Па горадзе iшоў адзiнокi, сумны, занiвошта пакрыўджаны сабака.
      Выйшаў ён на бурлiвую вулiцу. Людзей была цьма-цьмушчая, i ўсе спяшалiся, толькi зрэдку перакiдалiся словамi, цяклi кудысь i цяклi бясконца. Быць не магло, каб не прыйшла Бiму ў галаву такая думка: "А цi не пройдзе ён тут?" I без усякае логiкi сеў у цянi, непадалёку ад веснiчак, i пачаў пiльнаваць, не прапускаючы нi аднаго чалавека. Па-першае, Бiм заўважыў, што ўсе людзi, аказваецца, пахнуць аўтамабiльным дымам, а ўжо цераз яго даходзяць другiя пахi рознае сiлы.
      Вось iдзе чалавек, худы, высокi, у вялiкiх стаптаных чаравiках, i нясе ў сетцы бульбу, гэтакую ж, як прыносiў дадому i гаспадар. Худы нясе бульбу i пахне тытунём. Крочыць скоранька, спяшае, быццам яго хтосьцi даганяе. Але гэта толькi здалося - даганяюць некага ўсе. I ўсе нешта шукаюць, як на палявых спаборнiцтвах, а iнакш навошта бегчы па вулiцы, забягаць у дзверы, выбягаць i зноў бегчы?
      - Прывiтанне, Чорнае вуха! - кiнуў худы на хаду.
      "Прывiтанне", - панура адказаў Бiм, варухнуўшы па зямлi хвастом i не губляючы засяроджанасцi, з якою пазiраў на людзей.
      А вось за iм iдзе чалавек у камбiнезоне, пахне гэтаксама, як i сцяна, калi яе лiзнуць (мокрая сцяна). Ён амаль увесь шэра-белы. Нясе доўгую белую палку з бародкаю на канцы i цяжкую сумку.
      - А ты чаго тут? - папытаўся ён у Бiма, спынiўся. - Усеўся чакаць гаспадара цi згубiўся?
      "Ага, чакаць", - адказаў Бiм, патупаўшы пярэднiмi лапамi.
      - Тады на вось табе. - Ён выняў з сумкi кулёк, паклаў перад Бiмам цукерку i пацерабiў за вуха. - Еш, еш. (Бiм i не дакрануўся.) Дрэсiрованы. Iнтэлiгент. З чужое талеркi есцi не будзеш. - I пайшоў далей паволi, спакойненька, не так, як усе.
      Як каму, а Бiму гэты чалавек добры: ён ведае, што такое "чакаць", ён зразумеў Бiма.
      Таўсцерны-тоўсты, з тоўстаю палкаю ў руцэ, з тоўстымi чорнымi акулярамi на носе, нясе тоўстую папку: усё ў яго тоўстае. Пахне ён паперамi, па якiх гаспадар шаптаў палачкаю, i яшчэ, здаецца, тымi жоўтымi паперкамi, якiя гаспадар клаў у кiшэню. Ён спынiўся каля Бiма i сказаў:
      - Фух! Ну i ну! Дажылiся: сабакi на праспекце.
      З варот паказаўся дворнiк з мятлою i стаў ля Тоўстага. А той гаварыў да дворнiка, паказваючы пальцам на Бiма:
      - Бачыш? На тваёй тэрыторыi нябось?
      - Факт, бачу. - I абапёрся на мяцёлку, паставiўшы яе ўверх барадою.
      - Бачыш... Нiчога ты не бачыш, - сказаў злосна. - Нават цукерку не есь, заеўся. Як жа далей жыць?! - Ён злаваўся ваўсю.
      - А ты не жывi, - сказаў дворнiк i раўнадушна дадаў:- Бач ты, выхудаў, бедалага.
      - Зневажаеш! - гыркнуў Тоўсты.
      Спынiлiся тры маладыя хлопцы i чамусьцi ўсмiхалiся, гледзячы на Тоўстага i на Бiма.
      - А вам чаго смешна? Чаго смешна? Я кажу яму... сабака! Тысячы сабак, па два-тры кiло мяса кожнаму - дзве-тры тоны ў дзень. Кумекаеце, колькi выходзiць?
      Адзiн з хлопцаў запярэчыў:
      - Тры кiло i вярблюд не з'есць.
      Дворнiк спакойна ўдакладнiў:
      - Вярблюды не ядуць мяса. - Нечакана ён ухапiўся за мятлу i замахаў ёю па асфальце перад нагамi ў Тоўстага: - Сыдзi, грамадзянiн! Ну? Я што сказаў!
      Тоўсты пайшоў, адплёўваючыся. Тыя ўтрох таксама пайшлi сваёй дарогаю, пасмейваючыся. Дворнiк тут жа перастаў месцi. Ён пагладзiў Бiма па спiне, пастаяў крыху i сказаў:
      - Сядзi чакай. Прыйдзе. - I пайшоў у варотцы.
