Марыс Тоэска
      Падарунак
      Пераклад: Л.Казыра
      Цяпер не праходзiць i дня, каб не прыдумвалi новых машын. Але самай дасканалай, самай дзiвоснай стала тая, на якой чалавек абляцеў вакол Зямлi, а потым дабраўся i да Месяца. Прыйдзе час, i людзi даляцяць да iншых планет сонечнай сiстэмы.
      Сёння, у век радыё i тэлебачання, такой навiною не здзiвiш нават жыхара самай далёкай глыбiнкi. Абуджаная цiкавасць да таямнiц Сусвету, нiбы шостае пачуццё, прымушае людзей прыслухоўвацца да кожнага слова...
      I тым не менш усё гэта - рэчы не такiя ўжо iстотныя. Чалавецтва жыве сваiмi спрадвечнымi пачуццямi: любiць жыццё, баiцца смерцi, пакутуе ад хвароб...
      А каханне... Хто яго зведаў - радуецца свайму шчасцю, а каго яно абмiнула - той душыцца ад зайдрасцi. Вось так i атрымлiваецца, што адваротны бок гэтага магiчнага медаля кахання пазначаны нянавiсцю...
      Такiя вось думкi навеяла на мяне адна гiсторыя, якую я зараз раскажу.
      Калi i ёсць на французскай зямлi глухi, забiты куточак, то гэта, напэўна, Верхняя Авернь, што працягнулася ад Сэн-Флура да Абрака, акурат на гранiцы Лазера, Авейрона i Канталя. Гэта шырокае плато, якое знаходзiцца на вышынi 1000-1200 метраў. Доўга супрацiўлялася тутэйшае насельнiцтва наскокам механiзаванай цывiлiзацыi (чыгунку тут не правялi i па сённяшнi дзень). А ўсё ж тым часам мотакасiлка замянiла касу, трактар - быкоў, а на змену граблям i вiлам з'явiлася снопавязалка.
      Iмклiвы час не закрануў толькi адной прафесii - пстуха, а дакладней пастуха авечак.
      Авечыя статкi ў тутэйшых гаспадароў невялiкiя - сотня галоў, не болей, i таму справа з выпасам жывёлы ў Авернi так не адладжана, як, скажам, у Правансе. За пастуха тут iдзе той, хто ўжо да iншай работы няздатны. Кожную ранiцу ў Авернi можна бачыць, як пажылы згорблены чалавек з сабакам гонiць па вёсцы статак. Старэйшыя авечкi са званочкамi на шыi добра ведаюць дарогу i самi вядуць астатнiх на пашу. У руках у пастуха парасон, якi яму служыць кульбай, а пры патрэбе абаронiць ад спякотлiвага сонца цi ад дажджу. У мяшочку схаваны яго полудзень i лiтр вiна. Калi ж гэтага забракуе, то пастух добра ведае, дзе спатолiць смагу: крынiц тут багата!
      Работа ў пастуха, вядома, сезонная. Узiмку, калi авечкi стаяць у хляве, навошта ён каму патрэбен?! Было б проста неразумна цi, калi хочаце, "нерэнтабельна" плацiць грошы i за сена, i за пастуха, тым больш што зiмою гаспадар сам сядзiць дома без работы. Iншая справа летам: авечкi кормяцца бясплатна. Гэта дазваляе зэканомiць сена, запасы якога не бясконцыя, дый жывёла на пашы лепей набiрае вагу. Вось за гэта, вядома, пастуху заплацiць варта.
      У сярэдзiне кастрычнiка пастуховая праца заканчваецца, i ён вяртаецца ў багадзельню. Там iм будзе апекавацца сацыяльная служба, дык клапацiцца нi аб харчах, нi аб даху над галавой яму не давядзецца. Шэсць месяцаў - начлег на сене ў гумне, абед у полi, вячэра ў гаспадара, шэсць месяцаў - багадзельня. Паўгода жыве пастух на волi, дыхае свежым паветрам, п'е крынiчную ваду, а паўгода прывыкае да тых сваiх апошнiх дзён, калi прыйдуць паралiчы ды iншыя хваробы старасцi...
      Стары Лакасань у свае семдзесят сем гадоў быў яшчэ досыць дужы i рухавы, каб справiцца з авечым статкам. Усё жыццё, пакуль дазвалялi сiлы i здароўе, Лакасань працаваў на чужых палетках: араў, баранаваў, сеяў, касiў... А як стукнула яму семдзесят пяць, гаспадары перасталi наймаць яго на работу, i апынуўся стары "каля авечак".
