- Добра, - стомлена прамовiў Том. - Добра. Хоць i нельга мне, я ведаю.
      Мацi вярнулася да печкi, памыла ў тазе алавяныя талеркi i выцерла iх.
      - Ты ноччу не спаў.
      - Не.
      - Дык паспi. Адзежа твая, я бачу, мокрая. Зараз павешу падсушыць каля печкi. - Мацi ўсё зрабiла, прыбрала. - Ну цяпер я пайду. Абiраць буду. Разашарна, калi хто прыйдзе - Том захварэў, чуеш? Нiкога не пускай. Чуеш? Ружа Сарона кiўнула галавой. - Мы апоўднi вернемся. Ты паспi, Том. Магчыма, вечарам мы адсюль паедзем. - Мацi паспешлiва падышла да яго. - Том, ты не ўцячэш?
      - Не, ма.
      - Далiбог? Не пойдзеш ад нас?
      - Не, ма, я тут буду.
      - Ну добра. Дык не забудзься, Разашарна. - Мацi выйшла i шчыльна зачынiла за сабою дзверы.
      Том ляжаў, не варушыўся, i раптам сон, нiбы хваляй, падняў яго да той мяжы, за якой гасне свядомасць, паволi апусцiў i зноў падняў.
      - Том! Том!
      - Га? Што? - Том прачнуўся, як ад штуршка. Ён скiраваў позiрк на Ружу Сарона. Вочы яе гарэлi абурэннем.
      - Ты забiў чалавека?
      - Забiў. Не крычы! Хочаш, каб пачулi?
      - Няхай чуюць! - крыкнула яна. - Тая жанчына мне ўсё сказала. Яна расказала, што бывае за грахi. Хiба ж дзiця здаровае народзiцца? Конi пайшоў ад мяне, ежы мне патрэбнай не даюць. Малака няма. - Яна iстэрычна залямантавала: - А цяпер ты яшчэ чалавека забiў! Цi ж цяпер народзiцца здаровае дзiця? Я ведаю... яно будзе вырадкам... вырадкам! Я на танцулькi не хадзiла!
      Том падняўся з матраца.
      - Цiха! - сказаў ён. - Людзi пачуюць, збягуцца.
      - Ну i няхай! Дзiця будзе вырадкам. У абнiмку я нiколi не танцавала.
      Том падышоў да Ружы Сарона.
      - Сцiхнi.
      - Не падыходзь да мяне. Ты ўжо не першага чалавека забiў. - Твар у Ружы Сарона пабарвавеў, словы яна вымаўляла невыразна. - Бачыць цябе не магу. - Яна ўкрыла галаву коўдрай.
      Том пачуў задышлiвыя, сутаргавыя рыданнi. Ён закусiў нiжнюю губу i ўтаропiўся ў падлогу. Потым падышоў да бацькавага матраца. Пад матрацам з краю ляжала вiнтоўка - доўгi цяжкi вiнчэстэр трыццаць восьмага калiбру з рычаговым затворам. Том узяў яго, адцягнуў затвор, каб праверыць, цi ёсць патрон у патроннiку, паглядзеў, цi стаiць курок на засцерагальнiку, i вярнуўся на сваё месца. Вiнтоўку ён паклаў на падлогу каля свайго матраца прыкладам да ўзгалоўя. Ружа Сарона цяпер цiха ўсхлiпвала. Том лёг, накрыўся коўдрай, закрыў ёю свой разбiты твар, пакiнуўшы маленькую шчылiнку, каб дыхаць. Ён уздыхнуў:
      - Госпадзi, а госпадзi!
      На вулiцы праездам спынiлася некалькi машын, пачулiся галасы:
      - Колькi мужчын?
      - Ды вось мы, трое. А плата якая?
      - Едзьце да дома дваццаць пяць. Нумар на дзвярах.
      - Добра, мiстэр. А якая плата?
      - Два з паловай цэнты.
      - Ды так, чорт вазьмi, i на абед сабе не заробiш!
      - Такая плата ў нас. З поўдня сюды дзвесце чалавек едуць - яны i такому заробку радыя будуць.
      - Але ж, божа мой, мiстэр!
      - Давайце, давайце. Згаджайцеся альбо едзьце, куды ехалi. Мне няма калi з вамi спрачацца.
      - Дык жа ж...
      - Слухайце. Я плату не прызначаю. Мая справа запiсаць вас. Хочаце працаваць, згаджайцеся. Не хочаце - паварочвайце i гладкай дарогi.
      - Дваццаць пяты, кажаце?
      - Ага, нумар дваццаць пяць.
      Том драмаў, лежачы на матрацы. Яго пабудзiў нейкi падкрадлiвы шолах. Рука пацягнулася да вiнчэстэра i моцна сцiснула шыйку прыклада. Ён адкiнуў з твару коўдру. Каля яго стаяла Ружа Сарона.
      - Чаго табе? - запытаўся Том.
      - Ты спi, - сказала яна. - Высыпайся. Я папiльную дзверы. Нiхто не ўвойдзе.
      З хвiлiну Том моўчкi глядзеў ёй у твар.
      - Добра, - сказаў ён i зноў нацягнуў коўдру на галаву.
