Яна паставiла лiхтар на падлогу. Прасунула руку за адну са скрынак, што служылi крэсламi, i дастала адтуль кардонную каробку, залапаную, з падранымi куткамi. Яна села на скрынку, адкрыла вечка кардонкi. Там ляжалi пiсьмы ў канвертах, газетныя выразкi, фотакарткi, пара завушнiц, залаты пярсцёнак з пячаткай i сплецены з валасоў ланцужок для гадзiннiка з залатымi зачэпкамi на канцах. Яна дакранулася пальцамi да пiсьмаў, ледзь дакранулася да iх, разгладзiла газетную выразку са справаздачай аб судзе над Томам. Доўга трымала кардонку на каленях, i пальцы яе перабiралi пiсьмы i зноў ставiлi на месца. Потым яна сядзела, закусiўшы нiжнюю губу, аддаўшыся роздуму i ўспамiнам. I нарэшце наважылася - выняла з кардонкi пярсцёнак, ланцужок, завушнiцы, засунула руку на самае дно i знайшла там залатую запiнку. Зняла канверт з аднаго пiсьма, ссыпала туды ўсе гэтыя дрындушкi, склала канверт удвая i паклала ў кiшэню сукенкi. Потым беражлiва, з любасцю закрыла каробку i пяшчотна правяла па ёй пальцамi. Губы ў яе крыху растулiлiся. Тады раптам устала са скрынкi, падняла з падлогi лiхтар i вярнулася на кухню. Зняла канфорку з плiты i асцярожна паклала кардонку на вуголле. Кардон адразу пацямнеў. Затрапятаўся язычок полымя i лiзнуў каробку. Мацi апусцiла канфорку на месца, i ў тое ж iмгненне агонь нiбы выдыхнуў i абдаў каробку жарам.
      На цёмным двары бацька i Эл пры святле лiхтара грузiлi рэчы на машыну. Iнструмент на самы нiз, але так, каб лёгка можна было дастаць у выпадку паломкi. На яго - скрынi з адзежай i джутавы мяшок з кухонным начыннем; нажы, вiдэльцы i талеркi асобна ў скрынцы. Вядро прывязалi ззаду. Нiжнi рад пастаралiся ўкласцi як мага раўней i ў прамежкi памiж скрынямi засунулi скачаныя коўдры. Зверху паклалi матрацы, запоўнiўшы машыну да бартоў, i ўсю паклажу зацягнулi брызентам. Эл прарэзаў па яго краях дзiркi за два футы адна ад адной, прасунуў у iх вяроўкi i прывязаў брызент да сярэднiх планак борта.
      - У дождж, - сказаў ён, - падвяжам яго да верхнiх планак, няхай лезуць пад нiз, там не прамокнуць. А нам у кабiне дождж не страшны.
      Бацька пляснуў у далонi:
      - Во галава!
      - Гэта яшчэ не ўсё, - сказаў Эл. - Вось знайду доўгую жэрдку, падапру ёю брызент. Будзе як палатка, не пячыся ж на сонцы.
      Бацька зноў ухвалiў:
      - Во галава! Чаму раней не прыдумаў?
      - Не было калi, - адказаў Эл.
      - Не было калi? А валачыцца па ўсiм наваколлi было калi? Адзiн бог ведае, дзе ты прападаў апошнiя два тыднi.
      - Трэба ж было перад ад'ездам усё закруглiць - без гэтага не бывае, прамовiў Эл ганарыста. Потым неяк звяў i запытаўся: - А ты рады, та, што мы едзем?
      - Га? Ну... рады, канешне. Ва ўсякiм разе... так. Тут нам цяжка даводзiлася. А там усё будзе iнакш - работы хоць завалiся, усё такое прыгожае, зялёнае, i домiкi беленькiя, навокал - апельсiнавыя дрэвы.
      - Там што, усюды апельсiны растуць?
      - Ну, можа, i не ўсюды, але ж шмат дзе.
      Неба пашарэла ў перадсвiтальным святле. Зборы скончылiся - бачуркi з саланiнай стаялi напагатове, клетку з курамi заставалася толькi паставiць на самы верх грузавiка. Мацi адкрыла духоўку i выняла адтуль засмажаныя косткi, на якiх было яшчэ даволi мяса, падрумяненага, хрусткага. У паўсне Руцi спаўзла са скрынкi i зноў моцна заснула. Але старэйшыя стаялi каля дзвярэй, зябка пакурчвалiся i грызлi хрусткiя косткi.
      - Бадай, час ужо бабку з дзедам будзiць, - сказаў Том. - Бярэцца на дзень.
      Мацi сказала:
      - Не хочацца iх падымаць, пабудзiм перад самым ад'ездам. Няхай яшчэ паспяць. Руцi з Уiнфiлдам таксама як след не выспалiся.
      - Адаспяцца ў дарозе, - сказаў бацька. - Там, наверсе, добра i ўтульна.
      Сабакi раптам ускочылi з пыльнай зямлi i навастрылi вушы. Потым шалёна забрахалi i кiнулiся ў цемру.
      - Каго чорт нясе? - здзiвiўся бацька. Праз момант пачуўся нечы голас, якi заспакойваў сабак, i тыя, хоць яшчэ i брахалi, але ўжо не так злосна. Нехта iшоў, падыходзiў. Гэта быў М'юлi Грэйуз з насунутым на самыя вочы капелюшом.
