- Ты, дачушка, у мяне добрая, - сказала яна. - Заўсёды была добрай дзяўчынкай. Я пра цябе паклапачуся. Ты не бядуй. - Мацi ажыўлена загаварыла: Ведаеш, што мы з табой зробiм? Пойдзем разам на танцы, сядзем убаку i падзiвiмся. Калi хто запросiць цябе на танец, я скажу, табе нельга, у цябе здароўе слабае. А ты музыку паслухаеш, на людзей паглядзiш.
      Ружа Сарона падняла галаву:
      - А танцаваць не пусцiш?
      - Не пушчу.
      - I не дазваляй нiкому да мяне дакранацца.
      - Не дазволю.
      Ружа Сарона ўздыхнула i роспачна прамовiла:
      - Не ведаю, ма, як далей будзе. Проста не ведаю.
      Мацi лёгенька паляпала яе па калене:
      - Ну глянь на мяне. Паслухай, што я скажу. Ты пацярпi яшчэ крышачку, а там палягчэе. Яшчэ толькi крышачку. Я праўду кажу. А цяпер падымайся. Мы з табой зараз памыемся, надзенем усё самае прыгожае i пасядзiм на танцах. - Яна павяла Ружу Сарона да санiтарнага блока.
      Бацька, дзядзька Джон i яшчэ некалькi чалавек сядзелi на кукiшках каля ганка канторы.
      - Мы сёння ледзь на працу не ўладзiлiся, - сказаў бацька. - На некалькi хвiлiн спазнiлiся. Перад намi дваiх ужо нанялi. I вось што дзiўна, скажу я вам, - вярбоўшчык кажа: "Па дваццаць пяць цэнтаў мы нанялi дваiх. А па дваццаць цэнтаў яшчэ можам узяць. Па дваццаць мы многа рабочых можам узяць. Вы паедзьце ў лагер, скажыце там, што па дваццаць набор будзе вялiкi".
      Мужчыны неспакойна заварушылiся. Адзiн - шыракаплечы мужчына, твар якога хаваўся ў цянi ад чорнага капелюша, пляснуў далонню па калене.
      - Я гэтыя iхнiя штучкi ведаю! - крыкнуў ён. - I набяруць, колькi iм трэба. Галодных людзей набяруць. За дваццаць цэнтаў у гадзiну сям'ю не пракормiш, але ты пойдзеш на што заўгодна. Як нi круцiся, ты ў iхнiх руках. Яны прадаюць працу, як з таргоў. Далiбог, хутка яшчэ i прыплачваць iм прымусяць, каб работу ў iх атрымаць.
      - Мы б згадзiлiся, - сказаў бацька. - У нас нi ў кога няма нiякай работы. Абавязкова згадзiлiся б, але на нас людзi такiмi вачамi пазiралi, што мы пабаялiся.
      Чалавек у чорным капелюшы сказаў:
      - Крануцца з розуму можна, як падумаеш. Я ў аднаго працаваў, дык ён свайго ўраджаю сабраць не можа. На збор больш грошай пойдзе, чым ён ад продажу атрымае. Проста не ведаю, што рабiць.
      - Вось калi б... - Бацька замяўся. Усе моўчкi чакалi. - Ну, я проста падумаў, калi б у мяне хоць акр зямлi быў... жонка гароднiну б развяла, парачку свiней гадавалi б, курэй трохi. А мы, мужчыны, працавалi б недзе i дамоў вярталiся. Дзецi, можа, у школу хадзiлi б. Я такiх школ, як тут, нiдзе не бачыў.
      - Дзецям нашым у тутэйшых школах нясоладка даводзiцца, - сказаў чалавек у чорным капелюшы.
      - А чаму? Яны даволi добрыя, гэтыя школы.
      - Ну сам падумай... Прыйдзе вось такi абадранец босы, а iншыя дзецi, у шкарпэтках, у добрых штанах, дражняць яго - "Окi, Окi". Мой хлопчык хадзiў у такую школу. Кожны дзень з кiм-небудзь бiўся. Малайчына, не ўступаў. Наравiсты, шальмец. Што нi дзень, то бойка. Дамоў прыйдзе - адзенне пашкуматанае, нос у крывi. А мацi яго лупцуе. Пад канец я заступiўся. Што ж, усе будуць яго, беднага, таўчы? А далiбог, ён здорава iх лупiў, гэтых сукiных сыноў у добрых штонiках. Ну, не ведаю, не ведаю...
      - Што ж нам усё-такi рабiць? - задаў пытанне бацька. - Грошай у нас няма. Адзiн сын атрымаў кароткачасовую работу, але гэтым не пракормiшся. Пайду i на дваццаць цэнтаў. А што рабiць?
      Чалавек у чорным капелюшы падняў галаву, i на святло выступiў яго шчацiнiсты падбародак i гладка, як поўсцю, зарослая па баках жылiстая шыя.
      - Ага, ты гэтак зробiш, - з горыччу сказаў ён. - А мне плацяць дваццаць пяць. Ты забярэш у мяне маю працу за дваццаць. Я пахаджу галодны i забяру яе ў цябе за пятнаццаць. Ну дык iдзi, наймайся.
      - Што ж тады рабiць мне? - дапытваўся бацька. - Не памiраць жа мне з голаду, каб табе плацiлi дваццаць пяць?
