- Не, - адказала Ружа Сарона.
      - А ты так i сядзiш без справы, зусiм нiчога не прыбрала! - Мацi падхапiла талеркi са скрынi. - Трэба парадак навесцi. Жвавей паварочвайся! На, мяшок бяры, падмяцi тут хоць трохi. - Яна сабрала ўсё кухоннае начынне, паклала патэльню i кацялок у скрыню, а скрыню засунула пад брызент. - Пасцелi прыбяры, - загадала яна. - Ну i вадзiца, скажу я табе, нiколi я большай асалоды не адчувала.
      Ружа Сарона вяла выконвала яе загады.
      - Як ты думаеш, ма, Конi сёння вернецца?
      - Можа, вернецца... а можа, i не. Сказаць не магу.
      - А ён ведае, дзе нас шукаць?
      - Пэўна ж, ведае.
      - Ма... а не можа так быць... што яго забiлi там, калi лагер палiлi?
      - Каго-каго, толькi не яго, - упэўнена адказала мацi. - Ён, калi толькi захоча, адкуль заўгодна выберацца - спрытны, як заяц, i хiтры, як лiс.
      - Хутчэй бы ўжо прыйшоў.
      - Калi прыйдзе, тады i прыйдзе.
      - Ма...
      - Ты б лепш справай занялася.
      - Як ты думаеш, танцаваць i ў п'есах iграць - грэх? Праз гэта я не выкiну?
      Мацi спынiла ўбiранне i падперла рукi ў бокi.
      - Гэта яшчэ што за размовы? Ты нi ў якiх п'есах не iграла.
      - А некаторыя тут iграюць, i адна маладая выкiнула... мёртвае... i ў крывi, i нiбыта гэта быў суд божы.
      Мацi ўтаропiлася на дачку.
      - Хто табе такое нагаварыў?
      - Адна жанчына, што мiма праходзiла. А гэты маленькi, у белым, падышоў i сказаў, што ўсё зусiм не ад таго.
      Мацi нахмурылася.
      - Разашарна, - сказала яна, - кiнь сама сябе грызцi. Табе, вiдаць, захацелася да слёз сябе давесцi. Што з табой такое стала, проста не магу зразумець. У нас у сям'i такiх нiколi не было. Няйначай, гэта Конi цябе так настроiў. Яму заўсёды былi цесныя яго штонiкi. - I сурова дадала: - Ты, Разашарна, не адна тут. Акрамя цябе яшчэ людзi ёсць. Знайдзi сваё месца сярод iх. Я сустракала некаторых - яны так паверылi ў свае грахi, што iнакш як нiкчэмнасцямi сябе перад богам не ўяўлялi.
      - Але ж, ма...
      - Ну хопiць. Закрый рот i бярыся за што-небудзь. Не такая ты ўжо важная персона, не такая ты распусная, каб гасподзь бог за цябе вельмi хваляваўся. А калi не перастанеш без дай прычыны мучыць сябе, дык я табе так заляплю! - Мацi змяла попел у ямку пад ачагом i абмахнула камянi, пакладзеныя па краях. Тут яна ўбачыла, што па дарожцы да iх iдзе камiсiя. - Рабi што-небудзь, - сказала яна дачцэ. - Вунь жанчыны ўжо да нас iдуць. Што-небудзь рабi, каб я магла паганарыцца сваёй дачкой. - Яна больш не глядзела на дарожку, але адчувала, што камiсiя наблiжаецца да iх.
      А што гэта камiсiя, сумненняў быць не магло. Тры дамы - чысценькiя, у прыгожых сукенках: адна сухарлявая, з прамымi валасамi, у акулярах у металiчнай аправе; другая нiзенькая, сiвая, кучаравая, з маленькiм далiкатным роцiкам; а трэцяя - вялiзная, як слон, грудастая, шыраказадая, з тоўстымi сцёгнамi, на выгляд уладная i ўпэўненая ў сабе. Камiсiя ступала мiж палатак з пачуццём уласнай годнасцi.
      Мацi падгадала так, што, калi яны падышлi, яна стаяла да iх спiнай. Жанчыны спынiлiся, развярнулiся i выстраiлiся ў рад. I вялiзная дама прагула:
      - Добрай ранiцы! Мiсiс Джоўд, гэта вы?
      Мацi крутнулася да iх, быццам захопленая знянацку.
      - Ага, так, так. Адкуль вам вядома маё прозвiшча?
      - Мы - камiсiя, - абвясцiла велiканка. - Жаночая камiсiя санiтарнага аддзялення нумар чатыры. Нам паведамiлi ваша прозвiшча ў канцылярыi.
      Мацi замiтусiлася:
      - Мы яшчэ не паспелi як след прыбрацца. Вы пасядзiце, калi ласка, пакуль я згатую каву. Я пачастую вас - мне гэта вялiкi гонар.
      Таўстушка сказала:
      - Джэсi, адрэкамендуйце нас. Скажыце гаспадынi, як нас зваць. Джэсi - наша старшыня, - паяснiла яна.
      Джэсi прамовiла афiцыйным тонам:
      - Мiсiс Джоўд, гэта Энi Лiтлфiлд, гэта - Эла Самерс, а я - Джэсi Булiт.