      Ён нясмела падышоў блiжэй i павiтаўся:
      - Добрага ранку, людзi.
      - А, М'юлi! - Памахаў бацька бядровай косткай. - Заходзь, М'юлi, частуйся свежанiнкай.
      - Не, - сказаў М'юлi, - я не галодны.
      - Давай, М'юлi, частуйся. Пагрызi. - Бацька ўвайшоў у кухню, вярнуўся i падаў яму цэлую жменю свiных рабрынак.
      - Я не есцi вашы косткi сюды завiтаў, - сказаў М'юлi. - Iшоў мiма, прыгадаў, што вы едзеце, дай, думаю, зайду, развiтаюся.
      - Хутка рушым, - сказаў бацька. - Праз гадзiну ты ўжо нас тут не знайшоў бы. Усё ўпакавана - бачыш?
      - Усё ўпакавана, - М'юлi паглядзеў на нагружаную машыну. - Часам i мне хочацца паехаць, сваiх пашукаць.
      Мацi сказала:
      - А яны пiсалi табе з Калiфорнii?
      - Не, - адказаў М'юлi. - Нiчога не пiсалi. Праўда, на пошце я не пытаўся. Калi-небудзь схаджу.
      Бацька сказаў:
      - Эл, пайдзi пабудзi бабку з дзедам. Скажы, каб прыйшлi паелi. Неўзабаве едзем. - I калi Эл пакрочыў да свiрна, сказаў: - А не хацеў бы ты, М'юлi, залезцi з намi на грузавiк i паехаць? Мы як-небудзь пацяснiмся.
      М'юлi адкусiў мяса ад краю рабрыны i пачаў жаваць.
      - Часам i мне самому здаецца, паехаў бы, - сказаў ён. - Але знаю, не паеду. Я сябе ведаю: у апошнюю хвiлiну ўцяку i затаюся, як здань на могiлках.
      Умяшаўся Ной:
      - Калi-небудзь памрэш проста ў полi, М'юлi.
      - Сам ведаю. Ужо думаў пра гэта. Бывае вельмi тужлiва аднаму, нiштавата бывае, а бывае i зусiм добра. Ды што гаварыць! Калi вам стрэнуцца мае - я гэта прыйшоў сказаць, - калi вам хто з iх стрэнецца ў Калiфорнii, скажыце, што мне добра. Скажыце, у мяне ўсё добра. Не выдавайце iм, як я жыву. Скажыце: вось заробiць грошай i прыедзе.
      - I праўда прыедзеш? - запыталася мацi.
      - Не, - цiха адказаў М'юлi. - Не, не прыеду. Мушу тут заставацца. Раней, можа, i паехаў бы. А цяпер не. Я шмат што перадумаў, шмат што зразумеў. Цяпер ужо нiкуды не паеду.
      Пачало крыху вiднець. Агонь лiхтароў пабляк. Вярнуўся Эл з дзедам, якi ледзь цягнуўся, накульгваючы, за iм.
      - Ён не спаў, - сказаў Эл. - Сядзеў адзiн за свiрнам. З iм нешта не ў парадку.
      Вочы ў дзеда былi нейкiя цьмяныя, зласлiва задзiрлiвы агеньчык у iх патух.
      - Са мной нiчога, - сказаў ён. - Проста ехаць не хачу.
      - Ты не паедзеш? - здзiвiўся бацька. - Як гэта так, не паедзеш? У нас усё ўжо сабрана, усё гатова. Трэба ехаць. Тут нам нельга заставацца.
      - Хто кажа, каб вы заставалiся? Садзiцеся i едзьце сабе. А я... я застаюся. Я ледзь не ўсю ноч прадумаў. Гэта мой край. Маё месца тут. I начхаць мне на вiнаград i на апельсiны, хоць там iмi завалiся. Я не еду. Гэта мой край, хоць шчасця тут мала. Вы давайце едзьце. А я дзе жыў, там i буду жыць.
      Усе стоўпiлiся вакол старога. Бацька сказаў:
      - Так нельга, дзед. Усю гэтую зямлю хутка зааруць трактарамi. А хто гатаваць табе будзе? Як ты жыць будзеш? Не, заставацца табе тут нiяк нельга. Не будзе каму клапацiцца пра цябе, ты з голаду памрэш.
      Дзед усклiкнуў:
      - Во, сказаў! Я хоць i стары, але змагу сам пра сябе паклапацiцца. А як тут М'юлi жыве? I я гэтаксама буду. Я сказаў - не паеду, i ўсё. Бярыце бабку з сабой, калi хочаце, а мяне пакiньце - i справе канец.
      Бацька разгублена сказаў:
      - Паслухай, дзед. Ну паслухай хвiлiнку!
      - I слухаць не хачу. Я ўжо сказаў табе, як будзе.
      Том крануў бацьку за плячо:
      - Та, зойдзем у дом. Хачу табе нешта сказаць. - I калi яны пайшлi да дома, Том на хаду крыкнуў: - Ма, iдзi сюды на хвiлiнку!
      На кухнi гарэў адзiн лiхтар, на стале стаяла талерка, яшчэ поўная свiных костак. Том сказаў:
      - Паслухайце. Дзед, вядома, мае права вырашаць - ехаць цi не ехаць, але яму нельга тут заставацца. Гэта ж ясна.
