Позна вечарам Эл выламаў з нейкай агароджы перакладзiну, паклаў упоперак грузавiка пад брызент i замацаваў яго з абодвух бакоў. Вячэралi аднымi аладкамi, што засталiся ад снедання, - халоднымi i цвёрдымi. Усе, як былi ў адзеннi, так i павалiлiся на матрацы i заснулi. Уiлсаны нават палаткi не раскiнулi.
      Ратуючыся ўцёкамi, Джоўды i Ўiлсаны ехалi па Тэхаскiм выступе - узгорыстай шэрай мясцовасцi, удоўж i ўпоперак спаласаванай рубцамi былых паводак. Аклахома засталася ззаду, перад iмi быў Тэхас. Па пыле паўзлi чарапахi, сонца палiла зямлю, вечарамi неба астывала, але ўжо сама зямля дыхала жарам.
      Уцёкi доўжылiся ўжо два днi, i на трэцi дзень прастора нарэшце адолела ўцекачоў i вымусiла iх падладзiцца пад нязвыклыя жыццёвыя абставiны - шаша стала iх домам, а рух - сродкам самавыяўлення. Спакваля яны прынаравiлiся да новага ладу жыцця. Спачатку Руцi з Уiнфiлдам, потым Эл, за iмi Конi з Ружай Сарона i нарэшце - дарослыя. Зямля выгiналася ўзгоркамi, падобнымi на вялiкiя застылыя хвалi. Уiлдарада, Вега, Боўзi, Гленрыё. Тэхас скончыўся. Цяпер Нью-Мексiка i горы. Далёка наперадзе на фоне неба ўзвышалiся грабянi гор. Колы машын вiсклiва круцiлiся, маторы перагрэлiся, з-пад каўпачкоў радыятараў выбiвалася пара. Машыны дайшлi да рэчкi Пекас i перабралiся цераз яе каля Санта-Росы. А там праехалi яшчэ дваццаць мiль.
      Эл Джоўд вёў легкавую машыну, поруч з iм сядзела мацi, а каля яе - Ружа Сарона. Наперадзе паволi сунуўся грузавiк. Распаленае паветра iшло хвалямi над зямлёю, далёкiя горы ад спёкi трымцелi. Сутула адкiнуўшыся назад, Эл апатычна кiраваў машынай, слаба абхапiўшы пальцамi адной рукi спiцу рулявога кола; шэры капялюш яго неяк залiшне зухавата ссунуўся на адно вока; раз-пораз ён паварочваў галаву да акенца кабiны i сплёўваў на дарогу.
      Мацi ўпарта змагалася са стомай. Склаўшы рукi на каленях, яна сядзела свабодна, цела i галава пагойдвалiся ў такт рухам машыны. Прыжмурыўшы вочы, яна пазiрала на далёкiя горы. Ружа Сарона, наадварот, супрацiўлялася штуршкам i гайданню - уперлася нагамi ў насцiл кабiны, перакiнула правы локаць за раму акенца. Ад гэтых намаганняў мускулы на яе пухлявым твары напружылiся, галава рэзка паторгвалася, бо мускулы шыi ў яе таксама былi напятыя. Яна старалася заняць такую позу, каб цела, як цвёрдае ёмiшча, ахоўвала плод яе чэрава ад штуршкоў.
      - Ма... - павярнулася яна да мацi.
      Матчын позiрк ажыў, скiраваўся на дачку. Вочы, слiзгануўшы па стомленым пухлявым твары, усмiхнулiся.
      - Ма, - паўтарыла Ружа Сарона, - калi мы прыедзем туды, усе вы пойдзеце на збор фруктаў i там жыць застаняцеся?
      Лёгкая iронiя пачулася ў голасе мацi, калi яна з усмешкай адказала:
      - Туды мы яшчэ не прыехалi. I не ведаем, як там усё. Прыедзем, пабачым.
      - Мы з Конi не хочам больш жыць на ферме, - сказала Ружа Сарона. - Мы ўжо абдумалi, як жыць будзем.
      Па твары мацi прабег цень трывогi.
      - Хiба вы не хочаце застацца з намi... з сям'ёй? - запыталася яна.
      - Ну мы ўжо ўсё абгаварылi, мы з Конi. Ма, мы хочам жыць у горадзе, адказала Ружа Сарона i ўсхвалявана загаварыла: - Конi работу сабе знойдзе ў якой-небудзь майстэрнi цi на фабрыцы. А дома вечарамi вучыцца будзе, ну там па радыё, стане знаўцам сваёй справы, а потым, можа, i сам майстэрню завядзе. Мы ў кiно хадзiць будзем. I яшчэ Конi кажа, ён доктара паклiча, калi мне прыйдзе час радзiць; i кажа, гледзячы, як там выйдзе, што, можа, i ў бальнiцу мяне пакладзе. I свая машына ў нас будзе, маленькая. А калi ён скончыць вучыцца... вось цудоўна было б! Ён ужо нават старонку з часопiса "Любоўныя апавяданнi Захаду" выразаў з аб'явай i выпiша праграму курсаў - яе высылаюць бясплатна. Там так i напiсана. Сама бачыла. А як пройдзеш поўны курс па радыё, дык табе нават працу даюць. Работа добрая, чыстая i надзеi дае на будучыню. I зажывём мы ў горадзе, у кiнатэатры будзем часта хадзiць, а я... я куплю сабе электрычны прас, а дзiцяцi зусiм новае прыданае. Конi кажа, прыданае купiм новенькае... беленькае i... Ну ты ж бачыла ў каталогах, якое ёсць дзiцячае прыданае. На першым часе, пакуль Конi яшчэ вечарамi дома вучыцца будзе, нам, можа, i нялёгка давядзецца, але... калi ў мяне народзiцца дзiця, тады ён, магчыма, ужо скончыць вучобу i ў нас свая кватэра будзе. Нiякай ужо такой асаблiвай нам не трэба, абы дзiцяцi добра было... - Твар у Ружы Сарона разгарэўся ад хвалявання. - I яшчэ я падумала, можа, нам усiм у горад пераехаць, i, калi ў Конi будзе свая майстэрня... Эл будзе працаваць у яго.