      Чалавек у чорным капелюшы апусцiў галаву, i яго падбародак зноў схаваўся ў цянi.
      - Не ведаю, - адказаў чалавек. - Ну не ведаю. Працуеш па дванаццаць гадзiн у дзень i ўсё роўна дасыта не ясi, а тут яшчэ галаву ламай, як быць далей. Хлопчык мой жыве надгаладзь. Не магу я ўвесь час аб адным толькi думаць, хай яно правалiцца. Звар'яцець можна.
      Людзi, што кружком сядзелi на кукiшках, неспакойна заварушылiся.
      Том стаяў каля варот i ўглядаўся ў гасцей, якiя з'язджалiся на танцавальны вечар. Яркае святло пражэктара падала на iх твары.
      Уiлi Iтан сказаў Тому:
      - Глядзi пiльна. Зараз прышлю сюды Джула Вiтэлу. Ён чэракез-паўкровак. Хлапец добры. Ва ўсе вочы глядзi. Магчыма, прыкмецiш каго.
      - Добра, - адказаў Том.
      Ён глядзеў на фермерскiя сем'i, што пад'язджалi да варот, на дзяўчат, якiя заплялi валасы ў косы, на падлеткаў, якiя навялi на сябе глянец дзеля танцаў. Падышоў Джул i спынiўся каля яго.
      - Я буду з табой, - сказаў ён.
      Том узняў на яго вочы - арлiны нос, скуласты смуглы твар, кароткi, нiбы зрэзаны, падбародак.
      - Кажуць, ты напалову iндзеец. А па-мойму, ты поўны iндзеец.
      - Не, - адказаў Джул. - Я паўкровак. Лепш быў бы чыстакроўны. Мог бы ўчастак мець у рэзервацыi. Там жыць можна, некаторым.
      - Зiрнi, колькi народу, - сказаў Том.
      Госцi праходзiлi праз вароты: сем'i фермераў, перасяленцы з прыдарожных лагераў. Дзецi старалiся хутчэй вырвацца з-пад апекi дарослых, але паважныя бацькi стрымлiвалi iх.
      Джул сказаў:
      - Неяк забаўна ў нас выходзiць з гэтымi танцамi. Людзi ў лагеры бедныя, нiчога за душой у iх няма, а ходзяць гордыя, бо могуць запрашаць сюды на танцы знаёмых. I тыя iх за гэта паважаюць. Я тут у аднаго гаспадара на маленькай ферме працаваў. Правёў яго сюды неяк раз на танцы. Запрасiў яго, i ён прыехаў. Потым кажа: нiдзе ва ўсёй акрузе не бывае такiх прыстойных танцавальных вечароў - сюды можна i дочак, i жонку з сабой браць. Гэй, глянь!
      Праз вароты праходзiлi трое маладых людзей - трое рабочых у джынсах. Яны трымалiся разам. Вартаўнiк каля варот спынiў iх, яны адказалi на яго пытаннi i прайшлi ў лагер.
      - Пасачы за iмi, - сказаў Тому Джул i падышоў да вартаўнiка. - Хто iх запрасiў?
      - Нейкi Джэксан, сектар нумар чатыры.
      Джул вярнуўся да Тома.
      - Вiдаць, яны самыя i ёсць, - сказаў ён.
      - Адкуль ты ведаеш?
      - Ды так - здаецца. У iх нейкi выгляд насцярожаны. Iдзi за iмi, пакажы iх Уiлi Iтану, i няхай ён знойдзе Джэксана з чацвёртага аддзялення. Трэба праверыць iх. А я тут пабуду.
      Том пайшоў следам за трыма маладымi людзьмi. Яны падышлi да танцавальнай пляцоўкi i спакойна сталi з краю натоўпу. Каля аркестра Том убачыў Уiлi i паманiў яго рукою да сябе.
      - Ну, што ў цябе? - запытаўся Ўiлi.
      - Вунь тыя трое - бачыш?
      - Ага.
      - Сказалi, што iх запрасiў нейкi Джэксан з чацвёртага.
      Уiлi выцягнуў шыю, адшукаў вачамi Хастана i падазваў яго.
      - Вунь тыя трое, - сказаў ён. - Трэба знайсцi Джэксана з чацвёртага аддзялення i даведацца, цi запрашаў ён iх.
      Хастан павярнуўся на абцасах i пайшоў; праз некалькi хвiлiн ён падвёў да Ўiлi i Тома сухарлявага, з шырокай косцю, тэхасца.
      - Вось ён, Джэксан, - сказаў Хастан. - Паслухайце, Джэксан, бачыце тых трох хлопцаў?
      - Ну.
      - Вы iх запрашалi сюды?
      - Не.
      - Раней калi бачылi iх?
      Джэксан прыгледзеўся больш уважлiва.
      - Ну бачыў. Разам у Грэгорыё працавалi.
      - Значыць, прозвiшча ваша iм вядомае?
      - Ну так. Мы працавалi побач.
      - Добра, - сказаў Хастан. - Вы, хлопцы, да iх не падыходзьце. Калi нiчога дрэннага не зробяць, мы не будзем iх выправоджваць. Дзякуй вам, мiстэр Джэксан. - Тому ён сказаў: - Добра зроблена. Думаю, яны самыя i ёсць.