      - Ясна, - сказаў бацька.
      - Дык вось што. Калi яго ўзяць сiлай i звязаць, можна яго пакалечыць альбо ён так ашалее, што сам сябе знявечыць. Добра было б напаiць яго, тады ўсё ўладзiцца. У вас ёсць хоць крышачку вiскi?
      - Няма, - адказаў бацька. - Нi кроплi. У Джона таксама няма. Калi ён не ў запоi, спiртнога дома не трымае.
      Мацi сказала:
      - У мяне, Том, засталася бутэлька снатворнага, яшчэ з тае пары, як Уiнфiлду вушы балелi. Думаеш, падзейнiчае? Я давала яму глынуць, i ён адразу засынаў.
      - Можа, i падзейнiчае, - сказаў Том. - Нясi сюды, ма. Ва ўсякiм разе, праверым.
      - Я выкiнула яе на сметнiк, - сказала мацi, узяла лiхтар, выйшла на двор i неўзабаве вярнулася з бутэлькай, напалову налiтай чорнай вадкасцю.
      Том узяў бутэльку i паспрабаваў вадкасць на смак.
      - Не гiдка, - сказаў ён. - Згатуй кубак чорнай кавы, чым гусцейшай. Колькi ж налiць яму? Ну, скажам, адну чайную лыжку. Не, лепш больш - дзве сталовыя.
      Мацi налiла ў кафейнiк вады, усыпала кавы, тады адчынiла плiту i паставiла кафейнiк блiзка да вуголля.
      Том з бацькам выйшлi на двор.
      - Кожны мае права сам сабой распараджацца, - не сунiмаўся дзед. - Хто тут еў свiныя рэбры?
      - Мы, - адказаў Том. - Зараз ма налье табе кавы i дасць i свiнiны.
      Дзед пайшоў на кухню, выпiў каву i з'еў мяса. Людзi стаялi на двары, на якiм пачало ўжо святлець, i праз адчыненыя дзверы кухнi пазiралi на дзеда. Яны ўбачылi, як ён раптам пазяхнуў i пахiснуўся на крэсле, потым паклаў рукi на стол, апусцiў на iх галаву i заснуў.
      - Ён i так быў вельмi змораны, - сказаў Том. - Раней часу не чапайце яго.
      Нарэшце ўсё ўжо было зусiм гатова да ад'езду. Заспаная, млявая бабка ўсё пыталася:
      - Што тут у вас дзеецца? Чаго ўскочылi ў такую рань? - Але яна была апранутая i паводзiла сябе мiрна.
      Руцi i Ўiнфiлд таксама прачнулiся, але былi вялыя i сонныя. Ранiшняе святло iмклiва разлiвалася па зямлi. А людзi знерухомелi. Яны стаялi пасярод двара, i нiхто не адважваўся зрабiць рашучы крок. Цяпер, калi надышоў час пускацца ў дарогу, iм стала страшна, не менш страшна, чым дзеду. Яны бачылi, як паступова на фоне пасвятлелага неба выступаюць абрысы свiрна, як блякнуць агеньчыкi лiхтароў i ўжо больш не адкiдаюць на зямлю жоўтых кругоў святла. Адна за адной, з усходу на захад, тухлi зоркi ў небе. А людзi стаялi, здранцвелыя, як лунацiкi, i вочы iх глядзелi ўдалячынь, не заўважаючы таго, што было блiзка, i бачылi адразу ўвесь абсяг свiтальнага неба, усю шыр палёў, усю зямлю да самага гарызонту.
      Адзiн толькi М'юлi неспакойна снаваў па двары, зазiраў праз шчылiны мiж бартавых планак у грузавiк, стукаў кулаком па запасных шынах, прывязаных ззаду. Нарэшце ён падышоў да Тома.
      - Пяройдзеш мяжу штата? - запытаўся ён. - Парушыш падпiску?
      I Том строс з сябе здранцвенне.
      - Бог ты мой, хутка ўжо сонца ўзыдзе! - сказаў ён гучна. - Час ехаць. - I ўсе таксама выйшлi з анямення i пакiравалi да грузавiка.
      - Пайшлi панясём дзеда на грузавiк, - сказаў Том.
      Бацька, дзядзька Джон, Том i Эл увайшлi ў кухню, дзе, уткнуўшыся лбом у рукi, складзеныя на стале побач з лужынкай разлiтай кавы, спаў дзед. Яны ўзялi яго пад локцi i паставiлi на ногi, а ён бурчаў i лаяўся хрыплым голасам, як п'яны. За дзвярамi паднялi яго на рукi i панеслi. Том з Элам залезлi на грузавiк, перагнулiся цераз борт, падхапiлi старога пад пахi i асцярожна пацягнулi наверх. Эл адвязаў адзiн канец брызенту, накрыў iм дзеда i падставiў побач скрынку, каб на яго не цiснуў цяжкi брызент.
      - Абавязкова пастаўлю жардзiну, - сказаў Эл. - Сёння ж вечарам, на першым прыпынку.
      Дзед усё яшчэ нешта бурчаў, чапляючыся за сон, i ледзь толькi яго паклалi, зноў моцна заснуў.