      Мацi вярнулася дамоў, калi пачало змяркацца. Яна спынiлася на ганку, пастукала ў дзверы i сказала:
      - Гэта я, - каб не ўстрывожыць Тома. Тады адчынiла дзверы i ўвайшла. У руках яна трымала мяшэчак. Том прачнуўся i сеў на матрацы. Рана яго падсохла i так сцягнулася па краях, што скура на шчацэ блiшчала. Левае вока ўсё заплыло i амаль не расплюшчвалася.
      - Без мяне нiхто не прыходзiў? - запыталася мацi.
      - Не, нiхто, - адказаў Том. - Плату ўсё ж такi зрэзалi.
      - Адкуль ты ведаеш?
      - Чуў, як на вулiцы гаварылi.
      Ружа Сарона паныла паглядзела на мацi.
      Том паказаў на яе вялiкiм пальцам:
      - Яна тут такi гвалт падняла, ма. Думае, усе няшчасцi на яе адну зваляцца. Калi яна так праз мяне расстройваецца, давядзецца мне ад вас iсцi.
      Мацi павярнулася да дачкi:
      - Што такое з табой робiцца?
      Ружа Сарона з абурэннем сказала:
      - Хiба ж народзiш здаровае дзiця, калi такое навокал?
      Мацi сказала:
      - Сцiхнi! Замаўчы. Я разумею, што ў цябе на душы, я ведаю, гэта мацней за цябе, а ўсё ж трымай язык за зубамi. - Яна павярнулася да Тома: - Ты на яе не глядзi, Том. Ёй цяпер вельмi цяжка, я гэта па сабе памятаю. Калi чакаеш дзiцяцi, усё, што б нi здарылася, здаецца, адну цябе закранае, у кожным слове табе чуецца абраза, i здаецца, усё накiравана супраць цябе. Яна не вiнаватая, Том, гэта мацней за яе. Такi ўжо ў яе душэўны стан.
      - Я не хачу, каб праз мяне яна расстройвалася.
      - Замаўчы! Проста нiчога не гавары. - Мацi паклала мяшэчак на халодную плiту. - Сёння мы амаль нiчога не зарабiлi. Я ж сказала, трэба ехаць адсюль. Насячы, Том, мне трэсак. Не, табе ж нельга выходзiць. Вось, у нас яшчэ апошняя скрынка засталася. Разламай яе. Я сказала, каб яны хоць сушняку назбiралi па дарозе дамоў. На вячэру ў нас будзе мамалыга, i я яе трохi цукрам пасыплю.
      Том падняўся з матраца i растаптаў нагамi апошнюю скрынку. Мацi распалiла агонь збоку ў топцы, стараючыся, каб ён гарэў толькi пад адной канфоркай. Потым налiла вады ў кацялок i паставiла на плiту. Неўзабаве кацялок, якi стаяў над самым полымем, забразгатаў, вада ў iм заклекатала i запыхкала.
      - Як сёння працавалi? - пацiкавiўся Том.
      Мацi зачарпнула кубкам кукурузнай мукi з мяшэчка.
      - I гаварыць не хочацца. Прыгадалася мне сёння, як мы раней жартавалi. Усё цяпер не так, Том. Цяпер мы не жартуем. А калi хто i адпусцiць жарт, дык ён нейкi зласлiвы, горкi i зусiм не смешны. Адзiн сёння сказаў: "Дэпрэсiя скончылася. Я бачыў зайца, але нiхто за iм не гнаўся". А другi кажа: "Правiльна. Цяпер зайцоў не б'юць. Iх цяпер ловяць - падояць i адпусцяць. А твой, вiдаць, быў нядойны". Ну бачыш? Зусiм не смешна, не так, як было тады, калi дзядзька Джон перавярнуў iндзейца ў нашу веру i прывёў да сябе ў дом, а той з'еў у яго цэлы засек бабоў i, выпiўшы дзядзькава вiскi, зноў вярнуўся ў язычнiцтва. А ты, Том, вазьмi намачы анучку i прыкладзi да твару.
      Вячэрняе сутонне гусцела. Мацi запалiла лiхтар i павесiла яго на цвiк. Яна падкiнула трэсак у агонь i пачала патроху сыпаць у кiпень кукурузную муку.
      - Разашарна, - сказала яна, - ты памяшаеш кашу?
      На вулiцы пачуўся хуткi тупат ног. Дзверы раптам расчынiлiся i з грукатам ударылiся аб сцяну. У пакой уляцела Руцi.
      - Ма! - крыкнула яна. - Ма, Уiнфiлда курчыць.
      - Дзе ён? Кажы!
      Руцi ледзь пераводзiла дух.
      - Увесь белы стаў i павалiўся. Ён сёння столькi персiкаў з'еў, i ў яго зрабiўся панос. Так i павалiўся. Сам белы!
      - Вядзi да яго! - загадала мацi. - Разашарна, кашу глядзi.
      Разам з Руцi яна выбегла з домiка. Яна цяжка бегла па вулiцы, не паспяваючы за дзяўчынкай. У змроку насустрач iм iшлi трое мужчын, i той, што iшоў пасярэдзiне, нёс на руках Уiнфiлда. Мацi кiнулася да iх.
      - Гэта мой, - крыкнула яна. - Дайце яго мне.
      - Я данясу вам, мэм.