      - Гэта Джул iх запрыкмецiў, - сказаў Том.
      - Дзiва што! - усклiкнуў Уiлi. - Iндзейская кроў, чуццём бярэ. Ну, пайду пакажу iх сваiм хлопцам.
      З натоўпу выскачыў падлетак гадоў шаснаццацi i спынiўся перад Хастанам, ледзь пераводзячы дух.
      - Мiстэр Хастан, - загаварыў ён, - я зрабiў усё, як вы загадалi. Адна машына стала каля эўкалiптаў - у ёй шасцёра, а яшчэ адна з чатырма пасажырамi спынiлася на дарозе з паўночнага боку. Я падышоў да iх, папрасiў даць прыпалiць. У iх рэвальверы. Сам бачыў.
      Позiрк у Хастана зрабiўся суровы, жорсткi.
      - Уiлi, - сказаў ён, - у цябе ўсё гатова, ты праверыў?
      Уiлi ашчэрыўся вясёлай усмешкай:
      - Будзьце спакойныя, мiстэр Хастан. Усё будзе зроблена як належыць.
      - Толькi нiкога не бiць. Запомнi. Калi зможаце - толькi па-добраму, спакойна, прывядзiце iх да мяне. Я буду ў сваёй палатцы.
      - Пастараемся, - сказаў Уiлi.
      Танцы яшчэ фармальна не пачалiся, i Ўiлi падняўся на пляцоўку.
      - Разбiрайцеся па чацвёра! - крыкнуў ён.
      Аркестр замаўчаў. Юнакi i дзяўчаты, маладыя мужчыны i жанчыны забегалi па вялiкай танцавальнай пляцоўцы i нарэшце выстраiлiся ў восем чацвёрак выстраiлiся i чакалi пачатку. Дамы стаялi, падняўшы рукi перад сабой i сашчапiўшы далонi. Кавалеры нецярплiва пераступалi з нагi на нагу. Старыя i пажылыя сядзелi вакол пляцоўкi, ледзь прыкметна ўсмiхаючыся, не адпускалi ад сябе дзяцей, якiя рвалiся на сярэдзiну пляцоўкi. А там, каля палатак, сядзелi праведныя хрысцiяне i з асуджэннем на суровых тварах высочвалi грэх.
      Мацi i Ружа Сарона селi на лаўку. I калi кавалеры запрашалi Ружу Сарона на танец, мацi гаварыла: - Не, яна нешта дрэнна сябе сёння адчувае. - А Ружа Сарона кожны раз залiвалася чырванню, i вочы ў яе загаралiся.
      Распарадчык танцаў Уiлi Iтан выйшаў на сярэдзiну i падняў рукi:
      - Усе гатовыя? Пачалi!
      Грымнуў аркестр, гулка i пранiзлiва зайграў вiрджынскую кадрылю "Куранё" завiшчала скрыпка, хрыпла загугнiлi гармонiкi, заракаталi на басах гiтары. Распарадчык выкрыкваў фiгуры, чацвёркi паварочвалiся, сходзiлiся, адступалi.
      - Бярыцеся за рукi, кружыце дам. - Разгарачыўшыся, Уiлi сам адбiваў такт нагамi, важна хадзiў узад i ўперад, снаваў сярод танцораў, паказваючы новую фiгуру. - Кружыце дам, i далiкатней. Цяпер кола, шырэй! - Музыка то грымела на ўсю моц, то зацiхала, а падэшвы адбiвалi такт, як барабанны дробат. - Паварот направа, паварот налева, рукi адпусцiць, паварот кругом! - высокiм голасам энергiчна выкрыкваў Уiлi. I ўжо прычоскi ў дзяўчат сталi не такiя гладзенькiя, у кавалераў на лбе выступiлi кроплi поту. I вось ужо хвацкiя танцоры пачалi выкiдваць адмысловыя каленцы. А старыя i пажылыя, што сядзелi па краях пляцоўкi, захопленыя рытмам танца, нягучна пляскалi ў далонi, прытупвалi нагамi, мякка ўсмiхалiся адзiн аднаму, кiвалi галовамi.
      Мацi прашаптала на вуха Ружы Сарона:
      - Хочаш вер, хочаш не, але тата твой быў хвацкi танцор у маладыя гады, лепшага я не бачыла. - Мацi ўсмiхнулася: - Не хочучы, старыя часы прыгадаеш. Усмешкi на тварах астатнiх гледачоў таксама былi народжаныя ўспамiнамi пра даўнейшае.
      - У нас там, у Аклахоме, каля Маскагi, гадоў дваццаць назад быў сляпы скрыпач...
      - Я некалi бачыў аднаго хвата - падскочыць i чатыры разы абцасамi прыстукнуць паспее.
      - А шведы ў Дакоце, ведаеце, што робяць? Насыплюць перцу на падлогу, жанчынам пад спаднiцу трапiць, i яны такiя жвавыя, такiя рэзвыя робяцца, што тая кабылка ўвесну. Шведы часам так робяць.
      А верныя паслядоўнiкi Хрыста здаля сачылi за танцамi i трымалi пры сабе дзяцей, якiм не сядзелася на месцы.