      Мацi не зводзiла вачэй з разрумяненага твару дачкi, з цiкавасцю сачыла, як расце гмах яе планаў.
      - Нам не хацелася б вас адпускаць, - сказала яна. - Сям'ю разбiваць нядобра.
      Эл фыркнуў:
      - Гэта каб я пайшоў працаваць на Конi? Можа, Конi на мяне папрацуе? Думае, акрамя яго, такога малайца, нiхто вечарамi вучыцца не здольны.
      Мацi раптам зразумела, што ўсё гэта адны мары. Яна зноў перавяла позiрк на дарогу, села вальней, але слабая ўсмешка ў вачах згасла не адразу.
      - Каб хоць ведаць, як бабка сябе адчувае, - праз нейкi час сказала яна.
      Эл мацней абхапiў абаранак руля - у маторы пачуўся слабы стук. Ён даў большую скорасць, i стук зрабiўся гучнейшы. Тады ён перавёў запальванне на больш позняе, прыслухаўся, зноў прыбавiў скорасць i зноў прыслухаўся.
      Стук перайшоў у металiчны ляскат. Эл нацiснуў на сiгнал i з'ехаў на край шашы. Грузавiк наперадзе спынiўся i паволi даў заднi ход. Паўз iх на захад прамчалiся тры легкавыя машыны, i кожная пасiгналiла, а вадзiцель апошняй крыкнуў, высунуўшыся з акенца:
      - Дзе ты стаў, чорт!
      Том падвёў грузавiк зусiм блiзка, вылез i пайшоў да машыны Эла. Усе, хто сядзеў на паклажы ззаду грузавiка, павярнуўшы галовы, пазiралi ўнiз. Эл зноў пераставiў запальванне i прыслухаўся да матора, якi працаваў на халастых абаротах.
      - Ну што там у цябе? - запытаўся Том.
      Эл прыбавiў абароты.
      - Вось паслухай.
      Заляскатала яшчэ мацней. Том прыслухаўся.
      - Дай ранняе запальванне i збаў абароты, - сказаў ён, падняў капот i ўсунуў пад яго галаву. - Цяпер дай газу. - Ён зноў прыслухаўся i апусцiў капот. - Так, здаецца, твая праўда, Эл.
      - Шатунны падшыпнiк?
      - Па гуку падобна на тое, - адказаў Том.
      - Я масла не шкадаваў, - недаўменна прамовiў Эл.
      - Значыць, яно не даходзiць. Перасохла ўсё к чорту! Нiчога не зробiш, трэба мяняць. Я праеду крыху наперад, знайду роўнае месца для стаянкi. А ты цiшэй едзь. Не ганi, а то зусiм кардан сапсуеш.
      Уiлсан запытаўся:
      - Кепскiя справы?
      - Радасцi мала, - адказаў Том, вярнуўся да грузавiка i паволi паехаў наперад.
      Эл не мог супакоiцца:
      - Розуму не дабяру, чаму такое здарылася. Масла я падаваў удосталь. - Але ён ведаў, што вiнаваты. Сам адчуваў, што даў маху.
      Мацi сказала:
      - Вiна не твая. Ты ўсё рабiў як след. - I нясмела папыталася: Што-небудзь сур'ёзнае?
      - Туды цяжка дабрацца, i трэба дастаць недзе новы падшыпнiк цi гэты залiць бабiтам. - Ён глыбока ўздыхнуў. - Добра, што Том тут. Я падшыпнiкаў яшчэ нiколi не рамантаваў. Адна надзея на Тома.
      Наперадзе збоч дарогi стаяў вялiзны чырвоны рэкламны шчыт, ад якога падаў на зямлю шырокi доўгi цень. Том звярнуў машыну з шашы, пераехаў неглыбокi кювет i спынiў грузавiк у цянi. Потым вылез з кабiны i стаў чакаць Эла.
      - Цiшэй, цiшэй! - крыкнуў яму Том. - Не ганi, вядзi асцярожна, а то яшчэ i рысору зламаеш.
      Эл пачырванеў ад злосцi i заглушыў матор.
      - Iдзi ты к чорту! - крыкнуў ён. - Я падшыпнiка не расплаўляў. А ты яшчэ кажаш - "i рысору зламаеш"!
