А.Э.Ван-Вогт
      Пачвара
      Пераклала Лiна Каўрус
      На вышынi чвэрцi мiлi вялiзны зоркалёт павiс над горадам. Унiзе ўсё насiла сляды касмiчнай спустошанасцi. Павольна апускаючыся ў энергетычнай гандоласферы, Iнэш заўважыў, што будынкi ўжо пачалi развальвацца ад часу.
      - Нiякiх слядоў ваенных дзеянняў. Нiякiх слядоў... - штохвiлiнна паўтараў нежывы механiчны голас.
      Iнэш перавёў настройку.
      Дасягнуўшы паверхнi, ён адключыў поле сваёй гандолы i апынуўся на акружаным сценамi зарослым участку. Некалькi шкiлетаў ляжала ў высокай траве перад будынкам з абцякальнымi iмклiвымi лiнiямi. Гэта былi шкiлеты доўгiх двухрукiх i двухногiх стварэнняў; чэрап кожнага трымаўся на верхнiм канцы тонкага спiннога хрыбта. Усе касцякi яўна належалi дарослым асобiнам i здавалiся цудоўна захаванымi, але, калi Iнэш нагнуўся i крануў адзiн з iх, цэлы сустаў рассыпаўся ў парахню. Выпрастаўшыся, ён убачыў, як Ёал прызямляецца паблiзу. Пачакаўшы, пакуль гiсторык выберацца са сваёй энергетычнай сферы, Iнэш папытаўся:
      - Як па-вашаму, варта паспрабаваць наш метад ажыўлення?
      Ёал здаваўся заклапочаным.
      - Я распытваў усiх, хто ўжо спускаўся сюды ў зоркалёце, - адказаў ён. Нешта тут не так. На гэтай планеце не засталося жывых iстот, не засталося нават насякомых. Перш чым пачынаць якую-небудзь каланiзацыю, мы павiнны высветлiць, што тут адбылося.
      Iнэш змоўчаў. Падзьмуў слабы ветрык, зашалясцеў лiстотай у кронах гайка непадалёк ад iх. Iнэш зiрнуў на дрэвы. Ёал кiўнуў.
      Так, раслiннасць не пацярпела, аднак раслiны, як правiла, рэагуюць зусiм iнакш, чым актыўныя формы жыцця.
      Iх перапынiлi. З прыёмнiка Ёала прагучаў голас:
      - Прыкладна ў цэнтры горада выяўлены музей. На яго даху - чырвоны маяк.
      - Я пайду з вамi, Ёал, - сказаў Iнэш. - Там, магчыма, захавалiся шкiлеты жывёлiн i разумных iстот на розных стадыях эвалюцыi. Дарэчы, вы не адказалi мне. Цi збiраецеся вы ажыўляць гэтыя iстоты?
      - Я пастаўлю пытанне на абмеркаванне савета, - павольна прамовiў Ёал, але, мне здаецца, адказ не выклiкае сумненняў. Мы абавязаны ведаць прычыну гэтай катастрофы. - Ён апiсаў няпэўны паўкруг адным з сваiх шчупальцаў i як бы сам сабе дадаў:- Зразумела, дзейнiчаць трэба асцярожна, пачынаючы з сама раннiх ступеняў эвалюцыi. Адсутнасць дзiцячых шкiлетаў паказвае, што гэтыя iстоты, вiдаць, дасягнулi iндывiдуальнага бяссмерця.
      Савет сабраўся на агляд экспанатаў. Iнэш ведаў - гэта пустая фармальнасць. Рашэнне прынята - яны будуць ажыўляць. Апроч усяго iншага, яны былi заiнтрыгаваныя. Сусвет бязмежны, палёты праз космас доўгiя i нудныя, таму, спускаючыся на невядомыя планеты, яны заўсёды з хваляваннем чакалi сустрэчы з новымi формамi жыцця, якiя можна ўбачыць на свае вочы, вывучыць.
      Музей быў падобны на ўсе музеi. Высокiя скляпенiстыя столi, прасторныя залы. Пластмасавыя фiгуры дзiўных звяроў, мноства прадметаў - iх было занадта многа, каб усе агледзець i зразумець за такi кароткi час. Эвалюцыя невядомай расы была пададзена паслядоўнымi групамi рэлiквiй. Iнэш разам з усiмi прайшоў па залах. Ён з палёгкай уздыхнуў, калi яны нарэшце дабралiся да рада шкiлетаў i мумiй. Схаваўшыся за сiлавым экранам, назiраў, як спецыялiсты-бiёлагi дастаюць мумiю з каменнага саркафага. Цела мумii было перабiнтавана палосамi матэрыi ў некалькi столак, але бiёлагi не сталi раскручваць сатлелую тканiну. Рассунуўшы яе, яны, як звычайна рабiлася ў такiх выпадках, узялi пiнцэтам толькi абломак чарапной каробкi. Для ажыўлення прыдаецца любая частка шкiлета, аднак найлепшыя вынiкi, сама дасканалую рэканструкцыю даюць некаторыя ўчасткi чэрапа.