      З усяе гэтае сваркi Бiм не толькi зразумеў - "мяса", "сабака", "магчыма", "псiна", але чуў iнтанацыю галасоў i, галоўнае, усё бачыў: а гэтага ўжо хопiць, каб разумнаму сабаку здагадацца: Тоўстаму дрэнна жыць, дворнiку добра; адзiн злосны, другi - добры. Каму ўжо ведаць, калi не Бiму, што нi свет нi зара на вулiцах ёсць толькi дворнiкi i што яны паважаюць сабак. Тое, што дворнiк прагнаў Тоўстага, Бiму нават спадабалася. А ўвогуле ўся гэтая пуставатая гiсторыя толькi забавiла Бiма, хаця, можа, i была ад яе карысць, таму што Бiм пачаў здагадвацца: людзi ўсе розныя, яны могуць быць i добрыя i дрэнныя. I тое карысць, скажам мы збоку. Але пакуль што Бiму гэта было ўсё роўна: ён глядзеў i глядзеў на прахожых.
      Некаторыя жанчыны пахлi востра, што аж не вытрываць, ландышамi, пахлi тымi беленькiмi кветачкамi, што забiваюць нюх, i ля якiх Бiм рабiўся бясчутным; у такiм выпадку Бiм адварочваўся i некалькi секунд не дыхаў - яму не падабалася. У большасцi жанчын вусны былi гэткага самага колеру, як сцяжкi на воўчай аблаве; Бiму такi колер таксама не падабаўся, як i ўсiм жывёлам, а сабакам i быкам асаблiва. Амаль усе жанчыны нешта неслi ў руках. Бiм прыкмецiў, што мужчыны з паноскаю трапляюцца радзей, а жанчыны - часта.
      ...А Iвана Iванавiча ўсё няма i няма. Сябар ты мой! Дзе ж ты?..
      Людзi цяклi i цяклi. Журба Бiмава крышку аслабела, рассеялася сярод людзей, i ён яшчэ ўважлiвей пазiраў уперад - цi не iдзе ён. Сёння Бiм будзе чакаць тут. Чакаць!
      Каля яго спынiўся чалавек з мясiстымi абвiслымi губамi, глыбока-маршчынiсты, кiрпаты, з вачыма навыкаце i закрычаў:
      - Чортведама што! (Людзi сталi прыпыняцца.) Навокал грып, эпiдэмii, рак страўнiка, а тут што? - тыкаў ён усёю далоняю ў Бiма. - Тут, у масе народу, у гушчынi працаўнiкоў, сядзiць жывая зараза!
      - Не ўсякi сабака - зараза. Глядзiце, якi мiлы сабака, - запярэчыла дзяўчына.
      Кiрпаты паглядзеў на яе зверху ўнiз i знiзу ўверх i адвярнуўся, абураючыся:
      - Якое дзiкунства! Якое дзiкунства ў вас, грамадзяначка...
      I вось... Эх, калi б Бiм быў чалавек! Вось падышла тая самая цётка, "савецкая жанчына" - тая сплетнiца. Бiм спачатку спалохаўся, але потым натапырыў шэрсць на загрыўку i прыняў абарончую пазiцыю. А цётка затараторыла да ўсiх, хто стаяў паўкругам крыху воддаль:
      - Дзiкасць i ёсць дзiкасць! Ён жа мяне ўкусiў. У-ку-сi-ў! - I паказвала ўсiм руку.
      - Дзе ўкусiў? - спытаў юнак з партфелем. - Пакажыце.
      - Ты мне яшчэ, шчанюк! - Ды i схавала руку.
      Усе, акрамя кiрпатага, засмяялiся.
      - Выхоўвалi цябе ў iнстытуце, чорта, вось ужо выхавалi, гадзёныша, накiнулася яна на студэнта. - Ты мне, савецкай жанчыне, i не верыш? Ды што ж потым будзе? Да чаго ж мы iдзём, дарагiя грамадзяне? Цi ў нас ужо Савецкае ўлады няма?
      Юнак пачырванеў i зазлаваўся:
      - Каб вы ведалi, як на вас глядзець людзям збоку, то пазайздросцiлi б гэтаму сабаку. - Ён ступiў да цёткi i крыкнуў: - Хто вам даў права зневажаць?
      Хаця Бiм i не зразумеў слоў, але больш не вытрымаў: ён скочыў да цёткi, гаўкнуў на ўсю моц i ўпёрся ўсiмi чатырма лапамi, каб стрымацца (за тое, што потым можа быць, ён не ручаўся). Iнтэлiгент. Ды ўсё-такi сабака.
      Цётка закрычала не сваiм голасам:
      - Мiлiцыя! Мiлi-i-цыя!
      Дзесьцi засвiстаў свiсток, нехта, падыходзячы, крыкнуў:
      - Праходзьце, грамадзяне! Праходзьце каму куды трэба! - Гэта быў мiлiцыянер. (Бiм нават чуць павiляў хвастом, хоць i быў устрывожаны.) - Хто крычаў?! Вы? - загаварыў мiлiцыянер да цёткi.
      - Яна, - пацвердзiў студэнт.
      Умяшаўся Кiрпаты:
      - I куды вы гледзiце! Што робiце? - запсiхаваў ён на мiлiцыянера. Сабакi, сабакi на праспекце ў абласным горадзе!
      - Сабакi! - крычала цётка.
      - I гэтакiя вось яшчэ пiцекантропусы! - крычаў i студэнт.
      - Ён мяне збэсцiў! - чуць не плакала цётка.
      - Грамадзяне, р-разыдзiцеся! А вы, вы ды i вы, пройдзем да мiлiцыi, сказаў ён да цёткi, юнака i Кiрпатага.
      - А сабака? - аж запiшчала цётка. - Чэснага чалавека ў мiлiцыю, а сабаку...
      - Не пайду, - адрэзаў юнак.
