РАЗДЗЕЛ ЧАТЫРНАЦЦАТЫ
      Заходнюю тэрыторыю апанаваў неспакой - наблiжаюцца перамены. Заходнiя штаты затрывожылiся, як конi перад навальнiцай. Буйныя ўласнiкi занепакоiлiся, чуюць: будуць перамены, толькi не ведаюць - якiя. Буйныя ўласнiкi б'юць па непасрэднай пагрозе: па пашыраным складзе ўрада, па ўсё мацнейшым адзiнстве рабочага руху; б'юць па новых падатках, па новых эканамiчных планах - не разумеюць, што ўсё гэта вынiкi, а не прычыны. Вынiкi, а не прычыны. Не прычыны, а вынiкi. А прычыны караняцца глыбока, хоць яны i зусiм простыя. Прычыны - гэта фiзiчны голад, памножаны ў мiльён разоў; гэта духоўны голад iмкненне да шчасця, да пачуцця ўпэўненасцi ў заўтрашнiм днi, памножанае ў мiльён разоў; гэта iмкненне мускулаў i мозгу да росту, да працы, да творчасцi, памножанае ў мiльён разоў. Канчатковая, ясная функцыя чалавека - працаваць сваiмi мускуламi, ствараць сваiм мозгам, i не толькi на карысць аднаму сабе гэта i ёсць чалавек. Пабудаваць сцяну, пабудаваць дом, пабудаваць плацiну, укласцi часцiнку свайго чалавечага "я" ў гэту сцяну, у гэты дом, у гэту плацiну i ўзяць i сабе што-небудзь ад iх - ад гэтай сцяны, ад гэтага дома, ад гэтай плацiны; умацаваць мускулы цяжкай працай, прылучыцца да яснасцi лiнiй i форм сваiх здзейсненых задум. Бо чалавек - адзiнае стварэнне ва ўсiм арганiчным i неарганiчным жыццi прыроды, адзiны аб'ект у сусвеце, якi перасягае створанае iм, узнiмаецца па прыступках сваiх задум, вырываецца наперад, пакiдаючы ззаду ўжо дасягнутае. I вось што трэба сказаць пра чалавека: калi тэорыi мяняюцца цi рушацца, калi фiласофскiя школы i вучэннi, вузкiя завулкi думкi - нацыянальныя, рэлiгiйныя, эканамiчныя - узнiкаюць, а потым рассыпаюцца прахам, чалавек, хоць i спатыкаючыся, атрымлiваючы жорсткiя ўдары, памыляючыся, iдзе наперад i нечага дасягае. Зрабiўшы крок наперад, ён можа адступiць, але толькi на паўкроку i нiколi не зробiць поўнага кроку назад. Вось што можна сказаць, i гэта трэба добра разумець. Гэта трэба разумець, калi з чорных самалётаў падаюць бомбы на людныя рынкi, калi палонных забiваюць, як свiней, калi скалечаныя целы сплываюць крывёю ў гразi i пыле. I вось яшчэ што: калi спынiцца, калi б памерла вострае да болю жаданне iсцi наперад, што б там нi было, бомбы не падалi б, глоткi не рэзалi б. Пакуль будуць жывыя ўладальнiкi бомбаў, гэты смертаносны груз будзе падаць на моцных духам, i бойся таго часу, калi дух гэты памрэ; пакуль жывуць буйныя ўласнiкi, удары будуць сыпацца на тых, хто робiць крок наперад - бойся таго часу, калi памрэ iмкненне iсцi наперад. Бойся таго часу, калi чалавечае "я" не будзе гатова iсцi на пакуты i смерць за iдэю, бо гатоўнасць гэтая - асновы чалавечага "я", адзiнае, што робiць чалавека чалавекам.
      Заходнiя штаты апанаваў неспакой - блiзяцца нейкiя перамены. Тэхас i Аклахома, Канзас i Арканзас, Нью-Мексiка, Арызона, Калiфорнiя... Вось адна сям'я пакiдае свой участак. Некалi бацька ўзяў пазыку ў банку, i цяпер банк наважыў авалодаць яго зямлёй. Зямельная кампанiя, гэта значыць банк, якi валодае зямлёй, хоча, каб на гэтай зямлi працавалi трактары, а не людзi. А хiба трактар - дрэнна? Хiба ў сiле, якая праразае доўгiя барозны ў зямлi, ёсць што-небудзь нядобрае? Калi б гэты трактар належаў нам, тады было б добра - не мне, а нам. Калi б нашы трактары праводзiлi доўгiя барозны па нашай зямлi, тады было б добра. Не па маёй зямлi, а па нашай. Мы любiлi б гэты трактар, як любiлi гэту зямлю, калi яна была наша. Але трактар робiць адразу дзве справы: узорвае зямлю i выворвае з яе нас. Памiж трактарам i танкам рознiцы мала. I той, i другi гоняць перад сабой людзей, апанаваных страхам i роспаччу. Тут ёсць над чым задумацца.