      Галоўны бiёлаг Хамар растлумачыў, чаму яны выбралi менавiта гэтую мумiю:
      - Для захавання цела яны скарысталi хiмiчныя рэчывы, якiя сведчаць пра зародкавы стан хiмii. Разьба ж на саркафагу гаворыць пра прымiтыўную цывiлiзацыю, незнаёмую з машынамi. На гэтай стадыi патэнцыяльныя магчымасцi нервовай сiстэмы наўрад цi былi асаблiва развiтыя. Нашы спецыялiсты па мовах прааналiзавалi запiсы гаворачых машын, устаноўленых ва ўсiх раздзелах музея, i, хоць моў аказалася вельмi многа - тут ёсць запiс гутарковай мовы нават той эпохi, калi гэтая iстота была жывая, - яны без цяжкасцi расшыфравалi ўсе паняццi. Цяпер унiверсальны перакладнiк настроены iмi так, што перакладзе любое наша пытанне на мову ажыўленай iстоты. Тое самае, зразумела, i з адваротным перакладам. Але, выбачайце, я бачу, першае цела ўжо падрыхтавана!
      Iнэш разам з астатнiмi сябрамi савета пiльна сачыў за бiёлагамi: тыя замацавалi клямарамi вечка ўваскрашальнiка, i працэс пластычнага аднаўлення пачаўся. Ён адчуў, як усё ўсярэдзiне ў яго напружылася. Ён ведаў, што зараз адбудзецца. Ведаў напэўна. Пройдзе некалькi хвiлiн, i старажытны жыхар гэтай планеты падымецца з уваскрашальнiка i стане перад iмi твар у твар. Навуковы метад уваскрашэння просты i безадмоўны.
      Жыццё ўзнiкае з процьмы бясконца малых велiчынь, на мяжы, дзе ўсё пачынаецца i ўсё канчаецца, на мяжы жыцця i нежыцця, у той цьмянай вобласцi, дзе вiбравальная матэрыя лёгка пераходзiць з старога стану ў новы, з арганiчнай у неарганiчную i назад. Электроны не бываюць жывымi або нежывымi, атамы нiчога не ведаюць пра адушаўлёнасць або неадушаўлёнасць. Але калi атамы злучаюцца ў малекулы, на гэтай стадыi дастаткова аднаго кроку, сама малога кроку да жыцця, калi толькi жыццю суджана зарадзiцца. Адзiн крок, а за iм цемра. Або жыццё.
      Камень або жывая клетка. Крупiнка золата або травiнка. Марскi пясок або такiя самыя незлiчоныя малюсенькiя жывыя iстоты, што насяляюць бяздонныя глыбiнi рыбiнага царства. Рознiца памiж iмi ўзнiкае ў цьмянай вобласцi зараджэння матэрыi. Там кожная жывая клетка набывае ўласцiвую ёй форму. Калi ў краба адарваць нагу, замест яе вырасце такая самая новая. Чарвяк выцягваецца i хутка падзяляецца на двух чарвякоў, на дзве аднолькавыя страўнiкавыя сiстэмы, такiя самыя пражорлiвыя, дасканалыя i анi не сапсаваныя гэтым падзелам. Кожная клетка можа ператварыцца ў цэлую iстоту. Кожная клетка "памятае" гэтае цэлае ў такiх найдрабнейшых падрабязнасцях, што для iх апiсання проста не хопiць сiлы.
      Але вось што парадаксальнае - нельга лiчыць памяць арганiчнай! Звычайны васковы валiк запамiнае гукi. Магнiтная стужка лёгка ўзнаўляе галасы, якiя замоўклi стагоддзi назад. Памяць - гэта фiлалагiчны адбiтак, сляды, пакiнутыя на матэрыi, якiя змянiлi будову малекул; i калi яе абудзiць, малекулы ўзновяць тыя самыя вобразы ў тым самым рытме.
      Квадрыльёны i квiнтыльёны абуджаных вобразаў-формаў накiравалiся з чэрапа мумii ў уваскрашальнiк. Памяць, як заўсёды, не падвяла.
      Вейкi ўваскрэшанага ўздрыгнулi, i ён расплюшчыў вочы.
      - Значыцца, гэта праўда, - сказаў ён гучна, i машына адразу пераклала яго словы на мову гэнейцаў. - Значыцца, смерць - толькi пераход у iншы свет. Ды дзе ж усе мае прыблiжаныя?
      Апошнюю фразу ён вымавiў разгубленым, жаласным тонам.
      Уваскрэшаны сеў, потым выбраўся з апарата, вечка якога аўтаматычна паднялося, калi ён ажыў. Убачыўшы гэнейцаў, ён задрыжаў, але гэта доўжылася нейкае iмгненне. Уваскрэшаны быў ганаровы i валодаў своеасаблiвай высакамернай мужнасцю, якая цяпер яму спатрэбiлася. Неахвотна апусцiўся ён на каленi, упаў нiц, але тут сумненнi адолелi яго.
      - Вы багi Эгiпта? - папытаўся ён i зноў устаў. - Што за вырадкi! Я не пакланяюся невядомым дэманам.
      - Забiце яго! - сказаў капiтан Горсiд.
      Двухногая пачвара сутаргава тарганулася i растала ў полымi прамянёвай стрэльбы.
      Другi ўваскрэшаны падняўся, дрыжучы i бляднеючы ад жаху.
      - Божа мой, каб я яшчэ калi-небудзь дакрануўся да праклятага зелля! Падумаць толькi, дапiўся да ружовых сланоў...