      Бацька сказаў:
      - Ма, вы з бабкай сядзеце з Элам. Потым будзем мяняцца - не так стомiмся ў дарозе, але пачнём з вас.
      Мацi з бабкай залезлi ў кабiну, астатнiя - Конi i Ружа Сарона, бацька i дзядзька Джон, Руцi i Ўiнфiлд, Том i прапаведнiк - усе забралiся наверх. Ной стаяў унiзе, глядзеў, як яны ўладкоўваюцца там, на высокай паклажы.
      Эл абышоў вакол грузавiка, зазiраючы пад нiз, на рысоры.
      - Госпадзi, рысоры зусiм праселi, - сказаў ён. - Шчасце, што калодкi падставiў.
      Ной запытаўся:
      - А з сабакамi як, та?
      - Я i забыўся пра iх, - адказаў бацька i пранiзлiва свiснуў. Але на свiст прыбег толькi адзiн сабака. Ной злавiў яго i падкiнуў на грузавiк, i там сабака быццам здранцвеў, баючыся вышынi. - Астатнiх двух давядзецца кiнуць тут, - сказаў бацька i крыкнуў: - Гэй, М'юлi, ты, можа, прыгледзiш за iмi? А то з голаду паздыхаюць.
      - Добра, - сказаў М'юлi. - Ад сабак адмаўляцца не буду. Няхай сабе, бяру iх.
      - Бяры i курэй, - сказаў бацька.
      Эл сеў на сваё месца ў кабiне. Завiшчаў, загуў стартэр, на мiг уключылася запальванне, зноў закруцiўся стартэр. I раптам усiмi сваiмi шасцю цылiндрамi завыў матор на халастых абаротах, ззаду машыны заклубiўся сiнi дымок выхлапу.
      - Пакуль, М'юлi! - крыкнуў Эл.
      Усе астатнiя члены сям'i крыкнулi хорам:
      - Бывай, М'юлi!
      Эл адпусцiў ручны тормаз i ўключыў счапленне. Грузавiк здрыгануўся i цяжка папоўз па двары. Уключылася другая скорасць. Машына паволi пачала падымацца на невысокi ўзгорак, i ўсiх завалакло чырвоным пылам.
      - Ого як нагрузiлiся! - сказаў Эл. - Рэкорда хуткасцi не паставiш.
      Мацi хацела паглядзець назад, але паклажа не давала ёй бачыць. Тады яна падняла галаву i стала глядзець проста перад сабой на пыльную грунтавую дарогу. У вачах у яе была вялiкая стома.
      А тыя, што сядзелi на паклажы, пазiралi назад. Яны бачылi свiран, дом i лёгкi дымок, якi ўсё яшчэ выбiваўся з комiна. Яны бачылi, як запунсавелi вокны, азораныя першымi промнямi сонца. Бачылi М'юлi - ён самотна стаяў пасярод двара, праводзячы iх вачамi. А потым усё знiкла за грэбенем узгорка. Абапал дарогi цягнулiся палi бавоўнiку. Грузавiк марудна прабраўся скрозь пыл да шашы i пайшоў на Захад.
      РАЗДЗЕЛ АДЗIНАЦЦАТЫ
      Дамкi ў палях стаялi пустыя, а раз апусцелi хацiны, пуста было i на палях. Не пуставалi толькi трактарныя гаражы з рыфленага жалеза, якiя адсвечвалi срэбрам; яны былi поўныя металу, пасудзiн з бензiнам i маслам, блiшчастых плужных дыскаў. У трактароў блiскучыя фары, трактарам усё роўна - што дзень, што ноч, дыскi пераварочваюць зямлю ў цемры, круцяцца днём, паблiскваючы на сонцы. Калi конь пасля дзённай працы вяртаецца ў стайню, жыццёвыя сiлы яго i патрэбы не гаснуць, стойла поўнiцца дыханнем i цяплом, там шамацiць пад капытамi салома, хрумсцiць на зубах сена, варушацца конскiя вушы, зiркаюць вочы. Адтуль нясе жывым духам, цягне пахам жыцця. А калi спыняе работу матор, трактар робiцца мёртвым, як руда, з якой ён урэшце зроблены. Цеплыня пакiдае яго, як жывое цяпло пакiдае труп. Дзверы з рыфленага жалеза зачыняюцца, i трактарыст едзе дамоў, у горад, бывае, што i за дваццаць мiль адтуль, i можа не вяртацца цэлымi тыднямi, а то i месяцамi, бо трактар не жывая iстота. Гэта проста i практычна. Настолькi проста, што праца перастае здавацца цудам, настолькi практычна, што перастае здавацца цудам зямля i дзеянне яе сiл, а разам з цудам знiкае i глыбокае разуменне зямлi, пачуццё роднасцi з ёю. I ў трактарыста нараджаецца i мацнее пагарда да яе, уласцiвая толькi чужаку, якi мала што ў ёй разумее i якога нiчога не раднiць з ёю. Бо азотныя ўгнаеннi гэта яшчэ не зямля, фасфатныя - таксама; i даўжыня баваўнянага валакна - не зямля. Чалавек - не вуглярод, не солi, не вада i не кальцый. Усё гэта ў iм ёсць, але ён нешта большае, значна большае; i зямля нешта значна большае, чым элементы, з якiх яна складаецца. Чалавек, якi з'яўляецца нечым невымерна большым, чым яго хiмiя, чалавек, што ступае па зямлi, адварочвае лямеш ад каменя, нахiляе ручкi плуга, каб лямеш прыўзняўся i слiзнуў над голай пародай, апускаецца на каленi, каб з'есцi сняданак, - чалавек гэты большы, чым тое, з чаго ён складзены, ён ведае зямлю, якая ўяўляе сабой нешта большае, чым сукупнасць хiмiчных элементаў. А чалавек за штурвалам, якi вядзе мёртвы трактар па чужой, нялюбай зямлi, пакланяецца толькi хiмii, ён не паважае нi гэтай зямлi, нi самога сябе. Калi зачыняюцца жалезныя рыфленыя дзверы, ён выпраўляецца дамоў, але дом яго не тут, не на гэтай зямлi.