      Падышоў другi мiлiцыянер:
      - Што тут?
      Чалавек пры гальштуку, пры капелюшы з гонарам i памяркоўна растлумачыў:
      - Ды вось, гэты студэнцiк не хоча ў мiлiцыю, не слухаецца. Гэныя вунь, абое, хочуць, а гэны не хочаць. Неслухства? А гэта не дазволена. Вядуць трэба iцiць. Цi мала што... - I ён адвярнуўся ад усiх, закруцiў у сваiм вуху вялiкiм пальцам, быццам каб большая дзiрка стала i лепш чуць было. Гэта быў самы што нi на ёсць жэст уласнай перакананасцi, упэўненасцi ў трываласцi сваiх думак i несумненнай перавагi свае асобы над усiмi, хто тут быў, - нават над мiлiцыянерам.
      Абодва мiлiцыянеры зiрнулi адзiн на аднаго, але студэнта ўсё ж павялi з сабою. Следам за iмi патупацеў Кiрпаты i Цётка. Людзi разышлiся i ўжо не зважалi на сабаку, акрамя тае мiлае дзяўчыны. Яна падышла да Бiма i пагладзiла яго, але таксама пайшла за мiлiцыянерамi. Сама пайшла, як бачыў Бiм. Ён паглядзеў ёй услед, патаптаўся на месцы i пабег, дагнаў яе i пайшоў поруч.
      Чалавек i сабака iшлi ў мiлiцыю.
      - Каго ж ты чакаў, Чорнае вуха? - запытала яна, прыпыняючыся.
      Бiм сумна прысеў, апусцiў галаву.
      - Падцягло табе жываты, мiлы. Я накармлю цябе, пачакай, накармлю, Чорнае вуха.
      Ужо некалькi разоў называлi Бiма "Чорнае вуха". I гаспадар некалi гаварыў: "Эх ты, Чорнае вуха!" Даўно-даўно ён так сказаў, яшчэ ў дзяцiнстве. "Дзе ж ты, мой сябар?" - думаў Бiм. I ўсё ж зноў пайшоў з дзяўчынаю, сумны i журботны.
      У мiлiцыю яны прыйшлi ўсе разам. Там крычала цётка, рыкаў кiрпаты дзядзька, угнуўшы голаў, маўчаў студэнт, а за сталом сядзеў мiлiцыянер, незнаёмы, i непрыязна глядзеў на ўсiх траiх.
      Дзяўчына сказала:
      - Прывяла вiноўнiка. - I паказала на Бiма. - Сiмпатычнейшае стварэнне. Я ўсё чула i бачыла там з самага пачатку. Гэты хлопец, - яна кiўнула на студэнта, - нi ў чым не павiнен.
      Расказвала яна спакойна, то паказваючы на Бiма, то на каго-небудзь з траiх. Ёй спрабавалi перабiць гаворку, але мiлiцыянер строга спыняў i Цётку, i Кiрпатага. Ён, было вiдаць, давяраў дзяўчыне. Пад канец яна жартам спыталася:
      - Правiльна я гавару, Чорнае вуха? - I да мiлiцыянера яшчэ дадала: - Я Даша. - Потым да Бiма: - Я Даша. Зразумеў?
      Уся Бiмава iстота паказвала, што ён яе паважае.
      - А ну, iдзi да мяне, Чорнае вуха. Да мяне! - паклiкаў мiлiцыянер. О, Бiм ведаў гэты загад "да мяне". Добра ведаў. I падышоў. Той ласкава палапаў па шыi, узяўся за аброжак, паглядзеў нумарок i нешта запiсаў. А Бiму загадаў:
      - Ляжаць!
      Бiм лёг так, як i трэба: заднiя ногi пад сябе, пярэднiя выцягнуты ўперад, галава - вочы ў вочы з субяседнiкам i чуць набачок.
      Цяпер мiлiцыянер пытаўся ў тэлефонную трубку:
      - Таварыства паляўнiчых?
      "Паляванне!" - здрыгануўся Бiм. "Паляванне!" Што гэта абазначае тут?
      - Таварыства паляўнiчых? З мiлiцыi. Нумар дваццаць чатыры паглядзiце. Сетэр... Як гэта няма? Быць не можа. Сабака харошы, вывучаны... У гарсавет? Добра. - Паклаў трубку i яшчэ раз узяў, нешта пытаўся i пачаў запiсваць, паўтараючы ўслых: - Сетэр, са знешнiмi дэфектамi, пасведчання на радаслоўную няма, гаспадар Iван Iванавiч Iваноў, вулiца Праезджая, сорак адзiн. Дзякую. Цяпер ён загаварыў да дзяўчыны: - Вы, Даша, маладзец. Найшоўся гаспадар.
      Бiм затанцаваў, ткнуў носам у калена мiлiцыянеру, лiзнуў руку Дашы i глядзеў у вочы, проста ў вочы, так, як умеюць глядзець толькi разумныя i ласкавыя, даверлiвыя сабакi. Ён жа ўсё зразумеў, што гаварылi пра Iвана Iванавiча, пра яго сябра, пра яго брата, пра яго бога, як на гэта сказаў бы чалавек. I аж уздрыгваў ад хвалявання.
      Мiлiцыянер строга буркнуў да Цёткi i Кiрпатага:
      - Iдзiце. Усяго добрага.
      Дзядзька ўзяўся пiлаваць дзяжурнага:
      - I гэта - усё? Якi ж у нас пасля ўсяго будзе парадак? Распусцiлi!