      - Гэта што за "зелле", пра якое ты ўспомнiў, уваскрэшаны? - з цiкаўнасцю папытаўся Ёал.
      - Пяршак, сiвуха, атрута ў фляжцы з задняй кiшэнi, малако ад шалёнай кароўкi, - чым толькi не пояць у гэтым прытоне, Божа мой!
      Капiтан Горсiд запытальна паглядзеў на Ёала.
      Цi варта працягваць?
      Ёал, счакаўшы, адказаў:
      - Пачакайце, гэта цiкава.
      Потым зноў звярнуўся да ўваскрэшанага:
      - Як бы ты рэагаваў, калi б я табе сказаў, што мы прыляцелi з iншай зоркi?
      Чалавек утаропiўся на яго. Ён быў яўна зацiкаўлены, але страх аказаўся мацнейшы.
      - Паслухайце, - сказаў ён. - Я ехаў па сваiх справах. Дапусцiм, я кульнуў пару лiшнiх чарак, але ва ўсiм вiнавата гэтае паскудства, якiм цяпер гандлююць. Клянуся, я не бачыў другой машыны, i, калi гэта новы спосаб караць тых, хто п'е за рулём, я здаюся. Ваша ўзяла. Клянуся, да канца сваiх дзён болей не вып'ю нi кроплi, толькi адпусцiце мяне.
      - Ён водзiць "машыну", але ён пра яе зусiм не думае, - прамовiў Ёал. Нiякiх такiх "машын" мы не бачылi. Яны не паклапацiлiся захаваць iх у сваiм музеi.
      Iнэш заўважыў, што ўсе чакаюць, калi хто-небудзь яшчэ задасць пытанне. Адчуў, што, калi ён сам не загаворыць, кола маўчання замкнецца. Iнэш сказаў:
      - Папрасiце яго апiсаць "машыну". Як яна дзейнiчае?
      - Вось гэта iншая справа! - узрадаваўся чалавек. - Скажыце, куды вы хiлiце, i я адкажу на любое пытанне. Я магу нарэзацца так, што ў вачах задваiцца, але ўсё роўна машыну павяду. Як яна робiць? Проста. Уключаеш старцёр i нагой даеш газ...
      - Газ, - умяшаўся тэхнiк-лейтэнант Вiiд. - Матор унутранага згарання. Усё ясна.
      Капiтан Горсiд падаў знак ахоўнiку з прамянёвай стрэльбай.
      Трэцi чалавек сеў i нейкi час уважлiва глядзеў на iх.
      - З зорак? - нарэшце папытаўся ён. - У вас ёсць сiстэма цi вы трапiлi да нас чыста выпадкова?
      Гэнейскiя саветнiкi, што сабралiся пад купалам залы, наёмка закруцiлiся ў сваiх гнуткiх крэслах. Iнэш сустрэўся вачыма з Ёалам. Гiсторык быў моцна ўзрушаны, i гэта ўстрывожыла метэаролага. Ён падумаў: "Двухногiя пачвары валодаюць ненармальна хуткай прыстасавальнасцю да новых умоў i занадта вострым пачуццём рэчаiснасцi. Нiводзiн гэнеец не можа дараўняцца да яго ў хуткасцi рэакцый".
      - Хуткасць думкi не заўсёды з'яўляецца прыкметай перавагi, - прамовiў галоўны бiёлаг Хамар. - Iстоты з марудным, грунтоўным мысленнем займаюць у радзе асобiн, якiя мысляць, ганаровыя месцы.
      "Справа не ў хуткасцi, - мiжволi падумаў Iнэш, - а ў правiльнасцi i дакладнасцi думкi". Ён паспрабаваў уявiць сябе на месцы ўваскрэшанага. Цi змог бы ён вось так адразу зразумець, што навокал яго чужыя iстоты з далёкiх зорак? Наўрад цi.
      Усё гэта iмгненна вылецела ў яго з галавы, калi чалавек устаў. Iнэш i астатнiя саветнiкi не спускалi з яго вачэй. Чалавек хутка падышоў да акна, выглянуў на двор. Адзiн кароткi пагляд, i ён павярнуўся да iх.
      - Усюды тое самае?
      Зноў гэнейцаў здзiвiла хуткасць, з якой ён усё зразумеў.
      Нарэшце Ёал наважыўся адказаць:
      - Але. Спустошанне. Смерць. Руiны. Вы ведаеце, што тут адбылося?
      Чалавек падышоў i спынiўся перад сiлавым экранам, за якiм сядзелi гэнейцы.
      - Магу я агледзець музей? Я павiнен прыкiнуць, у якой я эпосе. Калi я быў жывы, мы валодалi некаторымi сродкаю разбурэння. Якi з iх быў прыменены залежыць ад таго, колькi часу мiнула.
      Саветнiкi глядзелi на капiтана Горсiда. Той замяўся, потым загадаў ахоўнiку з прамянёвай стрэльбай:
      - Сачы за iм!
      Потым зiрнуў чалавеку ў вочы.
      - Нам зразумелыя вашы намеры. Вам хочацца выкарыстаць становiшча i забяспечыць сваю бяспеку. Хачу вас папярэдзiць: нiводнага лiшняга руху, i тады ўсё кончыцца для вас добра.