      - Не, дайце мне. - Яна ўзяла хлопчыка на рукi i павярнула назад, але раптам спахапiлася: - Дзякуй вам, канешне, - сказала яна мужчыну.
      - Няма за што, мэм. Хлопчык зусiм аслабеў. Мабыць, у яго глiсты.
      Мацi шпарка пакрочыла назад з Уiнфiлдам на руках. Занёсшы яго ў дом, яна апусцiлася на каленi i паклала хлопчыка на матрац.
      - Ну што, што з табой? Гавары.
      Хлопчык млява расплюшчыў павекi, матнуў галавой i зноў заплюшчыў вочы.
      Руцi сказала:
      - Я ж гаварыла табе, ма, у яго цэлы дзень быў панос. Ён персiкаў аб'еўся.
      Мацi паклала яму пальцы на лоб.
      - Не гарачы. Але твар бледны, i шчокi запалi.
      Том падышоў блiжэй i пасвяцiў унiз лiхтаром.
      - Усё ясна, - сказаў ён. - Згаладаўся, аслабеў. Купi яму бляшанку малака, прымусь выпiць. Няхай кашы з малаком з'есць.
      - Уiнфiлд, ну як сябе адчуваеш? - запыталася мацi.
      - Галава кружыцца, - адказаў хлопчык, - так i кружыцца.
      - Такога паносу ты яшчэ нiколi не бачыла, - з важнасцю сказала Руцi.
      У пакой увайшлi бацька, дзядзька Джон i Эл, несучы ахапак ламачча i сушняку. Свае ношы яны скiнулi каля печкi.
      - Што тут у вас яшчэ? - запытаўся бацька.
      - Уiнфiлд. Яму малака трэба.
      - Божа лiтасцiвы! Кожнаму з нас што-небудзь трэба.
      - Ну, колькi зарабiлi сёння?
      - Даляр сорак два.
      - Дык схадзi ў краму, купi малака Ўiнфiлду.
      - Чаго гэта ён раптам захварэў?
      - Чаго, я не ведаю, але захварэў. Ну iдзi! - Нешта прабурчаўшы сабе пад нос, бацька выйшаў за дзверы. - Ты там кашу мяшаеш?
      - А як жа. - У доказ сваiх слоў Ружа Сарона пачала хутчэй працаваць лыжкай.
      Эл пакрыўдзiўся:
      - Госпадзi, ма! Няўжо адна каша пасля таго, як мы аж да самага цямна працавалi?
      - Ты ж ведаеш, Эл, нам трэба ехаць. Усё, што ў нас ёсць, пойдзе на бензiн. Ты i сам гэта ведаеш.
      - Але ж, далiбог, ма, каб працаваць, чалавеку трэба есцi.
      - Лепш пасядзi, памаўчы, - сказала мацi. - Пра самае галоўнае трэба думаць. Ты ведаеш, пра што.
      - Гэта пра мяне? - ажывiўся Том.
      - Вось павячэраем i пагаворым, - адказала мацi. - На дарогу, Эл, бензiну хопiць?
      - Яго ў нас каля чвэрцi бака, - адказаў Эл.
      - Лепш скажы мне ўсё цяпер, - настойваў Том.
      - Не, потым. Пацярпi трохi. А ты кашу памешвай, памешвай. Зараз я каву пастаўлю. Цукар пакладзяце цi ў кашу, цi ў каву. На тое i на другое не хопiць.
      З высокай кансервавай бляшанкай вярнуўся бацька.
      - Адзiнаццаць цэнтаў, - паведамiў ён з абурэннем.
      - Давай сюды. - Мацi ўзяла бляшанку i пракалола яе нажом, тады налiла малака ў кубак i перадала Тому. - Дай Уiнфiлду.
      Том апусцiўся каля хлопчыка на каленi:
      - На, выпi.
      - Не магу. Мяне вырве. Не прыставайце.
      Том устаў.
      - Ён цяпер не можа, ма. Крыху пазней.
      Мацi ўзяла кубак з малаком i паставiла на падаконнiк.
      - Каб нiхто не чапаў, - папярэдзiла яна. - Гэта Ўiнфiлду.
      - Я малака зусiм не п'ю, - панура прамовiла Ружа Сарона. - А яно мне вельмi патрэбнае.
      - Ведаю. Але ж ты яшчэ на нагах, а брацiк твой звалiўся. Каша ўжо загусцела?
      - Ага. Цяжка ўжо лыжку паварочваць.
      - Тады давайце есцi. Вось цукар. Кожнаму амаль па лыжачцы. Хто як хоча - у кашу або ў каву.
      Том сказаў:
      - У кашу я б лепш солi i перцу ўсыпаў.
      - Соль - вось, калi хочаш, - сказала мацi. - А перац увесь выйшаў.
      Скрынак ужо не было. Усе са сваiмi талеркамi селi на матрацы i падкладалi сабе з кацялка, пакуль у iм не паказалася дно.
      - Крыху Ўiнфiлду пакiньце, - сказала мацi.
      Уiнфiлд прысеў i выпiў малако, i адразу на яго напаў голад. Ён паставiў кацялок мiж каленяў, даеў рэшткi i саскроб лыжкай тое, што прыпяклося да сценак. Мацi вылiла астатняе малако з бляшанкi ў кубак i цiшком усунула Ружы Сарона, каб тая выпiла дзе ў кутку.
