- Земляная, - сказаў Том. - Дарэмна ты яе раздушыў.
      - Цярпець iх не магу, - сказаў Эл. - Усялякiх. Ад аднаго iх выгляду мяне нудзiць.
      Да поўдня рух на шашы зрабiўся больш iнтэнсiўны - блiскучыя лiмузiны комiваяжораў з маркамi кампанiй на дзверцах; чырвона-белыя бензавозы з бразгатлiвымi ланцугамi, якiя цягнулiся ззаду: вялiзныя, з квадратнымi дзверцамi, фургоны аптовых бакалейшчыкаў, што развозiлi тавар. Мясцовасць абапал дарогi здзiўляла сваiм багаццем. Фруктовыя сады ў густой лiстоце, вiнаграднiкi, у мiжраддзi якiх доўгiя атожылкi лоз густым зялёным дываном усцiлалi зямлю. Градкi з дынямi, збожжавыя палi. Сярод зеленi бялелi дамкi, аплеценыя ружамi. I залатое, цёплае сонца над усiм гэтым.
      Мацi, Том i Эл, седзячы ў кабiне, не памяталi сябе ад шчасця.
      - Даўно ўжо я так не радавалася, - сказала мацi. - Калi збяром многа персiкаў, мы, можа, i дом сабе займеем, ну хоць ноймем месяцы на два. Без дома нам нiяк нельга.
      Эл сказаў:
      - Я буду грошы адкладваць. Збяру трохi, перабяруся ў горад i ўладкуюся ў якiм-небудзь гаражы. Буду жыць на кватэры, есцi ў рэстаранах. У кiно кожны вечар хадзiць. Бiлеты недарагiя. На каўбойскiя фiльмы. - Рукi яго мацней абхапiлi абаранак руля.
      Вада ў радыятары забурлiла, з яго з шыпеннем пачала вырывацца пара.
      - Ты залiў радыятар вадой? - запытаўся Том.
      - Залiў. Вецер у спiну, таму i кiпiць.
      - Цудоўны сёння дзянёк, - сказаў Том. - У Макалестары, бывала, працуеш, а ў думках толькi адно: як я зажыву там, на волi. Ад жыцця ўсё вазьму, хай хоць зямля гарыць пад нагамi, нi перад чым не спынюся. Як даўно, здаецца, гэта было! Быццам шмат гадоў з тае пары мiнула. Там адзiн наглядчык усё прыдзiраўся. У мяне рукi на яго свярбелi. Таму я, пэўна, такую злосць вялiкую на гэтых фараонаў маю. Усе яны быццам на адзiн твар. А ў таго морда была чырвоная. Парсюк парсюком. У яго, казалi, брат жыве недзе тут, на Захадзе. Каго выпусцяць з падпiскай, ён накiроўвае яго да брата, i яны там занiшто на яго працуюць. А заўпарцiцца хто, яго хоп! - i назад у турму за парушэнне падпiскi. Так расказвалi.
      - А ты не думай пра гэта, - мякка сказала мацi. - Вось накупляю я ўсякай яды - мукi, топленага сала...
      - Само думаецца. Адганяеш такiя думкi, а яны ўсё роўна лезуць у галаву. Там быў адзiн прыдурак. Я вам пра яго яшчэ не расказваў. Крыху хулiганiсты такi. Але бяскрыўдны. Усё задумляў уцёкi. Яму мянушку далi - Хулiган, - Том цiха засмяяўся.
      - Выкiнь з галавы, - зноў папрасiла мацi.
      - Давай далей, - сказаў Эл. - Раскажы пра яго.
      - А тут нiчога такога няма, мама, - сказаў Том. - Ён увесь час рыхтаваўся да ўцёкаў. Бывала, план складзе, а маўчаць пра яго не можа, i неўзабаве ўсiм ужо ўсё вядома, нават начальнiку турмы. Толькi ён пачне ажыццяўляць свой план, а яго за ручкi i назад у камеру. I вось неяк раз ён намаляваў на паперы месца, дзе пералезцi збiраўся. Вядома ж, паказаў нам усiм, а мы - маўчок. Пасля прагулкi ён не вярнуўся, а мы маўчым. Аказваецца, ён дастаў недзе вяроўку i пералез цераз сцяну. А ўнiзе шэсць ахоўнiкаў - стаяць з вялiзным мехам напагатове. Хулiган спакойненька сабе спускаецца i трапляе проста ў раскрыты мех. Завязалi яго з галавой i так, у мяху, прывалаклi ў камеру. Усе ледзь з рогату не памерлi. А ён пасля гэтага захандрыў. Плача ўсё i плача, зусiм духам упаў i страшэнна затужыў. Вялiкая яго крыўда ўзяла. Неўзабаве шпiлькай успароў сабе вены i крывёю сцёк. Не перанёс крыўды. А сам нiкому зла не зрабiў. Якiх толькi вар'ятаў там не стрэнеш.
      - Не кажы так пра людзей, - сказала мацi. - Вось я памятаю Прыгажунчыка Флойда, я мацi яго ведала. Нiчога ў iм благога не было. Проста жыццё загнала яго ў кут.
      Сонца наблiжалася да зенiту, i цень ад грузавiка змiзарнеў i бег пад коламi.