      Невядома, паверыў чалавек у гэтую ману цi не. Нi адным паглядам, нi адным жэстам не паказаў ён, што заўважыў аплаўленую падлогу там, дзе прамянёвая стрэльба спалiла i ператварыла ў нiшто двух яго папярэднiкаў. З цiкаўнасцю падышоў ён да блiжэйшых дзвярэй, уважлiва паглядзеў на другога ахоўнiка, якi сачыў за iм, i хутка накiраваўся далей. Следам прайшоў ахоўнiк, за iм рушыў сiлавы экран i, нарэшце, усе саветнiкi адзiн за адным.
      Iнэш пераступiў парог трэцi. У гэтай зале былi выстаўлены мадэлi жывёл. Наступная прадстаўляла, эпоху, якую Iнэш для прастаты назваў сам сабе "цывiлiзаванай". Тут захоўвалася мноства апаратаў аднаго перыяду. Усе яны гаварылi пра досыць высокi ўзровень развiцця. Калi гэнейцы праходзiлi тут першы раз, Iнэш падумаў: "Атамная энергiя". Гэта ж зразумелi i iншыя. Капiтан Горсiд з-за яго спiны звярнуўся да чалавека:
      - Нiчога не чапаць. Адзiн няправiльны крок - i ахоўнiк спалiць вас.
      Чалавек спакойна спынiўся пасярод залы. Нягледзячы на пачуццё трывожнай цiкаўнасцi, Iнэш залюбаваўся яго самавалоданнем. Ён павiнен быў разумець, якi лёс яго чакае, i ўсё-такi ён стаiць перад iмi, пра штосьцi глыбока задумаўшыся... Нарэшце чалавек упэўнена загаварыў:
      - Далей iсцi няма чаго. Можа, вам удасца вызначыць больш дакладна, якi прамежак часу ляжыць памiж днём майго нараджэння i вось гэтымi машынамi. Вось апарат, якi, калi меркаваць па таблiцы, лiчыць атамы, што ўзрываюцца. Калi iх лiк дасягне мяжы, аўтаматычна выдзяляецца пэўная колькасць энергii. Перыяды разлiчаны так, каб прадухiлiць ланцуговую рэакцыю. У мой час iснавалi тысячы грубых прыстасаванняў для запавольвання атамнай рэакцыi, але для таго, каб стварыць такi апарат, спатрэбiлiся дзве тысячы гадоў з пачатку атамнай эры. Вы можаце зрабiць параўнальны разлiк?
      Саветнiкi запытальна глядзелi на Вiiда. Iнжынер быў разгублены. Нарэшце ён наважыўся i загаварыў:
      - Дзевяць тысяч гадоў назад мы ведалi мноства спосабаў прадухiляць атамныя выбухi. Але, - дадаў ён ужо больш павольна, - я нiколi не чуў пра прыбор, якi адлiчвае для гэтага атамы.
      - I ўсё ж яны загiнулi, - прамармытаў ледзь чутна астраном Шуры.
      Запанавала маўчанне. Яго перапынiў капiтан Горсiд:
      - Забi пачвару! - загадаў ён блiжэйшаму ахоўнiку.
      У гэта iмгненне ахоплены полымем ахоўнiк рухнуў на падлогу. I не ахоўнiк, а ахоўнiкi! Усе адначасова былi змецены i паглынуты блакiтным вiхрам. Полымя лiзнула сiлавы экран, адскочыла, iрванулася яшчэ люцей i зноў адскочыла, разгараючыся ўсё ярчэй. Праз вогненную заслону Iнэш убачыў, як чалавек адступiў да далёкiх дзвярэй. Апарат, што лiчыць атамы, свяцiўся ад напружання, ахутаны сiнiмi маланкамi.
      - Пазачыняць усе выхады! - прабрахаў у мiкрафон капiтан Горсiд. Паставiць ахову з прамянёвымi стрэльбамi! Падвесцi баявыя ракеты блiжэй i расстраляць пачвару з цяжкiх гармат!
      Нехта сказаў:
      - Думкавы кантроль. Нейкая сiстэма кiравання думкай на адлегласцi. Навошта толькi мы ў гэта ўблыталiся!
      Яны адступалi. Сiняе полымя шугала да столi, спрабуючы прабiцца праз сiлавы экран. Iнэш апошнi раз зiрнуў на апарат. Мабыць, ён усё яшчэ працягваў адлiчваць атамы, таму што навокал яго клубiлiся пякельныя сiнiя вiхры.
      Разам з астатнiмi саветнiкамi Iнэш дабраўся да залы, дзе стаяў уваскрашальнiк. Тут iх прыкрыў другi сiлавы экран. З палёгкай схавалiся яны ў iндывiдуальныя гандолы, вылецелi вонкi i паспешлiва паднялiся ў зоркалёт. Калi вялiзны карабель узняўся ўгору, ад яго аддзялiлася атамная бомба. Вогненная бездань раскрылася ўнiзе над музеем i над усiм горадам.
      - А мы ж так i не даведалiся, чаму загiнула раса гэтых iстот, - прашаптаў Ёал на вуха Iнэшу, калi грукат выбуху замёр удалечынi.
