- Тут я нiкога не ведаю. I наогул, калi будзем вось так матацца па дарогах, не iначай, жанiцца прыйдзецца. Вось толькi каб у Калiфорнiю прыехаць, я там пакажу!
      - Добра было б, - сказаў Том.
      - Ты ўжо, здаецца, веру страцiў.
      - Страцiў я веру.
      - Калi ты забiў таго чалавека... табе потым не снiлася... цi што-небудзь такое? Ты мучыўся?
      - Не.
      - I нiколi пра гэта не думаў?
      - Думаў. Мне шкада яго было.
      - А ты не каяўся?
      - Не. Я за гэта сядзеў. Сядзеў жа я, нiхто iншы.
      - Вельмi там... кепска было?
      Том занерваваўся:
      - Паслухай, Эл. Я свой тэрмiн адседзеў, i канец. Няма чаго ўвесь час вяртацца ў мiнулае. Вунь там рэчка, а за ёю горад. Давай дастанем шатун, i к чорту ўсё астатняе.
      - Мацi душы ў табе не чуе, - сказаў Эл. - Так ужо гаравала, так гаравала, калi цябе пасадзiлi. I ўсё ўпотайкi. Быццам слёзы ў яе ў горле захрасалi. Але мы ўсё роўна разумелi, што з ёю творыцца.
      Том ссунуў кепку на самыя вочы.
      - Паслухай, Эл, давай пра што iншае пагаворым.
      - Я проста расказваю, што з мацi было.
      - Яно так... яно так... Але ж лепш пра гэта не думаць. Лепш... знай сабе перастаўляй па чарзе ногi.
      Эл пакрыўджана змоўк.
      - Я проста хацеў расказаць табе, - прамовiў ён праз хвiлiну.
      Том зiрнуў на яго, але Эл глядзеў на дарогу. Парожнi грузавiк з грукатам падскокваў на няроўнасцях шашы. Доўгiя губы Тома саслiзнулi з зубоў, i ён цiха засмяяўся.
      - Я разумею, Эл. Вiдаць, у мяне ў галаве ўсё перамяшалася ад турмы. Калi-небудзь я раскажу табе, можа, усё. Табе проста, разумееш, хочацца ведаць. Цiкавасць разбiрае. Але ў мяне цяпер адно жаданне - забыцца на ўсё гэта хоць на хвiлiнку. Можа, потым будзе ўсё iнакш. А цяпер, як прыгадаю, усе кiшкi перакручваюцца i мне моташна робiцца. Я табе, Эл, адно толькi скажу: турма гэта сродак паволi звесцi чалавека з розуму. Ясна? Там усе ненармальныя. Ты iх бачыш, чуеш i неўзабаве пачынаеш ужо сумнявацца, нармальны ты сам цi не. Iншы раз узнiмуць немы крык ноччу, а табе здаецца, гэта ты крычыш... i так i сапраўды бывае.
      Эл сказаў:
      - Не буду больш, Том.
      - Трыццаць дзён - гэта нiчога, - гаварыў далей Том. - I паўгода таксама нiчога. А калi перавалiць за год, тады... не ведаю. Гэта нi з чым на свеце параўнаць нельга. Так нельга рабiць, наогул нельга садзiць людзей пад замок. Ды к чорту ўсё гэта! I гаварыць не хачу. Глянь, як сонца гарыць на вокнах.
      Грузавiк пад'ехаў да выстраеных у рад заправачных калонак; справа ад дарогi быў склад аўтамабiльнага лому - участак плошчай у акр, абнесены высокай агароджай з калючага дроту; блiжэй да дарогi - павець з рыфленага жалеза i груда езджаных шын каля ўвахода, на якiх былi напiсаны цэны. За павеццю вiднелася халупа, збiтая з рознага ламачча - абрэзкаў дошак i кавалкаў бляхi. Вокны - ветравое шкло ад машын, устаўленае ў сцены. На зарослай травой зямлi аўтамабiльны лом: машыны з пакарабачанымi, памятымi радыятарамi, зраненыя машыны ляжалi на баку без колаў. Паўсюль на траве i каля сцяны павецi валялiся ржавыя маторы, узвышалiся груды хламу - крылы, барты грузавiкоў, колы, восi; i над усiм гэтым лунаў дух тла, цвiлi i ржы. Пакарабачанае жалеза, напаўвыпатрашаныя рухавiкi, кучы рознай непатрэбшчыны, падабранай на дарогах.
      Эл пад'ехаў па залiтай маторным маслам дарожцы да павецi. Том вылез з кабiны i зазiрнуў у цёмны праём дзвярэй.
      - Нiкога не вiдаць, - сказаў ён i гукнуў: - Ёсць тут хто-небудзь?
      - Хоць бы знайшоўся ў iх "додж" дваццаць пятага года.
      У глыбiнi павецi бразнулi дзверы. Са змроку выйшаў чалавек, падобны на прывiд. Кашчавы, брудны, з запэцканым маслам жылiстым тварам, туга абцягнутым скурай. Аднаго вока ў яго не было, а калi ён паводзiў другiм, здаровым, мускулы пустой вачнiцы паторгвалiся. Джынсы i кашуля на iм iльснiлiся ад засохлага масла; рукi былi ўсе ў ранках i рубцах; тоўстая нiжняя губа злавесна выступала наперад.