      - Вунь ужо, вiдаць, i Пiкслi, - сказаў Эл. - Толькi што праехалi ўказальнiк з надпiсам.
      Яны праехалi гарадок i павярнулi на ўсход па вузейшай дарозе. Фруктовыя сады абапал шашы ператварылi яе ў калiдор.
      - Думаю, ферму знойдзем лёгка, - сказаў Том.
      Мацi сказала:
      - Ён гаварыў, што ферма належыць Гуперу i што кожны пакажа дарогу. Вiдаць, там i крама паблiзу ёсць. Магчыма, у доўг дадуць - усё ж чацвёра працуюць. Я згатавала б добрую вячэру, толькi каб у доўг далi. Можа, нават i мяса ўволю стушу...
      - I кавы вазьмi, - сказаў Том. - I, можа, нават пачак "Дэрэма". Свайго тытуню я ўжо век, здаецца, не палiў.
      Далёка наперадзе дарога была блакiравана скопiшчам машын, а ўздоўж абочын ланцугом стаялi белыя матацыклы.
      - Няйначай, аварыя, - вырашыў Том.
      Калi яны наблiжалiся да хваставой машыны, з-за яе выйшаў палiсмен у высокiх шнураваных чаравiках i з афiцэрскай партупеяй. Ён падняў руку, i Эл спынiў грузавiк. Палiсмен спакойна прынiк да акенца кабiны:
      - Куды едзеце?
      - Нам казалi, што недзе тут блiзка збiраюць персiкi, - адказаў Эл.
      - На працу хочаце ўладкавацца?
      - Ага, хочам, - адказаў Том.
      - Добра. Пачакайце хвiлiнку. - Палiсмен падышоў да краю дарогi i крыкнуў камусьцi наперадзе:- Яшчэ адна машына! Цяпер усяго шэсць. Прапусцiм усю калону.
      Том крыкнуў яму:
      - Гэй! Што тут такое?
      Патрульны, не спяшаючыся, вярнуўся.
      - Там нейкая затрымка. Вы не хвалюйцеся - праедзеце. Толькi без абгону.
      Застракаталi матацыклетныя маторы. Машыны рушылi наперад, грузавiк Джоўдаў iшоў апошнi. Двое матацыклiстаў ехалi наперадзе, двое ззаду.
      Том затрывожыўся:
      - Не разумею, у чым справа.
      - Можа, аб'езд, - выказаў здагадку Эл.
      - Дык навошта тады гэтыя матацыклiсты? Не падабаецца нешта мне гэта.
      Пярэднiя матацыклы прыбавiлi скорасць. Калона старых машын таксама пайшла шпарчэй. Эл стараўся не адстаць.
      - У гэтых машынах такiя ж людзi, як мы, - сказаў Том. - Не па нутры мне гэта.
      Раптам матацыклы ў галаве калоны збочылi з шашы на пасыпаную жвiрам пад'язную дарогу. Машыны павярнулi за iмi. Матацыклы iмчалiся з аглушальным трэскам. Уздоўж дарогi, у кювеце, Том убачыў людзей - усе мужчыны, убачыў iх раскрытыя раты - вiдаць, яны нешта крычалi, убачыў iх сцiснутыя кулакi i гнеўныя твары. Нейкая тоўстая жанчына кiнулася да машын, але адзiн з матацыклiстаў перарэзаў ёй дарогу. Высокiя сеткаватыя вароты расчынiлiся, усе шэсць машын заехалi ў iх, i вароты зачынiлiся. Матацыклы развярнулiся i на вялiкай хуткасцi панеслiся назад. Цяпер, калi грукат матацыклетных матораў сцiх, сталi чутны крыкi людзей, што тоўпiлiся ў прыдарожнай канаве. За варотамi, на ўсыпанай жвiрам дарозе, былi двое з драбавiкамi. Адзiн з iх закрычаў:
      - Далей, далей, давайце далей! Чаго сталi?
      Машыны паехалi наперад, потым усе шэсць павярнулi налева i апынулiся ў лагеры для зборшчыкаў фруктаў. У iм было пяцьдзесят маленькiх домiкаў, падобных да скрынь - пляскаты дах, адно акенца i дзверы. Гэтыя домiкi-скрынi стаялi правiльным прамавугольнiкам. У канцы лагера ўзвышалася цыстэрна з вадой. З другога боку была маленькая бакалейная крамка. Уздоўж кожнага рада домiкаў па двое расхаджвалi людзi з драбавiкамi; на кашулях у iх былi вялiкiя сярэбраныя зоркi.
      Машыны спынiлiся. Двое канторшчыкаў абышлi ўсе шэсць па чарзе.
      - На працу хочаце наняцца?
      - Вядома, хочам. Але што тут такое робiцца?
      - Вас гэта не датычыцца. Праца вам патрэбна?
      - Ну я ж сказаў.
      - Прозвiшча?
      - Джоўд.
      - Мужчын колькi?
      - Чацвёра.
      - Жанчын?
      - Дзве.
      - Дзяцей?
      - Двое.
      - Працаваць усе могуць?
      - Думаю, усе.