      З зямлi сагналi аднаго чалавека, адну сям'ю - вось яго ржавая машына паўзе па шашы на Захад. Я страцiў зямлю, маёй зямлёй авалодаў трактар. Я адзiн i не ведаю, што рабiць. Адна сям'я спыняецца на начлег каля прыдарожнай канавы, ставiць палатку; да яе пад'язджае яшчэ адна сям'я i таксама ставiць палатку. Двое мужчын прысаджваюцца на кукiшкi, а жанчыны з дзецьмi стаяць каля iх i слухаюць. Гэта i ёсць завязка, разумееце, вы - тыя, хто ненавiдзiць перамены i баiцца рэвалюцыi? Раз'яднайце гэтых двух мужчын, пасейце ў iх сэрцах нянавiсць, боязь адзiн аднаго, недавер адзiн да аднаго. Бо гэта зачатак таго, што наганяе на вас страх. Зародак. Таму што ў выказванне: "Я страцiў зямлю" ўносiцца папраўка: "Мы страцiлi нашу зямлю". Вось дзе тоiцца небяспека для вас, бо два чалавекi ўжо не такiя адзiнокiя i разгубленыя, як адзiн. А з гэтага "мы" ўзнiкае нешта яшчэ больш небяспечнае: "У мяне ёсць крыху ежы" плюс "У мяне зусiм нiчога няма". I калi ў суме атрымлiваецца: "У нас ёсць крыху ежы", значыць, усё ўвайшло ў сваю каляiну i рух набыў накiраванасць. Цяпер засталося зрабiць нескладанае памнажэнне, i зямля гэтая, гэты трактар - нашы. Двое мужчын сядзяць на кукiшках у дрэнажнай канаве, маленькае вогнiшча, у кацялку варыцца мяса, маўклiвыя жанчыны з застылым позiркам, ззаду - дзецi прагна ўслухоўваюцца ў незразумелую гутарку. Наблiжаецца ноч. У малога прастуда. Вось, вазьмiце коўдру. Яна шарсцяная - яшчэ ад мацi засталася. Вазьмiце, накрыйце дзiця. Вось што iм трэба бамбiць. Бо тут пачынаецца пераход ад "я" да "мы".
      Калi б вам, тым, хто залодае ўсiм, што патрэбна людзям, удалося зразумець гэта, вы змаглi б утрымацца на паверхнi. Калi б вам удалося аддзялiць прычыны ад вынiкаў, зразумець, што Пэйн, Маркс, Джэферсан, Ленiн былi вынiкам, а не прычынай, вы ўцалелi б. Але дзе вам зразумець: уласнiцтва, як марозам, скоўвае ваша "я" i назаўсёды адгароджвае яго ад "мы".
      Заходнiя штаты ў трывозе - наблiжаюцца перамены. Патрэба нараджае iдэю, iдэя - дзеянне. Паўмiльёна людзей рухаюцца па дарогах; яшчэ адзiн мiльён, больш упартых, таксама гатовы ў любую хвiлiну зняцца з месца; дзесяць мiльёнаў яшчэ толькi пачынаюць нервавацца.
      А трактары праводзяць баразну за баразной па абязлюдзелай зямлi.
      РАЗДЗЕЛ ПЯТНАЦЦАТЫ
      Уздоўж шашы No 66 стаяць прыдарожныя бары: "Дом Эла i Сузi", "Снеданне ў Карла", "Джо i Мiнi", "Закусачная Ўiла". Халупкi з лямцавай пракладкай мiж дошак. Дзве бензiнавыя калонкi каля ўвахода, дзверы з драцяной сеткай, доўгая стойка, высокiя табурэты, рэйка для ног. Каля дзвярэй тры гульнёвыя аўтаматы, праз шкло вiдаць, якое багацце ў пяцiцэнтавых манетах можна выйграць за тры жэтоны. А побач з iмi патэфон, якi iграе за пяцiцэнтавiк, i наваленыя горкай, як блiны, пласцiнкi, гатовыя ў любы момант слiзгануць на дыск, i тады загучыць танцавальная музыка - факстроты "Цi-пi-цi-пi-цiн", "Дзякуй за памяць", шлягеры Бiнга Кросбi, джаз Бенi Гудмэна. На адным канцы стойкi пад шкляным каўпаком дражэ ад кашлю, серна-кафеiнавыя таблеткi пад назвай "Бяссонныя", "Не драмаць"; цукеркi, цыгарэты, лёзы для брытваў, аспiрын, белыя шарыкi "Брома-Сельтэр" i "Алька-Сельтэр" для шыпучкi. На сценах плакаты: купальшчыцы - пышнагрудыя, вузкабёдрыя бландзiнкi з васковымi тварамi, у белых купальнiках, з бутэлькай кока-колы ў руках, усмiхаюцца: вось што абяцае вам кока-кола. Стойка доўгая, на ёй сальнiцы, перачнiцы, гарчычнiцы i папяровыя сурвэткi. За стойкай пiўныя краны, а каля самай сцяны блiскучыя, ахутаныя парай кававаркi з зашклёнымi акенцамi, якiя паказваюць узровень вады. Тарты пад драцянымi накрыўкамi, апельсiны пiрамiдамi па чатыры штукi. Невысокiя слупкi кардонак з крэкерамi i кукурузнымi шматкамi - раскладзены ўзорам.
      Надпiсы на картках меню з вялiкiмi блiскучымi лiтарамi са слюды: "Такiя пiрагi пякла твая мама". "Крэдыт вядзе да сваркi, лепш застанемся сябрамi". "Дамам можна курыць, толькi акуркi глядзiце, куды кладзяце". "Абедайце ў нас, шкадуйце сваю жоначку".