      Том запытаўся:
      - Вы гаспадар?
      Адзiнае вока блiснула ў яго бок.
      - Я працую на гаспадара, - буркнуў ён у адказ. - А што трэба?
      - Якi-небудзь разбiты "додж" дваццаць пятага ў вас ёсць? Нам патрэбен шатун.
      - Не ведаю. Каб быў гаспадар, ён сказаў бы. Але яго цяпер няма. Дадому паехаў.
      - А самiм можна глянуць?
      Чалавек смаркнуў у далонь i абцёр яе аб штаны.
      - Вы з гэтых краёў?
      - Не, з Усходу. На Захад едзем.
      - Ну пашукайце. Хоць двор увесь спалiце, мне што.
      - Ты, я бачу, не вельмi гаспадара свайго любiш.
      Валочачы ногi, чалавек падышоў блiжэй i зноў блiснуў сваiм адзiным вокам.
      - Цярпець яго не магу, - вымавiў ён цiха. - Цярпець не магу гэту сволач! Цяпер во дамоў падаўся. Паехаў сабе дадому. - Словы вывальвалiся з яго вуснаў, налятаючы адно на адно. - Такую прывычку сабе завёў... такую прывычку чапляцца i дражнiцца. Ён... ён сволач! Дачка ў яго, дзевятнаццаць гадоў, прыгожанькая з твару. Дык ён пытаецца: "Як ты наконт таго, каб ажанiцца з ёю?" Гэта ён у мяне пытаецца! А сёння кажа: "Вечарам танцы будуць. Ну як, пойдзеш?" Гэта ён мне кажа - мне! - На вачах у яго выступiлi слёзы, пакацiлiся з пустой чырвонай вачнiцы па шчацэ. - Далiбог, калi-небудзь вазьму i схаваю трубны ключ у кiшэнi. Такое мне гаворыць i на маё выбiтае вока зырыцца. Я... я гэтым ключом галаву яму адкручу... накiну i проста з шыi скручу, гэтак лёгенька буду паварочваць. - Ён задыхаўся ад шаленства. - Лёгенька паварочваць буду i з шыi скручу.
      Сонца схавалася за горы. Эл паглядзеў на двор, завалены разбiтымi машынамi.
      - Вунь, Том, глянь! Здаецца, "додж" дваццаць пятага цi дваццаць шостага.
      Том павярнуўся да аднавокага:
      - Зiрнуць можна?
      - Чорт з вамi, бярыце што трэба.
      Прабiраючыся мiж мёртвых аўтамабiляў, Том з Элам накiравалiся да закрытай iржавай машыны, што стаяла на спушчаных шынах.
      - Так i ёсць, дваццаць пятага! - усклiкнуў Эл. - Зняць паддон можна, мiстэр?
      Том апусцiўся на каленi i зазiрнуў пад машыну.
      - Ужо зняты. Аднаго шатуна няма. Ага, ужо няма. - Ён запоўз пад машыну. Эл, вазьмi ручку i пакруцi. - Ён пахiстаў шатун на валу. - Усё застылым маслам залеплена. - Эл пацiху паварочваў завадную ручку. - Цiшэй! - крыкнуў Том. Ён падабраў з зямлi трэску i саскроб з падшыпнiка i балтоў засохлае масла.
      - Моцна расхiстаўся? - запытаўся Эл.
      - Не, толькi крышачку, не страшна.
      - Вельмi зношаны?
      - Пракладкi ёсць, амаль усе. Ага, парадак. Яшчэ крышачку крутнi. Зараз апусцiцца, цiшэй! Ага, вось, хопiць. Цяпер збегай да грузавiка, ключ прынясi.
      Аднавокi сказаў:
      - Я дам вам скрынку з iнструментам. - Ён зашкандыбаў памiж iржавых машын да павецi i неўзабаве вярнуўся з бляшанай скрынкай. Том узяў з яе тарцовы ключ i перадаў Элу.
      - Адкручвай. Толькi пракладак не згубi, не пазрывай балтоў, са шплiнтамi асцеражней. Не марудзь, хутка зусiм сцямнее.
      Эл падлез пад машыну.
      - Абавязкова трэба абзавесцiся тарцовымi ключамi, - пачуўся голас знiзу. З развадным нi да чога не дабярэшся.
      - Паклiч, калi адзiн не справiшся.
      Аднавокi з бездапаможным выглядам стаяў каля машыны.
      - Я падмагу, калi трэба, - сказаў ён. - А ведаеце, што гэты сукiн сын яшчэ прыдумаў? Прыходзiць раз у белых штанах i кажа мне: "Хадзем пакатаемся на маёй яхце". Далiбог, я трахну яго калi-небудзь. - Ён цяжка дыхаў. - З тае пары, як я вока страцiў, у мяне не было нiводнай жанчыны. А ён мне такое гаворыць! - I буйныя слёзы пацяклi з яго вачэй, прамываючы баразёнкi на брудным твары каля носа.