      - Iдзiце, iдзiце, дзед. Усяго добрага. Да пабачэння. Адпачывайце.
      - Знайшоў мне "дзеда"! Я табе бацька, баця. Нават як ветлiва гаварыць забылiся, с-сукiны сыны. А хочаце вось такiх, - кiўнуў на студэнта, выхоўваць, па галоўцы гладзiць, па галоўцы. А ён вас - пачакайце! - гаў! I з'есць. - Гаўкнуў i сапраўды, якраз як сабака.
      Бiм, вядома, таксама гаўкнуў.
      Дзяжурны засмяяўся:
      - Глядзiце, папаша, а сабака ж вас разумее, спачувае.
      А Цётка, здрыгануўшыся ад падвойнага брэху - чалавечага i сабачага, плiшчылася ад Бiма да дзвярэй i крычала:
      - Гэта ён на мяне, на мяне! I ў мiлiцыi нiякае абароны савецкай жанчыне!
      Яны пайшлi ўсё-такi.
      - А мяне што - затрымаеце? - насуплена спытаў студэнт.
      - Слухацца трэба, мiлы. Запрашаюць - павiнен iсцi. Так трэба.
      - Трэба? Адкуль такое, каб цвярозага чалавека весцi ў мiлiцыю, як злодзея? Цётцы гэтай трэба было пятнаццаць сутак, а вы... Эх, вы! - I пайшоў, пацерабiўшы Бiма за вуха.
      Цяпер Бiм ужо зусiм нiчога не разумеў: дрэнныя людзi лаюцца на добрых людзей, добрыя таксама лаюцца, а мiлiцыянер трывае ды яшчэ i пасмiхаецца; тут, вiдаць, i разумнаму сабаку не разабрацца.
      - Самi даведзяце? - запытаўся дзяжурны ў Дашы.
      - Сама. Дадому, Чорнае вуха, дадому.
      Бiм цяпер iшоў паперадзе, азiраўся на Дашу i чакаў яе: ён выдатна ведаў слова "дадому" i вёў яе менавiта дадому. Людзi i не дакумекалi, што ён i сам знайшоў бы кватэру, iм здавалася, што ён неразумны сабака; толькi Даша ўсё зразумела, адна Даша, гэтая бялявая дзяўчына з вялiкiмi задумёнымi i цёплымi вачыма, якiм Бiм паверыў з першага позiрку. I ён прывёў яе да самых сваiх дзвярэй. Яна пазванiла - адказу не было. Пазванiла яшчэ раз, цяпер да суседзяў. Выйшла Сцяпанаўна. Бiм прывiтаў яе: ён быў прыкметна весялейшы, чым учора, ён гаварыў: "Прыйшла Даша. Я прывёў Дашу". (Не было другiх слоў, каб растлумачыць позiркi Бiма на Сцяпанаўну, на Дашу.)
      Жанчыны гаварылi цiха i вымаўлялi "Iван Iванавiч" i "асколак", потым Сцяпанаўна адамкнула дзверы. Бiм запрашаў Дашу: не спускаў з яе вачэй. Яна перш-наперш узяла мiску, панюхала кашу i сказала:
      - Скiсла. - Выкiнула кашу ў вядро на смецце, вымыла мiску i паставiла зноў на падлогу. - Я зараз прыйду. Чакай, Чорнае вуха.
      - Яго Бiмам клiчуць, - паправiла Сцяпанаўна.
      - Чакай, Бiм. - I Даша пайшла.
      Сцяпанаўна села на крэсла, Бiм сеў насупраць яе, аднак пазiраў увесь час на дзверы.
      - А ты змысны сабака, - загаварыла Сцяпанаўна. - Застаўся адзiн, а разбiраешся, хто да цябе з душою. Я вось, Бiмка, таксама... на старасцi год з унучкаю жыву. Бацькi-то нарадзiлi ды i падалiся ў Сiбiр, а я выгадавала. I яна, унучка, добрая, мяне любiць, усiм сэрцам да мяне.
      Сцяпанаўна адводзiла душу сама з сабою, гаворачы да Бiма. Так часам людзi, калi няма да каго абазвацца, гавораць да сабакi, да любiмага каня цi кармiцелькi-каровы. Сабакi ж, у якiх выдатны розум, вельмi добра адрознiваюць няшчаснага чалавека i спачуваюць яму. А тут у абаiх: Сцяпанаўна жалiцца Бiму, а Бiм гаруе, мучыцца ад таго, што людзi ў белых халатах забралi яго сябра; бо ўсе непрыемнасцi, што здарылiся за дзень, толькi крыху забавiлi Бiма ад болю, якi цяпер зноў узяўся з новаю сiлаю. Ён разабраў з гаворкi Сцяпанаўны два знаёмыя словы "добра" i "да мяне", сказаныя з сумнай цеплынёю. Вядома ж, Бiм падышоў да самае яе i паклаў галаву на каленi, а Сцяпанаўна прытулiла да вачэй хусцiнку.
      Даша вярнулася з пакуначкам. Бiм цiха падышоў, лёг жыватом на падлогу, паклаў адну лапу на яе туфельку, а галаву на другую лапу. Так ён сказаў "Дзякуй табе".
      Даша дастала з паперы дзве катлеты, дзве бульбiны i паклала iх у мiску.
      - Бяры.