      Бледна-жоўтае сонца паднялося над гарызонтам на трэцюю ранiцу пасля выбуху бомбы. Пайшоў восьмы дзень iх жыцця на гэтай планеце. Iнэш разам з астатнiмi спусцiўся ў новы горад. Ён вырашыў запрацiвiцца ўсякай спробе рабiць уваскрашэннi.
      - Як метэаролаг, - сказаў ён, - я абвяшчаю, што гэтая планета зусiм бяспечная i прыдатная для гэнейскай каланiзацыi. Не бачу нiякай неабходнасцi яшчэ раз рызыкаваць. Гэтыя iстоты пранiклi ў тайны сваёй нервовай сiстэмы, i мы не можам дапусцiць...
      Яго перапынiлi. Бiёлаг Хамар насмешлiва сказаў:
      - Калi яны ведалi гэтак многа, чаму ж не перасялiлiся на iншую зорную сiстэму i не выратавалiся?
      - Думаю, - адказаў Iнэш, - яны не адкрылi нашага метаду вызначэння зорак з планетамi.
      Ён абвёў хмурным паглядам кола сяброў.
      - Мы ўсе ведаем, што гэта было ўнiкальнае, выпадковае адкрыццё. Справа тут не ў мудрасцi, - нам проста пашанцавала.
      Па выразе твараў ён зразумеў: яны ў думках адхiляюць яго довад. Iнэш адчуваў сваё бяссiлле прадухiлiць непазбежную катастрофу. Ён уявiў сабе, як гэтая вялiкая раса сустрэла смерць. Мабыць, яна настала хутка, але не гэтак хутка, каб яны не паспелi зразумець. Занадта многа шкiлетаў ляжала на адкрытых месцах, у садах цудоўных дамоў. Здавалася, мужы выйшлi з жонкамi на двор, каб сустрэць гiбель свайго народа пад адкрытым небам. Iнэш спрабаваў апiсаць саветнiкам iх апошнi дзень многа-многа гадоў назад, калi гэтыя iстоты спакойна глядзелi ў твар смерцi. Аднак выклiканыя iм зрокавыя вобразы не дасягалi свядомасцi яго супляменнiкаў. Саветнiкi нецярплiва заварушылiся ў крэслах за некалькiмi радамi ахоўных сiлавых экранаў, а капiтан Горсiд папытаўся:
      - Растлумачце, Iнэш, што менавiта выклiкала ў вас такую эмацыянальную рэакцыю?
      Пытанне прымусiла Iнэша замоўкнуць. Ён не думаў, што гэта была эмоцыя. Ён не ўразумеў прыроды наслання - так неўпрыкмет яно авалодала iм. I толькi цяпер ён раптам зразумеў.
      - Што iменна? - павольна прамовiў ён. - Ведаю. Гэта быў трэцi ўваскрэшаны. Я бачыў яго праз заслону энергетычнага полымя. Ён стаяў там, ля далёкiх дзвярэй, i глядзеў на нас, пакуль мы не ўцяклi. Глядзеў з цiкавасцю. Яго мужнасць, спакой, спрыт, з якiм ён нас абдурыў, - у гэтым уся справа...
      - I ўсё гэта прывяло яго да пагiбелi, - сказаў Хамар.
      Усе зарагаталi.
      - Паслухай, Iнэш! - дабрадушна звярнуўся да яго Мэярд, памочнiк капiтана. - Не хочаце ж вы сказаць, што гэтыя iстоты храбрэйшыя за нас з вамi або што нават цяпер, ужыўшы ўсе меры перасцярогi, нам усiм трэба баяцца адной уваскрэшанай намi пачвары.
      Iнэш змоўчаў. Ён адчуваў сябе пагана. Яго ашаламiла адкрыццё, што ў яго могуць быць эмоцыi. Да таго ж не хацелася выглядаць упартым. Тым не менш ён зрабiў апошнюю спробу.
      - Я хачу сказаць толькi адно, -злосна прабурчаў ён. - Мне здаецца, што высвятляць, што здарылася з загiнуўшай расай, не так ужо абавязкова.
      Капiтан Горсiд падаў знак бiёлагу.
      - Пачынайце ажыўленне! - загадаў ён.
      I, звяртаючыся да Iнэша, прамовiў:
      - Хiба ты можаш вось так, не скончыўшы ўсяго, вярнуцца на Гэйну i параiць масавае перасяленне? Уявiце сабе, што мы чагосьцi не высветлiлi тут да канца. Не, мой друг, гэта немагчыма.
      Довад быў стары, але цяпер Iнэш чамусьцi з iм адразу згадзiўся. Ён хацеў нешта дадаць, але забыўся пра ўсё, бо чацвёрты чалавек падняўся ў уваскрашальнiку.
      Ён сеў i знiк.
      Настала мёртвая цiшыня, поўная жаху i здзiўлення. Капiтан Горсiд хрыпла прамовiў:
      - Ён не мог адсюль выйсцi. Мы гэта ведаем. Ён недзе тут.
      Гэнейцы вакол Iнэша, устаўшы з крэслаў, узiралiся ў пустату пад энергетычным каўпаком. Ахоўнiкi стаялi, бязвольна апусцiўшы шчупальцы з прамянёвымi стрэльбамi. Бакавым зрокам Iнэш убачыў, як адзiн з тэхнiкаў, што абслугоўвалi ахоўныя экраны, нешта шапнуў Вiiду, якi адразу пайшоў за iм. Вярнуўся ён, прыкметна спахмурнеўшы.