      Том ашчэрыўся ўсмешкай:
      - Во завёўся. Я нiчога такога сказаць не хацеў. Проста каб ты цераз кювет цiшэй ехаў.
      Асцярожна ведучы машыну па схiлах кювета, Эл бурчаў:
      - Яшчэ каму-небудзь у галаву ўваб'еш, што па маёй вiне падшыпнiк паляцеў. - Стук у маторы перайшоў ужо ў грукат. Эл накiраваў машыну ў цень i выключыў запальванне.
      Том падняў капот i замацаваў яго.
      - Пакуль не астыне, пачынаць нельга, - сказаў ён.
      Усе пасажыры павылазiлi з машын i збiлiся ў кучку каля легкавушкi.
      Бацька запытаўся:
      - Вельмi сур'ёзна? - i прысеў на кукiшкi.
      Том павярнуўся да Эла:
      - Калi-небудзь шатунныя падшыпнiкi мяняў?
      - Не, - адказаў Эл. - Нiколi не даводзiлася. Але паддон знiмаў.
      Том сказаў:
      - Трэба зняць паддон, потым шатун, раздабыць новы падшыпнiк, падкласцi пракладкi i падагнаць. Працы на цэлы дзень. Па падшыпнiк давядзецца з'ездзiць назад у Санта-Росу. Да Альбукерка мiль семдзесят пяць, не меней... А чорт, заўтра ж нядзеля! Нiдзе нiчога заўтра не купiш. - Усе маўчалi. Руцi працiснулася да самай машыны i пiльна ўзiралася пад адкiнуты капот, стараючыся ўбачыць зламаную дэталь. Том цiха гаварыў: - Заўтра нядзеля. У панядзелак купiм, а рамонт скончым, вiдаць, не раней як у аўторак. Без патрэбнага iнструменту цяжка давядзецца. Работка яшчэ тая.
      Па зямлi праплыў цень сарыча, i ўсе задралi ўгору галовы, пазiраючы на чорную птушку, што лунала ў паветры.
      Бацька сказаў:
      - Чаго я больш за ўсё баюся, дык гэта застацца пасярод дарогi без грошай. I есцi ўсiм трэба, i бензiн, i масла купляць. Калi грошы кончацца, проста не ведаю, што рабiць будзем.
      Уiлсан сказаў:
      - Бадай, я тут вiнаваты. Няшчасная гэта развалiна ўсю дарогу мне жыць не давала. Вы i так шмат добрага нам зрабiлi. Перакладзiце свае рэчы на грузавiк i едзьце далей. Мы з Сэйры тут застанемся, што-небудзь прыдумаем. Не хочам, каб вы праз нас пацярпелi, хоць адзiн з вас.
      Бацька няспешна прагаварыў:
      - Не, гэтак рабiць не будзем. Мы амаль параднiлiся з вамi. Дзед у вашай палатцы памёр.
      Сэйры стомлена прамовiла:
      - Вам з намi адны турботы, адны турботы...
      Том павольна скруцiў цыгарку, агледзеў яе з усiх бакоў i запалiў. Зняў з галавы памятую кепку i выцер ёю лоб.
      - Вось што я надумаў, - сказаў ён. - Можа, вам i не спадабаецца, але справа такая: чым хутчэй усе вы даберацеся да Калiфорнii, тым хутчэй грошы да вас пойдуць. Ход у легкавой машыны разы ў два хутчэйшы, чым у грузавiка. I вось я што прапаную: здымiце частку рэчаў з грузавiка, тады вы ўсе ў iм размесцiцеся без мяне i прапаведнiка, i - наперад. А мы з Кейсi застанемся тут, адрамантуем машыну i таксама паедзем. Ехаць будзем дзень i ноч i дагонiм вас, а калi не дагонiм, што ж, затое вы ўжо пры рабоце будзеце. Калi ж якая паломка ў дарозе ў вас здарыцца, не страшна, стаўце каля шашы палаткi i нас чакайце. Як добра ўсё абыдзецца, вы даедзеце да месца, працу знойдзеце, i грошы пойдуць. Кейсi мне з рамонтам дапаможа, мы ўсё зробiм i да вас прыкацiм.
      Члены аб'яднанай сям'i задумалiся. Дзядзька Джон апусцiўся на кукiшкi побач з братам.
      Эл запытаўся:
      - А мая дапамога пры рамонце не патрэбна?
      - Ты ж сам казаў, што нiколi шатунных падшыпнiкаў не мяняў.
      - Правiльна, - пагадзiўся Эл. - Тут трэба моцную спiну мець. А прапаведнiк, можа, i не захоча застацца з табою.
      - Ну дык хто-небудзь iншы, мне ўсё адно, - сказаў Том.
      Бацька паскроб указальным пальцам сухую зямлю.
      - На маё разуменне, Том правiльна кажа, -сказаў ён. - Усiм тут заставацца нiякай карысцi. А дацямна можна яшчэ мiль пяцьдзесят зрабiць, а то i сто.
      Мацi з трывогай запыталася:
      - А як вы знойдзеце нас?
      - Шаша ж тут адна, - адказаў Том. - Шэсцьдзесят шостая - да самага канца. А там Бейкерсфiлд. Я па карце глядзеў. Проста туды i прыедзеце.