      - Гляньце, вунь якi грэх учыняюць, - гаварылi яны. - Гэтыя людзi так i ўедуць у пекла на качарзе. Проста сорам набожным бачыць такое. - Дзецi iх слухалi i трывожна маўчалi.
      - Яшчэ адно кола, i перадышка, - нараспеў прагаварыў распарадчык Уiлi Iтан. - Задайце жару напаследак. - Распараныя, расчырванелыя дзяўчаты танцавалi, растулiўшы вусны, з урачыстым, пачцiвым выразам на твары, а хлопцы адкiдалi з iлба доўгiя валасы i выраблялi курбеты, разводзячы ногi ў бакi, прыстуквалi абцасамi. Чацвёркi выходзiлi наперад, перасякалi пляцоўку наўскасяк, адступалi назад, кружылiся пад гучную, вiсклiвую музыку.
      I раптам аркестр змоўк. Танцоры застылi на месцы, прагна хапаючы ротам паветра. Дзецi, быццам сарваўшыся з ланцуга, кiнулiся на пляцоўку i сталi бегаць, ганяцца адзiн за адным, коўзацца па падлозе, зрываць адзiн у аднаго кепкi, цягаць за валасы. Танцоры селi, абмахваючыся рукамi. Музыканты паднялiся, расправiлi плечы i зноў селi. Цiха забрынкалi гiтарысты, падцягваючы струны.
      Нарэшце Ўiлi крыкнуў:
      - Разбiрайцеся зноў па чацвёрках, хто яшчэ можа.
      Танцоры цяжка адарвалiся ад лавак, i кавалеры зноў кiнулiся запрашаць дам. Том стаяў блiзка ад траiх маладых людзей, за якiмi сачыў. Ён бачыў, як яны працiснулiся на танцпляцоўку i накiравалiся да адной з чацвёрак. Скрыпач iрвануў смычком па струнах. Дваццаць чалавек лянiвай паходкай выйшлi на сярэдзiну пляцоўкi. Тыя трое ўжо падышлi да чацвёркi. Адзiн з iх сказаў:
      - Я буду танцаваць з гэтай дзяўчынай.
      Бялявы хлапец здзiўлена падняў на яго вочы:
      - Гэта мая дама.
      - Ты мне яшчэ пагавары, сапляк.
      Аднекуль з цемры пачуўся рэзкi свiст. Траiх гасцей iмгненна ўзялi ў кола. I кожны з iх адчуў на сабе моцныя рукi. Цеснае кола людзей пасунулася з пляцоўкi.
      Уiлi крыкнуў танцорам:
      - Пачалi! - Зайграла музыка, Уiлi нараспеў называў фiгуры танца, ногi танцораў гулка тупалi па дашчанай падлозе.
      Да варот лагера падкацiла легкавая машына. Вадзiцель крыкнуў:
      - Адчыняйце! Нам паведамiлi, што ў вас тут бясчынства.
      Вартаўнiк не зрушыў з месца.
      - Нiякага бясчынства ў нас няма, - сказаў ён. - Чуеце, музыка iграе? А вы хто такiя?
      - Шэрыфавы памочнiкi.
      - Паўнамоцтва ёсць?
      - Якое тут паўнамоцтва, калi ў вас бясчынства?
      - Няма ў нас бясчынства, - паўтарыў вартаўнiк.
      Людзi ў машыне прыслухалiся да музыкi, да выкрыкаў распарадчыка, i машына паволi ад'ехала ад варот i спынiлася на скрыжаваннi.
      Трох паломнiкаў, якiя iшлi ў сярэдзiне цеснага кола людзей, моцна трымалi за рукi, раты iм зацiснулi далонямi. Калi ўсе апынулiся ў цемры, кола разамкнулася. Том сказаў:
      - Чыстая работа. - Ён трымаў сваю ахвяру ззаду за рукi.
      Iх дагнаў Уiлi.
      - Здорава! - сказаў ён. - Цяпер вас i шасцярых хопiць. Хастан хоча глянуць на гэтых малойчыкаў.
      З цемры выступiў Хастан.
      - Вось гэтыя?
      - Яны, - адказаў Джул. - Адразу палезлi з кулакамi. Толькi замахнуцца iм так i не давялося.
      - Ану глянем, што за людзi, - сказаў Хастан.
      Затрыманых павярнулi да яго тварам. Яны стаялi, унурыўшыся. Хастан накiраваў святло кiшэннага лiхтарыка на iх хмурныя твары - на кожнага па чарзе.
      - Навошта вам гэта спатрэбiлася? - На яго пытанне адказу не было. - Хто вас падаслаў сюды?
      - Што вы прычапiлiся? Нiчога мы дрэннага не зрабiлi. Проста патанцаваць захацелася.
      - Не манi, - сказаў Джул. - Ты хацеў ударыць таго хлопца.
      Том сказаў:
      - Мiстэр Хастан, як толькi яны паднялiся на пляцоўку, нехта свiснуў.
      - Ага, ведаю. Фараоны пад'ехалi да самых варот. - Хастан зноў павярнуўся да затрыманых. - Бiць вас мы не будзем. Ну, кажыце - хто вас паслаў? - Адказу так i не было. - Вы такiя самыя людзi, як i мы, - з горыччу сказаў Хастан. Ваша месца з намi. Як жа ж так атрымалася? Мы ўсё ведалi, - дадаў ён.