      Том з раздражненнем сказаў:
      - Дык чаму ж ты тут тырчыш? Цябе ж пад вартай нiхто не трымае.
      - Табе лёгка казаць. Не так проста работу знайсцi, ды яшчэ калi ў цябе аднаго вока няма.
      Том крута павярнуўся да яго:
      - Слухай, дружа. Ты хоць гэтым сваiм адным вокам на сябе паглядзi. Ты брудны ўвесь, ад цябе смярдзiць. Сам нарываешся на непрыемнасцi. Табе так хочацца. А потым сам сябе шкадуеш. Дзе табе, сляпому, думаць пра жанчын. Хоць павязку начапi, твар памый. Выкiнь з галавы - нiякiм ты ключом нiкога не заб'еш.
      - Пажыў бы ты сам з адным вокам. I бачыш не так, як усе, i адлегласць правiльна не вызначыш - не можаш. Усё плоскiм здаецца.
      Том сказаў:
      - Галава ты яловая! Я вось шлюху ведаў адну без нагi. Дык, думаеш, яна па дзяшоўцы давала? Ого! Дзе там! Ёй яшчэ звыш паўдаляра прыплочвалi. Яна казала: "Цi шмат табе разоў даводзiлася з аднаногай спаць? Нi разу! Ну вось, кажа, атрымаеш асаблiвае задавальненне, а каштаваць табе гэта будзе ўсяго на паўдаляра больш". I плацiлi, далiбог, праўда, i нават лiчылi яшчэ, што iм пашанцавала. Запэўнiвалi, што гэта ўдачу прыносiць. А яшчэ гарбуна ведаў... у адным месцы. Зарабляў сабе на жыццё тым, што даваў пакратаць свой горб за грошы. Гэта таксама нiбыта ўдачу прыносiла. А ў цябе ж, госпадзi, аднаго толькi вока няма.
      Аднавокi, запiнаючыся, сказаў:
      - Дык жа ж усе цябе староняцца, нехаця такiм станеш.
      - А ты завяжы чым-небудзь вока. А то выстаўляеш усiм напаказ, як карова заднiцу. Вельмi любiш шкадаваць самога сябе. А з табой нiчога ж такога. Штаны сабе белыя купi. Ты, вiдаць, найболей п'яны ў ложку валяешся i плачаш. Эл, табе памагчы?
      - Не, - пачуўся адказ. - Падшыпнiк я ўжо зняў. Хачу поршань ссадзiць.
      - Галавой не стукнiся.
      Аднавокi цiха прамовiў:
      - Думаеш... я магу яшчэ... каму-небудзь спадабацца?
      - Абавязкова, - адказаў Том. - Кажы ўсiм, што пасля таго, як ты страцiў вока, у цябе нешта iншае добра адрасло.
      - Куды вы, хлопцы, едзеце?
      - У Калiфорнiю. Усёй сям'ёй. Думаем на працу там прыстроiцца.
      - А як па-твойму, такому, як я, работа там знойдзецца? У мяне ж будзе чорная павязка.
      - Чаму не? Ты ж не калека.
      - Дык... можа, вы падвезяце мяне?
      - О не! Мы самi так напакавалiся, што ледзь валачомся. Знайдзi нейкi iншы спосаб. Прывядзi да ладу якую-небудзь з гэтых развалiн i едзь.
      - Што ж, магчыма, так i зраблю, далiбог.
      Пад машынай нешта бразнула.
      - Гатова, - пачуўся голас Эла.
      - Дык вылазь, паглядзiм.
      Эл падаў Тому поршань з нiжняй галоўкай падшыпнiка. Том працёр бабiтавую паверхню i ўважлiва агледзеў падшыпнiк.
      - Здаецца, усё ў парадку, - сказаў ён. - Каб быў у нас лiхтар, мы сёння i паставiлi б.
      - Ведаеш, Том, пра што я падумаў? - сказаў Эл. - У нас няма зацiскачкi. I паваждаемся ж мы з кольцамi, асаблiва з нiжнiмi, пакуль поршань уставiм!
      Том сказаў:
      - Мне неяк раз параiлi абкруцiць кольцы тонкiм латунным дротам, i ён зацiсне.
      - А як яго потым зняць?
      - Знiмаць не трэба. Сам расплавiцца.
      - Тады лепш медны.
      - Медзь слабейшая, - сказаў Том i павярнуўся да аднавокага: - У цябе знойдзецца тонкi латунны дрот?
      - Хто яго ведае. Здаецца, адна шпуля недзе валяецца. А дзе, па-твойму, можна дастаць такую павязку на вока?
      Шпулю яны знайшлi ў павецi, пакапаўшыся ў скрынях. Том уставiў шатун у цiскi i старанна абкруцiў дротам поршневыя кольцы, заганяючы iх глыбей у пазы; там, дзе дрот быў сагнуты, падраўняў яго малатком, потым, паварочваючы поршань, лёгенька пастукваў па ўсёй паверхнi, каб дрот нiдзе не выпiраў. Нарэшце правёў па поршнi пальцам, правяраючы, цi ўсё легла ўпоравень з паверхняй поршня. У павецi хутка цямнела. Аднавокi прынёс кiшэнны лiхтарык i накiраваў прамень святла на цiскi.