      - Вельмi радая пазнаёмiцца, - сказала мацi. - Вы, можа, прысядзеце? Хоць, праўда, сесцi няма на што, - спахапiлася яна. - Усё ж каву я прыгатую.
      - Не, не, - цырымонна сказала Энi. - Не турбуйцеся. Мы зайшлi паглядзець, як вы тут уладкавалiся. Хацелася б, каб вы адчувалi сябе як дома.
      Джэсi Сулiт строга спынiла яе:
      - Энi, не забывайцеся, калi ласка, хто тут старшыня.
      - Добра, добра. Але наступны тыдзень старшынёй буду я.
      - Вось i чакайце наступнага тыдня. Мы кожны тыдзень мяняемся, растлумачыла Джэсi мацi.
      - Можа, вы ўсё ж вып'еце кавы? - збянтэжана запыталася мацi.
      - Не, дзякуй. - Джэсi цвёрда ўзяла ўладу ў свае рукi. - Спярша мы пакажам вам санiтарны блок, а потым, калi пажадаеце, запiшам вас у жаночы клуб, даручым якую-небудзь работу. Запiсвацца, канешне, неабавязкова.
      - А за гэта... трэба шмат заплацiць?
      - Нiчога плацiць не трэба, толькi працаваць. А калi з вамi тут пазнаёмяцца блiжэй, тады, магчыма, i ў камiсiю выберуць, - умяшалася Энi. - Вось, напрыклад, Джэсi - яна ўваходзiць у лагерную камiсiю. Яна - уплывовы член гэтай камiсii.
      Джэсi горда ўсмiхнулася.
      - Абралi аднагалосна, - паведамiла яна. - Ну дык, мiсiс Джоўд, зараз мы раскажам вам, якiя ў нас тут у лагеры парадкi.
      Мацi сказала:
      - А гэта дачка мая - Разашарна.
      - Добрага здароўя, - прагаварылi ўсе тры жанчыны разам. - Хадзем i вы з намi.
      Па дарозе велiканка Джэсi пачала тлумачыць, i ў голасе яе гучала годнасць i лагода. Яна загадзя адрэпецiравала сваю прамову.
      - Не падумайце толькi, мiсiс Джоўд, што мы ўмешваемся ў вашы справы. У нас у лагеры шмат месцаў агульнага карыстання. I мы ўвялi некаторыя правiлы. Вось зараз мы зойдзем у санiтарны блок. У iм усе бываюць, i ўсе абавязаны захоўваць там чысцiню. - Яны падышлi да паветкi, дзе знаходзiлiся балеi - iх было дваццаць. Восем былi занятыя - схiлiўшыся над iмi, жанчыны мылi бялiзну, i на чыстай цэментавай падлозе кучкамi ляжалi выкручаныя рэчы. - Сюды можаце прыходзiць у любы час, - тлумачыла Джэсi. - Адно толькi - прыбiрайце за сабой.
      Жанчыны каля балеяў з цiкаўнасцю паглядалi на iх. Джэсi голасна сказала:
      - Гэта мiсiс Джоўд i Разашарна. Прыехалi да нас жыць.
      Жанчыны хорам прывiталiся з мацi, i яна крыху прысела ў паклоне i прамовiла:
      - Вельмi радая пазнаёмiцца.
      Джэсi павяла камiсiю ў прыбiральню i душавую.
      - Я ўжо тут была, - сказала мацi. - I памылася нават пад душам.
      - Душы на тое i зробленыя, каб пад iмi мыцца, - прагаварыла Джэсi. - Тут такiя ж правiлы - трэба прыбiраць за сабой. Кожны тыдзень прызначаюцца новыя дзяжурныя, i яны наводзяць тут поўную чысцiню. Магчыма, i вам давядзецца падзяжурыць. Толькi трэба з сабой мыла браць.
      - Прыйдзецца купiць, - сказала мацi. - У нас усё скончылася.
      Голас Джэсi прагучаў амаль са свяшчэнным захапленнем:
      - А гэтым вы калi-небудзь карысталiся? - Джэсi паказала на ватэрклазеты.
      - Ага, мэм. Сёння ранiцай.
      Джэсi ўздыхнула:
      - Што ж, добра...
      Загаварыла Эла Самерс:
      - Тут у нас на мiнулым тыднi...
      - Мiсiс Самерс, пра гэта раскажу я, - строга абарвала яе Джэсi.
      Эла ўступiла:
      - Добра, добра.
      Джэсi сказала:
      - На мiнулым тыднi, калi вы старшынствавалi, усё расказвалi вы. А цяпер я была б вам вельмi ўдзячная, каб вы памаўчалi.
      - Добра, самi раскажыце пра тую жанчыну, - згадзiлася Эла.
      - Уласна кажучы, - пачала Джэсi, - нашай камiсii не пасуе пляткарыць, але iмёнаў я называць не буду. На мiнулым тыднi сюды зайшла адна новенькая камiсiя не паспела яшчэ з ёю пагаварыць. Прыходзiць, упiхвае мужавы штаны ва ўнiтаз i кажа: "Нешта вельмi занiзка i зацесна. У тры пагiбелi гнешся. Няўжо не маглi прыладзiць вышэй?" - Члены камiсii ўсмiхнулiся з пачуццём уласнай перавагi.