      - Есцi ж нешта чалавеку трэба?
      - Дык хто ж вас падаслаў? Хто заплацiў вам?
      Адзiн з затрыманых сказаў:
      - Што хочаце рабiце. Мы нiчога не скажам.
      Хастан апусцiў галаву i цiха прамовiў:
      - Ну добра. Не трэба. Толькi вось што. Не лезьце з нажом на сваiх людзей. Мы стараемся ўсё як найлепш тут зрабiць, i пазабаўляцца хочам, парадак падтрымлiваем. Не губiце ўсё гэта. Добра падумайце. Толькi самi сабе шкодзiце. Ну вось што, хлопцы, выправадзiце iх задамi. Бiць не трэба. Яны самi не разумеюць, што робяць.
      Маленькi атрад паволi пасунуўся ў глыб лагера. Хастан праводзiў яго позiркам.
      Джул сказаў:
      - Давайце ўсыплем iм трохi.
      - Не, не трэба, - сказаў Уiлi. - Я слова даў.
      - Ну дык хоць выспятка дадзiм, - малiў Джул. - Хоць цераз агароджу перакiнем.
      - Не, сэр! - стаяў на сваiм Уiлi. - А вы слухайце, - звярнуўся ён да палоннiкаў: - На першы раз мы адпусцiм вас цэлымi. А вы перадайце там каму належыць: калi яшчэ хто сюды паткнецца, мы так надаём пад бакi, касцей сваiх не збярэ. Так i перадайце. Хастан кажа, вы такiя самыя людзi, як i мы. Магчыма, i такiя самыя, толькi мне думаць пра гэта агiдна.
      Яны падышлi да агароджы. Двое з аховы паднялiся з зямлi i накiравалiся да iх.
      - Праводзiм гасцей - рана дадому сабралiся, - сказаў iм Уiлi.
      Усе трое пералезлi цераз агароджу i знiклi ў цемры.
      Маленькi атрад шпарка пакрочыў назад, да танцавальнай пляцоўкi. А насустрач яму неслася жаласнае падвыванне i вiск аркестра, якi iграў: "Стары Дэн Тэкер".
      А каля канторы мужчыны ўсё яшчэ гутарылi, седзячы на кукiшках, гукi аркестра даносiлiся i да iх.
      Бацька сказаў:
      - Перамены мусяць быць. Не ведаю толькi якiя. Нам, можа, i не дажыць да таго часу. Але яны будуць. Навокал нейкi неспакой. Толкам нi да чога не дадумаешся, i ўжо вельмi трывожна на душы.
      Чалавек у чорным капелюшы зноў падняў галаву, i яго шчацiнiстая барада трапiла ў паласу святла. Ён падабраў з зямлi некалькi каменьчыкаў i раскiдаў iх вялiкiм пальцам, як у гульнi ў шарыкi.
      - Што я магу сказаць? - загаварыў ён. - Перамены павiнны быць, гэта правiльна. Мне адзiн расказваў, што было ў Акране, у штаце Агаё. На каўчукавых заводах. Рабочых там набралi з горцаў, бо яны iшлi за любую плату. А горцы гэтыя ўзялi ды ў саюз уступiлi. Ну, панове, што тут усчалося! Крамнiкi, легiянеры i да iх падобныя ваенную муштру праходзяць, гарлапаняць: "Чырвоныя!" Патрабуюць выгнаць саюз з Акрана. Прапаведнiкi супраць яго пропаведзi чытаюць, газеты лямант паднялi, каўчукавыя заводчыкi дубiнкi вырабляюць, бомбамi са слёзатачывым газам запасаюцца. Можна было падумаць, што горцы гэтыя не людзi, а д'яблы нейкiя. - Ён памаўчаў i падняў з зямлi яшчэ некалькi каменьчыкаў, каб потым iмi пастраляць з пальца. - Вось так, шаноўныя панове... гэта ўсё было ў сакавiку... I вось неяк у нядзелю пяць тысяч горцаў выправiлiся за горад папрактыкавацца ў стральбе па мiшэнях. Так усе пяць тысяч i прайшлi праз горад, i ва ўсiх у руках стрэльбы. Пастралялi - i назад. Толькi i ўсяго. З тае пары цiха стала. Гарадскiя апалчэнцы здалi дубiнкi назад, крамнiкi сядзяць па сваiх крамах, нiкога не збiлi, нiкога ў смале i пер'i не выкачалi, усе засталiся цэлыя i здаровыя. - Запанавала доўгае маўчанне. Нарэшце чалавек у чорным капелюшы сказаў: - Тут яны ўжо нешта дужа разышлiся. Лагер спалiлi, людзей нашых б'юць. Я ўсё думаю... Стрэльбы ёсць ва ўсiх. Можа, i нам завесцi клуб аматараў стральбы па мiшэнях i збiрацца ўсiм кожную нядзелю?
      Людзi паглядзелi на яго, зноў апусцiлi вочы долу i неспакойна заварушылiся на кукiшках, пераносячы цяжар цела з адной нагi на другую.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЯТЫ
      Вясна ў Калiфорнii прыгожая. У далiнах на фруктовых дрэвах духмяная, бела-ружовая квецень - як хвалi на марскiм мелкаводдзi. Першыя вiнаградныя вусiкi на старых вузлаватых лозах каскадам спадаюць па ствалах. Шырокiя зялёныя ўзгоркi робяцца акруглымi i пяшчотнымi, як жаночыя грудзi, а ў нiзiнах на агародных участках мiля за мiляй цягнуцца градкi бледна-зялёнай салаты, верацёнападобнай цвятной капусты i нейкiх вычварных, быццам незямных, шэра-зялёных артышокаў.