      - Мне сказалi, - прамовiў Вiiд, - што, калi ўваскрэшаны знiк, стрэлкi прыбораў скокнулi на дзесяць дзяленняў. Гэта ўзровень унутрыядзерных працэсаў.
      - У iмя першага гэнейца! - прашаптаў Шуры. - Гэта тое, чаго мы заўсёды баялiся.
      - Знiшчыць усе лакатары на зоркалёце! - крычаў капiтан Горсiд у мiкрафон. - Знiшчыць усе, вы чуеце?
      Ён павярнуўся, блiскаючы вачамi, да астранома.
      - Шуры, яны, здаецца, мяне не зразумелi. Загадайце сваiм падначаленым дзейнiчаць! Усе лакатары i ўваскрашальнiкi павiнны быць неадкладна знiшчаны.
      - Хутчэй, хутчэй! - жаласна пацвердзiў Шуры.
      Калi гэта было зроблена, яны перавялi дух. На тварах з'явiлiся панурыя ўсмешкi. Усе адчувалi змрочнае задавальненне. Памочнiк капiтана Мэярд прамовiў:
      - Ва ўсякiм разе, цяпер ён не знойдзе нашу Гэйну. Вялiкая сiстэма вызначэння зорак з планетамi застанецца нашай тайнай. Мы можам не баяцца адплаты...
      Ён спынiўся i ўжо павольна закончыў:
      - Пра што я кажу?.. Мы нiчога не зрабiлi. Хiба мы вiнаватыя ў тым, што здарылася з жыхарамi гэтай планеты?
      Але Iнэш ведаў, пра што ён падумаў. Пачуццё вiны заўсёды ўзнiкала ў iх у падобныя моманты. Прывiды ўсiх знiшчаных гэнейцамi рас; бязлiтасная воля, якая натхняла iх, калi яны ўпершыню прызямлялiся; рашучасць знiшчыць тут усё, што iм перашкодзiць; цёмныя прорвы маўклiвага жаху i нянавiсцi, што раскрывалiся за iмi паўсюль; днi страшнага суду, калi яны бязлiтасна абпраменьвалi жыхароў мiрных планет, якiя нiчога не падазравалi, смертаноснай радыяцыяй, - вось што таiлася за словамi Мэярда.
      - Я ўсё ж не веру, што ён мог уцячы, - загаварыў капiтан Горсiд. - Ён тут, у будынку, ён чакае, калi мы здымем ахоўныя экраны, i тады ён здолее пайсцi. Няхай чакае. Мы гэтага не зробiм.
      Зноў запанавала маўчанне. Яны чакальна глядзелi на пусты купал энергетычнай аховы. Толькi блiскучы ўваскрашальнiк стаяў там на сваiх металiчных падстаўках. Акрамя гэтага апарата, там не было нiчога - нiводнага пабочнага блiка, нiводнага ценю. Жоўтыя сонечныя прамянi пранiкалi ўсюды, асвятляючы пляцоўку з такой яркасцю, што схавацца на ёй было проста немагчыма.
      - Ахова! - загадаў капiтан Горсiд. - Знiшчыце ўваскрашальнiк. Я думаю, што ён вернецца, каб яго агледзець, таму не варта рызыкаваць.
      Апарат знiк у хвалях белага полымя. Разам з iм знiкла i апошняя надзея Iнэша, якi ўсё яшчэ верыў, што смертаносная энергiя прымусiць двухногую пачвару з'явiцца. Спадзявацца болей не было на што.
      - Але куды ён мог дзецца? - папытаўся Ёал.
      Iнэш павярнуўся да гiсторыка, збiраючыся абмеркаваць з iм гэтае пытанне. I тут ён убачыў - пачвара стаiць крыху воддаль пад дрэвам i ўважлiва iх разглядае. Мабыць, яна з'явiлася менавiта ў гэтае iмгненне, таму што ўсе саветнiкi адначасова разявiлi раты i адскочылi. Адзiн тэхнiк, выяўляючы найвялiкшую знаходлiвасць, iмгненна ўстанавiў памiж гэнейцамi i пачварай сiлавы экран. Iстота павольна наблiжалася, яна была кволая i несла галаву, злёгку адкiнуўшы назад. Вочы ў яе ззялi, нiбы асветленыя ўнутраным агнём.
      Падышоўшы да экрана, чалавек выцягнуў руку i дакрануўся да яго пальцамi. Экран асляпляльна ўспыхнуў, потым затуманiўся пералiвамi фарбаў. Хваля фарбаў перайшла на чалавека: колеры сталi ярчэйшыя i ў iмгненне разлiлiся па ўсiм яго целе, з галавы да ног. Радужны туман рассеяўся. Абрысы сталi нябачныя. Яшчэ iмгненне - i чалавек прайшоў праз экран.
      Ён засмяяўся - гук быў дзiўна мяккi - i адразу пасур'ёзнеў.
      - Калi я абудзiўся, сiтуацыя мяне пацешыла, - сказаў ён. - Я падумаў: "Што мне цяпер з вамi рабiць?"
