Джон Стэйнбек
      Гронкi гневу
      Раман
      Пераклад: Сямён Дорскi
      РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ
      На чырвоныя землi i частку шэрых зямель Аклахомы апошнiя дажджы падалi мякка i не размылi сухую, патрэсканую глебу. Плугi ўдоўж i ўпоперак прайшлiся па канаўках - слядах дажджавых ручайкоў. Пасля дажджоў кукуруза хутка прарасла, на абочынах дарог сям-там вышугалi трава i бур'ян, i пад зялёным покрывам пачалi знiкаць шэрыя i цёмна-чырвоныя фарбы. У канцы траўня неба зрабiлася бялёсым, i аблокi, што ўсю вясну вiселi кучкамi высока ў небе, паступова расталi. З дня ў дзень сонца апякала гарачымi промнямi падрослую кукурузу, i па краях зялёных расткоў пачалi праступаць карычневыя беражкi. Хмары наплывалi i хутка знiкалi, а неўзабаве i зусiм перасталi збiрацца. Ратуючыся ад сонца, пустазелле набыло цёмна-зялёны колер i ўжо не перакiдвалася на новыя ўчасткi. Паверхня зямлi запяклася ў тонкую цвёрдую скарынку, i па меры таго як выцвiтала неба, выцвiтала i зямля - чырвоная ружавела, а шэрая выгарала да белiзны.
      У размывах, што засталiся пасля дажджоў, зямля асыпалася сухiмi струменьчыкамi. Шмыгаючы па iх, суслiкi i мурашкаеды абрыналi маленькiя лавiны пяску. Дзень за днём жорстка палiла сонца, i лiсце маладой кукурузы трацiла пруткасць i прамiзну - спярша лiст крыху прагiнаўся пасярэдзiне, потым падоўжная жылка яго слабела i ён панiкаў долу. У чэрвенi сонца пачало пячы шалёна. Карычневыя палоскi па краях кукурузных лiстоў шырэлi, падбiралiся да галоўнай жылкi. Пустазелле зморшчылася, яго бадылiны панiклi верхавiнкамi да каранёў. Паветра зрабiлася празрыстае, неба зусiм злiняла, зямля таксама з кожным днём усё больш блякла.
      На дарогах, - там, дзе па iх хадзiлi работнiкi, дзе зямлю крышылi колы павозак i рассякалi конскiя капыты, скарынка запечанай гразi ператваралася ў пыл. Усё, што рухалася па гэтых дарогах, падымала яго ў паветра - пешаход узнiмаў верхнi пласт пылу сабе па пояс, фургон вiхурыў пыл на вышыню агароджы, за аўтамашынай ён клубiўся воблакам i потым доўга не асядаў на зямлю.
      Калi чэрвень ужо напалову прайшоў, з Тэхаса i Мексiканскага залiва насунулiся вялiкiя хмары - цяжкiя, навальнiчныя. Людзi на палях задзiралi ўгору галовы, уцягвалi носам паветра i выстаўлялi наслiненыя пальцы, каб праверыць, цi ёсць вецер. Конi трывожна пераступалi з нагi на нагу. Чорныя хмары крыху апырснулi зямлю i iмклiва паплылi далей, у iншыя краi. Пасля iх неба засталося такое ж бледнае, сонца па-ранейшаму моцна пякло. Дажджавыя кроплi прабiлi ў пыле маленькiя ямкi, сям-там абмылi кукурузнае лiсце - i толькi.
      Услед за хмарамi павеяў мяккi ветрык, ён гнаў iх на поўнач i лёгка пагойдваў падвялы кiяшнiк. Мiнуў дзень, i вецер набраў сiлы, але дзьмуў роўна, без парываў. Пыл падняўся з дарог у паветра i апускаўся на пустазелле, што расло ўзбоч палёў, i ўскрай iх на кукурузу. Потым вецер падзьмуў моцна i рэзка, накiнуўся на ўжо засохлую глебу. Мала-памалу неба пацямнела ад вiрлiвага пылу, а вецер усё шастаў па зямлi, крышыў яе i зносiў з сабой. Неўзабаве ён яшчэ больш разгуляўся. Сухая скарынка зямлi пад яго напорам лопнула, i над палямi падняўся густы пыл, якi цягнуўся шэрымi, касматымi, як дым з комiна, пасмамi. Кукуруза змагалася з ветрам, шапочучы сухiм лiсцем. Тонкi пыл не асядаў на зямлю, а высока ўзнiмаўся i знiкаў у пацямнелым небе.