      - А калi ўжо ў Калiфорнii мы з яе дзе-небудзь збочым?
      - Не хвалюйся, - супакоiў Том мацi. - Мы вас знойдзем. Калiфорнiя ж не на ўвесь свет.
      - На карце яна страшэнна вялiкая.
      Бацька вырашыў параiцца з братам:
      - Ну як, Джон, ёсць сэнс гэтак рабiць, га?
      - Ёсць, - адказаў Джон.
      - Мiстэр Уiлсан, машына ваша. Вы нiчога не маеце супраць таго, каб мой сын адрамантаваў тут яе, а потым прыгнаў вам?
      - Не маю нiчога, - адказаў Уiлсан. - Вы ўжо зрабiлi нам шмат добрага. Я вашаму сыну цалкам давяраю.
      - Калi мы вас i не так хутка дагонiм, што ж, вы паспееце ўжо дзе-небудзь на працу прыстроiцца i грошай крыху ў кiшэню пакласцi, - сказаў Том. - А што будзе, калi ўсе мы тут засядзем? Вады паблiзу няма, машыну гэту з месца не скранеш. А вось, дапусцiм, усе вы даедзеце i на работу ўладкуецеся. Грошы ў вас завядуцца, дамок нават, можа, якi сабе купiце. Кейсi, ты як? Застаешся са мной, паможаш?
      - Як вам, людзi, лепш, так я i зраблю, - адказаў Кейсi. - Вы мяне пасадзiлi ў машыну, везлi. Я што заўгодна зраблю.
      - Глядзi, застанешся - будзеш валяцца на спiне пад машынай, твар увесь маслам перамажаш, - папярэдзiў Том.
      - Не страшна.
      Бацька сказаў:
      - Ну, раз цяпер усё ясна, давайце ў дарогу. Да начлегу можна яшчэ сотню мiль выцiснуць.
      Мацi ступiла крок i стала перад iм:
      - Я не еду.
      - Як гэта - не едзеш? Што гэта значыць? Якраз табе i трэба ехаць. Уся сям'я на табе. - Бацька не чакаў такога бунту.
      Мацi падышла да легкавой машыны, прасунула руку ў дзверцы, памацала пад заднiм сядзеннем, выцягнула адтуль рычаг ад дамкрата i лёгенька ўзважыла яго ў руцэ.
      - Я не еду, - паўтарыла яна.
      - Кажу ж табе, трэба ехаць. Так вырашана.
      Губы ў мацi моцна сцялiся, i яна спакойна сказала:
      - Мяне толькi сiлай адсюль павязеш. - Яна зноў крыху павяла жалезным стрыжнем. - Глядзi, бацька, сораму не абярэшся. Бiць сябе я не дазволю, плакаць i лiтасцi прасiць не буду. Я табе так засвячу! Цi ты справiшся са мной? А калi наб'еш, дык, бог сведка, я свайго часу дачакаюся - павернешся да мяне спiнай цi на кукiшкi дзе прысядзеш, я цябе ззаду вядром! Госпадам богам прысягаю, так будзе.
      Бацька бездапаможна абвёў вачамi прысутных.
      - Во расхрабрылася! - сказаў ён. - Нiколi яе такой яшчэ не бачыў.
      Жалезны стрыжань злавесна пагойдваўся ў руцэ ў мацi.
      - Давай падыходзь! - сказала мацi. - Ты ж ужо вырашыў. Падыходзь, бi. Ну, паспрабуй, што атрымаецца. Толькi я не паеду, а калi сiлай пацягнеш, дык ты нiколi ўжо ўначы вока не звядзеш, бо я буду цярплiва чакаць, доўга чакаць, i як толькi сон стулiць табе павекi, я паленам - трах!
      - Гэта ж трэба, якая баявая, - прабурчаў бацька. - Здаецца, i не маладая ўжо.
      Астатнiя моўчкi сачылi за гэтым бунтам. Пазiралi на бацьку, чакаючы, што ён вось-вось увойдзе ў злосць. Яны сачылi за яго рукамi, якiя раптоўна маглi сцiснуцца ў кулакi. Але бацька не даў волi гневу, рукi яго спакойна вiселi па баках. I неўзабаве ўсе зразумелi, што мацi перамагла. I сама яна зразумела гэта.
      Том сказаў:
      - Якая цябе, ма, муха ўкусiла? Навошта ты ўсё гэта распачала? Што з табой такое? Табе боязна за нас стала?
      Твар у мацi крыху палагаднеў, але ў вачах у яе яшчэ быў суровы бляск. Яна сказала:
      - Вы вырашылi, а як след не падумалi. Што ў нас на свеце засталося? Нiчога, толькi мы самi. Толькi сям'я i засталася, больш нiчога. Ледзь з месца зрушылi, i дзед лёг у зямлю. А цяпер вось вы самi сям'ю разбiваеце.
      Том усклiкнуў:
      - Мы ж вас дагонiм, ма! Мы тут нядоўга затрымаемся.
      Мацi павяла рычагом ад дамкрата.