      Спачатку ён пачуваў сябе вельмi адзiнока, злаваў на людзей i на сябе, але памалу самота i злосць саступiлi месца нейкаму новаму пачуццю. Яно iшло ад адчування свабоды, ад таго, што нiхто не паглядае табе ў спiну, ад таго, што ты аддадзены самому сабе i прыродзе, ад таго, што апынуўся ты ва ўлоннi поўнага спакою...
      Зрэшты, пастух не такi ўжо i адзiнокi: у яго ёсць статак, якi патрабуе да сябе пэўнай увагi i клопату, ёсць надзейны памочнiк - сабака, добрая i разумная iстота, якая на ляту ловiць сэнс твайго поклiчу цi свiсту i ажно дрыжыць ад нецярпення хутчэй кiнуцца табе на дапамогу.
      Найбольш падабаўся старому Лакасаню час папаўднi. Добра пад'еўшы i запiўшы свой абед, любiў ён прылегчы ў цяньку свайго парасона ды падрамаць, вадаючы, што Перлу (яго сабака) сам пакiруе статкам. Пра што думалася яму ў такiя часiны? Пра старасць, пра няхiтрую, а ўсё ж такi прыемную цяперашнюю работу, пра смерць... Да смерцi Лакасань адносiўся спакойна, без фiласофскiх ускладненняў: як-нiяк сякiя-такiя грошы ў яго ёсць у ашчаднай касе, а гэта будзе добрай падтрымкай, калi ён назаўсёды атабарыцца ў багадзельнi. Тады, вядома, нейкую суму можна будзе перадаць манашкам, нагадаўшы, што iм жа пяройдзе i астатак... I ўсё ж не прымала яго душа гэтай змрочнай установы... Зусiм iншая справа - зямля, неба, сонца, дождж, жывёла, быкi, авечкi, яго сабака, людзi, гаспадары, манашкi!..
      Так жылося i думалася Лакасаню, пакуль не навалiлася на яго хвароба.
      Дзякаваць богу, здарылася гэта акурат у самы разгар лета. Ён працаваў ужо два гады ў адных i тых гаспадароў, якiя даволi памяркоўна абыходзiлiся з iм. Што зробiш, у iх свае клопаты, вунь колькi трэба плацiць за машыны, купленыя ў крэдыт. Даводзiцца берагчы кожны франк. А эканомiя, як вядома, засушвае чалавечыя пачуццi...
      Хворы Лакасань не сумняваўся, што яго завязуць у багадзельню. Але маладая гаспадыня паклала яго ў ложак, дала лякарства, выклiкала доктара, даглядала, песцiла - словам, рабiла ўсё, нiбы была яму за дачку. У старога адзiнокага чалавека аж слёзы сыпалiся ад гэтай увагi i пяшчоты, пра якую кожны бацька можа толькi марыць...
      Калi Лакасань паправiўся i зноў апынуўся на пашы, iм завалодала адна-адзiная думка... Нават ноччу, прачынаючыся, бачыў ён перед сабой гожую постаць гаспадынi, якая нiбыта зноў нахiлялася над iм i пыталася: "Ну як, дзядзька Лакасань, як вы сёння сябе адчуваеце? - i тут жа супакойвала: Нiчога, нiчога, хутка зноў станеце на ногi, дый доктар казаў вам..."
      Пакуль стары папраўляўся, ён еў разам з маладымi гаспадарамi i быў сведкам усiх iх размоў. Моладзь ёсць моладзь, у яе свой размах, свае смелыя планы: падвоiць статак, ператварыць жаўтазелевы папар у квiтнеючую лугавiну, купiць тэлевiзар, каб бавiць час доўгiмi асеннiмi i зiмовымi вечарамi... Праўда, наконт тэлевiзара думкi трохi разышлiся. Гаспадыня хацела перш-наперш прыдбаць пральную машыну, але муж ёй запярэчыў i сказаў, што тэлевiзар яны будуць глядзець абое, а вось пральная машына будзе служыць толькi ёй адной. "У рэшце рэшт, - стаяў на сваiм муж, - мыць бялiзну можна i без машыны, а тэлевiзар нiчым не заменiш. Купiм тэлевiзар i заадно суседзям пакажам, што мы не лыкам шытыя..."