      На другiм канцы стойкi - сталовы посуд, бляхi з запечаным мясам, бульбай, тушаным мясам, смажанай ялавiчынай, шэрай бужанiнай - засталося толькi скрылiкамi нарэзаць.
      Мiнi, цi Сузi, цi Мэй старыцца за стойкай - валасы завiтыя, на спацелым твары пудра i румяны. Бярэ заказы, размаўляе з клiентам цiха, мякка, повару заказы паўтарае скрыпучым, як у паўлiна, голасам. Выцiрае стойку анучай кругамi, начышчае вялiкiя блiскучыя кававаркi. Повару - Джо, цi Карлу, цi Элу - горача ў белым кiцелi i фартуху: на белым iлбе пад белым каўпаком пацеркi поту; ён пахмурны, гаворыць мала, мяльком паглядае на новых наведнiкаў. Нацiрае патэльню, шлёпае на яе катлету ў цесце. Цiха паўтарае за Мэй заказы, скрабе патэльню, працiрае джутавай анучкай. Пануры, маўклiвы.
      Мэй ажыццяўляе сувязь з наведнiкамi, усмiхаецца iм, а сама ледзь стрымлiвае раздражненне; усмiхаецца, а вочы глядзяць мiма, калi госць не вадзiцель грузавiка. Шафёры - касцяк усяго. Там, дзе спыняюцца шафёры, там клiенты. Iх не абдурыш, яны разбiраюцца, што да чаго. Шафёры - гэта заказы. Яшчэ ого як разбiраюцца! Паспрабуйце падаць iм спiтую каву, i больш нагi iхняй у вас не будзе. А абслужыце як след, яны зноў наведаюцца. Вадзiцеляў грузавiкоў Мэй сустракае шырокай усмешкай. Крыху выгнуўшы стан, папраўляе на патылiцы валасы, i ўслед за рукамi крыху падымаюцца пад сукенкай угору i грудзi; ветла вiтае гасцей, быццам абяцаючы вясёлае баўленне часу, вясёлую гутарку, вясёлыя досцiпы. Эл нiколi нi з кiм з наведнiкаў не загаворвае. Не кантактуе з iмi. Бывае, адкажа ўсмешкай на анекдот, а смяяцца, не, не смяецца. Часам гляне на Мэй, пачуўшы гуллiвыя ноткi ў яе голасе, i зноў скрабе патэльню лапаткай, перакладзе застылы тлушч у латочак каля плiты. Ён прыцiскае лапаткай катлету, яна шыпiць. Кладзе на патэльню разрэзаную напалам булачку, падаграе, падсмажвае. Зграбае з патэльнi колцы цыбулi, кладзе на фарш, прыцiскае лапаткай, накрывае паловай булачкi, другую палову змазвае растопленым маслам i вострай прыправай. Прытрымлiваючы пакладзеную на катлету паўбулачкi, падчэплiвае лапаткай тонкую катлетку, пераварочвае яе, накрывае другой паловай i скiдае на маленькую талерку. Туды ж кладзе чвэртку марынаванага агурка i дзве чорныя маслiны. Пускае талерку па стойцы, як кiдальнае кальцо. Тады зноў скрабе патэльню i панура пазiрае на жароўню з тушаным мясам.
      Легкавыя машыны iмклiва праносяцца па шашы No 66. Нумарныя знакi з Масачусетса, з Тэнесi, Род-Айленда, з Нью-Ёрка, Верманта, Агаё. Кiруюць на захад. Шыкоўныя машыны, хуткасць - шэсцьдзесят пяць мiль у гадзiну.
      Вунь "корд" iдзе. Труна на колах.
      Але ж, глянь, якi ход! Бачыш "ласаль"? Мне б такую. Я не з ганарлiвых. Узяў бы i "ласаль".
      Калi ты ўжо так разышоўся, дык чаму б не "кадзiлак"? Ён трохi большы i хутчэйшы.
      А сабе я выбраў бы "зефiр". Не такi ўжо i шык, затое клас, хуткасць! Мне дай "зефiр".
      I ўсё ж, сэр, можаце смяяцца, толькi я стаю за "б'юiк-п'юiк". Даволi добрая машына.
      Дык яна ж, халера, цаной, як "зефiр", а цягне слабавата.
      Ну i няхай. Мне ад гэтага Генры Форда нiчога не трэба. Не люблю я Форда. Нiколi не любiў. У мяне брат працаваў у яго на заводзе. Ты б толькi паслухаў, што ён расказваў.
      I ўсё-такi "зефiр" - сiла!
      На шашы вялiкiя легкавыя аўтамашыны. Стомлена-пяшчотныя, разамлелыя ад гарачынi дамы, вакол iх, як вакол цэнтра прыцяжэння, круцiцца безлiч аб'ектаў: крэмы, ласьёны, бутэлечкi з фарбамi - чорнай, ружовай, чырвонай, белай, зялёнай, сярэбранай, з iх дапамогай мяняецца колер валасоў, вачэй, губ, пазногцяў, броваў, веек, павек. Рознае семя, алеi, пiлюлi - каб добра працаваў страўнiк. Сумка з бутэлечкамi, спрынцоўкамi, таблеткамi, прысыпкамi, растворамi, мазямi - каб унiкнуць усякай рызыкi пры iнтымных зносiнах, зняць пахi, засцерагчыся ад нежаданых вынiкаў. А яшчэ адзенне... Адна марока!