      - Дапусцiм, мы зробiм прывал, а вы мiма праедзеце, што тады? Дапусцiм, прыехаўшы туды, мы не знойдзем, дзе вам вестку пакiнуць, дык адкуль вы будзеце ведаць, дзе нас шукаць? - Памаўчаўшы, мацi дадала: - Горкая нас чакае дарога. Бабка зусiм хворая. Ляжыць там наверсе, на грузавiку, чаго добрага, за дзедам пойдзе. Сiлы яе пакiдаюць. Доўгая, горкая нас чакае дарога.
      Умяшаўся дзядзька Джон:
      - Але ж там можна грошай зарабiць. Паспелi б крыху нават i сабраць, пакуль астатнiя пад'едуць.
      Позiркi ўсiх зноў скiравалiся на мацi. Цяпер яна была галоўная. Стырно ўлады перайшло да яе.
      - Адны тыя грошы, што мы заробiм, нам мала шчасця прынясуць. Самае дарагое, што ў нас ёсць, гэта сям'я. Калi ваўкi нападаюць на статак, каровы трымаюцца кучкай, цiснуцца адна да адной. Мне нiчога не страшна, пакуль мы ўсе разам, - усе, хто жывы яшчэ, i разбiваць сям'ю я не дазволю. З намi Ўiлсан, з намi прапаведнiк. Калi яны захочуць ехаць, што я iм скажу? Але калi дзецi мае пачнуць адбiвацца ад сям'i, дык мяне не ўтрымаеш, пушчу ў ход вось гэту жалезiну. - У голасе яе гучалi жорсткасць i рашучасць.
      Том супакойлiва сказаў:
      - Тут нам, ма, усiм нельга заставацца. Вады няма. I нават ценю мала. А бабку ж трэба ў цянi пакласцi.
      - Ну што ж, добра, - сказала мацi, - паедзем далей. Спынiмся там, дзе будзе цень i вада. Грузавiк вернецца i павязе цябе ў горад. Купiш там тое, што трэба, i на грузавiку прыедзеш назад. Не тупаць жа пеша ў такую спёку. I наогул аднаго цябе я не адпушчу - раптам арыштуюць, а заступiцца не будзе каму.
      Том падцiснуў губы i гучна цмокнуў. Бездапаможна развёў рукамi i ляпнуў сябе па бёдрах.
      - Та, - сказаў ён, - калi б ты падхапiў яе з аднаго боку, а я з другога, а астатнiя навалiлся б на яе ўсёй кучай ды яшчэ бабка скочыла б на яе зверху, тады мы, можа, i справiлiся б з ёю, перш чым яна ўлажыла б гэтай жалязякай, ну там двух цi трох з нас, не больш. Але ж табе, зразумела, не хочацца дзiрку ў галаве атрымаць, а мама, глянь, як кiпiць. Ого, на што здольны адзiн, але рашучы чалавек - цэлы натоўп раскiдае. Перамога за табой, ма. Толькi штучку гэтую кiнь, пакуль каго-небудзь не пакалечыла.
      Мацi са здзiўленнем глянула на жалезны рычаг у руцэ, пальцы яе ўздрыгнулi, i яна кiнула сваю зброю на зямлю. Том з падкрэсленай асцярогай падняў рычаг ад дамкрата i паклаў на ранейшае месца.
      - Ты, тата, выпусцi пару, ты, Эл, саджай усiх на грузавiк, знайдзi месца для прывалу, дапамажы i вяртайся сюды. А мы з прапаведнiкам знiмем паддон. Пабачым, як работа пойдзе, можа, яшчэ дацямна зганяем у Санта-Росу i дастанем там шатунны падшыпнiк. Магчыма, i ўдасца - яшчэ ж субота. Толькi давай не марудзь, каб нам паспець. Прынясi з грузавiка развадны ключ i пласкагубцы. Том прасунуў руку пад нiз машыны i памацаў замаслены паддон. - I яшчэ дай мне сюды бляшанку якую цi вядро - я масла спушчу. Яго трэба берагчы. - Эл прынёс вядро, Том падставiў яго пад машыну i пласкагубцамi аслабiў каўпачок. Пакуль ён адкручваў яго пальцамi, чорнае масла залiвала яму руку, а потым бясшумным струменем хлынула ў вядро. Да таго часу, як налiлася палова вядра, Эл паспеў ужо ўсiх пасадзiць на грузавiк. Запэцканы маслам Томаў твар вызiрнуў мiж двух колаў легкавой машыны. - Хутчэй вяртайся! - крыкнуў Том i пачаў адкручваць балты паддона. Грузавiк тым часам асцярожна пераехаў неглыбокi кювет i пайшоў па шашы. Балты Том адкручваў па чарзе толькi на адзiн абарот, каб не папсаваць пракладкi. Прапаведнiк апусцiўся каля колаў на каленi.
      - А мне што рабiць?
      - Пакуль што нiчога. Сцячэ масла, я выкручу балты, i ты паможаш мне апусцiць паддон. - Том зусiм запоўз пад машыну, аслабляючы балты развадным ключом i выкручваючы iх пальцамi. Бакавыя балты ён адкруцiў не да канца, каб паддон не звалiўся. - Зямля тут, пад машынай, яшчэ гарачая, - зазначыў Том i запытаўся: - Што гэта ты, Кейсi, апошнiя днi такi маўклiвы стаў? Чаму? Калi мы з табой першы раз стрэлiся, ты ледзь не кожныя паўгадзiны прамовы гаварыў. А за гэтыя два днi i дзесяцi слоў не вымавiў. Што з табой - занудзiўся?