      - Ну вось, гатова! - сказаў Том. - Паслухай, колькi возьмеш за лiхтарык?
      - Ён ужо добра выгараў. За новую батарэйку я заплацiў пятнаццаць цэнтаў. Ну бяры ўсё за... трыццаць пяць.
      - Згодзен. А колькi з нас за шатун з поршнем?
      - Проста не ведаю, што вам сказаць. Калi б гаспадар тут быў, ён праверыў бы па прэйскуранту, колькi каштуе новая запчастка, i, пакуль ты тут важдаешся, паспеў бы выведаць, цi сур'ёзна ты засеў i колькi ў цябе манеты, i за тое, што па прэйскуранту каштуе восем зялёненькiх, запрасiў бы пяць. Пачнеш таргавацца, да трох збавiць. Вось ты ва ўсiм мяне вiнавацiш, але ж, далiбог, ён сволач. Бачыць, што табе да зарэзу трэба. Бывае, за дыск счаплення здзярэ больш, чым уся машына яму каштавала.
      - Во як! Ну, а ўсё-такi, колькi з мяне?
      - Каля даляра, думаю.
      - Добра. I яшчэ за тарцовы ключ чвэрць даляра дам. З iм удвая лягчэй пойдзе. - Том перадаў аднавокаму грошы. - Дзякуй. А вока сваё чым-небудзь прыкрый.
      Том з Элам селi ў машыну. Было ўжо зусiм цёмна. Эл запусцiў матор i ўключыў фары.
      - Ну, бывай, - крыкнуў Том. - Можа, у Калiфорнii ўбачымся. - Грузавiк развярнуўся на шашы i паехаў.
      Аднавокi пастаяў, пазiраючы яму ўслед, потым пайшоў цераз павець у сваю халупку. Там было цёмна. Ён вобмацкам прабраўся да матраца на падлозе, лёг i заплакаў, а машыны, што з вiскатам праносiлiся па шашы, толькi шчыльнейшымi рабiлi сцены яго адзiноты.
      Том сказаў Элу:
      - Калi б ты мне напачатку сказаў, што мы дастанем гэту штуковiну i сёння ж паставiм, я цябе вар'ятам абазваў бы.
      - Сёння абавязкова скончым, - сказаў Эл. - Толькi ты сам усё рабi. Я баюся, зацягну падшыпнiк крыху тужэй, ён расплавiцца, недацягну - стукаць будзе.
      - Пастаўлю, - сказаў Том. - Паляцiць дык паляцiць. Што зробiш.
      Эл углядаўся ў густы змрок. Святла фар было недастаткова, каб разагнаць яго; спераду, на дарозе, трапiўшы на iмгненне ў прамень рэфлектара, зялёным агнём блiснулi вочы кошкi, што выйшла на начное паляванне.
      - А здорава ты яго прапясочыў, - сказаў Эл. - Управiў яму мазгi.
      - Сам, дурань, напрасiўся. Усё пад'юджвае сябе, ные, усе свае беды звальвае на вока. Абiбок, неахайнiк. Можа, i возьмецца за розум, калi зразумее, што людзi наскрозь яго бачаць.
      - Я, Том, не вiнаваты, што падшыпнiк згарэў.
      Хвiлiну памаўчаўшы, Том адказаў:
      - У мяне проста рукi свярбяць на цябе, Эл. Заладзiў адно i тое, баiшся, што цябе будуць лiчыць вiнаватым. Але не станавiся ў позу, калi цябе не чапаюць. I ўсё добра будзе.
      Эл нiчога не адказаў. Ён глядзеў проста перад сабой. Грузавiк з грукатам i ляскам кацiў па дарозе. Збоку на шашу выбегла кошка, Эл крута павярнуў на яе, але колы пранеслiся мiма, i кошка адскочыла назад у траву.
      - Крыху прамахнуўся, - сказаў Эл. - Слухай, Том, ты чуў, як Конi гаварыў, што вечарамi будзе вучыцца? Я падумаў, можа, i мне ўзяцца. Ну радыё там, тэлебачанне альбо дызелi. З гэтым дарога можа адкрыцца.
      - Можа, - сказаў Том. - Але перш даведайся, колькi з цябе за навучанне здзяруць. I падумай, цi зможаш ты вучыцца. У нас у Макалестары былi такiя, што вучылiся па пошце. Толькi не прыпомню, каб хто з iх да канца ўсё адолеў. Надакучыць, i кiдаюць.
      - Эх, чорт, есцi забылiся купiць.
      - Нiчога, ма нам многа прыслала. Усё прапаведнiк не з'есць. Нам пакiне. Колькi яшчэ ехаць у гэту Калiфорнiю?
      Яны змоўклi, настала начная цемра, i зоркi на небе загарэлiся яркiм белым святлом.
      Кейсi падняўся з задняга сядзення "доджа" i падышоў да краю дарогi, куды пад'ехаў грузавiк.
      - Я вас так хутка не чакаў, - сказаў ён.
      Том узяў з кабiны загорнутыя ў мешкавiну часткi.
      - Нам пашанцавала, - сказаў ён. - I лiхтар раздабылi. Адразу i адрамантуем.