      А вецер усё мацнеў, шмыгаў пад камянi, выдзьмуваў усё - i салому, i леташняе лiсце, i камячкi зямлi, адзначаючы iмi свой шлях. Паветра i неба зусiм пазмрачнелi, сонца, што прабiвалася скрозь морак, здавалася чырванаватым. Ад пылу пяршыла ў горле. Ноччу вецер зусiм раз'ятрыўся, спрытна прабiраўся мiж каранёў кукурузы, якая адбiвалася ад яго аслабелым лiсцем, пакуль ён не вырваў яе з зямлi, i тады сцяблiны стомлена павалiлiся набок, вяршынямi паказваючы кiрунак ветру.
      Пачало свiтаць, але не разаднела. У шэрым небе выплыла сонца мутна-чырвоны круг, якi свяцiўся сутонлiвым, кволым святлом; да вечара сутонне паступова зноў перайшло ў змрок, а над паваленым кiяшнiкам завываў i плакаў вецер.
      Людзi сядзелi ў дамах, а калi даводзiлася выходзiць, яны закрывалi нос хусцiнкай i надзявалi акуляры, каб не засыпала вочы пылам.
      Зноў настала ноч, апраметная цемра, бо зоркi не прабiвалiся скрозь заслону пылу, а святло з вокнаў толькi крыху разбаўляла цемрадзь каля самага жытла. Пыл перамяшаўся з паветрам, i ў гэтай завiсi з пылу i паветра было пароўну i таго, i другога. Дамы былi зачыненыя наглуха, дзвярныя i аконныя шчылiны заканапачаныя анучамi, але пыл непрыкметна пранiкаў у памяшканне i тонкi, быццам кветкавы пылок, клаўся на сталы, на посуд. Людзi счышчалi яго з плячэй. Вузенькiя палоскi пылу прымятала да парогаў.
      Сярод ночы вецер пакiнуў гэты край, наступiла цiшыня. Змешанае з пылам паветра прыглушала гукi нават больш, чым туман. Лежачы ў ложках, людзi пачулi, што вецер сцiх, - яны прачнулiся, калi шум яго замёр удалечынi. Яны ляжалi, напружана ўслухоўваючыся ў цiшыню. Неўзабаве заспявалi пеўнi, але галасы iх гучалi глуха, i людзi нервова заварушылiся ў ложках, нецярплiва чакаючы ранiцы. Яны ведалi, што тонкi пыл асядзе не хутка. Ранiцой ён туманам вiсеў у паветры, сонца было ярка-чырвонае, як свежая кроў. Цэлы дзень неба сеяла пыл на зямлю i наступны дзень таксама. Зямля ўкрылася гладкай шэрай коўдрай. Пыл апусцiўся на кукурузу, асеў кучкамi на слупах агароджаў, на правадах, заслаў сабой дахi, траву, абсыпаў дрэвы.