      - Добра. Знайдзiце домiк нумар шэсцьдзесят тры. Плата - пяць цэнтаў за скрыню. Пабiтыя фрукты не прымаем. Ну едзьце. Адразу ж выходзьце на працу.
      Машыны паехалi далей. На дзвярах кожнага домiка, афарбаванага ў чырвоны колер, быў намаляваны нумар.
      - Шэсцьдзесят. Тут шасцiдзесяты, - сказаў Том. - Значыць, крыху далей. Шэсцьдзесят адзiн, шэсцьдзесят два... Вось i наш.
      Эл падвёў грузавiк да самых дзвярэй домiка. Верхнiя пасажыры саскочылi з машыны i пачалi разгублена азiрацца па баках. Да домiка падышлi двое шэрыфавых памагатых. Яны пiльна ўглядалiся кожнаму мужчыну ў твар.
      - Прозвiшча?
      - Джоўд, - нецярплiва адказаў Том. - Скажыце, што тут у вас адбываецца?
      Адзiн палiсмен выняў з кiшэнi доўгi спiс.
      - У мяне такое не значыцца. Табе яно нiколi на вочы не траплялася? Правер па нумары машыны.
      - Не, такога ў мяне няма. Як быццам усё ў парадку.
      - Цяпер слухайце. Не рабiце нам нiякiх непрыемнасцей. Займайцеся сваёй справай, не лезьце, куды вас не просяць, i ўсё будзе добра. - Абодва палiсмены крута павярнулiся i пайшлi. У канцы пясчанай вулачкi яны селi на скрынi, адкуль маглi назiраць за ўсiм радам домiкаў.
      Том доўга глядзеў на iх.
      - Гэта каб мы адчувалi сябе як дома.
      Мацi адчынiла дзверы i ўвайшла ў домiк. Падлога заплюхана салам. У адзiным пакоiку стаяла ржавая жалезная печка - i больш нiчога. Ножкамi ёй служылi дзве цаглiны, iржавы бляшаны комiн быў прасунуты праз дзiрку ў столi-даху. У пакоi моцна пахла падгарэлым салам i потам. Ружа Сарона стала каля мацi.
      - I тут мы будзем жыць?
      Памаўчаўшы трохi, мацi адказала:
      - Ну а дзе ж? Памыем, i не так ужо i кепска будзе. Трэба тут добра паскрэбцi.
      - У палатцы лепш, - сказала Ружа Сарона.
      - Тут падлога ёсць, - нагадала ёй мацi. - А ў дождж працякаць не будзе. Яна павярнулася да дзвярэй. - Разгружацца трэба.
      Мужчыны моўчкi знiмалi паклажу з грузавiка. Нейкае трывожнае пачуццё авалодала iмi. Вялiкi прамавугольнiк домiкаў-скрынь маўчаў. Па вулачцы прайшла жанчына, але нават не зiрнула на прыезджых. Галава ў яе была апушчаная, падол бруднай сарпiнкавай сукенкi абтрапаўся i вiсеў шматкамi.
      Агульная паныласць перадалася Руцi i Ўiнфiлду. Яны не кiнулiся разведваць новае месца - стаялi каля самага грузавiка, каля дарослых, i тужлiва паглядалi на пыльную вулачку - то ў адзiн бок глянуць, то ў другi. Уiнфiлд падабраў з зямлi кавалак пакавальнага дроту, перагнуў яго некалькi разоў i зламаў. Тады загнуў кароткi абломак каленцам i пачаў круцiць яго ў руцэ.
      Калi Том з бацькам пачалi пераносiць матрацы ў дом, да грузавiка падышоў канторшчык у зелянковых штанах i ў сiняй кашулi з чорным гальштукам. Праз тоўстыя шкельцы акуляраў у сярэбранай аправе вызiралi блiзарукiя, пачырванелыя вочы, зрэнкi iх глядзелi пiльна, ва ўпор, як агеньчыкi начных лiхтароў. Канторшчык выцягнуў шыю, разглядаючы Тома.
      - Трэба ўнесцi вас у спiс, - сказаў ён. - Колькi чалавек пойдзе працаваць?
      - Нас чацвёра мужчын, - адказаў Том. - А праца цяжкая?
      - Збор персiкаў. Аплата здзельная. Пяць цэнтаў за скрыню.
      - Можна i дзецям збiраць?
      - Чаму ж не. Толькi каб акуратна.
      У дзвярах паказалася мацi.
      - Вось прыбяру i таксама пайду памагу. Нам няма чаго есцi, мiстэр. Нам заплацяць адразу?
      - Не, грошай адразу не дадуць. Але можна браць у крэдыт у краме на тое, што вам налiчаць.
      - Дык хадзем, чаго марудзiць, - сказаў Том. - Я сёння да ночы хачу мяса з хлебам паесцi. Куды нам iсцi, мiстэр?
      - Я сам iду туды. Iдзiце са мной.
      Том, бацька, Эл i дзядзька Джон пакрочылi следам за канторшчыкам па пясчанай вулачцы, увайшлi ў сад i апынулiся сярод персiкавых дрэў. Вузкае лiсце ўжо зажаўцелася. Персiкi абсыпалi галiны маленькiмi залацiста-чырвонымi шарыкамi. Сярод дрэў узвышалiся пiрамiды пустых скрынь. Людзi снавалi па садзе - рвалi персiкi ў вёдры, з вёдраў перакладалi ў скрынi, адносiлi поўныя скрынi на прыёмачны пункт, а там, каля грузавiкоў, iх чакалi прыёмшчыкi, якiя ставiлi адзнакi супраць прозвiшча зборшчыка.