      - Вы ежу забылiся з сабой узяць, - сказаў Кейсi.
      - Зробiм усё, тады i падмацуемся. Давай, Эл, з'язджай з дарогi i iдзi пасвяцi мне. - Том падышоў да "доджа", лёг на спiну i падлез пад машыну. Эл запоўз пад яе на жываце i пачаў свяцiць лiхтарыкам. - Проста ў вочы свецiш, вышэй падымi. - Том уставiў поршань у цылiндр i, пакручваючы яго, пачаў засоўваць глыбей. Драцяная абмотка на кольцах зачапiлася за сценкi цылiндра. Хуткiм рухам рукi Том падштурхнуў поршань, i ўсе кольцы ўвайшлi ў цылiндр. Добра, што зазор ёсць, а то кампрэсiя выпiхвала б яго.
      - Толькi каб дрот не заклiнiў кольцаў.
      - Таму я малатком яго i расплюшчыў. Нiчога, не з'едзе. А там латунь расплавiцца i, можа, яшчэ i сценкi пакрые.
      - А драпiн не застанецца?
      Том засмяяўся:
      - Сценкам гэтым нiчога ўжо не страшна. Масла прапускае, як рэшата. Адной драпiнай больш, адной менш, якая рознiца. - Ён насадзiў шатун на вал i памацаў яго нiжнюю галоўку. - Трэба пракладак больш. Гэй, Кейсi!
      - Га?
      - Я зараз замацую падшыпнiк. Вазьмiся за завадную ручку i пакруцiш, калi я табе крыкну. - Ён падцягнуў балты. - Ну, давай. Цiшэй. цiшэй! - Калi каленчаты вал паварочваўся, Том пахiстваў падшыпнiк. - Пракладак мнагавата, - сказаў ён. - Стой, Кейсi! - Том выкруцiў балты, зняў некалькi пракладак i зноў паставiў балты. - Ну, Кейсi, крутнi яшчэ разок. - Ён зноў пахiстаў шатун. - Крышачку ходзiць. А калi яшчэ выняць пракладку, баюся, каб не заела. Зараз паспрабуем. - Том зноў адкруцiў балты i зняў два слаi тонкай фольгi. - Цяпер, Кейсi, давай!
      - Здаецца, парадак, - сказаў Эл.
      Том крыкнуў:
      - Цяжэй стала круцiць, Кейсi?
      - Не, па-мойму.
      - Ну, здаецца, падагнаў. Дай бог, каб прыцерлася. Без iнструменту бабiт не прышабрыш. А праўда, з тарцовым ключом куды лягчэй працаваць.
      Эл сказаў:
      - Гаспадар хопiцца - дзе ключ, а яго няма. Во разыдзецца!
      - Не наша справа, - сказаў Том. - Мы ключа не кралi. - Ён лёгенька пастукаў па шплiнтах i развёў iх канцы. - Цяпер, думаю, усё ў парадку. Гэй, Кейсi, ты пасвяцi тут, а мы з Элам паддон пасадзiм.
      Кейсi апусцiўся на каленi, узяў лiхтарык i накiраваў пучок святла на рукi, якiя асцярожна ставiлi на месца пракладку i ўстаўлялi балты ў гнёзды паддона. Том з Элам паднялi цяжкi паддон, усадзiлi канцы крайнiх балтоў у адтулiны, потым астатнiя, i тады Том патроху, адзiн за адным, пачаў закручваць усе балты i, калi паддон роўна лёг на пракладку, туга зацягнуў iх ключом.
      - Ну, як быццам гатова, - сказаў Том. Ён завiнцiў масляны каўпачок, уважлiва агледзеў паддон, потым узяў з рук Кейсi лiхтарык i пасвяцiў вакол сябе. - Вось i ўсё. Цяпер толькi зальём назад масла.
      Том з Элам вылезлi з-пад машыны i ўлiлi з вядра масла ў картэр. Том праверыў, цi няма ўцечкi.
      - Ну вось, Эл, цяпер запускай, - сказаў ён.
      Эл сеў у кабiну i нацiснуў на стартэр. Матор загрукатаў, з выхлапной трубы павалiў сiнi дым.
      - Збаў газ! - крыкнуў Том. - Масла будзе гарэць, пакуль дрот не расплавiцца. Во, ужо мякчэй iдзе. - Ён уважлiва ўслухоўваўся ў абароты рухавiка. - Дай ранняе запальванне i збаў абароты. - Том зноў прыслухаўся. Добра, Эл. Думаю, зроблена. Ну, дзе гэтае мяса?
      - З цябе механiк што трэба, - зазначыў Эл.
      - Дзiва што. Я цэлы год у аўтамайстэрнi працаваў. Першыя сотнi дзве мiль паедзем на малым газе. Няхай прытрэцца.
      Пучкамi травы яны выцерлi запэцканыя маслам рукi i абцерлi аб штаны. Потым прагна накiнулiся на вараную свiнiну, запiваючы яе вадой з бутэлькi.
      - Я галодны, як воўк, - сказаў Эл. - Што цяпер рабiць будзем - паедзем у лагер?