      Маршчынкi стомы вакол вачэй, складкi раздражнення па кутках рота, грузныя грудзi ў цесных ячэйках бюстгальтараў, тугiя жываты i клубы пад гумавымi гарсэтамi. Цяжка ловяць спякотнае паветра раты, у пахмурных вачах нялюбасць да сонца, ветру, да зямлi, агiда да ежы, злосць на знямогу, нянавiсць да самога часу, якi рэдка калi маладзiць, а старыць - заўсёды.
      Побач з жанчынамi кароткiя пузатыя мужчыны ў светлых касцюмах i панамах чысценькiя ружовыя мужчыны з неспакойнымi, разгубленымi вачамi, поўнымi трывогi. Iм неспакойна таму, што не працуюць прывычныя формулы: яны прагнуць бяспекi, але адчуваюць, што яна знiкае з твару зямлi. На лацканах пiнжакоў у iх значкi розных суполак i клубаў - тых месцаў, куды можна пайсцi i ў натоўпе такiх жа занепакоеных чалавечкаў пераканаць сябе, што камерцыя - занятак высакародны, а не асвячонае рытуалам зладзейства; што яны шчодрыя i дабрачынныя, часта нават сабе ў шкоду, насуперак прынцыпам камерцыi; што жыццё ў iх паўнацэннае, а не ўбогая i стомная руцiна; i што блiзкi ўжо той час, калi нiчога iм не будзе страшна.
      Гэта сямейная пара таксама едзе ў Калiфорнiю; там, у холе галiвудскага гатэля "Беверлi Ўiлтмар" яны з зайздрасцю будуць глядзець на людзей, будуць пазiраць на горы - вы разумееце, на горы! - i на высокiя дрэвы, ён з ранейшым неспакоем у вачах, а яна - з апаскай, каб сонца не апалiла скуру. Будуць пазiраць на Цiхi акiян, i стаўлю сто тысяч супраць нiчога, што ён скажа: "Я думаў, ён большы". А яна будзе кiдаць зайздрослiвыя позiркi на круглявыя маладыя дзявочыя целы на пляжы. Яны едуць у Калiфорнiю толькi дзеля таго, каб потым, вярнуўшыся дамоў, сказаць: "Такая вось i такая сядзела ў Тракадэра побач з намi, за суседнiм столiкам. Ну i страшыдла! Але апранаецца з густам". А ён скажа: "Я там гутарыў з салiднымi дзелавымi людзьмi. Яны лiчаць, што пакуль мы не збавiмся ад гэтага тыпа ў Белым доме, дабра не чакай". I яшчэ: "Ад аднаго дасведчанага чалавека я чуў, што ў яе сiфiлiс. Яна здымалася ў фiльмах братоў Уорнераў. Кажуць, спала з кiм папала, абы ролю атрымаць. Што ж, знайшла, чаго шукала". Але ўстрывожаныя вочы ўсё роўна не ведаюць спакою, надзьмутыя губы не ведаюць радасцi. Вялiкая легкавая машына iмчыцца з хуткасцю шэсцьдзесят мiль у гадзiну.
      Я выпiла б чаго-небудзь халодненькага.
      Вунь наперадзе нешта вiднеецца. Спынiцца?
      Думаеш, у iх чыста?
      Не брудней, чым дзе ў iншым месцы ў гэтым богам забытым краi.
      Ну, бутэльку содавай, я думаю, можна.
      Вялiкая машына скрыгоча тармазамi i спыняецца. Неспакойны таўстун дапамагае жонцы вылезцi з кабiны.
      Калi яны ўваходзяць, Мэй глядзiць спярша на iх, потым паўз iх. Эл на iмгненне адрывае вочы ад плiты. Мэй ведае, што будзе далей. Яны вып'юць бутэльку содавай за пяць цэнтаў i бурчлiва паскардзяцца, што вада цеплаватая. Жанчына скамечыць шэсць папяровых сурвэтак i кiне на падлогу. Мужчына папярхнецца i звалiць вiну на Мэй. Жанчына пачне прынюхвацца, быццам пачула пах тухлага мяса, а пасля яны пойдуць i да канца сваiх дзён будуць усiм гаварыць, што народ на Захадзе няветлы. А Мэй, зноў застаўшыся адна з Элам, падбярэ iм адпаведнае слоўца - абзаве iх задрыпамi.
      Вадзiцелi грузавiкоў - гэта людзi!
      - Вось едзе вялiкi грузавы фургон. Добра было б, каб яны тут спынiлiся адаб'юць пах гэтых смярдзючак. Калi я працавала ў вялiкiм гатэлi ў Альбукерку - як яны кралi, Эл! Бралi ўсё, што дрэнна ляжыць. I чым больш шыкоўныя ў iх машыны, тым яны болей крадуць - ручнiкi, сталовае срэбра, мыльнiцы. Проста розуму не дабяру - навошта.