      А потым на фруктовых дрэвах распускаецца лiсце, пялёсткi ападаюць з кветак на зямлю i ўсцiлаюць яе бела-ружовым дываном. Кветаножка набракае, расце, набывае колер: вiшнi i яблыкi, персiкi i грушы, iнжыр, якi замыкае кветку ў сваiм плодзе. Уся Калiфорнiя налiваецца сокам, фрукты цяжэюць, галiны пакрысе згiнаюцца пад iх грузам, i тады пад кожную падстаўляюць падпорку.
      Пра ўрадлiвасць клапоцяцца людзi ўдумлiвыя, дасведчаныя i ўмелыя, яны праводзяць доследы з насеннем, безупынна ўдасканальваюць тэхнiку атрымання высокiх ураджаяў раслiн, карэнне якiх павiнна адолець мiльённую арду ворагаў зямлi: кратоў, насякомых, iржу i цвiль. Людзi гэтыя працуюць старанна i няспынна, паляпшаюць насенне i каранi. А ёсць яшчэ хiмiкi - яны апырскваюць дрэвы, аберагаючы iх ад шкоднiкаў, абкурваюць серай вiнаградныя лозы, змагаюцца з грыбком, гнiллю, з мучнiстай расой i з iншымi хваробамi раслiн. Ёсць яшчэ i медыкi-прафiлактыкi, пагранiчныя iнспектары, якiя высочваюць пладовую муху i японскага жучка; каранцiнныя наглядчыкi, якiя вырываюць хворыя дрэвы з карэннем i паляць iх; усе яны спецыялiсты ў сваёй справе. А тыя, хто прышчэплiвае маладыя дрэўцы i тонкiя вiнаградныя лозы, - самыя ўмелыя, бо iх работа - гэта работа хiрурга, такая ж далiкатная i беражлiвая: трэба мець рукi хiрурга i сэрца хiрурга, каб зрабiць надрэз на кары, укласцi прышчэпак, перавязаць рану, ахаваць яе ад доступу паветра. Гэта выдатныя людзi.
      Уздоўж радоў iдуць культыватары - падымаюць вясновы дзёран, пераварочваюць яго, каб зямля стала ўрадлiвай, праразаюць арашальныя канаўкi, знiшчаюць карэнне пустазелля, каб яно не высмактала вады, прызначанай дрэвам.
      А плады набракаюць сокамi, i на вiнаградных лозах паяўляюцца доўгiя гронкi кветак. I па меры таго як вясна пераходзiць у лета, спёка мацнее, лiсце робiцца цёмна-зялёным. Слiвы становяцца падобныя на маленькiя птушыныя яйкi зялёнага колеру, i галiны ўсiм цяжарам асядаюць на падпоркi. Пачынаюць акругляцца маленькiя цвёрдыя грушы, паяўляецца першы пушок на персiках. Вiнаградны цвет губляе свае малюсенькiя пялёсткi, i цвёрдыя пацеркi ператвараюцца ў маленькiя зялёныя мячыкi, i мячыкi гэтыя цяжэюць. Людзi, што працуюць на палях, гаспадары невялiкiх фруктовых садоў, прыглядаюцца да ўсяго гэтага i робяць разлiкi. Год выдаўся ўраджайны. I людзi ганарацца сабой, бо iхнiя веды дапамаглi iм дамагчыся добрага плёну. Веды iхнiя ператварылi свет. Нiзенькая, кволая пшанiца вырасла i налiлася зернем. Маленькiя кiслыя яблыкi сталi вялiкiмi i салодкiмi, а вунь той дзiкi вiнаград, што вiўся сярод дрэў, сваiмi маленечкiмi ягадкамi кормячы птушак, цяпер нарадзiў тысячу гатункаў чырвоны i чорны, зялёны i бледна-ружовы, лiловы i жоўты, i ў кожнага гатунку свой смак. Людзi, што працуюць на доследных фермах, вывелi новыя фрукты нектарыны, сорак сартоў слiў i грэцкiя арэхi з тонкай, як папера, шкарлупiнай. I людзi безупынна працуюць - селекцыянiруюць, робяць прышчэпкi, перайначваюць, не шкадуючы сябе, не шкадуючы зямлi.
      Першай выспявае вiшня. Паўтара цэнта фунт. А цi варта нам абiраць яе дзеля такiх грошай? Чорныя вiшнi, чырвоныя вiшнi - налiўныя, салодкiя, i птушкi напалову здзёўбваюць iх, а ў ямкi, зробленыя iмi, з гудзеннем упiваюцца жоўтыя восы. I костачкi падаюць на зямлю i засыхаюць разам з чорнай мякаццю.