      Кейсi ляжаў на жываце, зазiраючы пад машыну. Зарослы рэдкай шчэццю падбародак апiраўся на тыльны бок рукi. Капялюш ссунуўся на патылiцу, прыкрыўшы ззаду шыю.
      - Я на ўсё жыццё нагаварыўся, як быў прапаведнiкам, - сказаў ён.
      - Ну так, але ж часам ты слушна гаварыў.
      - Я ўвесь растрывожаны, - сказаў Кейсi. - Калi быў прапаведнiкам, я надта не задумваўся, а цяпер вось дайшло: здорава распуснiчаў я тады. А цяпер, раз я не буду больш прапаведаваць, мне трэба ажанiцца. Ведаеш, Томi, вельмi ўжо кроў зайграла.
      - У мяне таксама, - сказаў Том. - У той дзень, як я выйшаў з Макалестара, я проста дымiўся. Падчапiў нейкую дзеўку, шлюху. Што потым было, табе не скажу. Гэтага я нiкому сказаць не магу.
      Кейсi засмяяўся:
      - Што было потым, я ведаю. Неяк раз я адышоў у пустыню папасцiцца, а калi выйшаў, са мной тое самае было.
      - Чорт ведае што! - сказаў Том. - Грошай я не патрацiў нi цэнта, але дзеўцы той здорава дасталося. Вiдаць, падумала, я чокнуты. Трэба было, безумоўна, заплацiць. Толькi ў мяне за душой нiчога не было, акрамя пяцi зялёненькiх. Яна сказала, што грошай ёй не трэба. Ну, залазь сюды, трымай. Зараз я яго выслабаню. Ты адкруцi вось гэты болт, а я той, што з майго боку, тады пойдзе лёгка. Асцеражней з пракладкай. Цяпер увесь цалкам i выйдзе. Стары "додж" - усяго чатыры цылiндры. Ужо раз неяк такi разбiраў. Карэнныя падшыпнiкi вялiзныя, як мускатныя дынi. Ну апускай... мацней трымай. Прасунь руку, там пракладка задзёрлася... лягчэй. Ну вось! - Замаслены паддон ляжаў мiж iмi на зямлi, i ў карытцах яго яшчэ заставалася крыху масла. Том выняў з аднаго карытца кавалак бабiту. - Вось, - сказаў ён i пакруцiў абломак пальцамi. - Вал стаiць каленам угору. Там, ззаду, у машыне завадная ручка, вазьмi яе. Пакруцi, пакуль я не крыкну.
      Кейсi падняўся, знайшоў завадную ручку i прыладзiў да матора.
      - Ну, можна?
      - Давай крутнi... цiшэй... яшчэ трохi... яшчэ крышачку, ага, вось... Хопiць.
      Кейсi апусцiўся на каленi i зазiрнуў пад машыну. Том пабразгаў шатунным падшыпнiкам па каленчатым вале.
      - Так яно i ёсць.
      - А чаму, па-твойму, гэта здарылася? - пацiкавiўся Кейсi.
      - Чорт яго ведае. Драндулет гэты гадоў ужо трынаццаць па дарогах бегае. На спiдометры шэсцьдзесят тысяч мiль накручана. Значыць, на самай справе тысяч сто шэсцьдзесят - колькi разоў лiчбы назад пераводзiлi, аднаму богу вядома. Моцны перагрэў - можа, хто з маслам недагледзеў цi яго проста не хапiла. - Том выцягнуў шплiнты i захапiў ключом адзiн з балтоў, што трымалi падшыпнiк. Рэзка павярнуў ключ, i ён сарваўся з галоўкi балта. На тыльным баку рукi з'явiўся доўгi i глыбокi парэз. Том глянуў на ранку - з яе выступiла кроў i, змешваючыся з маслам, закапала ў паддон.
      - Дрэнь справа, - сказаў Кейсi. - Дай я буду адкручваць балты, а ты чым-небудзь рану завяжы.
      - А, дробязь! Яшчэ нiколi не бывала, каб я разок не паранiўся, калi з машынай важдаюся. Цяпер ужо больш няма чаго баяцца. - Том зноў прыладзiў ключ. - Шкада, тарцовага няма, - сказаў ён i, пастукваючы асновай далонi па дзяржаннi ключа, адзiн за адным аслабiў усе балты на падшыпнiку, выцягнуў iх i паклаў у паддон разам са шплiнтамi i балтамi ад паддона. Зняў шатун з поршнем i таксама паклаў у паддон. - Ну, дзякуй богу! - Том вылез з-пад машыны, абцёр руку аб мешкавiну i агледзеў рану. - Свiшча, сволач! - сказаў ён. - Зараз спынiм. - Ён памачыўся, згроб з зямлi жменю мокрага пяску i прыклаў да раны. Неўзабаве кроў спынiлася. - Лепшага сродку спынiць кроў няма, - сказаў Том.
      - Павуцiнне таксама памагае, - зазначыў Кейсi.