      А Эл змрочна:
      - А як, па-твойму, адкуль у iх такiя машыны i гэтулькi дабра? Што, можа, нарадзiлiся з усiм гэтым? А ў цябе нiколi нiчога не будзе.
      Вялiкi грузавiк, шафёр i зменны.
      - Можа, спынiмся тут, кавы вып'ем. Забягалаўку гэту я ведаю.
      - А як у нас з графiкам?
      - Iдзём з апярэджаннем.
      - Тады пад'язджай. Тут ёсць баявая кабылка з перчыкам. I кава добрая.
      Машына спыняецца. Двое шафёраў у брыджах колеру хакi, у высокiх шнураваных чаравiках, кароткiх куртках i вайсковых фуражках з блiскучымi брылямi. Дзверы з сеткай - бразь!
      - Здарова, Мэй!
      - Няўжо гэта ты, Вялiкi Бiл Пацук? Даўно перавялi зноў на гэты маршрут?
      - Тыдзень таму.
      Яго напарнiк кiдае пяцiцэнтавiк у адтулiну прайгравальнiка, глядзiць, як выслiзгвае пласцiнка i кладзецца на дыск. Голас Бiнга Кросбi - чыстае золата. "Зноў залацiцца пляж, i хвалi плешчуць глуха... Ты - у скронях боль, але не скруха..." А Вялiкi Бiл напявае на вушка Мэй: "Ты ў скрынях соль, але не шлюха..."
      Мэй смяецца.
      - А хто гэта з табой, Бiл? Ён першы раз на гэтым маршруце?
      Напарнiк Бiла апускае пяць цэнтаў у аўтамат, выйграе чатыры жэтоны i зноў кiдае iх у шчылiну. Падыходзiць да стойкi.
      - Што ж вам падаць? - пытаецца Мэй.
      - Ну, па кубку кавы. А тарты якiя?
      - З бананавым крэмам, з ананасным крэмам, шакаладны, ну i яблычны.
      - Давай яблычны... Чакай... а вунь той, вялiкi i пышны, з чым?
      Мэй падымае торт, нюхае.
      - Бананавы.
      - Адрэж кавалак, ды не шкадуй.
      Шафёр, што каля аўтамата, кажа:
      - Рэж два.
      - Наце вам два. Што-небудзь такое новенькае чуў, Бiл?
      - Ага, вось паслухай.
      - Ты пры даме не вельмi...
      - Ды тут нiчога такога. Вучань спазнiўся ў школу. Настаўнiца пытаецца: "Чаму спазнiўся?" Хлопчык адказвае: "Я вадзiў цялушку да быка". Настаўнiца кажа: "Няўжо твой бацька сам не мог справiцца?" А малы ёй: "Вядома ж, мог, толькi дзе яму цягацца з быком".
      Мэй вiшчыць ад смеху, ледзь не хрыпне. Эл акуратна рэжа цыбулю, узнiмае на iх позiрк, усмiхаецца i зноў апускае вочы. Вадзiцелi грузавiкоў - гэта людзi! Кожны з iх пакiне Мэй па чвэрцi даляра. Пятнаццаць цэнтаў за торт i каву i дзесяць - "чаявыя". I не чапляюцца да яе.
      Сядзяць на высокiх табурэтах, п'юць каву, з кубкаў вытыркаюцца лыжачкi. Гутараць пра свае справы. Эл скрабе патэльню, слухае, але заўваг не робiць нiякiх. Бiнг Кросбi раптам змаўкае. Дыск апускаецца, i пласцiнка зноў займае сваё месца сярод iншых пласцiнак. Лiловае святло гасне. Пяцiцэнтавiк, што прывёў увесь гэты механiзм у дзеянне, прымусiў Кросбi спяваць, а аркестр яму акампанаваць, саслiзгвае з кантактаў i падае ў манетнiк. Манета гэтая, у адрозненне ад мноства iншых, сапраўды папрацавала, вымусiла аўтамат падпарадкавацца сабе.
      З клапана кававаркi выбiваецца пара. Кампрэсар халадзiльнiка пачынае цiха гусцi, потым сцiхае. Электрычны вентылятар у куце паволi паварочваецца з боку ў бок, абвяваючы пакой цёплым ветрыкам. Па шашы No 66 з шумам праносяцца аўтамашыны.
      - У нас незадоўга перад вамi машына з Масачусетса спынялася, - сказала Мэй.
      Вялiкi Бiл абхапiў кубак зверху далонню так, што лыжачка тырчыць у яго памiж вялiкiм i ўказальным пальцамi. Ён шумна ўцягнуў у рот каву разам з паветрам, каб астудзiць яе.
      - Паездзiла б ты цяпер па шэсцьдзесят шостай. Машыны з усёй краiны. Усе на Захад iдуць. Раней нiколi гэтулькi машын не бачыў. Сярод iх такiя трапляюцца прыгажунi!
      - Сёння ранiцай мы бачылi аварыю, - сказаў яго зменны. - Вялiкая машына "кадзiлак", зроблены, вiдаць, па спецыяльным заказе, прыгожы такi. Нiзкая пасадка, крэмавы колер. На грузавiк наляцеў. Радыятар умяла проста ў вадзiцеля. Гнаў пад дзевяноста мiль. Рулявой калонкай наскрозь прапарола, курчыўся, як жаба на круку. Была шык, а не машына, адна любата. А цяпер што хоць задарма бяры. Адзiн ехаў, без нiкога.