      - Яшчэ чацвярых прывёў, - сказаў канторшчык у акулярах.
      - Добра. Раней калi-небудзь збiралi?
      - Не, нiколi, - адказаў Том.
      - Рабiце ўсё акуратна. Каб не было нi пабiтых, нi ападу. А самi паб'яце не прымем. Вунь вёдры, бярыце.
      Том падняў трохгалонавае вядро i агледзеў яго.
      - Усё дно дзiравае.
      - Правiльна, - сказаў блiзарукi канторшчык. - Гэта каб не кралi. Ну, вунь ваш рад, пачынайце.
      Чацвёра Джоўдаў узялi па вядру i пайшлi да персiкавых дрэў.
      - Яны тут марна час не трацяць, - сказаў Том.
      - Прасвяты божа! - прастагнаў Эл. - Я лепш у гаражы працаваў бы.
      Бацька пакорлiва iшоў за Томам, але тут ён раптам рэзка павярнуўся да Эла.
      - Кiнь ты гэтыя штучкi! - сказаў ён. - I енчыш, i жалiшся, i стогнеш. Працаваць трэба. Глядзi, не такi ты ўжо вялiкi, магу i адлупцаваць.
      Кроў кiнулася ў твар Элу. Ён увесь кiпеў ад злосцi.
      Том падышоў да яго:
      - Перастань, Эл. Хлеб i мяса. Трэба на iх зарабiць.
      Яны абiралi з дрэў персiкi i кiдалi ў вёдры. Том вельмi спяшаўся - не хадзiў, а бегаў. Адно вядро да верху, яшчэ адно. З вядра ён высыпаў персiкi ў скрыню. Трэцяе вядро. Скрыня напоўнiлася да краёў.
      - Пяцiцэнтавiк зарабiў, - сказаў Том весела, падняў на плечы скрыню i панёс на прыёмачны пункт. - Тут на пяць цэнтаў, - абвясцiў ён прыёмшчыку.
      Той зазiрнуў у скрыню, перавярнуў некалькi персiкаў.
      - Стаў вунь туды. Не пойдуць, - сказаў ён. - Казаў табе - не пабi. Ты проста з вядра ў скрыню вывальваў? Амаль усе да аднаго пабiтыя. Прыняць не магу. Iх трэба класцi асцярожненька, а так толькi марна час трацiш - нi цэнта не атрымаеш.
      - Як гэта так?.. Во халера...
      - Лягчэй, лягчэй. Цябе з самага пачатку папярэдзiлi.
      Том панурыўся.
      - Добра, - сказаў ён. - Добра. - I паспешлiва вярнуўся да сваiх. - Можаце ўсё выкiдаць, што сабралi. У вас не лепшыя, чым у мяне. Такiх не прымаюць.
      - Якога чорта... - пачаў быў Эл.
      - З iмi трэба асцеражней. Не кiдаць у вядро, акуратна класцi.
      Джоўды пачалi ўсё спачатку i цяпер абыходзiлiся з персiкамi далiкатна. Скрынi напаўнялiся ўжо не так хутка.
      - Зараз мы нешта прыдумаем, - сказаў Том. - Зробiм так: Руцi з Уiнфiлдам i, можа, яшчэ Разашарна будуць перакладаць iх з вёдраў у скрынi, i ў нас пойдзе як па заведзеным. - Ён панёс скрыню да прыёмшчыка. - Ну а гэтыя варты пяцiцэнтавiка?
      Прыёмшчык агледзеў персiкi зверху, потым капнуў на глыбiню другога-трэцяга рада.
      - Вось цяпер лепш, - сказаў ён i паставiў адзнаку ў спiсе. - Галоўнае - не спяшайцеся.
      Том шпарка пайшоў назад.
      - Пяць цэнтаў ужо ёсць! - крыкнуў ён. - Ужо пяць цэнтаў! Дваццаць такiх скрынь - i даляр!
      Дзецi прыселi каля скрынь i пачалi вымаць персiкi з вядра i класцi iх у скрыню. Неўзабаве каля iх выстраiлiся некалькi вёдраў. Том насiў поўныя скрынi на прыёмачны пункт.
      - Сёмая, - гаварыў ён. - А гэта восьмая. Сорак цэнтаў зарабiлi. За сорак цэнтаў добры кавалак мяса можна купiць.
      Было ўжо далёка за поўдзень. Руцi паспрабавала ўвiльнуць ад працы.
      - Я змарылася, - захныкала яна. - Пайду адпачну.
      - Нiкуды ты не пойдзеш, застанешся тут, - строга сказаў бацька.
      Дзядзька Джон працаваў марудна. Пакуль ён набiраў адно вядро, Том паспяваў напоўнiць два. Шпарчэй у дзядзькi Джона не атрымлiвалася.
      У сярэдзiне дня цяжка прытупала мацi.