      Эла ўставiла:
      - Кажа: "Сюды зараз шмат не ўлезе". - Эла стойка вытрымала суровы позiрк Джэсi.
      Джэсi расказвала далей:
      - У нас вечныя непрыемнасцi з туалетнай паперай. Па нашых правiлах, выносiць яе адсюль не дазваляецца. - Яна гучна прыцмокнула языком. - На туалетную паперу скiдаецца ўвесь лагер. - Памаўчаўшы момант, яна паведамiла: Блок нумар чатыры пераводзiць паперы больш за ўсiх. Яе, пэўна, нехта крадзе. Пра гэта на агульным сходзе жанчын гаварылi: "У жаночым аддзяленнi блока нумар чатыры пераводзяць занадта шмат паперы". I гэта пры ўсiх!
      Мацi слухала стаiўшы дыханне.
      - Крадуць паперу?.. Нашто?
      - Ну, такiя непрыемнасцi здаралiся i раней, - сказала Джэсi. - Апошнi раз яе ўзялi тры дзяўчынкi, каб выразаць з яе папяровыя лялькi. Што ж, мы iх злавiлi. Але куды прападае папера цяпер, невядома. Не паспееш павесiць рулон, а ўжо нiчога няма. Пра гэта на сходзе гаварылi. Адна жанчына прапанавала правесцi званок, каб ён званiў кожны раз, як крутнецца рулон. Тады можна было б прасачыць, хто колькi бярэ. - Джэсi пакруцiла галавой: - Проста не ведаю, як быць. Увесь тыдзень мне гэта спакою не дае. У блоку нумар чатыры нехта ўвесь час крадзе паперу.
      З парога пачуўся жаласны голас:
      - Мiсiс Булiт!.. - Члены камiсii павярнулi ў той бок галовы. - Мiсiс Булiт, я ўсё чула, што вы тут гаварылi. - У дзвярах стаяла жанчына, уся чырвоная i спатнелая. - На сходзе я не адважылася прызнацца, мiсiс Булiт. Ну не магла. Абсмяялi б цi яшчэ што.
      - Пра што гэта вы? - Джэсi пайшла да яе.
      - Ну, можа... мы... усё гэта мы... Але ж мы не крадзём, мiсiс Булiт. Джэсi падступала да яе ўсё блiжэй, i твар усхваляванай жанчыны, якая прызналася ў сваёй вiне, цяпер усыпалi буйныя кроплi поту. - А што нам было рабiць, мiсiс Булiт?
      - Скажыце толкам, у чым справа, - патрабавала Джэсi. - Наш блок абняславiўся праз гэту туалетную паперу.
      - Цэлы тыдзень, мiсiс Булiт. Цэлы тыдзень мы не ведаем, што з гэтым рабiць. А ў мяне, вы ж ведаеце, пяць дачок.
      - Дык што ж яны з паперай робяць? - грозна запыталася Джэсi.
      - Толькi карыстаюцца ёю. Слова гонару, толькi карыстаюцца.
      - Як жа яны могуць! Чатырох-пяцi кавалкаў зусiм дастаткова за дзень. Што з iмi такое?
      Жанчына прамямлiла:
      - Панос. Ва ўсiх пяцi. Мы амаль зусiм без грошай. Яны наелiся няспелага вiнаграду. У iх страшэнны панос. Кожныя дзесяць хвiлiн бегаюць. - I заступiлася за сваiх дачок:- Але паперу яны не крадуць.
      Джэсi перавяла дух.
      - Дык трэба было адразу нам сказаць. Проста вы абавязаны былi сказаць. Праз ваша маўчанне ганьба лягла на блок нумар чатыры. А панос можа быць у кожнага.
      Жанчына жаласна заныла:
      - Не слухаюцца - ядуць яшчэ зялёны вiнаград. А панос з дня на дзень робiцца ўсё мацнейшы.
      Эла Самерс выпалiла:
      - Медпункт. Ёй трэба звярнуцца ў медпункт.
      - Эла Самерс, - прамовiла Джэсi, - я вам апошнi раз нагадваю - вы не старшыня. - Яна зноў павярнулася да маленькай разгубленай жанчыны: - У вас грошай няма, мiсiс Джойс?
      Жанчына засаромлена апусцiла вочы:
      - Няма. Але мы, магчыма, хутка знойдзем працу.
      - Чаго вы галаву апусцiлi? Нiчога процiзаконнага тут няма, - супакойвала яе Джэсi. - Збегайце ў Уiдпэтчскую краму i вазьмiце сабе прадуктаў. Лагер мае там крэдыт на дваццаць даляраў. Можаце ўзяць на пяць. А калi атрымаеце працу, вернеце доўг у цэнтральную камiсiю. Вам гэта было вядома, - строга прамовiла яна. - Як жа вы давялi да таго, што дочкi вашы галадаюць?
      - Дабрачыннасцю мы нiколi не карысталiся, - адказала мiсiс Джойс.