      Бiм не ўзяўся есцi, хаця трэцiя суткi ў яго не было ў роце i пылiнкi. Даша далiкатна пацерабiла за загрывак i ласкава гаварыла:
      - Вазьмi, Бiм, вазьмi.
      Голас у Дашы мяккi, душэўны, цiхi i, здавалася, спакойны; рукi цёплыя i пяшчотныя, ласкавыя. Але Бiм адвярнуўся ад катлет. Даша адкрыла Бiму рот i ўвапхнула туды катлету. Бiм трымаў, трымаў яе ў роце, здзiўлена глядзеў на Дашу, а катлета тым часам пракаўтнулася сама. Тое здарылася i з другою. З бульбiнамi - таксама.
      - Яго сiлком кармiць трэба, - сказала Даша Сцяпанаўне. - Ён занудзiў без гаспадара, таму i не есць.
      - Ды што ты! - здзiвiлася Сцяпанаўна. - Сабака сам сабе знойдзе. Колькi iх ходзiць, а ядуць жа.
      - Што ж рабiць? - спытала Даша ў Бiма. - Ты ж так прападзеш.
      - Не прападзе, - упэўнена сказала Сцяпанаўна. - Такi разумны сабака не прападзе. Буду раз у дзень варыць яму кашу. Што ж рабiць? Жывое ж.
      Даша нечаму задумалася, потым зняла аброжак.
      - Пакуль я не прынясу аброжак, не выпускайце Бiма. Заўтра гадзiн да дзесяцi я прыйду... А дзе ж цяпер Iван Iванавiч? - спытала яна ў Сцяпанаўны.
      Бiм страпянуўся: пра яго!
      - Павезлi на самалёце ў Маскву. Аперацыя на сэрца, цяжкая. Асколак жа побач.
      Бiм - увесь адзiн слых: "асколак", зноў "асколак". У гэтым слове чуваць гора. Але, калi яны гавораць пра Iвана Iванавiча, значыць, ён павiнен недзе быць. Трэба шукаць. Шукаць!
      Даша пайшла. Сцяпанаўна - таксама. Бiм зноў застаўся адзiн бавiць ноч. Цяпер ён не-не i задрэмле, але толькi на некалькi хвiлiн. I кожны раз ён снiў Iвана Iванавiча - дома цi на паляваннi. I тады ён прахоплiваўся, азiраўся, хадзiў па пакоi, нюхаў закуткi, прыслухоўваўся да цiшынi i зноў клаўся ля дзвярэй. Вельмi моцна балеў рубец ад дубца, але гэта было нiшто, калi раўняць з большым горам i невядомасцю.
      Чакаць. Чакаць. Сцiснуць зубы i чакаць.
      Раздзел 7
      ПОШУКI ПРАЦЯГВАЮЦЦА
      Гэтае ранiцы Бiм ледзь не плакаў. Сонца ўжо вышэй за акно, а нiхто не iдзе. Ён прыслухоўваўся да крокаў жыхароў у пад'ездзе, якiя праходзiлi паўз яго дзверы з верхнiх паверхаў або падымалiся ўгору. Усе крокi знаёмыя, а яго няма i няма. Нарэшце выразна пачуў туфелькi Дашы. Яна! Бiм уголас даў пачуць пра сябе. Яго крык, калi сказаць па-чалавечаму, абазначаў: "Я цябе чую, Даша!"
      - Зараз, зараз, - абазвалася яна i пазванiла да Сцяпанаўны.
      Яны абедзве ўвайшлi да Бiма. З кожнаю ён павiтаўся, потым кiнуўся да дзвярэй, спынiўся там, павярнуў галаву да жанчын i патрабаваў, прасiў, павiльваючы хвастом: "Адчыняйце! Шукаць трэба".
      Даша адзела на яго аброжак, на якiм цяпер была на ўсю шырыню трывала прымацавана латунная пласцiнка-жэтон з выгравiраваным надпiсам: "Яго завуць Бiм. Ён чакае гаспадара. Добра ведае, дзе дом. Жыве адзiн у кватэры. Не крыўдзiце яго, людзi". Даша прачытала надпiс Сцяпанаўне.
      - Якая ж ты добрая душа! - успляснула рукамi Сцяпанаўна. - Любiш, выходзiць, сабак?
      Даша паглядзела на Бiма i адказала незвычайна:
      - Муж мяне пакiнуў, хлопчык памёр... А мне трыццаць год. Жыла на кватэры. Паеду...
      - Адзiнокая. Мая ж ты дарагая! - запрыказвала Сцяпанаўна. - Ды гэта ж...
      Але Даша абарвала:
      - Пайду. - А ад дзвярэй дадала: - Пакуль што не выпускайце Бiма, каб не пабег за мною.
      Бiм паспрабаваў працiснуцца ў дзверы разам з Дашаю, але яна адапхнула яго i выйшла разам са Сцяпанаўнай.
      Не болей чым праз гадзiну Бiм заскуголiў, потым i завыў ад суму ўголас, так завыў, як пра гэта гавораць людзi: "Хочацца завыць, як сабаку".
      Сцяпанаўна выпусцiла яго (Даша цяпер далёка):
      - Ну, iдзi, iдзi. Вечарам кашы навару.