      - Я раней паспела б, - сказала яна, - але Разашарна самлела. Страцiла прытомнасць. Вы, пэўна, наелiся гэтых персiкаў, дзеткi, глядзiце, панос будзе.
      Прысадзiстае цела мацi рухалася жвава. Яна амаль адразу адмовiлася ад вядра i збiрала фрукты ў фартух. Да захаду сонца Джоўды сабралi дваццаць скрынь.
      Том апусцiў дваццатую скрыню на зямлю.
      - Даляр, - сказаў ён прыёмшчыку. - Да якой гадзiны працуем?
      - Дацямна - пакуль вiдно.
      - А цяпер у краме дадуць у доўг? Мацi хоча якога-небудзь харчу купiць.
      - Безумоўна. Я выдам вам квiток на даляр. - Прыёмшчык напiсаў нешта на паперцы i даў яе Тому. Том панёс паперку да мацi.
      - Вось квiток. Можаш набраць у краме на даляр.
      Мацi апусцiла вядро i расправiла плечы.
      - З непрывычкi цяжка, праўда? - сказала яна.
      - Дзiва што. Нiчога, хутка прывыкнем. Ну давай, iдзi, купi чаго-небудзь паесцi.
      - А чаго б ты хацеў?
      - Мяса. Мяса, хлеба i кавы, кавы з цукрам. Мяса вялiкi кавалак.
      Руцi заныла:
      - Мы змарылiся, ма.
      - Дык iдзiце са мной.
      - Яны, як толькi за працу ўзялiся, ужо стамiлiся, - сказаў бацька. - Рады з iмi няма. Трэба прыструнiць iх як след, а то зусiм распусцяцца.
      - Вось паселiмся дзе-небудзь стала, яны ў школу пойдуць, - сказала мацi i пайшла стомленай хадой, Руцi i Ўiнфiлд нясмела пацягнулiся за ёю.
      - Мы кожны дзень будзем працаваць у садзе? - запытаўся Ўiнфiлд.
      Мацi спынiлася, чакаючы, пакуль ён падыдзе, потым узяла хлопчыка за руку i павяла з сабой.
      - Праца няцяжкая, - сказала яна. - Вам карысна. I нам падмога. Калi ўсе будзем працаваць, хутка ў сваiм доме жыць будзем. Усе павiнны, чым могуць, памагаць.
      - Але я зусiм стамiўся.
      - Ведаю. Я таксама стамiлася. Усiм нялёгка. Трэба пра iншае думаць. Думай пра школу, пра тое, як ты хадзiць у яе будзеш.
      - А я ў школу не хачу, ма. I Руцi не хоча. Мы бачылi, якiя тут дзецi вучацца. Смаркачы нахабныя! Дражняць нас - Окi, Окi! Мы iх бачылi. Я ў школу не пайду.
      Мацi з жалем глянула на яго белабрысую галаву.
      - Не рабi нам непрыемнасцей, хоць пакуль што, - угаворвала яна. - Вось станем на ногi, тады, што ж, капрызь. Толькi не цяпер. Нам цяпер i без таго хапае.
      - Я шэсць персiкаў з'ела, - паведамiла Руцi.
      - Ну i панос будзе. А прыбiральнi тут паблiзу няма.
      Крама, якая належала кампанii, размяшчалася ў павецi з рыфленага жалеза. Вiтрыны яна не мела. Мацi адчынiла сеткаватыя дзверы i ўвайшла. За прылаўкам яна ўбачыла чалавека вельмi маленькага росту. Ён быў зусiм лысы, i голая галава яго сям-там адлiвала сiнню. Густыя цёмныя бровы высокай дугой узнiмалiся над вачамi, i ад гэтага твар яго здаваўся нейкiм здзiўленым, крыху нават спалоханым. Доўгi, тонкi, кручкаваты, як птушыная дзюба, нос, ноздры, зарослыя рыжаватымi валаскамi. На рукавах сiняй кашулi чорныя сацiнавыя нарукаўнiкi. Калi мацi ўвайшла, ён стаяў, аблакацiўшыся на прылавак.
      - Добры вечар, - павiталася мацi.
      Прадавец з цiкавасцю паглядзеў на яе. Дуга над яго вачамi паднялася яшчэ вышэй.
      - Добры вечар, - адказаў ён.
      - У мяне квiток на даляр.
      - Можаце на даляр узяць, - сказаў прадавец i вiсклiва хiхiкнуў. - Вось так. На адзiн даляр. На цэлы даляр. - Ён павёў рукой, паказваючы на свой тавар. - Што хочаце бярыце. - Ён акуратна паправiў нарукаўнiкi.
      - Думаю мяса ўзяць.
      - У нас мяса ёсць усякае. Вось, напрыклад, фарш. Возьмеце фаршу? Дваццаць цэнтаў фунт.
      - Цi не завельмi дорага? Па-мойму, апошнi раз я брала за пятнаццаць.
      - Правiльна, - зноў цiха хiхiкнуў прадавец. - Але ў той жа час не так ужо i дорага. А паедзеце па фарш у горад, амаль галон бензiну спалiце. Выходзiць, не так у нас i дорага. I бензiну ў вас, вiдаць, няма.