      - Гэта не дабрачыннасць, вы добра ведаеце, - угневалася Джэсi. - Ужо не раз было гаворана. У нашым лагеры дабрачыннасцi няма. Мы яе не пацерпiм. Дык збегайце ў краму i вазьмiце сабе прадуктаў, а рахунак прынясiце мне.
      Мiсiс Джойс нясмела запыталася:
      - А калi так здарыцца, што мы не зможам выплацiць? У нас даўно няма працы.
      - Як будзе магчымасць, выплацiце. А не будзе - гэта нi вас, нi нас не датычыцца. Адзiн чалавек паехаў з лагера, а праз два месяцы грошы прыслаў. Вы не маеце права дапускаць, каб вашы дзяўчаткi галадалi ў нас у лагеры.
      Мiсiс Джойс спалохана пазiрала на Джэсi.
      - Слухаю, мэм, - вымавiла яна.
      - Абавязкова вазьмiце iм сыру ў краме, - загадала Джэсi. - Гэта добра ад паносу.
      - Слухаю, мэм. - I мiсiс Джойс шмыгнула за дзверы.
      Джэсi разгневана павярнулася да членаў камiсii:
      - Яна не мае права так фанабэрыцца. I перад кiм? Перад сваiмi людзьмi.
      Энi Лiтлфiлд сказала:
      - Яна тут нядаўна. Можа, проста не ведала. Можа, раней ёй даводзiлася карыстацца дабрачыннасцю раз цi два. I не затыкайце мне, калi ласка, рот, Джэсi. Я маю права гаварыць. - Энi зрабiла паўпавароту да мацi. - Калi чалавек адчуў на сабе, што такое дабрачыннасць, гэта як кляймо застанецца на iм на ўсё жыццё. Наша дапамога не дабрачыннасць, а ўсё-такi яе нiколi не забудзеш. Ручаюся, Джэсi не паспытала гэтага на сабе.
      - Не, - пацвердзiла Джэсi.
      - А мне давялося, - гаварыла Энi. - Мiнулай зiмой. Мы пакутавалi ад голаду - я, муж мой i малыя. А тады заладзiлi дажджы. Нехта нам параiў звярнуцца да Армii выратавання. - Вочы ў Энi загарэлiся лютасцю. - Мы галадалi... а яны прымусiлi нас поўзаць перад iмi дзеля абеду. Яны прынiзiлi нас. Яны... Ненавiджу iх! Можа, i мiсiс Джойс карысталася дабрачыннасцю. Можа, яна не ведала, што ў нас тут зусiм не тое. У нашым лагеры, мiсiс Джоўд, мы нiкому не дазволiм займацца дабрачыннасцю. Не дазволiм, каб хто-небудзь дапамагаў другому. Можна аддаваць адмiнiстрацыi лагера, а яна ўжо раздасць каму трэба. А дабрачыннасцi мы не дапусцiм! - Голас у Энi зрываўся ад шаленства. - Ненавiджу iх! - паўтарыла яна. - Я нiколi не бачыла свайго мужа прыбiтым, а гэтыя... гэтыя з Армii выратавання дамаглiся свайго.
      Джэсi кiўнула галавой.
      - Я чула пра такое, - цiха прамовiла яна. - Людзi расказвалi... Ну, павядзём мiсiс Джоўд далей.
      Мацi сказала:
      - Як тут усё добра.
      - Пойдзем у швейную, - прапанавала Энi. - У iх там дзве машыны. Яны i коўдры прашываюць, i сукенкi шыюць. Вам, напэўна, самой захочацца там папрацаваць.
      Як толькi да мацi прыйшла камiсiя, Руцi i Ўiнфiлд непрыкметна рэцiравалiся далей ад вачэй дарослых.
      - Можа, лепш пайсцi з iмi, паслухаць? - сказаў Уiнфiлд.
      Руцi схапiла яго за локаць:
      - Ну не! Нас праз гэтых сволачаў вымылi. З iмi я не пайду.
      Уiнфiлд сказаў:
      - Ты на мяне нагаварыла пра прыбiральню. А я нагавару, як ты абазвала гэтых цётак.
      Па твары Руцi прабег цень страху:
      - Не трэба. Я ведала, што ты не зламаў, таму i нагаварыла.
      - Нiчога ты не ведала, - адрэзаў Уiнфiлд.
      Руцi сказала:
      - Давай паглядзiм усё, што ёсць тут. - Яны пайшлi ўздоўж палатак i, бянтэжлiва азiраючыся, заглядалi ў кожную. У канцы праходу на роўным месцы была расчышчана пляцоўка для кракета. З паўтузiна дзяцей былi сур'ёзна занятыя гульнёй. На ўслончыку каля крайняй палаткi сядзела пажылая жанчына i сачыла за iмi. Руцi з Уiнфiлдам прыпусцiлi трушком.
      - Прымiце нас у гульню! - крыкнула Руцi. - Мы таксама будзем гуляць.
      Дзецi ўзнялi на яе вочы. Дзяўчынка з коскамi, як парасячыя хвосцiкi, сказала:
      - Калi новую пачнём.
      Руцi пагрозлiва ступiла на пляцоўку.