      Людзi выходзiлi з дамоў i, удыхнуўшы пякучае, як жар, паветра, паспешлiва прыкрывалi чым-небудзь нос. Дзецi таксама выбягалi на двор, але не насiлiся з крыкам па iм, як гэта бывала пасля дажджу. Мужчыны застылi каля агароджаў i пазiралi на звялую кукурузу, якая хутка сохла i Толькi дзе-нiдзе вызiрала зелянiнай скрозь пласт пылу. Мужчыны маўчалi, амаль не адыходзячы ад агароджаў. I жанчыны выходзiлi з дамоў i стаялi каля мужоў, стараючыся вызнаць, цi хопiць сiлы ў мужчын вытрываць усё гэта. Жанчыны крадком прыглядалiся да iх твараў - кукуруза, што ж, няхай прападае, абы засталося ўсё астатняе. Дзецi стаялi побач, выводзячы пальцамi босых ног узоры на пыле, i таксама старалiся чуццём выведаць, цi хопiць сiлы ў гэтых мужчын i жанчын. Дзецi кiдалi косыя позiркi на дарослых i асцярожна чыркалi па пыле нагамi. Конi падыходзiлi да вадапойных карытаў i, матаючы мордамi, разганялi налёт пылу на паверхнi вады. Нарэшце з твараў мужчын сышла роспачная атарапеласць i ўступiла месца злосцi, лютасцi i ўпартасцi. I тады жанчыны зразумелi, што ўсё абышлося, што мужчыны не зламаюцца. Яны пыталiся ў iх: што ж цяпер рабiць? Мужчыны адказвалi: самi не ведаем. Але цяпер было ўжо не страшна, i дзецi таксама зразумелi - не так страшна. Жанчыны i дзецi цвёрда ведалi: няма такой бяды, якую нельга сцярпець, абы толькi мужчын яна не зламала. Жонкi вярнулiся да хатнiх спраў, дзецi занялiся гульнёй, але напачатку не вельмi дурэлi. На працягу дня сонца з кожнай гадзiнай рабiлася ўсё менш чырвоным. Яно палiвала спёкай укрытую пылам зямлю. Мужчыны сядзелi на ганках сваiх дамоў - хто круцiў у руках пруток, хто падкiдваў i лавiў далонню каменьчык. Сядзелi моўчкi... думалi... разважалi...
      РАЗДЗЕЛ ДРУГI
      Каля прыдарожнага рэстаранчыка-бара стаяў вялiзны грузавы аўтафургон. Вертыкальная выхлапная труба глуха вуркатала, над ёю слаўся ледзь бачны воку шызаваты дымок. Зусiм новенькi грузавiк паблiскваў свежай чырванню, футавыя лiтары па баках абвяшчалi: ТРАНСПАРТНАЯ КАМПАНIЯ АКЛАХОМА-СIЦI. Шыны на падвойных колах былi новыя, на засаўцы шырокiх заднiх дзверцаў стаяў тарчком медны вiсячы замок. За загароджанымi сеткамi дзвярыма i вокнамi бара iграла радыё - спакойная танцавальная музыка, уключаная зусiм цiха, як бывае, калi няма каму слухаць. Маленькi вентылятар бязгучна круцiўся ў круглым гняздзе над уваходам, мухi зласлiва гулi, б'ючыся аб металiчныя сеткi. У бары быў толькi адзiн наведнiк - вадзiцель грузавога фургона. Ён сядзеў на табурэце каля стойкi, абапершыся на яе локцямi, i паўзверх шклянкi з кавай глядзеў на хударлявую буфетчыцу, якая нудзiлася ад самоты. Ён вяла перакiдваўся з ёю словамi, пераскокваючы з аднаго на другое, - такiя гутаркi часта заводзяцца мiж людзьмi ў прыдарожных барах. Шафёр сказаў:
      - Я стрэў яго месяцы тры назад. Пасля аперацыi. Яму там нешта выразалi. Запамятаваў што.
      А яна:
      - Толькi ж на тым тыднi яго бачыла. Здаровы быў з выгляду. Хлапец нядрэнны, пакуль не набярэцца.
      Мухi раз-пораз з цiхiм гудзеннем наляталi на металiчную сетку дзвярэй. Кававы агрэгат за спiнай буфетчыцы запыхкаў парай, i жанчына, не азiраючыся, працягнула руку назад i выключыла яго.