      Мацi строга сказала:
      - У вас жа не пайшоў галон бензiну, каб прывезцi гэтае мяса сюды.
      Прадавец весела засмяяўся:
      - Вы ўсё дагары нагамi перавярнулi. Мы мяса не купляем, а прадаем. А каб куплялi, ну што ж, тады справа iншая.
      Мацi прыклала два пальцы да губ i засяроджана насупiла бровы.
      - Тут адзiн тлушч i храсткi.
      - За гэтае мяса я не ручаюся, можа, яно i не зварыцца. I за тое, што сам еў бы яго, таксама не ручаюся. Ды мала чаго я не рабiў бы.
      Мацi гнеўна глянула на яго, але спакойным тонам запыталася:
      - А таннейшае мяса ёсць?
      - Булённыя косткi, - адказаў прадавец. - Дзесяць цэнтаў фунт.
      - Тут жа адны косткi.
      - Адны косткi, - пацвердзiў прадавец. - Смачны суп будзе. Наварысты.
      - А супавае мяса ёсць?
      - Безумоўна. Дваццаць пяць цэнтаў.
      - Давядзецца, вiдаць, без мяса абысцiся. Але i мяса хочацца. Прасiлi мяса ўзяць.
      - Мяса ўсiм хочацца, яно ўсiм патрэбна. Вось добры фарш. Сала вытапiце, пойдзе на падлiўку. Добры фарш. Нiчога ў глум не пойдзе. Костак выкiдаць не давядзецца.
      - А пачым... пачым бакавiна?
      - Вунь куды махнулi! Гэта ядуць толькi на Каляды i ў Дзень дзякавання. Трыццаць пяць цэнтаў фунт. Каб у мяне была iндзейка, я б вам яе танней прадаў.
      Мацi ўздыхнула:
      - Дайце два фунты фаршу.
      - Слухаю, мэм. - Прадавец лапаткай паклаў бледнага фаршу на навошчаную паперу. - Што вам яшчэ?
      - Хлеба.
      - Калi ласка. Вялiкi бохан пятнаццаць цэнтаў.
      - Цана яму дванаццаць.
      - Зусiм правiльна. Едзьце проста ў горад i купляйце за дванаццаць. Галон бензiну. Што яшчэ возьмеце? Бульбу?
      - Ага, бульбу.
      - Чвэрць даляра пяць фунтаў. Мацi пагрозлiва пасунулася да яго:
      - Наслухалася я ад вас тут - хопiць! Я ведаю, якiя цэны ў горадзе.
      Маленькi прадавец падцiснуў губы:
      - Тады едзьце ў горад.
      Мацi паглядзела на сваю сцiснутую ў кулак руку.
      - Што ж гэта такое? - цiха сказала яна. - Вы гаспадар крамы?
      - Не. Я толькi прадавец.
      Навошта ж вы падсмейваецеся? Вам лягчэй ад гэтага? - Мацi глянула на свае сцёртыя да бляску маршчынiстыя рукi. - Хто ж тут гаспадар?
      - Акцыянернае таварыства "Ферма Гупера", мэм.
      - Яна i цэны вызначае?
      - Так, мэм.
      Мацi падняла на яго вочы i слаба ўсмiхнулася.
      - Усе, хто сюды прыходзiць, вось так злуюць на вас?
      Прадавец памаўчаў крыху, перш чым адказаць.
      - Так, мэм.
      - I таму вы жарты строiце?
      - Што вы маеце на ўвазе?
      - Такiм паганствам займаецеся. Вам i самому сорамна, га? Мусiце аджартоўвацца? - Голас у мацi гучаў мякка. Прадавец, як зачараваны, пазiраў на яе i маўчаў. - Значыць, так, - сказала яна. - Сорак цэнтаў - мяса, пятнаццаць - хлеб, дваццаць пяць - бульба. Усяго восемдзесят цэнтаў. А кава колькi?
      - Самая танная - дваццаць цэнтаў, мэм.
      - Выходзiць даляр. Працавалi сямёра i вось на якую вячэру зарабiлi. - Мацi зноў глянула на свае рукi. - Запакуйце, - паспешлiва прагаварыла яна.
      - Слухаю, мэм. Дзякую вам. - Прадавец паклаў бульбу ў пакет i акуратна загнуў яго зверху. Потым пакасiўся на пакупнiцу i хуценька перавёў вочы на прылавак. Мацi сачыла, як ён пакуе, ледзь прыкметна ўсмiхаючыся.
      - Як жа вы пайшлi на такую работу? - запыталася яна.
      - Чалавеку есцi трэба, - адказаў прадавец i рашуча паўтарыў: - Чалавеку трэба есцi.
      - Якому чалавеку?
      Прадавец паклаў на прылавак чатыры пакеты.
      - Фарш, бульба, хлеб, кава. Роўна на даляр.
      Мацi падала яму квiток i пачакала, пакуль ён запiша прозвiшча i суму ў журнал.
      - Ну вось, - сказаў ён. - Цяпер мы ў разлiку.
      Мацi ўзяла з прылаўка пакеты.
      - Яшчэ вось што, - сказала яна. - У нас цукру няма да кавы. Сын мой Том хоча з цукрам. Слухайце, нашы цяпер працуюць у садзе. Адпусцiце мне цукру, а квiток я потым прынясу.