      - А я хачу цяпер. - Парасячыя хвосцiкi моцна ўчапiлiся за малаток. Руцi падскочыла да яе, ударыла далонню, штурхнула i вырвала малаток з рук дзяўчынкi. - Сказала, што буду гуляць, значыць, буду, - пераможна абвясцiла яна.
      Пажылая жанчына паднялася з услончыка i падышла да пляцоўкi. Руцi люта насупiлася i мацней абхапiла рукамi малаток. Жанчына сказала:
      - Няхай гуляе. Зрабiце, як на мiнулым тыднi з Ральфам.
      Дзецi пакiдалi малаткi i моўчкi пайшлi з пляцоўкi. Непадалёку спынiлiся i сталi глядзець на Руцi абыякавымi вачамi. Правёўшы iх позiркам, Руцi ўдарыла малатком па шары i пабегла за iм.
      - Уiнфiлд, давай сюды! Бяры малаток! - крыкнула яна i са здзiўленнем уставiлася на брата. Уiнфiлд стаяў разам з дзецьмi збоку ад пляцоўкi i глядзеў на яе такiмi ж, як у iх, абыякавымi вачамi.
      З дзёрзкiм выклiкам Руцi зноў ударыла па шары. Над пляцоўкай узняўся пыл. Дзяўчынка прыкiнулася, што ёй вельмi весела. А дзецi ўсё стаялi i пазiралi на яе. Руцi паставiла побач два шары i ўдарыла адразу па абодвух, стала спiнай да гледачоў, потым зноў павярнулася тварам да iх. I раптам пайшла на дзяцей з малатком у руцэ.
      - Iдзiце гуляць! - скамандавала яна.
      Дзецi моўчкi адступiлi перад ёю. Яна крыху пастаяла, утаропiўшыся на iх, тады кiнула малаток i з плачам пабегла да сваёй палаткi. Дзецi вярнулiся на пляцоўку.
      Парасячыя хвосцiкi крыкнулi Ўiнфiлду:
      - Калi пачнём новую, можаш з намi гуляць.
      Пажылая жанчына сказала:
      - Калi яна вернецца i будзе добра сябе паводзiць, няхай i яна гуляе з вамi. Ты, Эла, сама была такая.
      Гульня ўзнавiлася, а Руцi ляжала ў палатцы i горка плакала.
      Грузавiк ехаў па прыгожых мясцiнах, мiма фруктовых садоў, дзе пачалi ўжо ружавець персiкi, мiма вiнаграднiкаў, дзе на лозах ледзь зазелянелiся гронкi, пад арэхавымi дрэвамi, што працягнулi сваё вецце да сярэдзiны дарогi. Каля кожных варот у сад цi вiнаграднiк Эл прытарможваў, i на кожных варотах вiсела аб'ява: "Рабочыя не патрабуюцца. Уваход забаронены".
      Эл загаварыў:
      - Калi фрукты паспеюць, та, праца тут будзе. Але як у iх дзiўна тут - ты i спытацца яшчэ не паспеў, а яны ўжо адказваюць, што працы няма. - Ён вёў грузавiк на малой скорасцi.
      Бацька сказаў:
      - Можа б, нам усё ж зайсцi спытацца? Можа, яны ведаюць, дзе праца ёсць? Давай паспрабуем.
      Па краi дарогi iшоў чалавек у сiнiм камбiнезоне i сiняй кашулi. Эл параўняўся з iм i затармазiў.
      - Гэй, мiстэр! Можа, ведаеце, дзе тут праца ёсць? - крыкнуў ён.
      Чалавек спынiўся i шырока ўсмiхнуўся; у роце ў яго не было пярэднiх зубоў.
      - Не, - адказаў ён. - Можа, вы ведаеце, дзе яна ёсць? Я цэлы ўжо тыдзень тут кружу i яшчэ нi на што не натрапiў.
      - Вы з урадавага лагера? - запытаўся Эл.
      - Ага, з яго.
      - Дык залазьце ў кузаў. Пашукаем разам.
      Чалавек пералез цераз борт i саскочыў на насцiл.
      Бацька сказаў:
      - Нешта мне падказвае, што нiчога мы не знойдзем. Але пашукаць усё ж трэба. Толькi вось дзе, невядома.
      - Шкада, не распыталi ў лагеры, - уздыхнуў Эл. - Ну, як адчуваеш сябе, дзядзька Джон?
      - Балiць, - адказаў Джон. - Кругом усё балiць, а будзе яшчэ горш. Трэба мне iсцi ад вас, а то толькi няшчасце вам, усёй сям'i, прыношу ў пакаранне за свае грахi.
      Бацька паклаў руку яму на калена.
      - Слухай, - сказаў ён, - не рабi глупстваў. У нас i так вялiкiя страты дзед з бабкай памерлi, Ной i Конi ўцяклi, а прапаведнiка засадзiлi ў турму.
      - У мяне такое адчуванне, што прапаведнiка гэтага мы яшчэ ўбачым, - сказаў дзядзька Джон.
      Эл пакратаў булавешку на рычагу пераключэння перадач.