      - Правiльна, але павуцiння не заўсёды дастанеш, а мачу - калi заўгодна. Том сеў на падножку i пачаў разглядаць расплаўлены падшыпнiк. - Цяпер каб знайсцi дзе "додж" дваццаць пятага года. Знiмем з яго шатун з пракладкамi i, можа, наладзiм. А Эл, пэўна, заехаў чорт ведае куды.
      Цень ад рэкламнага шчыта выцягнуўся цяпер футаў на шэсцьдзесят. Ужо было далёка за поўдзень. Кейсi таксама сеў на падножку i паглядзеў на захад.
      - Хутка мы апынемся сярод высокiх гор, - прамовiў ён i змоўк. Потым паклiкаў:
      - Том!
      - Што?
      - Я, Том, увесь час прыглядаўся да машын - да тых, якiя мы абмiналi, i да тых, што ехалi паўз нас. Я лiчыў.
      - Што ты лiчыў?
      - Том, гэта ж такiя самыя сем'i, як ваша, цэлымi сотнямi на захад едуць. Я пiльна сачыў. На ўсход нiхто не едзе - усе, цэлымi сем'ямi, толькi на захад. Заўважыў?
      - Ну заўважыў.
      - Дык яны ж... быццам... быццам ад войска якога ўцякаюць. Як быццам уся краiна знялася з месца.
      - Яно так i ёсць, - пагадзiўся Том. - Уся чыста знялася. Мы таксама кiнулi свой дом.
      - Ну, а што будзе, калi... калi людзi гэтыя... i яны, i ўсе iншыя працы там не знойдуць, што тады?
      - Iдзi ты да д'ябла! - гаркнуў Том. - Адкуль мне ведаць, што будзе? Я адно толькi ведаю - ногi перастаўляць, спачатку адну наперад, потым другую. Гэтак i ў Макалестары рабiў чатыры гады запар - у камеру, з камеры, у сталоўку, са сталоўкi... Госпадзi, а як я спадзяваўся, што на волi ўсё будзе iначай! У турме стараўся нi пра што не думаць, каб мазгi не перакруцiлiся, i цяпер таксама нi пра што думаць не хачу. - Том павярнуўся да Кейсi. - Вось падшыпнiк расплавiўся. Мы гэтага не ведалi, i нам было спакойна. Цяпер мы ўбачылi паляцеў, што ж, адрамантуем. I, далiбог, гэтак трэба заўсёды рабiць. Я дарэмна хвалявацца не буду. Не хачу. Во, бачыш, кавалак жалеза i бабiт? Бачыш? Вось i ўвесь мой клопат, больш мяне нiчога на свеце не турбуе... Куды гэта, чорт, Эл правалiўся?
      Кейсi сказаў:
      - Не, Том, ты паслухай... Што за лiха! I словы нават патрэбныя на язык не iдуць...
      Том зняў засохлую гразь з рукi, кiнуў на зямлю. Па краях ранкi засталася брудная палоска. Том перавёў позiрк на прапаведнiка.
      - Ты, я бачу, настройваешся на прамову, - сказаў ён. - Што ж, давай. Люблю слухаць прамовы. У нас там наглядчык безупынна красамоўнiчаў. Нам шкоды нiякай, а яму ўцеха. Ну давай, выкладвай, што там у цябе.
      Адной рукой Кейсi пашчыкваў вузлаватыя пальцы другой.
      - Нешта творыцца ў краiне, народ заварушыўся. Людзi, як ты кажаш, перастаўляюць па чарзе ногi i не задумваюцца, куды iдуць, але дарога ў iх адна, ва ўсiх адна. Як прыслухаешся, чуеш нейкi рух, таемнае шастанне, шоргат i... i нейкi неспакой. Нешта творыцца ў краiне, i людзi, тыя, каго гэта тычыцца, нiчога яшчэ не ведаюць... пакуль што не ведаюць. Народ зрушыў з месца, кiруе на Захад... пакiдае за сабой пустыя фермы. Усё гэта немiнуча прывядзе да нечага такога, што пераменiць усю краiну.
      Том сказаў:
      - Я адно ведаю: перастаўляю па чарзе свае хадулi.
      - Так. Ну, а калi табе страчаецца загарадзь, ты i цераз яе палезеш?
      - Чаму ж не? Калi трэба, палезу.
      Кейсi ўздыхнуў:
      - Бадай, гэтак лепей. Я згодзен з табою. Але ж загарадзi бываюць розныя. I людзi розныя. Ну накшталт мяне: загарадзi яшчэ не паставiлi, а яны ўжо лезуць... iначай не могуць.
      - Цi не Эл гэта едзе? - ажывiўся Том.
      - Ага, вiдаць, Эл.
      Том падняўся на ногi, загарнуў шатун i абедзве часткi падшыпнiка ў кавалак мешкавiны.
      - Вазьму з сабой за ўзор, каб не памылiцца, - сказаў ён.
      Грузавiк спынiўся на краi шашы. Эл высунуўся з акенца.
      Том сказаў:
      - Дзе цябе чэрцi насiлi? Далёка заехалi?
      Эл уздыхнуў.
      - Зняў шатун?
      - Ага. - Том падаў яму скрутак. - Бабiт паляцеў.