      Дзверы пустых дамоў былi парасчыняныя насцеж i рыпелi завесамi на ветры. Чароды хлапчукоў збягалiся з блiзкiх гарадкоў, каб пакiдаць камянямi ў шыбы, пакапацца ў смеццi i ламаччы ў пошуках скарбаў. Вось нож з напалову адламаным лязом. Згадзiцца. А смурод! Напэўна недзе ляжыць здохлы пацук. Гэй, глянь, што Ўiтнi напiсаў на сцяне! Ён i ў школьнай прыбiральнi тое самае накрэмзаў, i настаўнiца прымусiла яго змыць.
      Таго дня, калi людзi паехалi, як толькi звечарэла, каты прыцягнулiся з ловаў у палях i з мяўканнем забралiся на ганак. Але нiхто з дому не выйшаў, i яны шмыгнулi праз адчыненыя дзверы i, мяўкаючы, пачалi снаваць па апусцелых пакоях. А потым вярнулiся ў палi i неўзабаве здзiчэлi i кармiлiся суслiкамi i палявымi мышамi, удзень спалi ў канавах. Калi апусцiлася ноч, кажаны, якiя раней не адважвалiся сунуцца далей за дзверы, бо баялiся святла, цяпер уляцелi ў дамы i пачалi кружыцца па пустых пакоях, а праз некалькi дзён яны ўжо забiралiся на дзень у самыя цёмныя куты, складалi крылы i павiсалi ўнiз галавой на бэльках, i ў бязлюдных пакоях смярдзела iхнiм памётам.
      Мышы таксама панабiвалiся ў дамы i нарабiлi складаў зерня ў кутках, у скрынках, за шуфлядамi кухонных шафаў. За iмi паявiлiся ласкi - прыйшлi паляваць на мышэй, а совы то заляталi з вухканнем у вокны, то выляталi.
      Прайшоў спорны дожджык. Перад ганкам, там, дзе раней яму расцi не належала, зазелянела пустазелле, мiж дошак, скрозь шчылiны, прараслi былiнкi. Хацiны былi пустыя, а пустыя жытлы развальваюцца хутка. Абшыўка пайшла трэшчынамi, пачынаючы з iржавых цвiкоў. На падлозе густа ляжаў пыл, i на iм вiднелiся толькi сляды мышэй, ласак i кошак.
      Неяк ноччу вецер ададраў з даху гонту i шпурнуў яе на зямлю. Другi раз вецер прабраўся ў гэтую дзiрку i сарваў яшчэ тры гонты, а потым адразу больш за дзесятак. Здзiчэлыя каты падбiралiся да дома, але ўжо не мяўкалi каля ганка. Ледзь прыкметныя, як ценi хмарак, што засцiлi месяц, яны пракрадалiся ў пакоi, каб папаляваць на мышэй. Ветранымi начамi дзверы дамоў ляпалi i бразгалi, i ў вокнах з разбiтымi шыбамi трапяталiся падраныя фiранкi.
      РАЗДЗЕЛ ДВАНАЦЦАТЫ
      Шаша No 66 - аўтастрада, па якой ехалi перасяленцы. Шаша No 66 - гэта доўгая бетанаваная магiстраль, што бяжыць па краiне, мякка вiючыся на карце ад Мiсiсiпi да Бейкерсфiлда; яна iдзе праз чырвоныя i шэрыя землi, ушрубоўваючыся ў горы, перасякае Вялiкi водападзел, збягае ўнiз, у страшную сляпучую пустыню, цягнецца па ёй, зноў падымаецца ў горы i нарэшце выходзiць у раскошныя далiны Калiфорнii. Шаша No 66 - гэта дарога ўцекачоў, бежанцаў - тых, хто ратуецца ад пылу i высахлай, згалелай зямлi, ад грымотнага грукату трактароў i ўласнага згалення, ад паступовага наступу пустынi на поўнач, ад вiхравых вятроў, што з выццём налятаюць з Тэхаса, ад разводдзяў, якiя не робяць глебу багацейшай, а толькi крадуць апошнiя рэшткi яе скарбу. Ад усяго гэтага людзi ўцякаюць, i на аўтастраду iх выносяць бакавыя шашэйныя прытокi, палявыя дарогi, прарэзаныя ў грунце коламi павозак i грузавiкоў. Шаша No 66 - гэта галоўны шлях уцекачоў.