      - Ну дык раскажаце вы нарэшце? - запытаўся Том. - Я хачу паслухаць.
      Бацька нерашуча сказаў:
      - Руцi i Ўiнфiлду лепш гэтага не ведаць. Можа б, яны выйшлi?
      Мацi сказала:
      - Не. Яны хоць i малыя, але павiнны цяпер ва ўсiм быць як дарослыя. Нiчога не зробiш. Руцi i ты, Уiнфiлд, глядзiце не разбалбачыце тое, што пачуеце, а то ўсiх нас загубiце.
      - Не разбалбочам, - запэўнiла Руцi. - Мы ўжо дарослыя.
      - Добра, толькi маўчыце.
      Кубкi з кавай стаялi на падлозе. Куртаты шырокi агеньчык лiхтара, падобны да каляровага крыльца матылька, кiдаў цьмяны жоўты водсвет на сцены.
      - Гаварыце ж, - сказаў Том.
      Мацi сказала:
      - Бацька, ты гавары.
      Дзядзька Джон сербануў з кубка кавы. Бацька загаварыў:
      - Ну, плату знiзiлi, як ты i прадбачыў. I цэлая плойма новых зборшчыкаў прыехала, такiя ўсе галодныя, што гатовыя за акраец хлеба працаваць. Толькi пацягнешся да персiка, а яго ўжо ў цябе з-пад рук выхоплiваюць. Цяпер увесь ураджай мiгам знiмуць. Убачаць дрэва, яшчэ не абабранае, i бягом да яго бягуць. Нават бойкi бываюць - адзiн кажа, гэта яго дрэва, а другi таксама лезе яго абiраць. Людзi здалёку прыехалi - з самага Эль Сентра. Як ваўкi, галодныя. За кавалак хлеба працуюць з рання да ночы. Я кажу прыёмшчыку: "Мы не можам працаваць за два цэнты з паловай за скрыню". А ён адказвае: "Дык звальняйцеся. Iншыя могуць". Я кажу: "Яны трохi падкормяцца i таксама кiнуць". А ён мне: "Ха! Пакуль яны падкормяцца, мы ўсе персiкi знiмем". - Бацька змоўк.
      - Чорт ведае што за людзi, - сказаў дзядзька Джон. - А кажуць, яшчэ дзве сотнi iх сюды да ночы прыедзе.
      Том сказаў:
      - Так i будзе. Ну, а пра тое, што чуваць?
      Бацька маўчаў.
      - Том, - нарэшце сказаў ён, - здаецца, ты такi гэта зрабiў.
      - Я так i думаў. Нiчога не вiдаць было. Але я адчуваў, што так яно i ёсць.
      - Усе амаль толькi пра гэта i гавораць, - сказаў дзядзька Джон. - Пасты ўсюды паставiлi, некаторыя патрабуюць лiнчавання... калi, вядома, схопяць таго чалавека.
      Том глянуў на дзяцей. Яны пазiралi на яго вялiкiмi вачамi, амаль не маргаючы, быццам баялiся, што ў тое iмгненне, калi вочы заплюшчацца, нешта здарыцца, а яны яе ўбачаць. Том сказаў:
      - Але ж... чалавек той зрабiў гэта пасля таго, як забiлi Кейсi.
      Бацька перабiў яго:
      - Цяпер расказваюць не так. Цяпер кажуць, ён першы зрабiў гэта.
      - А-а!.. - глуха выдыхнуў Том.
      - Яны ўсiх напускаюць на нас. Так людзi кажуць. Усiх лiнчавальнiкаў з камiтэта пiльнасцi i валанцёраў. Шукаюць таго чалавека.
      - А ў твар яны яго ведаюць? - запытаўся Том.
      - У твар... наўрад цi... Але як я чуў, думаюць, што ён паранены. Думаюць, у яго...
      Том паволi падняў руку i дакрануўся пальцамi да шчакi.
      Мацi ўсклiкнула:
      - Гэта ж усё было не так!
      - Цiшэй, ма, - сказаў Том. - Яны ўсе будуць гаварыць адно. Усё, што камiтэтчыкi нi нагавораць на нас, будзе правiльна.
      Мацi глядзела скрозь паўзмрок, прыглядаючыся да твару Тома, асаблiва да яго губ.
      - Ты абяцаў, - сказала яна.
      - Ма, можа, мне... гэтаму чалавеку лепш пайсцi? Калi б... гэты чалавек i праўда зрабiў што-небудзь кепскае, ён сказаў бы сабе: "Што ж, няхай вешаюць. Я зрабiў кепска i заслужыў кару". Але ж ён нiчога кепскага не зрабiў. На душы ў яго не цяжэй, чым калi б ён смярдзючку прыкончыў.
      Руцi перабiла яго:
      - Мы з Уiнфiлдам усё ведаем, ма. Яму няма патрэбы пры нас гаварыць "гэты чалавек, гэты чалавек".
      Том рагатнуў.
      - Ну дык вось, гэты чалавек не хоча вiсець на шыбенiцы; бо калi што падобнае зноў здарыцца, ён тое самае зробiць. Але ж ён таксама не хоча, каб праз яго пацярпелi яго родныя. Мне, ма, трэба iсцi ад вас.