      - Я тут нi пры чым, - сказаў Эл.
      - Ясна. Куды ты iх завёз?
      - О, у нас там такое! Бабка раптам зараўла, i Разашарна таксама, на яе гледзячы. Уткнула галаву пад падушку i плача. Бабка рот разявiла i вые, як сабака на месяц. Быццам дае яму прачуханца. Ага, вось бацька загадаў не адказвае, нiкога не пазнае. Толькi нешта балбоча i балбоча, быццам да дзеда звяртаецца.
      - Дзе ты iх пакiнуў?
      - Мы да лагера пад'ехалi. Там i цень ёсць, i вада водаправодная. За дзень стаянкi паўдаляра бяруць. Але ўсе так стамiлiся, проста з ног валiлiся, i мы вырашылi застацца там. Ма кажа: што зробiш - бабка зусiм нямоглая. Раскiнулi палатку Ўiлсана, наш брызент таксама нацягнулi. Бабка, думаю, зусiм з розуму выжыла.
      Том паглядзеў на сонца, якое ўжо прыкметна хiлiлася на захад.
      - Кейсi, -сказаў ён, - каму-небудзь аднаму трэба застацца пры машыне, а то з яе ўсё здзяруць. Ты як?
      - Добра, застануся.
      Эл узяў з сядзення папяровы мяшочак.
      - Во мама прыслала хлеба з мясам, i ў мяне яшчэ тут збан з вадой ёсць.
      - Яна нiкога не забудзе, - сказаў Кейсi.
      Том залез у кабiну да Эла.
      - Значыць, так, - сказаў ён. - Мы пастараемся як найхутчэй вярнуцца. Але загадзя не скажаш калi.
      - Я буду тут, - сказаў Кейсi.
      - Добра. Толькi не выступай тут сам перад сабой. Паехалi, Эл. - Грузавiк рушыў па шашы. Вечарэла. - Добры ён хлопец, - сказаў Том. - Увесь час усё думае, усё думае...
      - Што ж, каб ты быў прапаведнiкам, i табе б давялося. А наш бацька ўвесь ажно кiпiць ад злосцi - пяцьдзесят цэнтаў толькi за тое, каб машыну паставiць пад дрэва! Нiяк у толк узяць не можа. Сядзiць, лаецца. Хутка, кажа, паветрам у бочках пачнуць гандляваць. А мама яму: бабцы трэба паляжаць у цянi i каб вада была блiзка.
      Грузавiк з грукатам ехаў па шашы: цяпер, калi з яго знялi паклажу, усё ў iм ляскатала i бразгала - барты, абрэзаны кузаў. Ён iшоў хутка i лёгка. Эл даў скорасць трыццаць восем мiль у гадзiну, матор тарахцеў, праз шчылiны ў дне кабiны прабiваўся шызы дымок.
      - Збаў трохi, - сказаў Том. - Перапалiш усё чыста. А што ж гэта з бабкай?
      - Не ведаю. Памятаеш, апошнiя два днi яна дулася на ўсiх, нi з кiм слова не прамовiла? А цяпер крычыць, усё балбоча нешта, усё роўна як да дзеда звяртаецца. Гэта яна на яго крычыць. Хоць вушы затыкай. Быццам ён на самай справе сядзiць перад ёю i ўхмыляецца, як калiсьцi, - пачухваецца i ўхмыляецца. Яна нiбы бачыць: вось ён сядзiць. Быццам дае яму прачуханца. Ага, вось бацька загадаў перадаць табе на ўсякi выпадак дваццаць даляраў. Не ведаю, колькi спатрэбiцца. Раней ты калi бачыў, каб ма так накiнулася на яго, як сёння?
      - Нешта не прыпомню. Што i казаць, добры я выбраў час выходзiць з турмы. Вярнуўся, думаў, дамоў, пашвэндаюся на волi, спаць позна буду, есцi колькi ўлезе. Гуляць буду, на вечарынках скакаць, за спаднiцамi бегаць. А выйшла так, што на гэта i хвiлiнкi вольнай няма.
      Эл сказаў:
      - Я i забыўся. Ма шмат чаго загадала табе перадаць: каб ты не пiў, у спрэчкi не ўвязваўся, бiцца нi з кiм не лез. Баiцца, каб цябе ў турму зноў не запраторылi.
      - Ёй i без мяне клопатаў хапае, я падбаўляць не буду, - сказаў Том.
      - Ну, куфлi два ўсё-такi вып'ем? Жах, як пiва захацелася.
      - Не варта, - сказаў Том. - Калi бацька даведаецца, што мы патрацiлiся на пiва, пер'е з нас паляцiць.
      - Але паслухай, Том. У мяне свае шэсць даляраў ёсць. Вып'ем i пойдзем да дзяўчат. Нiхто пра гэтыя грошы не ведае. Эх, i пагулялi б мы з табой!
      - А ты сваю касу прыберажы, - сказаў Том. - Вось прыедзем на ўзбярэжжа, мы з табой такога жару зададзiм! Можа, калi ўжо працаваць будзем... - Ён глянуў на Эла. - А я i не ведаў, што ты да дзяўчат ходзiш. Думаў, ты проста так, на словах.