      Кларксвiл i Озарк, Вэн-Б'юран i Форт-Смiт - гэта на шашы No 64, i тут канчаецца Арканзас. Дарогi сходзяцца да Аклахома-Сiцi, No 66 з Талсы, No 270 з Макалестара, No 81з Уiчыта-Фолс - з поўдня, i Iнiд - з поўначы, i яшчэ з Эдманда, Маклаўда i Парсела. Шаша No 66 выходзiць з Аклахома-Сiцi; Эл-Рына i Клiнтан застаюцца на захадзе. Гайдра, Элк-Сiцi i Тэксала, i тут канчаецца штат Аклахома, i аўтастрада No 66 пераразае Тэхаскi выступ, так званую Ручку рондаля. Шэмрак i Маклiн, Конуэй i жоўты Амарыльё, Уiлдарада, Вега i Бойс - i тут канчаецца Тэхас. Тукумкары, Санта-Роса, потым з Санта-Фэ ўнiз, праз ньюмексiканскiя горы да Альбукерка. А там удоўж цяснiн ракi Рыо-Грандэ да Лос-Лунаса i зноў на захад па шашы No 66 да Гэлапа, што на мяжы штата Нью-Мексiка.
      Тут пачынаюцца высокiя горы. Холбрук, i Ўiнслаў, i Флагстаф у высакагор'i Арызоны. Потым шырокае плато з хвалiстымi лiнiямi ўзгоркаў. Эфарк i Кiнгмэн, i зноў камянiстыя горы, куды ваду завозяць з iншых мясцiн i гандлююць ёю. Пасля вызубленых, выпаленых сонцам гор Арызоны - да ракi Каларада з зялёнымi зараснiкамi трыснягу па берагах. Тут канчаецца штат Арызона. Адразу за ракой Калiфорнiя, i пачынаецца яна з вельмi прыгожага гарадка - Нiдлс, якi стаiць на самым беразе. Але рака здаецца чужанiцай у гэтых краях: ад Нiдлса ўверх i за абпаленым сонцам хрыбтом пачынаецца пустыня. Там шаша No 66 бяжыць па страшэннай пустыннай мясцовасцi, паветра трымцiць ад спёкi, а высокiя чорныя горы, што маячаць наперадзе, нясцерпна томяць душу. I вось ужо Барстаў, але за iм усё тая ж пустыня, пакуль наперадзе зноў не паўстаюць горы, прыгожыя горы, i аўтастрада пятляе сярод iх. I раптам вузкi праход, i ўнiзе разлягаецца цудоўная далiна, унiзе сады, вiнаграднiкi i маленькiя катэджы, а ўдалечынi горад. О госпадзi, нарэшце ўсё скончылася!
      Людзей, што кiнулiся ўцякаць, выносiла на аўтастраду No 66; машыны iшлi то па адной, то цэлымi караванамi. Удзень яны паволi кацiлiся па дарозе, а ноччу спынялiся каля вады. З лядашчых, дзiравых радыятараў валiла пара, шатуны бразгаталi i ляскалi. I людзi, што сядзелi за рулём грузавiкоў i перагружаных легкавушак, апаслiва ўслухоўвалiся. Колькi яшчэ да горада? Пакуль едзеш ад аднаго да другога, нацерпiшся страху. Калi што-небудзь паламаецца... што ж, калi паламаецца, зробiм прывал, а Джым збегае ў горад, раздабудзе патрэбную дэталь i вернецца... А колькi яшчэ харчу засталося?
      Услухоўвайся ў матор. Прыслухоўвайся да колаў. I вухам, i рукой прыслухоўвайся да абаранка руля, далонню да рычага пераключэння скорасцей, нагамi - да дошак насцiлу. Усiмi пяццю пачуццямi прыслухоўвайся да тарахцення гэтага старога драндулета, бо змена тону, перамены рытму могуць азначаць... тыдзень вымушанай стаянкi. Во стукае! Гэта клапаны. Клапаны - не страшна. Няхай стукаюць сабе хоць да другога прышэсця - не бяда. А вось гэты глухi шум на хаду... яго амаль не чуеш, хутчэй адчуваеш. Можа, масла куды-небудзь не даходзiць? Можа, падшыпнiк якi-небудзь пачынае рассыпацца? Госпадзi, калi падшыпнiк, што ж тады рабiць? Грошы цякуць, як вада.
      I чаго гэта радыятар, чорт на яго, так разагрэўся? Не на пад'ёме ж. Дай гляну. А божачкi, рэмень радыятара паляцеў! Што ж, замест рэменя вяроўку паставiм, вось гэту. Давай прымер, во-во, якраз. Канцы я звяжу. Цяпер паволi, зусiм павольненька, пакуль да гарадка якога не даедзем. Вяроўка доўга не пакруцiцца.
      Толькi каб дабрацца да Калiфорнii, дзе апельсiны растуць, перш чым рассыплецца гэтая старая калымага. Толькi каб дабрацца!
      А пакрышкi - пратэктар зусiм знасiўся, аж да драцяной аплёткi. Каб не наляцелi на той камень, мы, можа, яшчэ мiль сто выцiснулi б. Што лепш - лiшняя сотня мiль або спушчаная камера? Што лепш? Вядома, сотня мiль. Ну, не ведаю, тут ёсць пра што падумаць. Латаць у нас ёсць чым. Можа, толькi крышачку спусцiць? А што, калi манжэтку зрабiць? Мiль пяцьсот яшчэ маглi б выцiснуць. Паехалi. Калi лопне, тады i станем.