      Мацi прыкрыла рот пальцамi i адкашлялася.
      - Не, - сказала яна. - Дзе ты схаваешся? У чужых быць упэўненым нельга, а ў сваiх можна. Мы цябе схаваем, паклапоцiмся, каб ты сыты быў, пакуль твар не зажыве.
      - Але ж, ма...
      Мацi паднялася з матраца.
      - Нiкуды ты не пойдзеш. Мы павязём цябе адсюль. Эл, падганi грузавiк задам да самых дзвярэй. Я ўжо ўсё абдумала. Адзiн матрац мы пакладзём на дно, Том хуценька забярэцца туды, а другi паставiм такiм дашкам i збоку закрыем чым-небудзь. А дыхаць ён будзе праз адтулiны. Не пярэчце. Так i зробiм.
      Бацька незадаволена прабурчаў:
      - Цяпер, аказваецца, мужчыну i слова вымавiць нельга. Самаўпраўная стала. Нiчога, прыйдзе час, асядзем дзе-небудзь, я табе ўсыплю.
      - Як прыйдзе такi час, тады i ўсыплеш, - адрэзала мацi. - Падымайся, Эл. Ужо добра сцямнела.
      Эл выйшаў да грузавiка. Ён падумаў, як лепш зрабiць, i заднiм ходам падвёў машыну да самага ганка.
      Мацi сказала:
      - Ну, жывей! Вось той матрац кладзiце сюды.
      Бацька з дзядзькам Джонам перакiнулi матрац цераз заднi борт.
      - А цяпер гэты.
      Яны скiнулi другi матрац на першы.
      - Ну, Том, лезь. Хутчэй.
      Том хуценька палез цераз борт i скокнуў на дно грузавiка. Ён расправiў нiжнi матрац, лёг, а верхнi накiнуў на сябе. Бацька сагнуў матрац пасярэдзiне, паставiў яго дашкам, i Том апынуўся як у будцы. Праз шчылiны мiж бакавымi планкамi борта можна было глядзець. Бацька, Эл i дзядзька Джон паспешлiва грузiлi на машыну - пакiдалi на Томаву схованку коўдры, збоку паставiлi вёдры, ззаду паклалi апошнi матрац. Рондалi, патэльнi, адзежу склалi кучай, бо скрынак ужо не было - усе спалiлi. Калi ўжо амаль усё пагрузiлi, да машыны падышоў вартавы з драбавiком на сагнутай руцэ.
      - Што вы тут робiце? - запытаўся ён.
      - Ад'язджаем, - адказаў бацька.
      - Чаму раптам?
      - Нам... прапануюць работу... добрую работу.
      - Работу? Дзе ж гэта?
      - Ну там... каля Ўiдпэтча.
      - Пачакайце, я на вас гляну. - Вартавы пасвяцiў лiхтаром спачатку ў твар бацьку, потым дзядзьку Джону, тады Элу. - З вамi ж, здаецца, яшчэ адзiн быў?
      Эл сказаў:
      - Гэта вы пра таго хлопца, якога мы падвезлi? Невысокi такi, бледны тварам?
      - Ага, здаецца, так.
      - Мы яго па дарозе падсадзiлi. Ён яшчэ ранiцай пайшоў, калi плату зрэзалi.
      - Паўтары, якi ён з сябе.
      - Невысокi, бледны.
      - А твар у яго сёння не быў разбiты?
      - Я нiчога такога не заўважыў, - адказаў Эл. - А бензазаправачная яшчэ адчыненая?
      - Адчыненая. Да васьмi працуе.
      - Усе садзiцеся ў машыну! - крыкнуў Эл. - Калi хочаце да ранiцы паспець у Ўiдпэтч, трэба спяшацца. Ты ў кабiну, ма?
      - Не, я ззаду сяду, - адказала мацi. - Бацька, ты таксама лезь сюды. А ў кабiне з Элам i дзядзькам Джонам паедзе Разашарна.
      - Та, дай мне квiток, - сказаў Эл. - Вазьму на яго бензiну, калi размяняюць.
      Вартавы глядзеў iм услед, пакуль машына не збочыла налева да бензакалонак.
      - Два галоны, - сказаў Эл.
      - Недалёка, вiдаць, едзеце.
      - Ага, недалёка. Вы размяняеце мне гэты квiток?
      - Ды не... не дазваляецца гэта.
      - Паслухайце, мiстэр. Нам прапануюць добрую работу, трэба толькi паспець туды да ночы. А не паспеем, iншыя перахопяць. Будзьце ласкавы.
      - Ну добра. Толькi перапiшы яго на маё iмя.
      Эл выйшаў з кабiны i спераду абышоў свой "гудзон".
      - Канешне, перапiшу, - сказаў ён, адкруцiў каўпачок i залiў у радыятар вады.
      - Два, кажаш?
      - Ага, два.
      - Куды ж вы едзеце?
      - На поўдзень. Там нам работу даюць.
      - Сапраўды? Цяпер работы... сталай работы мала.