      Прадавец адвёў вочы ад мацi, адвёў iх далёка ўбок.
      - Не магу, - цiха прамовiў ён. - Такое ў нас правiла. Не магу. Мне ўляцiць. Мяне звольняць.
      - Нашы ж працуюць у садзе. Яны, пэўна ж, больш за дзесяць цэнтаў зарабiлi. Дайце мне толькi на дзесяць цэнтаў. Тому хочацца салодкай кавы. Прасiў цукру купiць.
      - Не магу, мэм. Такое правiла. Без квiтка тавар не адпускаем. Аканом увесь час мне пра гэта дзяўбе. Не, не магу. Нiяк не магу. Мяне зловяць. Нас заўсёды на чым-небудзь ловяць. Заўсёды. Не магу.
      - Нават на дзесяць цэнтаў?
      - Нi на колькi не магу, мэм. - Прадавец умольна глянуў на яе. I раптам з твару яго знiк страх. Ён выняў з кiшэнi дзесяцiцэнтавую манету i са звонам апусцiў у касу. - Вось, - з палёгкай сказаў ён, дастаў з-пад прылаўка маленькi папяровы мяшэчак, усыпаў у яго шуфлiкам трохi цукру, узважыў i падсыпаў яшчэ крыху. - Калi ласка, - сказаў ён. - Усё ў парадку. Прынясеце квiток, i я вылiчу свае дзесяць цэнтаў.
      Мацi не зводзiла з яго вачэй. Рука яе пацягнулася да мяшэчка з цукрам i паклала яго зверху на пакупкi.
      - Дзякуй вам, - цiха сказала яна i пайшла да дзвярэй. На парозе абярнулася. - Адно я цвёрда завучыла. Увесь час вучуся гэтаму, з дня ў дзень. Калi ў цябе бяда, цi крыўда якая, або нястача - iдзi да беднякоў. Толькi яны памогуць, больш нiхто. - Сеткаватыя дзверы зачынiлiся за ёю.
      Маленькi чалавечак аблакацiўся на прылавак, пазiраючы ўслед пакупнiцы сваiмi здзiўленымi вачамi. Стракаты сыты кот ускочыў на прылавак, лянiва падышоў да прадаўца i пацёрся аб яго плячо. Ён выцягнуў руку i прыцiснуў ката да шчакi. Кот гучна замурлыкаў, павiльваючы кончыкам хваста.
      Том, Эл, бацька i дзядзька Джон вярталiся з саду ўжо ў цемры. Яны ледзь валаклi ногi ад стомы.
      - Хто б мог падумаць - усяго толькi руку працягваеш, персiк зрываеш, а спiна проста разломваецца, - паскардзiўся бацька.
      - Днi праз два пройдзе, - сказаў Том. - Паслухай, та, пасля вячэры я думаю пайсцi разведаць, што там такое было перад варотамi. Спакою мне гэта не дае. Пойдзеш са мной?
      - Не пайду, - адказаў бацька. - Хачу хоць трохi папрацаваць i нi пра што iншае не думаць. Апошнi час толькi i рабiў, што мазгi сабе круцiў, замучыў iх зусiм. Не, пасяджу крыху i спаць залягу.
      - А ты, Эл?
      Эл адвёў вочы ўбок.
      - Я, бадай што, пахаджу тут па лагеры, пагляджу, - сказаў ён.
      - Дзядзька Джон, ясна, не пойдзе. Што ж, пайду адзiн. Вельмi цiкавасць разбiрае.
      Бацька сказаў:
      - А ў мяне тады цiкавасць разгарыцца, калi фараонаў тут паменшае.
      - Ноччу, магчыма, iх там не будзе, - выказаў думку Том.
      - Праверку iм рабiць я не збiраюся. Iдзi, толькi мацi не кажы куды. А то яна месца сабе не знойдзе, так занепакоiцца.
      Том павярнуўся да Эла:
      - Табе што, зусiм не цiкава?
      - Я лепш па лагеры пахаджу.
      - Дзяўчат шукаць?
      - Гэта мая справа, - агрызнуўся Эл.
      - А я ўсё ж пайду, - сказаў Том.
      Джоўды выйшлi з саду на пясчаную вулачку мiж двух радоў чырвоных халуп. Сям-там з дзвярэй сачылася цьмянае жоўтае святло газавых лiхтароў, а ўсярэдзiне, у паўзмроку кухань-пакояў рухалiся чорныя ценi людзей. У канцы вулачкi ўсё яшчэ сядзеў каравульны, прыставiўшы драбавiк да каленяў.
      Параўняўшыся з iм, Том спынiўся.
      - Тут ёсць дзе памыцца, мiстэр?
      Каравульны прыгледзеўся да яго ў цемры, потым сказаў:
      - Бачыш цыстэрну?
      - Бачу.
      - Там шланг ёсць.
      - А вада гарачая?
      - А ты хто такi? Джон Пiрпант Морган?
      - На жаль, не. Добрай ночы, мiстэр.
      Каравульны пагардлiва прабурчаў:
      - Гарачая вада! Яшчэ чаго захацеў. Хутка, чаго добрага, ванну прыняць захочуць. - Ён змрочна паглядзеў услед чацвярым Джоўдам.