      Слiвы робяцца мяккiмi i салодкiмi. Госпадзi, мы ж не можам iх абiраць, сушыць, абкурваць серай! Няма чым плацiць зборшчыкам нават па самай нiзкай цане. I шаравата-лiловыя слiвы густым дываном усцiлаюць зямлю. Спачатку скурка збiраецца маршчынкамi, i раi мух злятаюцца на баль, i па далiне разносiцца саладжавы водар тлення. Мякаць цямнее, i ўвесь ураджай псуецца на зямлi.
      А ўжо жаўцеюць i налiваюцца сокам грушы. Пяць даляраў тона. Пяць даляраў за сорак скрынь, пяцьдзесят фунтаў кожная. А дрэвы ж трэба было падразаць, апырскваць, сад старанна даглядаць, а цяпер - абiрай грушы, пакуй iх у скрынi, грузi на машыны, адвозь на кансервавы завод. За сорак скрынь - пяць даляраў. Не, мы гэтак не можам. I мяккiя плады цяжка падаюць на зямлю i сплюшчваюцца ў блiн. Восы ўпiваюцца ў салодкую масу, i ў паветры стаiць пах браджэння i гнiлi.
      На чарзе вiнаград. Мы не можам вырабляць добрае вiно. Добрае вiно пакупнiку не па кiшэнi. Рвiце вiнаград з лоз - i цэлы, i гнiлы, i аб'едзены восамi. Пад прэс пойдзе ўсё - i галiнкi, i гразь, i гнiль.
      Але ў чанах утвараецца мучнiстая раса i мурашыная кiслата.
      Дадайце серы i танiну.
      Браджэнне вылучае даўкi водар вiна, ад якога патыхае гнiеннем i хiмiкалiямi.
      Ну i што? Ва ўсякiм разе, у iм ёсць алкаголь. Напiцца можна.
      Дробныя фермеры бачаць, што даўгi падпаўзаюць да iх, няўхiльна, як марскi прылiў. Яны апырсквалi сад, а ўраджаю не прадалi, яны падразалi i прышчэплiвалi дрэвы, а сабраць ураджай не змаглi. Вучоныя людзi працавалi, старалiся, думалi, а плён iхняй працы гнiе на зямлi, i смуроднае месiва ў вiнных чанах атручвае паветра. Паспытайце гэтага вiна - вiнаградам i не пахне, адна серная i танiнавая кiслата i алкаголь.
      У наступным годзе гэты маленькi фруктовы сад увойдзе ў склад вялiкага ўладання, бо гаспадара яго задушаць даўгi.
      А гэты вiнаграднiк пяройдзе ва ўласнасць банка. Выжыць могуць толькi буйныя ўласнiкi, бо ў iх ёсць кансервавыя заводы. А чатыры грушы, абабраныя i парэзаныя на паловы, звараныя i закансерваваныя, па-ранейшаму каштуюць пятнаццаць цэнтаў. Кансерваваныя грушы не псуюцца. Гадамi могуць стаяць.
      Тленнем патыхае ўвесь штат, i ў гэтым саладжавым паху - вялiкае гора зямлi. Людзi, што ўмеюць прышчэплiваць дрэвы, выводзiць усходжае буйное насенне, не ведаюць, што трэба зрабiць, каб галодныя маглi есцi тое, што яны вырасцiлi. Людзi, што стварылi новыя плады, не могуць стварыць грамадскага ладу, пры якiм плады гэтыя былi б спажытыя людзьмi. I атмасфера паражэння навiсае над штатам, як цяжкае гора.
      Плён каранёў вiнаграднай лазы i дрэў трэба вынiшчаць, каб не падалi цэны, - i гэта самае сумнае, самае горкае, што можа быць на свеце. Апельсiны цэлымi вагонамi ссыпаюць на зямлю. Людзi едуць за некалькi мiль, каб падабраць выкiнутыя фрукты, але ж гэтага нельга дапусцiць. Хто ж будзе плацiць за апельсiны па дваццаць цэнтаў тузiн, калi можна з'ездзiць за горад i ўзяць iх дарма. I тут прыязджаюць iншыя людзi i аблiваюць апельсiнавыя россыпы газай са шлангаў i кiпяць гневам самi на сябе за такое злачынства, кiпяць гневам на тых, хто прыязджае падбiраць фрукты. Мiльёны галодных маглi б пад'есцi iмi, а залацiстыя горы аблiваюць газай.
      I над краем стаiць пах гнiення.
      Палiце каву ў параходных топках. Палiце кукурузу замест дроў - яна гарыць гарачым полымем. Скiдайце бульбу ў рэчкi i стаўце ахову на берагах, каб яе не вылавiлi галодныя. Калiце свiней i закопвайце iхнiя тушы ў зямлю, i няхай зямля насыцiцца тленнем.
      Гэта злачынства, якому няма апраўдання. Гэта гора, якога нельга вымераць нiякiмi слязьмi. Гэта паражэнне, якое зрынае ў прах усе нашы дасягненнi. Урадлiвая глеба, роўныя рады дрэў, моцныя ствалы i спелыя фрукты. А дзецi памiраюць ад пелагры, яны павiнны памерцi, бо апельсiны не прыносяць прыбытку. I следчыя выдаюць даведкi - смерць у вынiку недаядання; таму што ежа павiнна гнiць, таму што ежу гнояць наўмысна.