      - У нас там прыяцель працуе, - сказаў Эл. - Там у нас пэўная работа. Ну, бывайце. - Грузавiк развярнуўся i, падскокваючы на ўхабiстай вулачцы, выехаў на гравiйку. Жоўтае святло фар пагойдвалася над дарогай, правая фара памiргвала - недзе быў дрэнны кантакт. Пры кожным штуршку ў кузаве бразгаў i грукатаў нiчым не замацаваны кухонны посуд.
      Ружа Сарона цiха застагнала.
      - Дрэнна сябе адчуваеш? - запытаўся дзядзька Джон.
      - Ага. Увесь час сябе дрэнна адчуваю. Адпачыць бы дзе-небудзь у цiхiм месцы. I чаго гэта мы паехалi, лепш дома засталiся б. Былi б дома, Конi з намi быў бы. Вывучыўся б на каго-небудзь i месца добрае атрымаў бы.
      Эл i дзядзька Джон маўчалi. А што ёй скажаш пра Конi?
      Каля пафарбаваных у белы колер варот фруктовай плантацыi да грузавiка падышоў вартаўнiк.
      - Зусiм едзеце?
      - Ага, - адказаў Эл. - Едзем на поўнач. Работу там атрымалi.
      Вартаўнiк накiраваў прамень лiхтара на машыну, падняў лiхтар вышэй i асвятлiў брызентавы навес. Мацi i бацька з халоднай абыякавасцю глядзелi проста на яркае святло.
      - Добра. - Вартаўнiк расчынiў вароты. Грузавiк павярнуў налева i паехаў да шашы No 101, вялiкай аўтастрады, што цягнулася з поўдня на поўнач.
      - Ты ведаеш, куды ехаць? - запытаўся дзядзька Джон.
      - Не, - адказаў Эл. - Еду абы-куды. Абрыдла мне ўсё гэта.
      - У мяне ўжо хутка, - з пагрозай у голасе сказала Ружа Сарона. - Хоць бы добрае месца знайшлi.
      У халодным начным паветры чулася ўжо дыханне першых замаразкаў. З фруктовых дрэў абапал дарогi пачынала ўжо ападаць лiсце. Мацi сядзела на паклажы, прыхiлiўшыся спiнай да бакавога борта, бацька сядзеў насупраць, тварам да яе.
      Мацi гукнула:
      - Ну як там табе, Том?
      Пачуўся прыглушаны голас:
      - Цеснавата. Плантацыю ўжо праехалi?
      - Ты там асцеражней. Нас могуць спынiць.
      Том крыху падняў край матраца. У цемры грузавiка брынкнуў металiчны посуд.
      - Закрыцца паспею, - сказаў Том. - Толькi не хачу, каб мяне схапiлi ў гэтай пастцы. - Ён прылёг, абапёршыся на локаць. - Чорт, i халаднавата ж стала, га?
      - Хмары збiраюцца, - сказаў бацька. - Зiма, кажуць, ранняя будзе.
      - А што, вавёркi высока на дрэвы забралiся цi насенне з травы асыпаецца? хмыкнуў Том. - Якiх толькi прыкмет не навыдумляюць! Знойдзецца i спецыялiст па споднiках надвор'е прадкажа.
      - Ну, не ведаю, - сказаў бацька. - Я, здаецца, зiму ўжо чую. А каб цвёрда сказаць, трэба тут доўга пажыць.
      - Куды мы едзем? - запытаўся Том.
      - Хто яго ведае. Эл налева павярнуў. Здаецца, едзем той самай дарогай, па якой прыехалi.
      Том сказаў:
      - Нiяк не вырашу, што лепей. Калi ехаць па галоўнай шашы, больш палiсменаў нам стрэнецца. Як убачаць мяне з такiм тварам, адразу сцапаюць. Можа, па прасёлках ехаць?
      Мацi сказала:
      - Стукнi там Элу ў сценку. Няхай спынiцца.
      Том пастукаў кулаком па кабiне, грузавiк стаў на краi шашы. Эл вылез з кабiны i падышоў да задняга борта.
      Руцi i Ўiнфiлд вызiрнулi з-пад коўдры.
      - Ну, што там у вас? - запытаўся Эл.
      Мацi сказала:
      - Трэба параiцца, як далей быць. Можа, лепш прасёлкамi ехаць. Так Том кажа.
      - Гэта праз мой твар, - паяснiў Том. - Могуць пазнаць. Першы ж фараон затрымае.
      - Дык куды ж тады? Я думаў, на поўнач. Мы былi на поўднi.
      - Так i трымай, - сказаў Том. - Толькi прасёлкамi.
      Эл запытаўся:
      - Можа, спынiмся дзе-небудзь тут, пераначуем, а ранкам паедзем?
      Мацi паспешлiва прагаварыла:
      - Не, рана яшчэ. Трэба далей ад'ехаць.
      - Добра. - Эл сеў за руль, i машына паехала далей.
      Руцi i Ўiнфiлд зноў накрылiся з галавой коўдрай. Мацi крыкнула:
      - Як там Уiнфiлд, нiчога?
      - Ага, нiчога, - адказала Руцi. - Ён спiць.
      Мацi зноў прытулiлася да борта.
      - Нейкае дзiўнае пачуццё - быццам на цябе палююць. Я злая стала.
      - Усе азлобiлiся, - сказаў бацька. - Усе. Ты бачыла, якая бойка сёння была ў садзе? Мяняюцца людзi. Ва ўрадавым лагеры злых не было.