      Па абочыне шашы iшоў чалавек. Убачыўшы грузавiк, павярнуў да яго. Не спяшаючыся, падышоў, крануў рукой блiскучае крыло i зiрнуў на наклейку на ветравым шкле: "Пасажыраў браць забаронена". Ён намерыўся ўжо iсцi далей сваёй дарогай, але раптам перадумаў i сеў на падножку грузавiка, якая была схавана ад бара кабiнай. З выгляду яму было не болей за трыццаць. Цёмна-карыя вочы з жаўтаватымi бялкамi, рэзкiя шырокiя скулы, дзве глыбокiя маршчыны на шчоках i па кутках рота. Верхняя губа ў яго выцягнулася, бо зубы выдавалiся наперад, а ён стараўся трымаць рот закрытым. Рукi былi агрубелыя, з шырокiмi пальцамi i тоўстымi, цвёрдымi, як створкi ракавiнак, пазногцямi. На западзiне памiж вялiкiм i ўказальным пальцамi i на падушачках далоняў святлелi мазалi.
      На iм было ўсё новае - новае i таннае. Брылёк шэрай кепкi не паспеў яшчэ пагнуцца, гузiк на ёй яшчэ не адарваўся. Кепка не страцiла формы, не абвiсла, як бывае, калi служыць дадаткова яшчэ i сумкай, i ручнiком, i насоўкай. Танны гарнiтур з шэрай шорсткай баваўнянай тканiны таксама быў такi новы, што на штанах трымалася складка. Сiняя кашуля была гладкая i каляная ад яшчэ не вымытага крухмалу. Пiнжак мехавата вiсеў на iм, штаны былi не па росце, кароткiя, а ён чалавек быў высокi. Плечавыя швы апускалiся занiзка, але рукавы ўсё роўна не даставалi да запясцяў, а крыссе пiнжака матлялася на жываце. На нагах у яго былi новыя карычневыя чаравiкi апошняга армейскага ўзору, падбiтыя цвiкамi i з жалезнымi падкоўкамi на абцасах. Седзячы на падножцы, ён зняў з галавы кепку, выцер ёю твар, зноў надзеў, пацягнуў за брылёк, i з гэтага моманту пачала наблiжацца пагiбель яго галаўнога ўбору. Потым ён глянуў на свае чаравiкi, нахiлiўся, аслабiў шнуркi i так, незавязанымi, пакiнуў. Над галавой з выхлапной трубы дызель-матора борзда, адзiн за адным, вынырвалi лёгкiя шызыя воблачкi дыму.
      Музыка ў бары сцiхла, з дынамiка пачуўся мужчынскi голас, але буфетчыца прыёмнiк не выключыла - не заўважыла, што музыка скончылася. Толькi што яна намацала пальцам прышчык за вухам. Намагалася разгледзець яго ў люстры, што вiсела ззаду над стойкай, ды так, каб наведнiк не заўважыў, i таму рабiла выгляд, што папраўляе пасмачку валасоў. Шафёр сказаў:
      - У Шонi вялiкiя танцы былi. Кажуць, забiлi там некага цi штосьцi такое. Нiчога не чулi?
      - Не, - адказала буфетчыца i пяшчотна памацала прышчык за вухам.
      Чалавек падняўся з падножкi, паглядзеў цераз капот на бар. Потым зноў сеў i дастаў з бакавой кiшэнi капшук з тытунём i кнiжачку курыльнай паперы. Не спяшаючыся, умелымi пальцамi скруцiў цыгарку, з усiх бакоў агледзеў яе, акуратна падраўняў табачынкi, нарэшце запалiў i ўтыцнуў непатушаную запалку ў пыл пад нагамi. Наблiжаўся поўдзень, сонца пакрысе паглынала цень ад грузавiка.
      У бары шафёр расплацiўся за каву i ўсунуў здачу - дзве пяцiцэнтавыя манеты - у проразь iгральнага аўтамата. Цылiндры закруцiлiся, але нiчога не выдалi.
      - Яны так хiтра зроблены, што нiколi не выйграеш, - сказаў шафёр буфетчыцы.
      Яна адказала:
      - Аднаму тут вялiкi выйгрыш выпаў. Не болей як гадзiны дзве таму. Калi назад праедзеце?
