што пагiбель сучаснай культуры пачалася даўно. Цi ня ў ноч на 25 чэрвеня 1820 году, калi разумнiк Гегель, гэты фiлёзаф таталiтарызму, вырадзiў сваё знакамiтае: усё рэальнае - разумнае. Унiвэрсальнае апраўданьне тыранii. Ня дзiва, што ягоны дэтэрмiнiзм аднолькава прыйшоўся даспадобы як ягоным землякам-фашыстам, так i расейскiм камунiстам. Зручная фiлязофiя дваццатага стагодзьдзя... У санлявай сьвядомасьцi Скварыша думкi iшлi чарадой, ня дужа лягiчна чапляючыся адна за адну. Але з часоў Дэкарта вядома, што ў духоўным жыцьцi разумныя думкi займаюць надта малое месца. Куды болей тых самых блытаных, санлявых i нелягiчных, ад якiх мала сэнсу. Так, пустазельле, духоўная палова, асьцё, празь якое калi-нiкалi, аднак, прарастае штосьцi значнае i нават генiяльнае. Але калi няма страху. А можа, менавiта ў атмасфэры страху найболей напружана i працуе розум? Хаця б у пошуках выйсьця... Рэшту тае начы ён не хадзiў па кватэры, сядзеў у вяртлявым крэсьле за пiсьмовым сталом, утаропiўшыся невiдушчым позiркам у свае праклятыя радкi. Настольная лямпа ярка i звыкла асьвятляла кавалак заваленага паперамi стала, галава i твар Скварыша тулiлiся ў ценю. Так было зручна. Стома ад перажываньняў усё ж дапякла яго, ён стамiўся, але сон ня йшоў, i ён ня клаўся. Вялiкiя турботы прыгняталi яго - як зрабiць лепш? Каб без памылкi, ад якой не давялося б пасьля кусаць локцi. Калi будзе позна. Але тая праклятая задачка, здаецца, увогуле ня мела рашэньня. Колькi над ёй нi бiцца. Былi два варыянты, i абодва жахлiвыя. Значыць... Значыць, марна было столькi ламаць галаву, думаць.