      Трэба было б шыну купiць, ды вельмi ж дорага просяць, нават за старую. Позiркам наскрозь працiнаюць. Разумеюць, што чалавеку пазарэз трэба. Ведаюць, што яму часу няма стаяць. I цану набiваюць.
      Не хочаш - не трэба. Я не здароўе тут папраўляю, а шынамi гандлюю. Задарма не раздаю. Якая мне справа, што там у вас? Сваiх клопатаў хапае.
      А далёка да блiжэйшага гарадка?
      Учора я сорак дзве машыны налiчыў з такiмi самымi пасажырамi. Адкуль вы ўсе едзеце? Куды вас нясе?
      О, Калiфорнiя штат вялiкi!
      Не такi ўжо i вялiкi. I ўсе Злучаныя Штаты разам - не такая ўжо вялiкая краiна. Зусiм не вялiкая. Нам цесна ўсiм разам - i табе, i мне, i такiм, як ты, i такiм, як я, багатым i бедным - усiм месца не хапае, i жуллю, i сумленным людзям. Галодным i сытым. Можа, ты лепш назад павярнуў бы?
      Мы жывём у свабоднай краiне. Чалавек вольны ехаць, куды захоча.
      Гэта ты так думаеш. Калi-небудзь чуў пра патрулi на калiфарнiйскай гранiцы? Палiцэйскiя з Лос-Анжэлеса спыняюць вось такiх, як ты, назад заварочваюць. Кажуць: хто не можа купiць нерухомасць, той нам не патрэбен. Пытаюцца: шафёрскiя правы ёсць? Ты iм: парвалiся. А яны: без шафёрскiх правоў уезд забаронены. Мы ў свабоднай краiне жывём. Што ж, пайдзi пашукай яе, свабоду. Мне адзiн гаварыў: свабоды ў цябе столькi, колькi ты яе можаш купiць.
      У Калiфорнii добра плацяць. Вось у мяне лiсток, там пра гэта сказана.
      Мана! Адтуль уцякаюць - я сам такiх бачыў. Вас абдурваюць: камусьцi так трэба. Ну дык што, бярэш шыну цi не?
      Давядзецца браць, але ж, далiбог, мiстэр, гэта моцна б'е нас па кiшэнi! Грошай зусiм мала засталося.
      Дык я ж дабрачыннасцю не займаюся. Трэба, бяры.
      Што зробiш, вазьму. Давай глянем. Раскрый яе. Глянь, якая камера! Ах ты шэльма, а казаў, камера добрая. Якая ж гэта камера, адны дзiркi.
      Што вярзеш? Чорт... праўда! Як гэта я не ўбачыў?
      Ты ўсё, сукiн сын, бачыў. За рвань чатыры даляры захацеў. У зубы табе за гэта даць!
      Ты не гарачыся, цiшэй. Кажу, не бачыў. Ну добра, аддаю за тры пяцьдзесят.
      Ага, падстаўляй кiшэню! Як-небудзь да горада даедзем.
      Думаеш, з такой камерай даедзем?
      Трэба. На вобадзе паеду, а нi цэнта гэтай сволачы не дам.
      А якiм ты ўяўляеш сабе камерсанта? I праўда ж, не здароўе ён сюды прыйшоў папраўляць. Такая ўжо гэта справа - камерцыя. А ты думаў - што? Чалавек хоча... Бачыш - шчыт пры дарозе? "Клуб абслугоўвання. Па аўторках - урачыстае снеданне. Гатэль "Калмада". Шчыра вiтаю, браток! Клуб абслугоўвання... Мне адзiн неяк расказваў. Прыйшоў ён на сход розных там дзялкоў i паднёс iм такую гiсторыю. Калi я, кажа, быў яшчэ хлапчуком, бацька аднойчы вывеў на вяроўцы цялушку i загадвае: завядзi яе да быка, яе трэба абслужыць. Я i завёў, кажа. I з таго дня, як пачую, што якi-небудзь дзялок гаворыць пра абслугоўванне, не магу ўцямiць - хто ж тут каго?.. У гандляроў адзiн клопат - ашукаць i абдурыць, але называецца гэта ў iх iнакш. У тым вось i справа. Калi ўкрадзеш шыну, ты злодзей, а калi ён хоча ўкрасцi ў цябе чатыры даляры - гэта нiчога, гэта можна. У iх гэта называецца камерцыя.
      Дэнi там, ззаду, вады просiць.
      Пацерпiць. Адкуль тут вада?
      Чуеш - стукае?.. Цi не ў заднiм мосце?
      Цяжка сказаць.
      Праз раму перадаюцца гукi, падобныя на марзянку.
      Пракладка ляцiць. Спыняцца нельга. Чуеш - свiшча? Знойдзем добрае месца, зробiм прывал, я падыму капот - праверу. Але харч канчаецца, грошы канчаюцца. А калi не будзе на што бензiну купiць, тады што?
      Дэнi там, ззаду, вады просiць. Малы пiць хоча.
      Во, чуеш, свiшча? Пракладка.