      Бiм нават i вухам не павёў на сказанае, не зiрнуў у вочы, а кулём зляцеў унiз i - на двор. Чаўнаком паснаваўся па двары, выйшаў на вулiцу, чуць пастаяў, быццам падумаў, а потым пачаў чытаць пахi, радок за радком, нават не звяртаючы ўвагi на тыя дрэвы, дзе стаялi роспiсы братоў i чытаць якiя павiнен кожны сабака, калi хоць крыху паважае самога сябе.
      За ўвесь дзень Бiм не знайшоў нiякiх прыкмет Iвана Iванавiча. А надвячоркам на ўсякi выпадак заблудзiў у малады парк новага гарадскога раёна. Там чацвёра хлапчукоў ганялi мячык.
      Ён пасядзеў крыху, праверыў наваколле, на колькi хапала яго носа, i хацеў ужо iсцi. Але хлопчык год дванаццацi адышоў ад тых, што гулялi, падышоў да Бiма i з цiкавасцю глядзеў на яго.
      - Ты чый? - спытаўся ён, быццам Бiм мог адказаць на пытанне.
      Бiм перш-наперш павiтаўся: павiляў хвастом, але нявесела, нахiлiўшы галаву спачатку ў адзiн, а потым у другi бок. Гэта, акрамя ўсяго, абазначала пытанне: "А ты што за чалавек?"
      Хлопчык здагадаўся, што сабака пакуль што не зусiм давярае яму, смела падышоў i падаў руку:
      - Прывiтанне, Чорнае вуха.
      Калi Бiм падаў лапу, хлопчык крыкнуў:
      - Хлопцы! Сюды, сюды!
      Тыя падбеглi, але спынiлiся ўсё ж наводдаль.
      - Глядзiце, якiя разумныя вочы! - дзiвiўся першы хлопчык.
      - А можа, ён вучаны? - запытаўся слушна тоўсценькi карапуз. - Толя, Толiк, ты скажы яму што-небудзь - зразумее цi не?
      Трэцi, старэйшы за ўсiх, аўтарытэтна заявiў:
      - Вучаны. Бачыш, таблiчка на шыi.
      - I нiякi не вучаны, - запярэчыў худзенькi хлопчык. - Ён не быў бы такi худы i невясёлы.
      Бiм i праўда страшна схудаў без гаспадара, i выгляд у яго змарнелы: падвяло жывот, нерасчэсаная шэрсць скудлачылася на баках i пашарэла на некалi блiскучай спiне. Сум i голад не робяць прыгожым i сабаку.
      Толiк дакрануўся Бiму да лба, i той паглядзеў на ўсiх з даверам. Пасля гэтага ўсе па чарзе гладзiлi Бiма, i ён не пярэчыў. Адносiны адразу ж наладзiлiся добрыя, а ў атмасферы поўнага ўзаемаразумення заўсёды не так далёка i да шчырага сяброўства. Толiк услых прачытаў напiсанае на латуннай таблiчцы i ўсклiкнуў:
      - Ён - Бiм! Адзiн жыве ў кватэры! Хлопцы, ён есцi хоча. А ну па дамах - i - сюды: нясi хто што можа.
      Бiм застаўся з Толiкам, а хлопцы разбеглiся. Цяпер Толiк сеў на лаўку, а Бiм лёг у яго ля ног i глыбока ўздыхнуў.
      - Дрэнна, вiдаць, табе, Бiм? - спытаўся Толiк, пагладжваючы сабаку па галаве. - А дзе ж твой гаспадар?
      Бiм уткнуўся носам у чаравiк i так ляжаў. Скора паказалiся адно за адным дзецi. Тоўсценькi прынёс булачку, Дарослы - кавалак каўбасы, Худзенькi - два блiнчыкi. Усё гэта яны паклалi перад Бiмам, але ён нават i не панюхаў.
      - Ён хворы, - сказаў Худзенькi, - можа, нават i заразны. - I падаўся ад Бiма.
      Тоўсценькi таксама нечаму выцер руку аб штаны i таксама адышоў. Дарослы пацёр каўбасою нос Бiму i ўпэўнена сказаў:
      - Не будзе. Не хоча.
      - Мама казала - усе сабакi заразныя, - усё баяўся Тоўсценькi, - а гэты i саўсiм хворы.
      - Ну i iдзi, - сярдзiта буркнуў Толiк. - Каб я цябе тут i не бачыў... "Заразны"... Заразных ловяць жывадзёры, а гэты - вунь з якою таблiчкаю.
      Памяркоўны доказ падзейнiчаў: дзецi зноў акружылi Бiма. Толiк пацягнуў за аброжак угару. Бiм сеў. Толiк адхiлiў у яго мяккую губу i ўбачыў шчылiну ў шчэлепах, дзе канчаюцца зубы; адламаў кавалачак каўбасы i ўвапхнуў у гэту шчылiну - Бiм пракаўтнуў. Яшчэ кавалачак - i яшчэ пракаўтнуў. Так i кончылi каўбасу са згоды i адабрэння прысутных. Усе засяроджана назiралi, а Тоўсценькi з кожным глытком таксама каўтаў, хаця ў роце ў яго нiчога i не было: ён быццам дапамагаў Бiму. Кавалачкi булкi нiяк нельга было ўвапхнуць - яна крышылася, тады Бiм урэшце ўзяў булачку сам, лёг на жывот, паклаў булачку на лапы, паглядзеў-паглядзеў на яе i з'еў. Зрабiў ён гэта толькi з павагi да Толiка. У яго такiя ласкавыя рукi i такi мяккi, нават чуць i сумны позiрк, i так ён шкадуе Бiма, што той не вытрываў гэтае душэўнае шчырасцi. Бiм i раней ставiўся да дзяцей iнакш, а цяпер ён зусiм пераканаўся, што маленькiя людзi ўсе добрыя, а вялiкiя бываюць усялякiя, бываюць i дрэнныя. Ён, вядома, не мог ведаць, што маленькiя людзi потым становяцца вялiкiмi i таксама рознымi, але не сабачая гэта работа - разважаць, як i чаму з маленькiх добрых растуць вялiкiя нядобрыя людзi, такiя, як Цётка або Кiрпаты. Ён усяго-наўсяго з'еў булачку з-за Толiка, i ўсё. А ад гэтага яму не стала лягчэй, таму ён не адмовiўся i ад блiнчыкаў. Ды i за цэлы тыдзень Бiм еў толькi другi раз. Першы пасля загаварыў Толiк:
      - Паспрабуем уведаць, што ён умее рабiць.