      Эл падымае вочы ад плiты:
      - А з грузавiком што?
      - Божа мой, якi там грузавiк! Проста машына з адрэзаным верхам, набiтая ўсялякiм кухонным начыннем - плiта, рондалi, а яшчэ матрацы, дзецi, куры. Ну ведаеце ж - на Захад едуць. "Кадзiлак" прамчаўся паўз нас з хуткасцю мо дзевяноста мiль, - абагнуў на двух колах, а насустрач машына. Ён - убок, а тут грузавiчок гэты. Урэзаўся ў яго на ўсiм хаду. Вадзiцель п'яны быў, цi што. Коўдры, куры, дзецi - усё ўзляцела ў паветра. Аднаго малога забiла, проста раздушыла. Жудаснае вiдовiшча. Мы пад'ехалi. Чалавек, што вёў грузавiк, стаiць як укапаны, пазiрае на сынка мёртвага. Нi слова з яго не выцягнулi. Маўчыць, як знямеў. Мноства людзей на шашы - цэлымi сем'ямi на Захад едуць. I з кожным днём iх усё больш i больш. Адкуль яны толькi бяруцца?
      - Лепш спытайцеся - куды едуць? - сказала Мэй. - Бывае, заязджаюць да нас па бензiн i, акрамя яго, нiчога не купляюць. Кажуць, яны на руку не чыстыя. Але ў нас нiдзе нiчога лiшняга не валяецца. Нас не абкрадалi.
      Жуючы на поўны рот торт, Вялiкi Бiл глянуў праз зацягнутае сеткай акно на шашу.
      - Ну вось, прывязвай сваё дабро мацней. Здаецца, едуць сюды.
      З шашы стомлена збочыў "нэш" выпуску 1926 года. Задняе сядзенне ў яго было высока завалена мяхамi, рондалямi i патэльнямi, а на самым версе, амаль упiраючыся макаўкамi ў дах, сядзелi два хлопчыкi. На даху ляжалi прывязаныя да яго матрац i палатка, слупкi ад яе былi прымацаваны да падножкi. Машына пад'ехала да бензiнавых помпаў i спынiлася. З кабiны вылез цёмнавалосы чалавек з вострым скуластым i насатым тварам. Абодва малыя ссунулiся з паклажы на зямлю.
      Мэй абагнула стойку i стала ў дзвярах. На чалавеку былi шэрыя шарсцяныя штаны i сiняя кашуля, пацямнелая ад поту на спiне i пад пахамi. На хлопчыках камбiнезоны на голае цела, патрапаныя, залатаныя. Валасы ў малых былi светлыя, стрыжаныя "пад вожык" i тырчалi, як шчацiна. Твары ў брудных плямах. Дзецi адразу пабеглi да лужыны пад водаправодным шлангам i засунулi пальцы босых ног у гразь.
      Чалавек запытаўся:
      - У вас можна вады ўзяць, мэм?
      Цень нездавальнення мiльгануў на твары Мэй.
      - Пэўна ж, налiвайце, - адказала яна i цiха кiнула цераз плячо: - Я пасачу за шлангам. - Яна глядзела, як чалавек няспешна адкручваў каўпачок радыятара i ўсунуў у адтулiну наканечнiк шланга.
      Бялявая жанчына, што сядзела ў кабiне, сказала:
      - Спытайся, можа, тут дадуць.
      Чалавек выняў шланг з радыятара i прыкруцiў каўпачок. Хлопчыкi ўзялi з рук бацькi шланг, павярнулi яго наканечнiкам угору i пачалi прагна пiць. Чалавек зняў з галавы цёмны запэцканы капялюш, падышоў да драцяных дзвярэй бара i стаў перад iмi з нейкiм дзiўным, прынiжаным выглядам.
      - Цi не прадасце нам буханку хлеба, мэм?
      Мэй адказала:
      - Тут не бакалейная крама. Хлеб у нас iдзе на сандвiчы.
      - Ведаю, мэм. - У яго прынiжанасцi адчувалася ўпартасць. - Нам трэба хлеб, а да крамаў, кажуць, ехаць яшчэ i ехаць.
      - Прадасi, i сама без нiчога застанешся. - У голасе Мэй прагучала нотка нерашучасцi.
      - Мы галодныя, - сказаў чалавек.
      - Дык чаму ж не купiце сандвiчаў з катлетамi?
      - Мы б радыя купiць гамбургеры, мэм. Ды не можам. Нам трэба абысцiся дзесяццю цэнтамi на ўсiх. - I, сумеўшыся, чалавек дадаў: - Грошы зусiм канчаюцца.
      Мэй сказала:
      - За дзесяць цэнтаў буханкi хлеба не купiш. У нас толькi па пятнаццаць.
      Ззаду буркнуў Эл:
      - Госпадзi, Мэй, дай iм хлеба.
      - Да прывозу самiм можа не хапiць.
      - I няхай не хопiць, чорт з iм, - сказаў Эл i пахмурна глянуў на бульбяную салату, якую ён перамешваў.
      Мэй пацiснула круглявымi плячамi i азiрнулася на шафёраў, нiбы кажучы: бачыце, як бывае.