      Для Iнэша яго словы прагучалi ў ранiшнiм паветры мёртвай планеты прысудам лёсу. Маўчанне парушыў голас, настолькi здушаны i ненатуральны голас, што Iнэшу спатрэбiўся час, каб пазнаць голас капiтана Горсiда.
      - Забiце яго!
      Калi выбухi полымя апалi знясiленыя, iстота, як i раней, стаяла перад iмi. Яна павольна рушыла наперад i спынiлася крокаў за шэсць ад блiжэйшага гэнейца. Iнэш апынуўся ззаду ўсiх. Чалавек нетаропка загаварыў:
      - Напрошваюцца два рашэннi: адно - заснаванае на ўдзячнасцi за маё ўваскрашэнне, другое - на сапраўдным стане рэчаў. Я ведаю, хто вы i што вам трэба. Так, я вас ведаю - у гэтым ваша няшчасце. Тут цяжка быць мiласэрным. Але паспрабую. Дапусцiм, - працягваў ён, - вы адкрыеце тайну лакатара. Цяпер, паколькi сiстэма iснуе, мы больш нiколi не пападзёмся так неразумна, як той раз.
      Iнэш увесь напружыўся. Яго мозг працаваў так лiхаманкава, спрабуючы ахапiць магчымыя вынiкi катастрофы, што здавалася, у iм не засталося месца больш для нiчога. I тым не менш нейкая частка свядомасцi была адцягнена.
      - Што ж адбылося? - папытаўся ён.
      Чалавек пацямнеў. Успамiны пра той далёкi дзень зрабiлi яго голас хрыплым.
      - Атамная бура, - прамовiў ён. - Яна прыйшла з iншага, зорнага свету, захапiўшы ўвесь гэты край нашай галактыкi. Атамны цыклон дасягаў у дыяметры каля дзевяноста светлавых гадоў, куды болей за тое, што нам было даступна. Ратунку не было. Мы не мелi патрэбы да гэтага ў зоркалётах i нiчога не паспелi пабудаваць. Да таго ж Кастар, адзiная вядомая нам зорка з планетамi, таксама быў закрануты бурай.
      Ён змоўк. Потым вярнуўся да перапыненай думкi.
      - Дык вось, сакрэт лакатара... У чым ён?
      Саветнiкi вакол Iнэша ўздыхнулi з палёгкай. Цяпер яны не баялiся, што iх раса будзе знiшчана. Iнэш з гонарам адзначыў, што, калi сама страшнае засталося ззаду, нiхто з гэнейцаў нават не падумаў пра сябе.
      - Значыць, вы не ведаеце тайны? - лiслiва прамовiў Ёал. - Вы дасягнулi вельмi высокага развiцця, аднак заваяваць галактыку зможам толькi мы.
      З усмешкай змоўшчыка ён абвёў вачыма ўсiх астатнiх i дадаў:
      - Спадарства, мы можам з поўным правам ганарыцца вялiкiмi адкрыццямi гэнейцаў. Прапаную вярнуцца на зоркалёт. На гэтай планеце нам болей няма чаго рабiць.
      Яшчэ нейкi момант, пакуль яны не схавалiся ў сваiх сферычных гандолах, Iнэш з трывогай думаў, што двухногая iстота паспрабуе iх затрымаць. Але, азiрнуўшыся, ён убачыў, што чалавек павярнуўся да iх спiной i нетаропка iдзе па вулiцы.
      Гэты вобраз застаўся ў памяцi Iнэша, калi зоркалёт пачаў набiраць вышыню. I яшчэ адно ён запомнiў: атамныя бомбы, кiнутыя на горад адна за адной, не ўзарвалiся.
      - Так проста мы не адмовiмся ад гэтай планеты, - сказаў капiтан Горсiд. Я прапаную яшчэ раз перагаварыць з пачварай.
      Яны вырашылi зноў спусцiцца ў горад - Iнэш, Ёал, Вiiд i камандзiр карабля. Голас капiтана Горсiда прагучаў у iх прыёмнiках:
      - Мне здаецца... - Пагляд Iнэша ўлоўлiваў праз ранiшнi туман бляск празрыстых гандол, якiя апускалiся вакол яго. - Мне здаецца, мы прымаем гэтае стварэнне зусiм не за тое, што яно ёсць у сапраўднасцi. Успомнiце, напрыклад яно абудзiлася i адразу знiкла. А чаму... Таму што спалохалася. Ну вядома ж! Яно не было гаспадаром становiшча. Яно само не лiчыць сябе ўсясiльным.
      Гэта гучала пераканаўча. Iнэшу довады капiтана прыйшлiся па душы. I яму раптам здалося незразумелым, чаму гэта ён так лёгка паддаўся панiцы! Цяпер небяспека паўстала перад iм у iншым святле. На ўсёй планеце ўсяго адзiн чалавек. Калi яны сапраўды наважаць, можна будзе пачаць перасяленне каланiстаў, быццам яго зусiм няма. Ён успомнiў, як ужо рабiлася ў мiнулым не раз. На шмат якiх планетах невялiкiя групкi карэнных жыхароў пазбегнулi дзеяння смертаноснай радыяцыi i схавалiся ў аддаленых абласцях. Амаль усюды каланiсты паступова вылавiлi iх i пазнiшчалi. Аднак у двух выпадках, наколькi ён памятае, тубыльцы яшчэ ўтрымлiвалi за сабой невялiкiя часткi сваiх планет. У абодвух выпадках было вырашана не вынiшчаць iх радыяцыяй - гэта магло пашкодзiць самiм гэнейцам. Там каланiсты прымiрылiся з уцалелымi аўтахтонамi. А тут i тым больш - усяго адзiн жыхар, ён не зойме шмат месца!