      - Табе нездаровiцца, вось ты i адчуваеш рознае такое, - сказаў ён. - Ну хопiць, к чорту! Паехалi назад, з людзьмi пагаворым, даведаемся, дзе, можа, праца ёсць. А то ўсё роўна, што баброў пад вадой лавiць. - Ён спынiў машыну, высунуўся з кабiны i крыкнуў, павярнуўшы галаву назад: - Гэй! Паслухай! Мы вяртаемся ў лагер, там спытаемся, дзе яны працуюць. А так толькi бензiн дарэмна палiм.
      Пасажыр перагнуўся цераз борт.
      - Гэта мне якраз, - сказаў ён. - Я свае капыты па самыя шчыкалаткi змуляў. I сёння нават макавай расiнкi ў роце не было.
      Эл развярнуў машыну пасярод дарогi i паехаў назад.
      Бацька сказаў:
      - Мацi наша вельмi расстроiцца - вунь Том уладкаваўся ж адразу.
      - Можа, ён нiдзе нiчога не знайшоў, - сказаў Эл. - Можа, таксама, як i мы, шукае. Мне каб куды-небудзь у гараж. Я хутка навучуся, такая работа па мне.
      Бацька нешта прабурчаў, i да самага лагера нiхто больш нi слова не прамовiў.
      Калi камiсiя пайшла, мацi села на скрыню каля палаткi i разгублена глянула на Ружу Сарона.
      - Вось яно як... - прагаварыла яна. - Вось яно як... даўно ўжо я сябе так добра не адчувала. Бачыла, якiя яны далiкатныя ў абыходжаннi?
      - Я буду працаваць у дзiцячым пакоi, - сказала Ружа Сарона. - Яны мне прапанавалi. Пагляджу, як даглядаць маленькiх, i сама буду.
      Мацi здзiўлена паглядзела на яе i пакiвала галавой. Потым сказала:
      - Вось было б добра, каб мужчыны нашы працу знайшлi, га? Працавалi б i хоць трохi грошай у дом прыносiлi... - Вочы яе ўставiлiся кудысьцi ўдалячынь. - Яны недзе працавалi б, а мы тут, i людзi кругом добрыя. А як крыху збяром грошай, куплю сабе плiту кухонную - невялiчкую, але добрую. Яны недарагiя. Потым купiм сабе палатку - вялiкую, ну такую, каб цесна не было, i, можа, ужываныя спружынныя матрацы. А пад гэтым брызентам будзем толькi есцi. Па суботах на танцы хадзiць будзем. Кажуць, i знаёмых можна ў госцi запрашаць. Шкада, у нас тут нiкога няма. У мужчын, магчыма, прыяцелi завядуцца.
      Ружа Сарона акiнула позiркам дарогу мiж палатак.
      - Гэта жанчына, якая сказала, што я не данашу дзiця... - пачала яна.
      - Перастань, - перарвала яе мацi.
      Ружа Сарона цiха сказала:
      - Вунь яна iдзе. Сюды, здаецца. Ага! Ма, не дазваляй ёй...
      Мацi абярнулася i ўбачыла жанчыну, якая падыходзiла да iх.
      - Добрага вам, - павiталася жанчына. - Я - мiсiс Сандры. Лiзбет Сандры. Ранiцай з вашай дачкой я ўжо бачылася.
      - Дзень добры, - павiталася i мацi.
      - Цi шчаслiвыя вы ў бозе?
      - Нiчога, шчаслiвыя, - адказала мацi.
      - Цi сыходзiла на вас ласка боская?
      - Сыходзiла. - Твар у мацi быў зацяты, насцярожаны.
      - Вось i добра, - сказала Лiзбет. - Грэшнiкi ўвабралiся тут у вялiкую сiлу. Вы трапiлi ў жудаснае месца. Кругом тут адно паганства. Паганыя людзi, паганыя ўчынкi. Шчырым хрысцiянам няма ўжо як цярпець. Навокал адны грэшнiкi.
      Мацi крыху пачырванела, сцяла вусны.
      - А як я пагляджу, людзi тут прыстойныя, - суха прамовiла яна.
      Мiсiс Сандры вылупiла на яе вочы.
      - Прыстойныя? - закрычала яна. - Хiба ж прыстойныя людзi будуць танцаваць у абнiмку? Кажу вам: у гэтым лагеры душу не выратуеш. Учора я была на малiтоўным сходзе ва Ўiдпэтчы. Ведаеце, што прапаведнiк нам гаварыў? Ён сказаў: "Лагер гэты - гнездзiшча бязбожнiкаў. Беднякi захацелi жыць, як багатыя! Iм, кажа, трэба лямантаваць i енчыць, замольваючы грахi, а яны танцуюць у абнiмку!" Вось што ён гаворыць. "Хто цяпер не з намi тут, той закаранелы грэшнiк", кажа. Як прыемна было яго слухаць. Мы ведалi, што нам не пагражае кара, мы ж не танцуем.
      Мацi была ўся чырвоная. Яна памалу паднялася са скрынi i стала тварам у твар з мiсiс Сандры.
      - Iдзi! - загадала яна. - Iдзi прэч зараз жа, пакуль я грэху на душу не ўзяла, не паслала цябе, куды трэба. Iдзi - лямантуй i енчы.
      Мiсiс Сандры разявiла рот, потым падалася назад i раптам злосна прагаварыла:
      - Я думала, вы добрыя хрысцiяне.