      Эл збочыў на гравiйную дарогу, i жоўтыя агнi фар загайдалiся над яе палатном. Фруктовыя дрэвы нарэшце скончылiся, пайшлi баваўняныя палi. Яшчэ дваццаць мiль праехалi мiж бавоўнiку, круцячы i пятляючы палявымi дарогамi. Далей дарога пацягнулася ўздоўж зарослай хмызам рэчкi, потым павярнула на бетонны мосцiк i на другiм баку зноў пайшла берагам. Нарэшце фары асвятлiлi доўгi рад чырвоных таварных вагонаў без колаў i каля дарогi - вялiкi шчыт з надпiсам: "ПАТРАБУЮЦЦА ЗБОРШЧЫКI БАВОЎНЫ". Эл запаволiў ход. Том глядзеў праз шчылiну мiж бакавымi планкамi. Праз чвэрць мiлi пасля апошняга вагона Том пастукаў у сценку кабiны. Эл затармазiў машыну на абочыне i выйшаў.
      - Ну, што яшчэ?
      - Выключы матор i лезь сюды, - сказаў Том.
      Эл сеў за руль, з'ехаў у кювет, выключыў фары i заглушыў матор. Потым залез на грузавiк цераз заднi борт.
      - Так спакайней, - сказаў ён.
      Том перабраўся цераз кацялкi i патэльнi да мацi i стаў на каленi.
      - Слухайце, - сказаў ён. - Iм патрэбны зборшчыкi бавоўны. Я плакат бачыў. Я ўсё думаў, як так зрабiць, каб i з вамi мне застацца, i бяды на вас не наклiкаць. Калi твар зажыве, тады, можа, усё добра будзе, а цяпер небяспечна. Бачылi вагоны? У iх зборшчыкi жывуць. Магчыма, i вам праца знойдзецца. Можа б, вы нанялiся тут, а жылi б у вагонах?
      - А з табой як? - строга запыталася мацi.
      - Ты бачыла каля рэчкi густое кустоўе? Там можна схавацца, нiхто мяне не ўбачыць. А пад ноч будзеце прыносiць мне есцi. Непадалёк ёсць маставая труба. Я мог бы там спаць.
      Бацька сказаў:
      - Госпадзi, як мне ўжо хочацца хутчэй узяцца за гэту бавоўну! Праца знаёмая.
      - У вагонах, напэўна, добра, - сказала мацi. - Чыста, суха. А ты думаеш, Том, у кустах у тых можна схавацца?
      - Канешне. Па дарозе сюды я да iх прыглядаўся. Выберу добрае месца i адседжуся там. А як толькi зажыве твар, выйду.
      - Шрам застанецца, - сказала мацi.
      - Чорт з iм, у каго iх няма?
      - Аднаго разу я сабраў чатырыста фунтаў, - сказаў бацька. - Тады, праўда, ураджай быў добры. Калi мы ўсе пойдзем на збор, можна крыху грошай зарабiць.
      - I тады мяса купiм, - сказаў Эл. - А цяпер што рабiць будзем?
      - Вернемся крыху назад i пераспiм ноч у грузавiку, - сказаў бацька. - А ранiцай пойдзем на працу. Я каробачкi нават у цемры бачу.
      - А з Томам як? - запыталася мацi.
      - Ты пра мяне не думай, ма. Я вазьму з сабой коўдру. Калi паедзеце назад, уважлiва глядзiце. Там ёсць маставая труба. Будзеце мне туды прыносiць хлеба цi бульбы або кашы - прынесяце i пакiнеце, а я буду прыходзiць i браць.
      - Ай!
      - Па-мойму, ён разумна гаворыць, - сказаў бацька.
      - Вядома, разумна, - настойваў Том. - А калi твар крыху зажыве, я выйду i таксама збiраць бавоўну буду.
      - Што ж, добра, - згадзiлася мацi. - Толькi будзь асцярожны. Не пападзiся каму-небудзь на вочы.
      Том прабраўся ў заднi канец грузавiка.
      - Я вазьму вось гэтую коўдру. Як назад паедзеце, ма, шукайце тую трубу.
      - Толькi глядзi, не рызыкуй, - сказала мацi ўмольна. - Будзь асцярожны.
      - Буду, - сказаў Том. - Абавязкова. - Ён пералез цераз заднi борт i пайшоў берагам. - Добрай ночы! - гукнуў ён.
      Мацi бачыла, як яго постаць злiлася з цемрай i знiкла ў хмызняку каля рэчкi.
      - Дай бог каб усё добра скончылася, - прамовiла мацi.
      Эл запытаўся:
      - Цяпер назад паедзем?
      - Давай, - сказаў бацька.
      - Ты толькi едзь паволi, - папрасiла мацi. - Хачу ўбачыць тую трубу, пра якую ён гаварыў. Абавязкова трэба ўбачыць.
      Дарога была вузкая, i Элу давялося добра паманеўраваць, перш чым ён развярнуў машыну. Ён паволi павёў яе назад да таварных вагонаў. Святло фар выхапiла з цемры сходкi каля шырокiх дзвярэй. У вагонах было цёмна. Навокал нiдзе нi душы. Эл выключыў фары.
      - Вы з дзядзькам Джонам лезьце наверх, - сказаў ён Ружы Сарона. - А я буду спаць у кабiне.