      Худзенькi сказаў:
      - У цырку, каб скакалi, крычаць "Ап!".
      Бiм прыўстаў i ўважлiва паглядзеў на хлопчыка, быццам пытаўся: "Цераз што - ап?!"
      Дваiх узялiся за канцы папругi, а Толiк скамандаваў:
      - Бiм, ап!
      Бiм лёгенька пераскочыў цераз наiўны бар'ер. Усе былi ў захапленнi. Тоўсценькi загадаў выразна:
      - Ляжаць!
      Бiм лёг (калi ласка, дзеля вас - з задавальненнем!).
      - Сядзець, - папрасiў Толiк. (Бiм сеў.) - Падай! - I кiнуў шапку.
      Бiм прынёс i шапку. Толiк абняў яго ад захаплення, а Бiм у сваю чаргу не застаўся вiнен i лiзнуў яго проста ў твар, у самую шчаку.
      Вядома ж, Бiму зрабiлася куды лягчэй з гэтымi маленькiмi чалавечкамi. Але вось тут-то i падышоў дзядзька, пакручваючы ў руках палачку, падышоў так цiха, што дзецi i не заўважылi яго, пакуль не запытаўся:
      - Чый сабака?
      На выгляд ён быў важны, пры шэрым вузкаполым капелюшы, пры шэрым банцiку замест гальштука, у шэрым пiнжаку, шэра-белых штанах, з кароткаю шэраю бародкаю, у акулярах. Ён, не зводзячы з Бiма воч, паўтарыў:
      - Дык чый жа сабачка, дзецi?
      У два галасы адказалi Дарослы хлопчык i Толiк.
      - Нiчый, - сказаў наiўна адзiн.
      - Мой, - насцярожана адказаў Толiк. - На гэтую часiну мой.
      Толiк не раз бачыў Шэрага дзядзьку: ён паважна выгульваўся вакол парку ў адзiночку. Неяк раз вёў з сабою сабаку, якi ўпiраўся i не хацеў iсцi. А аднойчы падышоў да дзяцей i нудзiў iм, што i гуляць яны не ўмеюць так, як некалi, i ветлiвасцi тае няма, i выхоўваюць iх не так, як трэба, не так, як раней, i што за iх людзi ваявалi нават у грамадзянскую вайну, за вось гэтых, такiх, а яны нiчога не паважаюць i нiчога не ўмеюць, i што за ўсё гэта сорамна.
      У той далёкi дзень, калi Шэры навучаў iх, Толiку было дзевяць год. Цяпер ужо дванаццаць. Але дзядзька не памятаў пра тое. Цяпер Толiк сядзеў, абняўшы Бiма, i сказаў: "Мой".
      - Ну дык як жа: нiчый цi яго? - запытаўся дзядзька да ўсiх, паказваючы на Толiка.
      - На ёй вунь i таблiчка ёсць, - умяшаўся не ў пару тоўсценькi.
      Шэры падышоў да Бiма, палашчыў за вуха i стаў чытаць на аброжку.
      Бiм выразна пачуў, зусiм дакладна: Шэры пахне сабакамi, пахне неяк далёка, мнагадзённа, але пахне. Ён паглядзеў яму ў вочы i адразу ж не паверыў - нi голасу, нi позiрку, нават i паху. Не можа тое быць, каб чалавек проста так увабраў у сябе далёкi пах розных сабак. Бiм прыцiснуўся да Толiка, спрабуючы адкаснуцца ад Шэрага, але той не пускаў.
      - Нельга хлусiць, хлопчык, - прысарамацiў ён Толiка. - Па таблiчцы - не твой сабака. Сорамна, хлопчык. Што, цябе бацькi так прывучылi, гаварыць няпраўду? Што ж з цябе будзе, як вырасцеш? Эх-хэ-хэ! - Ён выцягнуў з кiшэнi павадок i прышпiлiў да аброжка.
      Толiк схапiўся за павадок i крыкнуў:
      - Не чапайце! Не аддам!
      Шэры адхiлiў яго руку:
      - Я абавязан даставiць яго на месца. А можа, давядзецца i протакал скласцi. (Ён так i сказаў "протакал".) Магчыма, гаспадара яго алкагаль заеў. (Ён так i вымавiў - "алкагаль".) Калi так, то трэба сабаку адабраць. Пасада ў мяне такая - рабiць усё чэсна, па-чалавечы. Вось так-то. Знайду яго кватэру, праверу, цi правiльна.