      Калi яны яго знайшлi, чалавек рухава падмятаў нiжнi паверх невялiкага асабняка. Ён паклаў венiк i выйшаў да iх на тэрасу. На iм былi цяпер сандалi i свабодная тунiка з нейкай асляпляльна блiскучай матэрыi. Ён лянiва паглядзеў на iх i не сказаў нi слова.
      Перамовы пачаў капiтан Горсiд. Iнэш толькi дзiвiўся, слухаючы, што той гаворыць механiчнаму перакладнiку. Камандзiр зоркалёта быў гранiчна шчыры: так вырашылi загадзя. Ён падкрэслiў, што ганейцы не збiраюцца ажыўляць iншых мерцвякоў гэтай планеты. Падобны альтруiзм быў бы процiнатуральны, бо орды гэнейцаў, якiя ўсё ўзрастаюць, увесь час маюць патрэбу ў новых светах. I кожнае новае значнае павелiчэнне насельнiцтва ставiла адну i тую праблему, якую можна вырашыць толькi адным шляхам. Але ў гэтым выпадку каланiсты добраахвотна абавязуюцца не замахвацца на правы адзiнага ўцалелага жыхара планеты.
      У гэтым месцы чалавек перапынiў капiтана Горсiда:
      - Якая ж была мэта такой бясконцай экспансii?
      Здавалася, ён быў шчыра зацiкаўлены.
      - Дапусцiм, вы пазасяляеце ўсе планеты нашай галактыкi. А што далей?
      Капiтан Горсiд абмяняўся незразумелым паглядам з Ёалам, потым з Iнэшам i Вiiдам. Iнэш адмоўна пахiстаў тулавам з боку ў бок. Ён адчуў жаль да гэтага стварэння. Чалавек не разумеў i, напэўна, нiколi не зразумее. Старая гiсторыя! Дзве расы, жыццяздольная i гаснучая, трымалiся супрацьлеглых пунктаў погляду: адна iмкнулася да зорак, а другая схiлялася перад немiнучасцю лёсу.
      - Чаму б вам не ўстанавiць контроль над сваiмi iнкубатарамi? - настойваў чалавек.
      - I выклiкаць падзенне ўрада? - з'iранiзаваў Ёал.
      Ён прамовiў гэта паблажлiва, i Iнэш убачыў, як усе астатнiя таксама ўсмiхаюцца - з наiўнасцi чалавека. Ён адчуў, як iнтэлектуальная бездань памiж iмi робiцца ўсё шырэй. Гэтая iстота не разумела прыродных жыццёвых сiл, што кiруюць светам.
      - Добра, - зноў загаварыў чалавек. - Калi вы не здольныя абмежаваць сваё размнажэнне, гэта зробiм за вас мы.
      Настала маўчанне.
      Гэнейцы пачалi касцянець ад лютасцi. Iнэш адчуваў гэта сам i бачыў тыя ж прыкметы ў iншых. Яго пагляд пераходзiў з твару на твар i вяртаўся да двухногага стварэння, якое так i стаяла ў дзвярах. Ужо не першы раз Iнэш падумаў, што iх працiўнiк выглядае зусiм безабаронным.
      "Зараз, - падумаў ён, - я магу абхапiць яго шчупальцамi i раздушыць!"
      Разумовы кантроль над унутрыядзернымi працэсамi i гравiтацыйнымi палямi, цi спалучаецца ён са здольнасцю адбiць чыста механiчны, макракасмiчны напад? Iнэш думаў, што спалучаецца. Сiла, праяўленне якой яны бачылi дзве гадзiны назад, вядома, павiнна была мець нейкiя межы. Але яны гэтых межаў не ведалi. I тым не менш усё гэта цяпер не мела значэння. Мацнейшыя яны або слабейшыя няважна. Фатальныя словы былi вымаўлены: "Калi вы не здольныя абмежаваць, гэта зробiм за вас мы!"
      Гэтыя словы яшчэ гучалi ў вушах у Iнэша, i па меры таго, як iх сэнс усё болей даходзiў да яго, ён адчуваў сябе ўсё менш iзаляваным i адчужаным. Да гэтага часу ён лiчыў сябе толькi гледачом. Нават пратэстуючы супраць далейшых уваскрашэнняў, Iнэш дзейнiчаў як незацiкаўленая асоба, што назiрае драму збоку, але не ўдзельнiчае ў ёй. Толькi цяпер ён з гранiчнай яснасцю зразумеў, чаму ён заўсёды ўступаў i ў канчатковым вынiку згаджаўся з iншымi. Вяртаючыся ў мiнулае, да сама далёкiх дзён, цяпер ён бачыў, што нiколi па-сапраўднаму не лiчыў сябе ўдзельнiкам захопу новых планет i знiшчэння чужых рас. Ён проста прысутнiчаў пры гэтым, раздумваў, разважаў пра жыццё, якое не мела для яго значэння. Цяпер гэтае паняцце канкрэтызавалася.