      Дзядзька Джон памог Ружы Сарона пералезцi цераз борт. Мацi ссунула ў кучу посуд. Усе ўлеглiся ў задняй частцы машыны, цесна прыцiснуўшыся адзiн да аднаго.
      У адным з вагонаў, захлiпаючыся, зайшлося плачам дзiця. Аднекуль выбег сабака i, прынюхваючыся да слядоў i сапучы, памалу абышоў вакол грузавiка Джоўдаў. З рэчкi даносiлася цiхае цурчанне вады.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ СЁМЫ
      Патрабуюцца зборшчыкi бавоўны - плакаты ўздоўж дарогi, лiсткi, аранжавыя лiсткi: Патрабуюцца зборшчыкi бавоўны.
      Сюды, па гэтай дарозе, напiсана на iх.
      Цёмна-зялёныя сцяблы ўжо задравянелi, ацяжэлыя каробачкi ўчэпiста трымаюць свой груз. Белае валакно выпiрае з iх, як зерне з кукурузнага катаха.
      Нам каб толькi рукамi дакрануцца да гэтых каробачак. Далiкатна, кончыкамi пальцаў.
      Я ўмелы зборшчык.
      Вунь з кiм трэба гаварыць, вунь з iм.
      Хачу наняцца на збор бавоўны.
      Мяшок ёсць?
      Ды не, няма.
      За мяшок - даляр. Вылiчым з палучкi за першыя паўтараста фунтаў. Першы збор з поля - восемдзесят цэнтаў за сто фунтаў. Другi збор - дзевяноста. Вось табе мяшок. Адзiн даляр. Калi цяпер грошай няма, вылiчым з палучкi за першыя паўтараста фунтаў сабранай бавоўны. Цана правiльная, сам разумееш.
      Зусiм правiльная цана. Добры баваўняны мяшок, яго хопiць на ўвесь сезон. Калi нiз пратрэцца ад цягання, перавернеш другiм канцом i зашыеш. Падраны канец разрэж. А калi парвуцца абодва канцы, палатно ж застанецца - добрае палатно! На трусiкi пойдзе. Цi на начную кашулю. Ды што тут казаць, баваўняны мяшок - добрая рэч.
      Прывяжы яго да пояса. Асядлай яго i цягнi за сабой мiж ног. Спярша цягаць яго лёгка. Пальцы зрываюць пушыстыя галоўкi, рукi прабiраюцца ў мяшок, што ў цябе мiж ног. Малыя дзецi iдуць ззаду, iм баваўняных мяшкоў не даюць, няхай бяруць джутавы альбо кладуць у бацькоўскi. Пакрысе мяшок цяжэе, дык нахiлiся, цягнi наперад. Я майстар збiраць бавоўну. Пальцы самi ўсё робяць. А ты ходзiш па мiжраддзi, перамаўляешся з суседзямi, часам спяваеш, пакуль мяшок яшчэ не вельмi цяжкi. Пальцы не памыляюцца. Пальцы - яны ведаюць. Вочы бачаць усё, але ты працуеш, нiбы не гледзячы.
      Перамаўляюцца цераз грады...
      - У нашых краях была адна жанчына, iмя яе называць не буду, i аднойчы яна раптам нарадзiла мурынчыка. Нiхто такога не чакаў. Мурына таго так i не знайшлi. А яна з тае пары так галавы i не падняла. А ўспомнiў я пра яе таму... што яна была добрая зборшчыца.
      Цяпер мяшок ацяжэў, цягай яго поцягам за сабой. Напнiся i цягнi яго, як ламавы конь. А дзецi збiраюць у бацькаў мяшок. Ураджай добры выдаўся тут. У нiзiнах, праўда, ствалы танчэйшыя - тонкiя i дравянiстыя. Нiдзе такой бавоўны не бачыў, як тут, у Калiфорнii. Валакно доўгае - лепшай бавоўны нiколi не бачыў. Зямля пад ёй хутка гiне. Вось чалавек, напрыклад, наважыўся купiць сабе ўчастак... Не трэба купляць, арандуй яго. Калi зямля пад бавоўнай спустошыцца, пераедзеш на другое месца.
      Людзi ланцугом iдуць па полi. Пальцы самi ўсё робяць. Дапытлiвыя пальцы снуюць сярод лiсця, знаходзяць каробачкi, табе i глядзець не трэба.
      Я i сляпы мог бы збiраць, далiбог. Чуццём каробачку знаходжу. Абiраю чыста, як мяцёлкай падмятаю.
      Ну вось, мяшок поўны. Цяпер нясi яго на вагу. Спрачайся. Вагаўшчык кажа, ты камянёў наклаў. А сам ён што? Вага ў яго паказвае няправiльна. Iншы раз ён праўду кажа - камянi ў мяшку ёсць. Iншы раз твая праўда - вага фальшывая. А бывае, што вы абодва маеце рацыю: i камянi ёсць, i вага фальшывая. Але заўсёды спрачайся, пярэч. Пасля гэтага чалавекам сябе адчуваеш. I ён сябе чалавекам адчувае. Што, там камянi? Можа, адзiн якi i трапiў туды. На чвэрць фунта цягне? Заўсёды спрачайся.