      - А таблiчцы не давяраеце? - з дакорам i амаль скрозь слёзы сказаў Толiк.
      - Давяраю, хлопчык, давяраю цалкам. Але... - Ён падняў палец угору i павучальна вымавiў, амаль урачыста: - Давярай, але правярай! - i павёў Бiма.
      Бiм упiраўся, азiраўся на Толiка, бачыў, як той пакрыўджана заплакаў, але - што тут зробiш! - потым пайшоў-такi за Шэрым, падцiснуўшы хвост i гледзячы пад ногi, не i падобны сам на сябе. Усiм сваiм выглядам быццам гаварыў ён: "Такое ўжо наша сабачае жыццё, калi нiдзе няма гаспадара". Тут-то толькi i работы - цiмануць за сцягняк i даць лататы, але Бiм - сабака iнтэлiгентны: вядзi куды вядзеш.
      Iшлi яны па вулiцы, на якой стаялi новыя дамы. Усе новыя. Усе шэрыя i такiя аднолькавыя, што нават Бiм мог бы сярод iх заблудзiць. У адным з дамоў-блiзнят узышлi на трэцi паверх, пры гэтым Бiм заўважыў, што i дзверы ўсе аднолькавыя.
      Адчынiла iм жанчына ў шэрай сукенцы:
      - Зноў прывёў? А госпадзi ты мой!
      - Не гундзi! - строга абарваў Шэры. Ён зняў з Бiма аброжак i паказаў: На, глядзi. - Жанчына чытала, надзеўшы акуляры, а ён працягваў: - Нiякага паняцця. На ўсю рэспублiку - толькi я адзiн калекцыянер сабачых знакаў. А гэта таблiчка - рэч! Пяцiсоты знак!
      Нiчога Бiму не было зразумела, нiчога-нiчога, нiякiх знаёмых слоў, нiякiх зразумелых жэстаў - нiчога. Вось Шэры пайшоў з аброжкам з прыхожай у пакой. Адтуль i паклiкаў:
      - Бiм, да мяне!
      Бiм падумаў-падумаў i асцярожна пайшоў. У пакоi агледзеўся, не падыходзячы да Шэрага, а так - седзячы ля дзвярэй. На чыстай сцяне вiселi дошкi, абабiтыя аксамiтам, а на iх радамi вiселi сабачыя знакi: нумаркi, жэтоны, медалi шэрыя i медалi жоўтыя, некалькi прыгожых павадкоў i аброжкаў, некалькi ўдасканаленых напыснiкаў i iншыя сабачыя рэгалii, нават капронавая пятля, каб душыць, нашто яна, Бiм не разумеў; дзе здабыў яе ўладар калекцыi - нельга зразумець нават i чалавеку, а Бiму яна здалася звычайнаю вяроўкаю, не болей.
      Бiм уважлiва глядзеў, як Шэры пакруцiў у руках аброжак, пласкагубчыкамi зняў таблiчку i прымацаваў яе на адну з дошак на аксамiце; тое самае зрабiў i з нумарком, а потым адзеў на Бiма аброжак i сказаў:
      - Ты - добры сабака.
      Гэтак жа сама некалi гаварыў гаспадар, але цяпер Бiм не паверыў. Ён выйшаў у прыхожую ля дзвярэй, гаворачы: "Выпускай! Мне няма тут чаго рабiць".
      - Ужо выпусцi, - сказала жанчына. - Чаго толькi сюды прыпёр яго? Зняў бы на вулiцы.
      - Нельга было - падшыванцы прычапiлiся. I цяпер нельга: убачаць яны яго без таблiчкi, - могуць давесцi да ведама... Так што хай начуе да свiтання. Ляжаць! - загадаў ён Бiму.
      Бiм лёг ля дзвярэй: нiчога не зробiш! I зноў жа: трэба было яму завыць уголас, кiдацца па кватэры, накiнуцца на Шэрага, i ўсё! Выпусцiў бы. Але Бiм умее чакаць. Ды i стамiўся ён, знясiлеў так, што нават ля чужых дзвярэй задрамаў на хвiлiну, хоць i трывожным сном.
      То была першая ноч, калi Бiм не прыйшоў дадому, у сваю кватэру. Ён гэта адчуў, калi ачнуўся ад дрымоты, i не адразу зразумеў, дзе знаходзiцца. А калi змiкiцiў, засумаваў. Ён жа зноў снiў Iвана Iванавiча; кожны раз, калi толькi засынаў, снiў яго, а прачынаўся i адчуваў цеплыню яго рук, знаёмых са шчанячага ўзросту. Дзе ён, мой харошы i добры сябар? Дзе? Нудота нязносная. Такая цяжкая адзiнота, i нiкуды не дзецца ад яе. А тут яшчэ Шэры чалавек храпе, як заяц пад хортам. I пахне ад усiх гэтых дошак мёртвымi сабакамi. Нудота. I Бiм заскуголiў. Потым i забрахаў двойчы, таксама з лёгкiм падвывам, так, як ганчак, калi дабiрае заячы след па ўчарашняй жыроўцы. I нарэшце не вытрымаў - завыў працяжна.
      "Ох-хо-хо-й! Ой-ой, лю-удзi-i, - плакаў ён. - Цяжка мне, ой цяжка без сябра. Адпусцiце вы мяне, адпусцiце шукаць яго. Ой-ой-ой, л-юдзi-i-i, ой!"