      - А мы i ёсць такiя.
      - Не, вы грэшнiкi, вам толькi ў пекле гарэць, усiм вам! Я ўсё раскажу на малiтоўным сходзе. Я ўжо бачу, як вашы чорныя душы гараць у пякельным полымi. I нявiннае дзiця ў яе чэраве таксама гарыць.
      З вуснаў Ружы Сарона сарваўся працяглы немы крык. Мацi нахiлiлася i падняла з зямлi палку.
      - Iдзi прэч! - сурова сказала яна. - I каб духу твайго тут не было. Такiх, як ты, я ведаю. Вы ўсё стараецеся апошнюю радасць у чалавека забраць. - Яна iшла проста на мiсiс Сандры.
      Тая адступала перад ёю i раптам закiнула галаву i завыла. Вочы ў яе закацiлiся, плечы ходырам захадзiлi, рукi заматлялiся па баках, з кутка рота выступiла густая, цягучая слiна. Яна абазвалася яшчэ i яшчэ раз дзiкiм, нечалавечым крыкам. З палатак выйшлi людзi, падышлi i абступiлi яе, перапалоханыя, прыцiхлыя. Жанчына паволi асела на каленi, i яе крыкi перайшлi ў перарывiстыя булькатлiвыя стогны. Яна павалiлася на бок, рукi i ногi ў яе сутаргава закалацiлiся. Мiж расплюшчаных павек вiднелiся бялкi вачэй.
      Адзiн мужчына цiха сказаў:
      - Святы дух. На яе сышоў святы дух.
      Мацi стаяла, пазiраючы на цела, што бiлася на зямлi ў сутаргах.
      Да палаткi няспешна падышоў маленькi адмiнiстратар.
      - Што здарылася? - запытаўся ён. Натоўп расступiўся, прапускаючы яго наперад. - Вось бяда! - сказаў ён. - Хто-небудзь памажыце аднесцi яе ў палатку.
      Людзi моўчкi пераступалi з нагi на нагу. Нарэшце двое мужчын паднялi жанчыну з зямлi - адзiн падхапiў яе пад пахi, другi ўзяў за ногi - i панеслi. Натоўп паволi пасунуўся за iмi. Ружа Сарона пайшла пад брызент, лягла на матрац i закрыла твар коўдрай.
      Адмiнiстратар глянуў на мацi, убачыў палку, якую яна трымала ў руцэ, i слаба ўсмiхнуўся:
      - Вы набiлi яе?
      Мацi ўсё яшчэ пазiрала ўслед натоўпу. Яна паволi пакруцiла галавой:
      - Не... толькi збiралася. Сёння яна ўжо другi раз дачку маю пужае.
      Адмiнiстратар сказаў:
      - Не трэба, не бiце яе. Яна хворая, - i цiха дадаў: - Хутчэй бы ўжо паехала адсюль, i ўся яе сям'я. Ад яе адной больш непрыемнасцей, чым ад усiх астатнiх разам.
      Мацi ўжо авалодала сабой.
      - Хай толькi зноў заявiцца сюды, я наб'ю яе. За сябе не ручаюся. Я не дам ёй страшыць дачку.
      - Не хвалюйцеся, мiсiс Джоўд. Больш вы яе тут не ўбачыце. Яна толькi навiчкоў апрацоўвае. Да вас ужо больш не прыйдзе. Яна лiчыць вас грэшнiцай.
      - Я i ёсць грэшнiца, - спакойна сказала мацi.
      - Правiльна. Усе мы грэшнiкi, толькi не ў тым сэнсе, як яна думае. Яна хворая, мiсiс Джоўд.
      Мацi з удзячнасцю глянула на адмiнiстратара i крыкнула дачцэ:
      - Ты чуеш, Разашарна? Яна хворая. Вар'ятка. - Але Ружа Сарона не падняла галавы. Мацi сказала: - Я папярэджваю вас, мiстэр: калi яна яшчэ раз прыйдзе, мне давяраць нельга. Я наб'ю яе.
      Адмiнiстратар крыва ўсмiхнуўся:
      - Я разумею вас. I ўсё ж пастарайцеся стрымаць сябе. Большага ад вас я нiчога не прашу - толькi пастарайцеся стрымацца. - Ён няспешна пайшоў да палаткi, у якую занеслi мiсiс Сандры.
      Мацi зайшла пад навес i села каля Ружы Сарона.
      - Ну, глянь на мацi, - сказала яна, але Ружа Сарона не варухнулася. Мацi асцярожна адкiнула коўдру з галавы дачкi. - Жанчына гэтая амаль вар'ятка. Ты ёй не вер.
      Ружа Сарона прашаптала ў жаху:
      - Яна як сказала пра пекла... я адчула, быццам у мяне ўсярэдзiне ўсё гарыць.
      - Гэтага быць не можа, - сказала мацi.
      - У мяне зусiм сiлы няма, - прашаптала Ружа Сарона. - Колькi ўжо ўсяго здарылася, я так стамiлася... Спаць хачу. Хачу спаць.
      - Ну дык спi. Месца тут добрае. Можаш паспаць.