      Яна адчынiла дзверы, i чалавек увайшоў, уносячы з сабой пах поту. Следам за iм у бар шмыгнулi хлапчукi i адразу пайшлi да прылаўка з цукеркамi утаропiлiся на iх, але ў вачах у iх не загарэлася нi прага, нi надзея, нi нават жаданне iх пакаштаваць, а было толькi здзiўленне, што ёсць такiя рэчы на свеце. Хлопчыкi былi аднаго росту i на адзiн твар. Адзiн з iх стаяў, паскрэбваючы пальцамi нагi брудную шчыкалатку. Другi раптам нешта шапнуў яму на вуха, i абое ўсунулi рукi ў кiшэнi, i тонкую сiнюю тканiну iх камбiнезонаў адтапырылi сцiснутыя ў кулакi далонi.
      Мэй высунула шуфляду i выняла адтуль буханку хлеба ў васкаванай паперы.
      - Вось за пятнаццаць цэнтаў.
      Чалавек зноў надзеў капялюш i сказаў усё гэтак жа прынiжана:
      - А цi нельга... Можа, вы адрэжаце на дзесяць цэнтаў?
      Эл сярдзiта рыкнуў:
      - Госпадзi, Мэй! Аддай iм усю.
      Чалавек павярнуўся да Эла:
      - Не, нам трэба толькi на дзесяць цэнтаў. Даводзiцца ўсё дакладна разлiчваць, мiстэр, iнакш не дабяромся да Калiфорнii.
      Мэй пакорлiва прамовiла:
      - Бярыце ўсю за дзесяць цэнтаў.
      - Гэта ж як рабаваць вас, мэм.
      - Бярыце. Раз Эл сказаў, бярыце. - Яна пусцiла па стойцы загорнуты ў васкаваную паперу хлеб. Чалавек дастаў з задняй кiшэнi скураны капшук, развязаў шнуркi i раскрыў яго. Капшук быў туга набiты сярэбранымi манетамi i залапанымi грашовымi паперкамi.
      - Вам, вiдаць, дзiўна, што я так скуплюся, - выбачлiвым тонам сказаў ён. Але наперадзе ў нас яшчэ тысяча мiль дарогi, i невядома, цi дабяромся яшчэ. Ён пакорпаўся ўказальным пальцам у капшуку, намацаў дзесяцiцэнтавую манету i выцягнуў яе. Калi паклаў на стойку, убачыў, што выпадкова прыхапiў яшчэ адзiн цэнт. Ён хацеў ужо схаваць яго назад у капшук, але раптам позiрк яго ўпаў на хлопчыкаў, што застылi перад прылаўкам з цукеркамi. Ён паволi падышоў да iх, паказаў пальцам на доўгiя палачкi ледзянцоў пад шклом у паласатых абгортках. Гэтыя - цэнт за штуку, мэм?
      Мэй нахiлiлася i глянула пад шкло.
      - Якiя?
      - Вось гэтыя, паласатыя.
      Малыя паднялi на яе вочы i перасталi дыхаць - замерлi, крыху раскрыўшы раты i напружыўшы паўголыя цельцы.
      - Гэтыя? Не. Яны на цэнт пара.
      - Дык дайце дзве штучкi, мэм. - Чалавек беражлiва паклаў медную манетку на прылавак. Хлопчыкi ледзь чутна перавялi дух. Мэй дастала два мятныя ледзянцы.
      - Бярыце, - сказаў бацька дзецям.
      Хлопчыкi нясмела працягнулi рукi, узялi па адной ледзянцовай палачцы i апусцiлi ўнiз, не кiнуўшы на iх позiрку. Але зiрнулi адзiн на аднаго, куточкi iх губ ледзь варухнулiся ад бянтэжлiвай усмешкi.
      - Дзякуй вам, мэм. - Чалавек узяў бохан i выйшаў за дзверы; хлопчыкi неяк ненатуральна чынна пайшлi следам, i кожны прыцiскаў да нагi доўгую цукерку ў абгортцы з чырвонымi палоскамi. А ў машыне яны, як бурундукi, скокнулi з пярэдняга сядзення на самы верх паклажы i зашылiся, як у норку, сярод клункаў.
      Чалавек сеў у машыну, завёў матор, i лядашчы "нэш", равучы i выпусцiўшы клуб маслянiстага дыму, уз'ехаў на шашу i пакiраваў на захад.
      З бара глядзелi яму ўслед абодва шафёры, Мэй i Эл.
      Вялiкi Бiл павярнуўся да Мэй.
      - Такiя ледзянцы каштуюць не цэнт за пару, - сказаў ён.
      - А табе што? - агрызнулася Мэй.
      - Iм цана кожнаму пяць цэнтаў.
      - Ну паехалi, - сказаў другi вадзiцель. - А то час трацiм.
      Абодва палезлi ў кiшэню. Бiл кiнуў на стойку манету, другi шафёр, глянуўшы на яе, зноў палез у кiшэню i паклаў сваю манету побач. Потым яны павярнулiся i пайшлi да дзвярэй.
      - Бывай, - сказаў Бiл.
      Мэй аклiкнула iх:
      - Гэй! Пачакайце! Рэшту вазьмiце.
      - Iдзi ты к чорту, - сказаў Бiл, i сеткаватыя дзверы бразнулi за iм.