      - Сам не ведаю, - адказаў Том. - З нас там могуць здзерцi яшчэ паўдаляра лiшнiх. Але пад'едзем, пагаворым з нашымi, скажам, што машыну адрамантавалi. А калi з нас запатрабуюць за стаянку, рушым далей. Нашы ж, вядома, хочуць ведаць, як там у нас. А добра, што ма настояла на сваiм. Вазьмi, Эл, пасвяцi навокал. Глянь, нiчога не забылiся? Вунь тарцовы ключ падбяры. Яшчэ спатрэбiцца.
      Святлом лiхтарыка Эл пашарыў па зямлi.
      - Як быццам нiчога.
      - Добра. Я павяду легкавую. Ты, Эл, садзiся ў грузавiк. - Том запусцiў матор. Прапаведнiк сеў да яго. Том вёў "додж" паволi, на самай малой скорасцi. Эл ехаў следам. Легкавая асцярожна перабралася цераз неглыбокi кювет. Том сказаў: - Гэтыя "доджы" могуць цэлы дом на малым газе пацягнуць. Гаручае паступае скупа. Нам гэта на руку - памаленьку абкатаем падшыпнiк.
      "Додж" паволi iшоў па шашы. Дванаццацiвольтавыя фары кiдалi на палатно дарогi блiкi жаўтаватага святла.
      Кейсi павярнуўся да Тома:
      - Проста дзiву даюся, як вы, хлопцы, умела паправiлi машыну. Пасвяцiў лiхтарыкам - i гатова. Я хоць i бачыў, як вы рамантавалi, але i цяпер нiзашто б сам гэтага не зрабiў.
      - Да машын трэба з маленства прывыкаць, - сказаў Том. - Справа не толькi ва ўмельстве. Тут патрэбна нешта большае. Цяпер хлапчукi жартам разбiраюць машыну да шрубкi.
      У святло фар трапiў заяц. Ён iмклiва i лёгка нёсся наперад, i яго доўгiя вушы ўзляталi ўгору пры кожным скачку. Раз-пораз ён рабiў спробу збочыць з дарогi, але сцяна цемры нiбы адштурхоўвала яго назад. Далёка наперадзе ярка засвяцiлiся аўтамабiльныя фары, i неўзабаве сноп святла ўпаў на iх машыну. Заяц у нерашучасцi спынiўся, потым павярнуўся i адскочыў да менш яркiх фар "доджа". Колы прайшлi па iм, мякка падкiнуўшы машыну. Сустрэчны аўтамабiль са свiстам пранёсся мiма.
      - Раздушыла, - зазначыў Кейсi.
      Том сказаў:
      - Некаторыя любяць iх душыць. А ў мяне кожны раз мароз па скуры. На слых матор працуе добра. Дрот на кольцах, вiдаць, расплавiўся. Не так дымiць.
      - Вы здорава ўсё зрабiлi, - сказаў Кейсi.
      У цэнтры лагера стаяў невялiкi драўляны дамок, на яго ганку з шыпеннем гарэў бензiнавы лiхтар, якi адкiдваў шырокi круг белага святла. Непадалёк ад дамка былi разбiты з паўтузiна палатак, каля iх стаялi машыны. Вячэра ўжо была згатаваная, але на вогнiшчах каля стаянак усё яшчэ тлела вуголле. Каля ганка, дзе гарэў лiхтар, сабралася невялiкая купка мужчын; у яркiм белым святле твары iх здавалiся грубымi i жылiстымi, i ад таго, што лбы i вочы iх хавалiся ў густым цянi ад капелюшоў, падбародкi рэзка выдавалiся наперад. Хто сядзеў на прыступках, хто стаяў каля ганка, абапiраючыся локцямi на яго насцiл. На ганку, адкiнуўшыся да сцяны на нахiленым крэсле, сядзеў гаспадар, барабанячы пальцамi па калене. У пакоi гарэла газавая лямпа, але яе кволы агеньчык прападаў у яркiм святле лiхтара, што шыпеў на ганку. Гаспадар быў цэнтрам усёй групы.
      Том падвёў "додж" да краю дарогi i выключыў запальванне. Эл праехаў на грузавiку ў вароты.
      - Заязджаць не буду, - сказаў Том, вылез з машыны i пайшоў праз вароты на яркае святло лiхтара.
      Гаспадар апусцiў пярэднiя ножкi крэсла на дошкi ганка i нахiлiўся наперад.
      - Хочаце ў нас стаць на прывал?
      - Не, - адказаў Том. - Мае тут спынiлся. Гэй, та!
      Бацька, якi сядзеў на нiжняй прыступцы, сказаў:
      - Я думаў, вы там на тыдзень засядзеце. Адрамантавалi?
      - Нам моцна пашанцавала, - адказаў Том. - Яшчэ засветла дасталi што трэба. Як развiднее, адразу i рушым.
      - Вось i добра, - сказаў бацька. - Мацi непакоiцца - у бабкi ў нашай зусiм розум памуцiўся.
      - Мне Эл ужо казаў. Ёй не лепш?
      - Заснула, i то добра.
      Гаспадар сказаў:
      - Калi заедзеце i спынiцеся, плацiце пяць манет. Атрымаеце месца, ваду i галлё на вогнiшча. I нiхто вас не патрывожыць.