      Госпадзi! Лопнула! Камера, пакрышка - усё к чорту! Трэба рамантаваць. Гэтай не выкiдай - зробiм з яе манжэты: разрэжам i накладзем на слабыя месцы.
      Машыны спыняюцца на абочыне дарогi - адкрываюцца капоты, рамантуюцца шыны. Аўтамабiлi цягнуцца па аўтастрадзе No 66, як падраненыя жывёлiны, выбiваючыся з сiл, i хрыпла дыхаюць. Маторы перагрэтыя, аслабленыя цягi, разбiтыя падшыпнiкi, усё ў машыне грукоча.
      Дэнi вады просiць.
      Людзi ўцякалi па шашы No 66. А бетанаваная дарога блiшчыць на сонцы, як люстра, паветра трымцiць ад спёкi, i здаецца, што наперадзе шаша залiта вадой.
      Дэнi просiць вады.
      Яшчэ крыху пацерпiць малы. Яму горача. Хутка ўжо заправачная - станцыя абслугоўвання. Там абслужаць, як той хлопец казаў.
      На дарозе дзвесце пяцьдзесят тысяч чалавек. Пяцьдзесят тысяч старых машын - параненых, ахутаных парай. Развалiны, кiнутыя гаспадарамi. А з iмi што, з людзьмi? Што было потым з тымi, хто ехаў вось у гэтай, напрыклад, машыне? Пайшлi пеша? Дзе яны цяпер? Адкуль бярэцца гэтая страшная сваёй сiлай вера?
      А вось я вам раскажу адну гiсторыю. Вы можаце не паверыць, але гэта праўда. Крыху дзiўная гiсторыя, але цудоўная. Адну сям'ю - дванаццаць чалавек - сагналi з зямлi. Машыны ў iх не было. Яны змайстравалi прычэп з рознай непатрэбшчыны i пагрузiлi на яго ўвесь свой скарб. Потым падкацiлi прычэп да шашы No 66 i сталi чакаць. I неўзабаве iх узяў на буксiр легкавы аўтамабiль. Пяцёра ехалi ў машыне, а сем чалавек з сабакам - на прычэпе. Азiрнуцца не паспелi - ужо Калiфорнiя. Гаспадар легкавой машыны i вёз iх, i кармiў. I гэта ўсё праўда. Але адкуль бярэцца такая мужнасць i такая вера ў людзей? Не многае на свеце можа навучыць такой веры.
      Людзi ўцякаюць ад жаху, што ў iх за спiнай, i з iмi здараюцца розныя рэчы - то да жудасцi жорсткiя, то проста дзiвосныя, i ў сэрцах у iх зноў i зноў разгараецца вера i нiколi не гасне.
      РАЗДЗЕЛ ТРЫНАЦЦАТЫ
      Дапатопны, перагружаны "гудзон" са скрыпам i крактаннем дабраўся каля Салiса да аўтастрады i пад сляпучым сонцам скiраваў на захад. Але на бетанаванай шашы Эл паддаў газу, бо аслабелым рысорам цяпер нiшто не пагражала. Ад Салiса да Гора дваццаць адна мiля, i "гудзон" iшоў з хуткасцю трыццаць пяць мiль у гадзiну. Ад Гора да Ўорнера трынаццаць мiль, ад Уорнера да Чакоты чатырнаццаць, потым доўгi прабег да Генрыэты - трыццаць чатыры мiлi, затое ў канцы - сапраўдны горад. Ад яго да Касла дзевятнаццаць мiль, а сонца стаяла ў зенiце, i над чырвонымi палямi дрыжэла распаленае сонцам паветра.
      Эл засяроджана сядзеў за рулём i ўсёй сваёй iстотай прыслухоўваўся да машыны, раз-пораз пераводзячы позiрк з палатна дарогi на прыборны шчыток. Ён нiбы злiўся з машынай, кожным сваiм нервам ловячы яе хiбы, глухiя стукi цi вiск, хмыканне i шчоўканне - любыя перамены ў яе ходзе пагражалi паломкай. Эл стаў душой машыны.
      Бабка, якая сядзела побач з iм, жаласна хныкала ў паўсне, раптам расплюшчвала вочы, утароплiвалася на дарогу i зноў упадала ў забыццё. А каля бабкi сядзела мацi, высунуўшы ў акенца кабiны сагнутую ў локцi руку, на якой пад гарачым сонцам пачырванела скура. Мацi таксама ўставiла вочы наперад, але яны былi цьмяныя i не бачылi нi дарогi, нi палёў, нi заправачных станцый, нi павiльёнчыкаў закусачных. Яна не глядзела на тое, мiма чаго праязджаў iхнi "гудзон".
      Эл пакруцiўся на праседжаным сядзеннi i перамясцiў рукi на абаранку руля. Уздыхнуў:
      - Здорава тарахцiць, але, думаю, нiчога страшнага. А вось калi прыйдзецца браць пад'ёмы з такiм грузам, адзiн бог ведае, што яна выкiне. Ма, а на дарозе да Калiфорнii ёсць узгоркi?
      Мацi паволi павярнула да яго галаву, i вочы яе ажывiлiся.
      - Думаю, павiнны быць, - адказала яна. - Напэўна не ведаю. Але помнiцца, людзi казалi, узгоркi ёсць i нават горы. Высокiя горы.