      Словам, пераканаў гаспадар сваю кабету, i спрэчка на тым скончылася. Зрэшты, якая там спрэчка, ды ў такой маладой сям'i, дзе каханне яшчэ рабiла сваю цудатворную справу...
      Прайшла зiма. Пачалася вясна, i стары Лакасань зноў з'явiўся на ферме. Трэба было бачыць, з якой пяшчотай пазiраў ён на сваю маладую гаспадыню. I здавалася яму, што вось вярнуўся ён дамоў, да сваёй сям'i пасля доўгага падарожжа... Ды хто гэта бачыў, хто гэта разумеў?.. Ва ўсякiм разе нi гаспадар, нi гаспадыня нiякiх перамен у паводзiнах старога пастуха не заўважылi.
      Мiж тым сёлета Лакасань быў куды больш гаваркi, чым у мiнулыя гады. То ён расказваў пра сябе, то скардзiўся на здароўе, то з гонарам гаварыў пра свой узрост ("Як нi лiчы, а хутка восемдзесят")... I аднаго разу, калi гаспадыня была дома адна, ён падышоў да яе i нечакана спытаўся: "Паслухайце, вам праўда хочацца купiць тую пральную машыну?"
      Ад нечаканасцi ў гаспадынi аж мову адняло. Потым яна схамянулася i, анi не сумняваючыся, што стары вырашыў пажартаваць, гарэзлiва адказала: "А як жа, вядома!"
      - Калi так, то я дам вам грошай на гэту машыну.
      "Жартаваць дык жартаваць", - сказала сабе гаспадыня i з усмешачкай праспявала:
      - Ну, калi вы заплацiце, то, можа, я тады сама i выберу...
      - Добра. Заўтра паедзем у горад, зойдзем да Ланзака, там i купiм вам машыну.
      "Вось табе i жартачкi, - не магла даўмецца кабета, - няйначай стары нешта задумаў..."
      А пастух тым часам працягваў:
      - Ведаеце, я зусiм не жартую. Колькi б тая машына нi каштавала, я заплачу за яе. Вы не думайце, грошы ў мяне ёсць, i скажу вам шчыра: не надта мне хочацца, каб яны трапiлi ў рукi манашак...
      Назаўтра гаспадар павёз жонку i Лакасаня ў горад. Адразу паехалi да крамы Ланзака. Гаспадар застаўся на вулiцы, каб паправiць штосьцi ў маторы, а стары пастух з прыгожай гаспадыняй пайшоў у краму.
      - Як гэта глянуць на вашы пральныя машыны?
      - Адну секунду... Вось, калi ласка, вельмi практычная мадэль... А вось яшчэ адна, працуе ў паўаўтаматычным рэжыме... А гэта, панове, - поўны аўтамат! Вы ўключаеце яе - i нiякiх праблем: машына сама выканае ўсе аперацыi i сама адключыцца...
      - Мы, бадай, возьмем вунь тую, - сказала гаспадыня i паказала на самую простую i, напэўна, самую танную мадэль.
      З любоўю паглядаў Лакасань на сваю добрую, прыгожую гаспадыню, якая калiсьцi так старалася вылечыць яго i якая, можа, i сама таго не ўсведамляючы, прымала цяпер яго бацькоўскую ласку...
      Стары падышоў да машын, паклаў руку на самую дасканалую, "поўны аўтамат", i ўрачыстым голасам, якi не вельмi пасаваў яго ўзросту i становiшчу, прамовiў:
      - Пан Ланзак, вось гэтая машына няхай будзе маiм падарункам даме. Колькi я вам павiнен?
      Не чакаючы адказу, пастух дастаў з кiшэнi пачак грошай.
      Дамоў вярнулiся з пральнай машынай.
      Гаспадар са сваёй кабетай не ведалi што i думаць. Няўжо гэты стары яшчэ мае "нешта наўме"?.. А можа, на старасцi год пачаў ужо розум трацiць?.. Не можа быць, каб ён адвалiў такую суму грошай проста так... А можа, хацеў аддзякаваць?.. Але за што?.. Ну, паклiкалi тады доктара, даглядалi, але што тут такога?..
      Так i не асвяцiўся iх розум ад той думкi, што гэта быў голас шчырага сэрца, голас шчодрай, удзячнай душы!.. Пастух для iх так i застаўся пастухом, а пральная машына, самая дарагая, самая дасканалая, так i засталася падарункам-загадкай.