      З-за вугла выйшаў другi каравульны.
      - Ты што, Мак?
      - Ды ўсё гэтыя Окi паганыя. Адзiн тут пытаецца: "Гарачая вада ёсць?"
      Другi каравульны апусцiў прыклад на зямлю.
      - Усё праз гэтыя ўрадавыя лагеры, - сказаў ён. - Той, хто пытаўся, ручаюся, таксама там пабыў. Не, пакуль з гэтымi лагерамi мы не пакончым, дабра не чакай. Не паспееш азiрнуцца, у цябе чыстых прасцiн запатрабуюць!
      Мак запытаўся:
      - Ну а за варотамi там як? Што новенькае?
      - Цэлы дзень сёння гарлапанiлi. Цяпер палiцыя штата за iх узялася. Пакажа гэтым малойчыкам, дзе ракi зiмуюць. Кажуць, там нейкi цыбаты такi сукiн сын усiх падбухторвае. Сёння ноччу, я чуў, яго схопяць, i тады ўсёй гэтай заварусе канец будзе.
      - Калi ўсё так хутка ўладзiцца, мы без справы застанемся, - сказаў Мак.
      - Не бойся, не застанемся. У нас жа гэтыя чортавы Окi. За iмi трэба сачыць i сачыць. А калi ўжо завельмi цiхiя стануць, можна i разварушыць iх трохi.
      - Будзе нам што рабiць, калi плату iм зрэжуць.
      - Будзе, вядома, будзе. Не, ты не бойся - без работы не застанемся, пакуль Гупер пад корань рэжа.
      У домiку Джоўдаў гучна гуў агонь у печцы. На патэльнi пырскалi салам i шыпелi катлеты, у кацялку з бульбай булькатала вада. У пакоi было поўна дыму, i жоўтае святло лiхтара кiдала на сцены густыя чорныя ценi. Мацi завiхалася каля печкi, а Ружа Сарона сядзела на пустой скрынцы, падпiраючы каленямi свой цяжкi жывот.
      - Ну як, цяпер табе трошкi лепш? - запыталася ў яе мацi.
      - Ад гэтага паху з плiты мяне муцiць. I есцi хочацца.
      - Пайдзi ў дзвярах пасядзi. Мне ўсё роўна скрыню трэба разламаць.
      Гурмой увалiлiся мужчыны.
      - Далiбог, мяса! - усклiкнуў Том. - I кава! Як смачна пахне! Ну i згаладаўся я! Колькi персiкаў з'еў, а наедку нiякага. Памыцца дзе, ма?
      - Схадзiце да цыстэрны. Там памыецеся. Толькi што я Руцi з Уiнфiлдам туды паслала.
      Мужчыны выйшлi.
      - Ну ўставай, Разашарна, - загадала мацi. - У дзвярах пасядзi або на матрацы. Мне скрыню трэба разламаць на шчэпкi.
      Ружа Сарона паднялася, абапiраючыся на скрыню рукамi, цяжка пайшла да матраца i села на яго. У пакой цiхенька ўвайшлi Руцi i Ўiнфiлд i моўчкi прытулiлiся да сцяны, стараючыся быць як мага больш непрыкметнымi.
      Мацi паглядзела на iх.
      - Чуе маё сэрца, вы радыя, што ў нас тут цемнавата, - сказала яна i раптам ступiла да Ўiнфiлда i памацала яго валасы. - Ну ясна - мокрыя, а гразь як была, так i засталася.
      - Мы ж без мыла, -паскардзiўся Ўiнфiлд.
      - Ага, без мыла. Не змагла яго купiць. Сёння не магла. Заўтра, можа, купiм. - Мацi зноў падышла да печкi, паставiла талеркi на скрыню i пачала раскладаць на iх вячэру. Дзве катлеты i адна вялiкая бульбiна на кожную талерку i яшчэ тры скiбкi хлеба. Потым разлiла па талерках гарачае сала з-пад катлет. Мужчыны вярнулiся з мокрымi тварамi, валасы ў iх блiшчалi ад вады.
      - А падаць мне вячэру! - выгукнуў Том.
      Усе ўзялi свае порцыi. Елi моўчкi, прагна i дачыста выцiралi хлебам падлiўку з талерак. Дзецi панеслi свае талеркi ў кут пакоя, паставiлi iх на падлогу i, апусцiўшыся на каленi, як звяркi, прыпалi да ежы. Том праглынуў апошнi кавалак хлеба.
      - Яшчэ ёсць, ма?
      - Няма, - адказала мацi. - Гэта ўсё. Вы зарабiлi даляр, на даляр i было.
      - Толькi ўсяго?
      - У iх тут гандлююць з надбаўкай. Трэба будзе ў горад з'ездзiць, як надарыцца магчымасць.
      - Я не пад'еў, - сказаў Том.
      - Заўтра цэлы дзень будзеце працаваць. Я вас добра накармлю... вячэрай.
      Эл выцер губы рукавом.
      - Пайду пахаджу тут трохi, - сказаў ён.
      - Пачакай, i я з табой. - Том пайшоў за Элам. У цемры ён блiзка падышоў да брата. - Дык пойдзеш са мной?