      Мэй глядзела, як вадзiцелi садзiлiся ў вялiкую грузавую машыну, як яна з грукатам цяжка кранулася з месца, потым, заскрыгатаўшы перадачамi i набраўшы газ, пайшла сваёй звычайнай рэйсавай хуткасцю.
      - Эл... - цiха паклiкала Мэй.
      Повар адвёў вочы ад катлеты, якую ён спляскваў лапаткай, збiраючыся абкласцi яе васкаванымi паперкамi.
      - Што там у цябе?
      - Зiрнi сюды, - яна паказала на грошы, што ляжалi каля кубкаў, - дзве манеты па паўдаляра.
      Эл падышоў да стойкi, глянуў на iх i вярнуўся да сваiх гамбургераў.
      - Вадзiцелi грузавiкоў, - паважлiва прамовiла Мэй, - гэта вам не задрыпы.
      Мухi раз-пораз натыкалiся на драцяныя сеткi i з гудзеннем адляталi прэч. Кампрэсар халадзiльнiка павуркатаў i сцiх. Па шашы No 66 мiма бара са зласлiвым вiскам праляталi машыны - i грузавыя, i зграбныя абцякальныя легкавыя, i нехлямяжыя драндулеты; i ўсе пранiзлiва вiшчалi. Мэй сабрала талеркi i счысцiла з iх у вядро крошкi ад торта. Потым узяла мокрую анучу i пачала кругамi выцiраць стойку. А вочы яе былi прыкаваныя да шашы, па якой вiхрам праносiлася мiма жыццё.
      Эл выцер рукi аб фартух i паглядзеў на паперку, прышпiленую да сцяны над плiтой. На ёй былi нейкiя кропкi - радкамi ў тры слупкi. Эл падлiчыў самы доўгi радок. Тады пайшоў уздоўж стойкi да касы, нацiснуў на кнопку "Выкл." i ўзяў з высунутай шуфлядкi жменю манет па пяць цэнтаў.
      - Што ты там робiш? - запыталася Мэй.
      - Трэцi павiнен ужо хутка выплацiць, - сказаў Эл. Ён падышоў да трэцяга гульнёвага аўтамата i пачаў апускаць у яго проразь манеты; пасля таго як у машыне пяты раз закруцiлiся нейкiя колцы, у акенцы паявiлiся тры палоскi, i ў коўшык высыпаўся галоўны выйгрыш. Эл згроб манеты жменяй i вярнуўся да стойкi, кiнуў грошы ў шуфлядку касы i замкнуў яе. Потым вярнуўся да плiты i закрэслiў на паперцы самы доўгi радок. - Да трэцяга часцей за ўсё падыходзяць, - сказаў ён. - Можа, iх месцамi памяняць? - Ён падняў накрыўку i пачаў памешваць у рондалi, дзе тушылася мяса.
      - I што яны будуць рабiць у Калiфорнii? - сказала Мэй.
      - Хто?
      - Ды гэтыя, ну што толькi што да нас заязджалi.
      - Аднаму богу вядома, - адказаў Эл.
      - Думаеш, знойдуць там працу?
      - Я адкуль ведаю?
      Мэй паглядзела на шашу.
      - Едзе грузавiк з прычэпам. Цi спынiцца тут? Няхай бы спынiўся.
      I калi грузавiк цяжка з'ехаў з шашы i стаў каля бара, Мэй зноў схапiлася за сваю анучку i працерла з канца ў канец усю стойку. Хуценька правяла ёю разы два па блiскучай кававарцы i крыху больш адкруцiла вентыль газавага балона. Эл паклаў перад сабой некалькi невялiкiх рэпак i пачаў iх абiраць. Мэй адразу павесялела, калi адчынiлiся дзверы i ў бар увайшлi два шафёры ў аднолькавым форменным адзеннi.
      - Хэло, сястрычка!
      - У мяне брацiкаў няма, - адрэзала Мэй. Госцi засмяялiся, засмяялася i Мэй. - Што вам падаць, хлопцы?
      - Ну, па кубку кавы. А тарты якiя?
      - Ананасны, бананавы, шакаладны i яблычны.
      - Давай яблычны. Не, чакай... а вунь той, вялiкi i пышны, якi?
      Мэй падняла торт, панюхала:
      - Ананасны.
      - Адрэж кавалак.
      А па шашы No 66 са зласлiвым вiскатам праносiлiся машыны.
      РАЗДЗЕЛ ШАСНАЦЦАТЫ
      Джоўды i Ўiлсаны як адна сям'я прабiралiся на Захад - Эль-Рэна i Брыджпарт, Клiнтан, Элк-Сiцi, Сэйр i Тэксала. Тут праходзiла мяжа штата, i Аклахома засталася ззаду. Цэлы дзень абедзве машыны паўзлi ўсё далей i далей па Тэхаскiм выступе. Шэмрак i Эланрыд, Грум i Ярнал. Пад вечар мiнулi Амарыльё, пасля доўга яшчэ ехалi i на змярканнi зрабiлi прывал. Усе страшэнна знемаглiся, прапылiлiся, перагрэлiся. У дарозе ад гарачынi ў бабкi зрабiлiся сутаргi, i, калi машына нарэшце спынiлася, старая ледзь лiпела.