      Людзi прыходзяць з сеткамi вылоўлiваць бульбу з рэчкi, але ахоўнiкi гоняць iх прэч; людзi прыязджаюць на бразгатлiвых аўтамабiлях па выкiнутыя апельсiны, але яны ўжо апырсканыя газаю. I людзi анямела стаяць, пазiраюць на бульбу, што праплывае мiма, чуюць вiск свiней, якiх колюць i засыпаюць вапнай у ямах, глядзяць на апельсiнавыя горы, што апаўзаюць, ператвараючыся ў гнiлую жыжу; i ў вачах у людзей - паражэнне; у вачах галодных дзяцей нарастае гнеў. У душах людзей налiваюцца i спеюць гронкi гневу - цяжкiя гронкi, i яны ўсё налiваюцца i цяжэюць.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ШОСТЫ
      Неяк вечарам ва Ўiдпэтчскiм лагеры, калi доўгiя перыстыя аблокi навiслi над тым месцам, дзе за гарызонт апусцiлася сонца, палымнеючы па краях ад яго водсветаў, сям'я Джоўдаў доўга не разыходзiлася пасля вячэры, мацi не адразу ўзялася за посуд.
      - Нешта трэба рабiць, - сказала яна i вачамi паказала на Ўiнфiлда. Зiрнiце на яго. - Усе павярнулi галовы да хлопчыка. - Ён тузаецца i круцiцца ў сне. Бачыце, якi бледны? - Усе сарамлiва апусцiлi галовы. - На адных праснаках сядзiць. Мы тут ужо месяц. Том папрацаваў усяго пяць дзён. А астатнiя? Скрабяцеся недзе цэлымi днямi, а работы нiяк не знойдзеце. I шчыра пагаварыць баiцеся. Грошы канчаюцца. А вы баiцеся пагаварыць. Павячэраеце - i хто куды. Духу не хапае пагаварыць начыстату. А трэба. Разашарна ўжо хутка разродзiцца, а зiрнiце, якая яна бледная. Прыйшоў час пагаварыць. I няхай нiхто з вас не падымаецца з месца, пакуль мы не абмяркуем, як далей жыць. Сала засталося на адзiн дзень, мукi - на два, i яшчэ ёсць з дзесятак бульбiн. Вось i пасядзiце, паварушыце мазгамi!
      Усе маўчалi, пазiраючы сабе пад ногi. Бацька счышчаў складаным ножыкам гразь з-пад сваiх тоўстых пазногцяў. Дзядзька Джон паторгаў адшчэпленую трэску на скрынi, на якой сядзеў. Том ушчыкнуў пальцамi нiжнюю губу i адцягнуў яе ад зубоў.
      Ён адпусцiў губу i цiха прамовiў:
      - Мы шукаем, ма. Ходзiм паўсюль пеша, бо бензiну не набярэшся. Заходзiм у кожныя вароты, у кожны дом, хоць i ведаем - без толку. Цяжка на душы. Шукаць работу i ведаць - усё роўна нiчога не знойдзеш.
      Мацi гнеўна сказала:
      - Якое вы маеце права падаць духам? Сям'я гiне. Няма ў вас такога права.
      Бацька ўважлiва агледзеў выскрабены пазногаць.
      - Давядзецца ехаць адсюль, - сказаў ён. - Вельмi не хочацца, а давядзецца. Лагер добры, i людзi тут добрыя. Усё баiмся, што трапiм у якi-небудзь новы гувервiль.
      - Раз трэба, дык трэба. Галоўнае - каб есцi было што.
      Умяшаўся Эл:
      - Бензiн у мяне ёсць - цэлы бак. Не хацеў толькi вам казаць.
      Том усмiхнуўся:
      - Эл у нас хоць i шалапут, а, бывае, цямiць.
      - Ну, думайце, - сказала мацi. - Больш я не магу глядзець, як сям'я галадае. Сала ў мяне на адзiн дзень. I ўсё. Разашарна абрадзiцца, яе трэба добра кармiць. Думайце!
      - Тут вада гарачая, туалеты... - пачаў бацька.
      - Туалетамi сыты не будзеш.
      Том сказаў:
      - Сёння прыязджаў адзiн, клiкаў нас у Мэрысвiль. Фрукты збiраць.
      - Чаму ж нам туды не паехаць? - рашуча запыталася мацi.
      - Сам не ведаю, - адказаў Том. - Нешта не спадабаўся мне гэты чалавек. Вельмi ўжо ўгаворваў. А плата якая, не сказаў.
      Мацi прамовiла:
      - Едзем. Едзем у Мэрысвiль. Няважна, колькi заплацяць. Едзем.
      - Вельмi ўжо далёка, - сказаў Том. - На бензiн не хопiць. Не дабяромся. Вось ты, ма, кажаш - думайце. А я толькi i раблю, што думаю. Увесь час думаю.
      Дзядзька Джон сказаў:
      - Тут адзiн гаварыў, быццам хутка пачнуць бавоўну збiраць у Туларэ. Ад лагера, кажа, недалёка.
      - Трэба ехаць адсюль, i як мага хутчэй. Хоць лагер добры, а я тут усё роўна больш не застануся. - Мацi падхапiла вядро i пайшла ў санiтарны блок па гарачую ваду.
      - Мацi ў нас зусiм нейкая незгаворлiвая стала, - сказаў Том. - Даўно ўжо яе такой злоснай не бачыў. Аж кiпiць.