      - На чорта нам гэта, - сказаў Том. - Праспiм ноч у кювеце бясплатна.
      Гаспадар забарабанiў пальцамi па калене.
      - Начамi тут шэрыфаў памагаты ходзiць. Можа прыдрацца. У нашым штаце начаваць пад адкрытым небам законам забаронена. I супраць бадзяжнiцтва таксама ёсць закон.
      - А калi я вам заплачу пяцьдзесят цэнтаў, дык я ўжо не бадзяга, так?
      - Правiльна.
      Вочы ў Тома загарэлiся злосцю:
      - Шэрыфскi памагаты выпадкам вам не швагер?
      Гаспадар падаўся наперад:
      - Не, не швагер. I не настаў яшчэ той час, калi ўсякiя бадзягi няшчасныя вучыць нас тут будуць.
      - Браць па паўдаляра вы i самi ўмееце, гэтаму вучыць вас не трэба. Але з якой пары мы папалi ў бадзягi? Нiхто ў вас тут нiчога не просiць. Значыць, усе мы бадзягi? Мы ж не клянчым у вас грошай i не просiмся на начлег.
      Людзi на ганку i каля яго замерлi ў напружаным маўчаннi. На iх тварах не адбiвалася нiчога, але вочы, зацененыя палямi капелюшоў, крадком пазiралi ўгору, на гаспадара.
      Бацька буркнуў:
      - Перастань, Том.
      - Добра, перастану.
      Мужчыны, што сядзелi на прыступках i стаялi вакол высокага ганка, маўчалi. Вочы iх паблiсквалi, адбiваючы святло бензiнавага лiхтара. У яго яркiх промнях рысы iх твараў былi рэзка акрэсленыя. Людзi застылi ў нерухомасцi, толькi позiркi iх пераходзiлi то на гаспадара, то на Тома, але твары iх былi непранiкальныя i абыякавыя. Начны матылёк наляцеў на лiхтар, разбiўся i ўпаў у цемру.
      У адной палатцы жаласна заплакала дзiця, i мяккi жаночы голас пачаў супакойваць яго, потым цiха зацягнуў калыханку: "Цябе любiць наш гасподзь уначы. Спi, заснi. Беражэ цябе гасподзь уначы, спi, заснi".
      Лiхтар на ганку шыпеў. Гаспадар запусцiў руку ў выраз кашулi i пачухаў зарослыя сiвымi валасамi грудзi. Ён увесь насцярожыўся ў прадчуваннi сваркi. Прыглядаўся да людзей, што яго абкружалi, узiраўся ў iхнiя твары. Але людзi застылi ў нерухомасцi.
      Том доўга маўчаў. Потым паволi падняў свае цёмныя вочы на гаспадара.
      - Скандалiць я не збiраюся, - сказаў ён. - Калi цябе абзываюць бадзягам, цяжка сцярпець. Я не баюся, - дадаў ён цiха. - Кулакоў не пашкадую нi на вас, нi на шэрыфскага памагатага - пабачым яшчэ, хто каго. Толькi якая ад гэтага карысць?
      Людзi заварушылiся, перамянiлi позы, iх вочы, паблiскваючы, паволi ўзнялiся, скiравалiся на гаспадара, сочачы за яго губамi. Гаспадар асмялеў. Ён адчуваў, што перамог, але не дастаткова для таго, каб перайсцi ў наступленне.
      - Няўжо ў цябе пяцiдзесяцi цэнтаў няма? - запытаўся ён.
      - Ёсць. Але яны мне яшчэ спатрэбяцца. Я не буду трацiць iх на начлег.
      - На пражытак трэба ўсiм зарабляць.
      - Правiльна. Толькi лепш так зарабляць, каб не забiраць яго ў другiх.
      Людзi зноў перамянiлi паставы. Бацька сказаў:
      - Мы паедзем заўтра раным-рана. Паслухайце, мiстэр, мы ж вам заплацiлi. Хлапец гэты з нашай сям'i. Дазвольце яму застацца. Мы ж заплацiлi.
      - Пяцьдзесят цэнтаў з машыны, - сказаў гаспадар. - Гэтак кожны зробiць пакiне машыну за варотамi, а сам будзе карыстацца ўсiм бясплатна.
      Том сказаў:
      - Мы далей паедзем. Ранiцай стрэнемся. Будзем вас чакаць. Эл няхай застаецца, а мы возьмем з сабой дзядзьку Джона. - Ён глянуў на гаспадара: Гэтак згодны?
      Гаспадар iмгненна прыняў рашэнне, пайшоў на ўступку:
      - Калi застанецца столькi чалавек, за колькi заплачана, дык згодзен.
      Том выняў з кiшэнi капшук, якi паспеў ужо ператварыцца ў пакамечаны, зашмальцаваны мяшэчак з адсырэлым тытунёвым пылам на дне. Ён скруцiў тонкую цыгарку i шпурнуў капшук убок.
      - Мы хутка паедзем, - сказаў ён.