      - А раптам яна зноў прыйдзе?
      - Не прыйдзе. Я сяду каля палаткi i блiзка яе не падпушчу, калi яна сюды паткнецца. Ты паспi, табе трэба адпачыць, бо неўзабаве пойдзеш працаваць у дзiцячы пакой.
      Мацi цяжка паднялася на ногi, выйшла з-пад брызенту, села на скрыню, абаперлася локцямi аб каленi i паклала падбародак на далонi. Яна бачыла людзей, што хадзiлi па лагеры, чула галасы дзяцей, стук малатка па жалезным вобадзе, але вочы яе глядзелi кудысьцi далёка.
      Падышоўшы да палаткi, бацька так i застаў яе ў гэтай позе. Ён апусцiўся каля яе на кукiшкi. Мацi паволi перавяла на яго позiрк.
      - Ну, знайшлi што? - запыталася яна.
      - Не, - збянтэжана адказаў бацька. - Дзе мы толькi не шукалi.
      - А Эл дзе i Джон? Дзе грузавiк?
      - Эл нешта рамантуе ў машыне. Давялося ў людзей папрасiць iнструменту. Сказалi, каб Эл рабiў усё там, на месцы.
      Мацi сумна сказала:
      - Добра тут. Можна было б тут пажыць хоць крыху.
      - Калi знойдзем працу.
      - Ага. Калi знойдзем працу.
      Бацька адчуў яе смутак i пiльна паглядзеў на яе твар.
      - Чаго ты так засмуцiлася? Сама ж кажаш, добра тут. Чаго ж засмучацца.
      Мацi глянула на яго i паволi заплюшчыла вочы.
      - Дзiўна ўсё неяк, праўда? Колькi ўжо дзён мы ў дарозе, перабiраемся з месца на месца, i нi разу я не задумвалася. Людзi тут добра мяне прынялi, проста вельмi добра. А я што раблю? Прыгадваю ўсё самае сумнае: тую ноч, калi памёр дзед i мы яго пахавалi. У мяне тады адна толькi дарога была ў галаве цэлымi днямi трэслiся ў машыне, усё едзеш i едзеш, i я нiчога ўжо такога дрэннага не адчувала. А цяпер, калi сюды прыехалi, цяпер у мяне горш на душы стала. Бабка... i яшчэ Ной пайшоў ад нас. Узяў i пайшоў унiз па рацэ. Усё было неяк паасобку, а цяпер разам на мяне навалiлася. Бабка памерла, як жабрачка, i яе, як жабрачку, пахавалi. Цяпер ад гэтага балюча мне. Ной пайшоў унiз па рацэ. Не ведаў, што яго там можа чакаць. Адкуль яму ведаць? I мы таксама не ведаем. I так i не будзем ведаць, цi жывы ён, цi мёртвы. I нiколi не даведаемся. А тут яшчэ Конi ўпотайкi пакiнуў нас. Раней не было ў мяне часу пра ўсё гэта думаць, а цяпер думкi роем налятаюць на мяне. А мне ж бы толькi радавацца, што мы трапiлi ў такое добрае месца. - Бацька глядзеў, як варушацца яе губы. Яна гаварыла, заплюшчыўшы вочы. - Я памятаю, якiя былi горы каля той рэчкi, дзе Ной нас пакiнуў, - вышчарбленыя, вострыя, як зубы старога. Памятаю, якая калючая была трава там, дзе пахавалi дзеда. I калоду на ферме - пяро да яе прыстала, уся пасечаная, чорная ад курынай крывi.
      Бацька падхапiў ёй у тон:
      - А я сёння бачыў дзiкiх гусей. На поўдзень цягнулiся... высока ў небе. Так прыгожа было глядзець. I чорных драздоў бачыў - сядзяць сабе на дроце. I галубы на агароджах. - Мацi расплюшчыла вочы i глянула на яго. А ён гаварыў: Яшчэ вiхор бачыў - усё роўна як чалавек, круцiцца, носiцца па полi. А гусi ляцелi клiнам, спяшалiся на поўдзень.
      Мацi ўсмiхнулася:
      - А ты памятаеш, як мы дома гаварылi: "Гусi ляцяць, значыць, зiма будзе ранняя". Заўсёды так гаварылi, а зiма надыходзiла, калi ёй была пара. А мы ўсё: "Зiма будзе ранняя". Сама не ведаю, чаму мы так гаварылi.
      - Я бачыў чорных драздоў на дроце, - гаварыў бацька. - Сядзяць сабе адзiн каля аднаго. I галубоў. Так спакойна, як голуб, не сядзiць нiводная птушка... на драцяной агароджы... Сядзяць па двое, зусiм блiзка. А вiхор - у рост чалавека, скача, круцiцца па полi. Як дзiця, толькi ростам з дарослага мужчыну.
      - Лепш не ўспамiнаць пра дом, - сказала мацi. - Цяпер у нас свайго дома няма. Лепш зусiм забыцца пра яго. I пра Ноя забыцца.
      - Ён няправiльна зрабiў... ну, а я хачу сказаць... гэта мая вiна.
      - Колькi разоў я ўжо казала табе - кiнь пра гэта. Можа, ён i не выжыў бы.