      Бацька загаварыў, нi да кога з прысутных не звяртаючыся асабiста:
      - Нялёгка вось так сарвацца з месца. У нас быў дом, гаспадарка. Мы не галота бяздомная. Мы жылi на сваёй ферме, пакуль нас трактарамi не прагналi.
      Хударлявы малады чалавек з выгаралымi да жаўцiзны брывамi паволi павярнуў да яго галаву:
      - Баваўнаробы?
      - Так, здольнiкi. Раней самi былi гаспадарамi.
      Малады чалавек адвярнуўся ад яго.
      - Мы таксама, - прамовiў ён.
      - Добра хоць, што нядоўга ўжо засталося цярпець, - сказаў бацька. Прыедзем на Захад - будзем працаваць, займеем зямельку з вадой.
      Каля самага ганка стаяў чалавек у падранай адзежы. Чорны пiнжак звiсаў лахманамi, штаны на каленях былi працёртыя да дзiрак. На твары ў яго, там, дзе пыл змяшаўся з потам, былi брудныя палосы. Ён матнуў галавой у бок бацькi:
      - У вас, вiдаць, прыхаваны невялiчкi глечык з грашыма.
      - Не, грошай у нас зусiм мала, - сказаў бацька. - Але нас шмат, i ўсе мы працавiтыя. Добра заробiм, i ўсе грошы пойдуць у агульны кацёл. Зажывём.
      Чалавек у лахманах выслухаў бацьку, шырока расплюшчыўшы вочы, i раптам засмяяўся, потым смех яго перайшоў у вiсклiвае хiхiканне. Усе павярнулi да яго галовы. Хiхiкаючы, ён пачаў захлiпацца i закашляўся. Калi ён нарэшце адолеў прыступ кашлю, вочы ў яго былi чырвоныя, на iх выступiлi слёзы.
      - Ты думаеш, там... а божухна! - ён зноў захiхiкаў. - Ты думаеш, там табе... будуць добра плацiць... ой, смех! - I, перастаўшы смяяцца, iранiчна сказаў: - На збор, можа, пойдзеце апельсiнаў? Грушы, можа, будзеце збiраць?
      Бацька з годнасцю адказаў:
      - Будзем рабiць тое, што нам прапануюць. У iх там работы шмат.
      Чалавек у лахманах цiхенька рагатнуў. Том з раздражненнем павярнуўся да яго.
      - А што тут такога смешнага?
      Абадранец сцяў губы i панура ўтаропiўся на маснiцы ганка.
      - Вы, няйначай, у Калiфорнiю едзеце?
      - Я табе сам гэта сказаў, - адказаў бацька. - Падумаеш, якi здагадлiвы знайшоўся!
      Абадранец паволi прагаварыў:
      - А я... я вяртаюся адтуль. Пабыў ужо там.
      Твары людзей iмгненна павярнулiся да яго. Усе напружана чакалi. Лiхтар на ганку перастаў шыпець i цiха пыхкнуў. Гаспадар апусцiў пярэднiя ножкi крэсла на падлогу, падняўся, падпампаваў лiхтар, i той зноў гучна i тонка зашыпеў. Гаспадар вярнуўся на месца, але ўжо не адкiнуўся да сцяны. Чалавек у лахманах абвёў позiркам твары людзей.
      - Еду назад памiраць галоднай смерцю. Лепш ужо адразу з голаду памерцi.
      Бацька сказаў:
      - Што ты вярзеш? У мяне вось рэкламны лiсток ёсць - там пра добрыя заробкi пiшацца, а надоечы я i ў газеце чытаў: iм зборшчыкi фруктаў патрэбныя.
      Абадранец павярнуўся да бацькi:
      - А ў цябе ёсць куды вярнуцца?
      - Няма. Нас сагналi з зямлi. Прайшлiся трактарамi аж да самага дома.
      - Назад, значыць, не павернеш?
      - Вядома, не.
      - Тады не буду цябе расстройваць.
      - А ты мяне i не расстроiш. У мяне лiсток ёсць, там сказана, што людзi патрэбны. Дарэмна ж не будуць пiсаць такiя лiсткi. Яны вялiкiх грошай каштуюць. Iх не друкавалi б, каб не было патрэбы ў людзях.
      - Не буду цябе расстройваць.
      Бацька сярдзiта сказаў:
      - Дурасць нейкую ляпнуў, а адрачыся не хочаш. У лiстку ж ясна напiсана: людзi патрэбныя. А ты на смех мяне падымаеш, кажаш: не, не патрэбныя. Хто ж з нас iлжэ?
      Абадранец паглядзеў у сярдзiтыя вочы бацькi, i позiрк яго пахмурнеў.
      - У лiстку ўсё правiльна, - сказаў ён. - Людзi патрэбныя.
      - Якога ж ты чорта бударажыш нас сваiм смехам?
      - Бо вы не ведаеце, якiя iм людзi патрэбныя.
      - Куды ты хiлiш?
      Сабраўшыся з духам, абадранец сказаў:
      - Слухай, колькi iм там чалавек трэба?
      - Восемсот напiсана, а гэта ж толькi ў адным маленькiм месцы.
      - Аранжавы такi лiсток?
      - Аранжавы.
      - Там i прозвiшча стаiць... такi i такi агент па найме?