      Ужо адчынiўшы дзверы, шафёр адказаў:
      - Праз тыдзень цi дзён праз дзесяць. У Талсу еду, а там заўсёды замiнка.
      Буфетчыца бурклiва сказала:
      - Мух напусцiце. Iдзiце цi дзверы зачынiце.
      - Да хуткага, - сказаў шафёр i выйшаў.
      Дзверы за iм з грукатам зачынiлiся. Стоячы на санцапёку, ён здзiраў абгортку з жавальнай гумкi, грузны, плячысты, ужо з прыкметным жывоцiкам. Румяны твар, вочы блакiтныя i вузкiя, як шчылiнкi, ад прывычкi жмурыцца на яркiм святле. На iм былi армейскiя штаны i чаравiкi з высокай шнуроўкай. Паднёсшы жавальную гумку да губ, ён крыкнуў буфетчыцы праз сеткаватыя дзверы:
      - Ну дык паводзь сябе добра, а то да мяне ўсё роўна дойдзе.
      Буфетчыца стаяла тварам да люстра. Яна нешта буркнула ў адказ. Шафёр паволi пачаў раскусваць гумку, шырока адкрываючы рот i энергiчна працуючы скiвiцамi. Потым пайшоў да грузавiка, на хаду размiнаючы жвачку зубамi, нарэшце засунуў яе пад язык.
      Падарожнiк, якi стараўся ехаць на спадарожных машынах, падняўся з падножкi i скрозь акенцы кабiны паглядзеў на шафёра.
      - Можа, падкiнеце, мiстэр?
      Шафёр глянуў на бар.
      - Хiба не бачыш, што ў мяне на ветравым шкле?
      - Ну ясна - бачу... Але прыстойны чалавек заўсёды застаецца прыстойным, нават калi якая-небудзь багатая сволач прымушае яго ездзiць з такой наклейкай.
      Шафёр марудна палез у кабiну, разважаючы над гэтымi словамi. Адмовiш, дык не толькi абняславiш сябе, але яшчэ i прызнаеш, што цябе прымушаюць ездзiць з такой наклейкай, пазбаўляючы людской кампанii ў дарозе. А возьмеш пасажыра, дык прылiчыш сябе да людзей прыстойных, якiя да таго ж не дазваляюць усякай багатай сволачы распараджацца табой, як ёй захочацца. Ён разумеў, што трапiў у пастку, але выйсця з яе не бачыў. А яму вельмi хацелася быць чалавекам прыстойным. Нарэшце ён зноў глянуў на бар.
      - Як-небудзь прымасцiся на падножцы да таго вунь павароту, - сказаў ён.
      Чалавек нырнуў унiз i ўхапiўся за дзвярную ручку. Матор зароў, счапленне бразнула, i вялiзны аўтафургон скрануўся з месца - першая скорасць, другая, трэцяя, потым машына пранiзлiва заскрыгатала i перайшла на чацвёртую скорасць. Перад вачамi чалавека, што прыпаў да падножкi, з галавакружнай хуткасцю праносiлася дарога, злiваючыся ў мутную пляму. Першы паварот быў за мiлю ад бара, там грузавiк збавiў ход. Чалавек на падножцы выпрастаўся, прачынiў дзверцы i прабраўся ў кабiну. Шафёр зiрнуў на яго праз шчылiнкi вачэй, не перастаючы жаваць гумку, быццам думкi яго i ўражаннi прыводзiлiся ў належны парадак з дапамогай скiвiц i толькi пасля гэтага пранiкалi ў мозг. Яго позiрк затрымаўся спачатку на новай кепцы, потым на новым касцюме i нарэшце слiзнуў да новых чаравiкаў пасажыра. Той усеўся ямчэй, зняў кепку i прамакнуў ёю пот на лбе i падбародку.
      - Дзякуй, дружа, - сказаў ён. - А то капыты мае забаставалi.
      - Новыя чаравiкi, - прамовiў шафёр. У голасе ў яго была тая ж змоўнiцкая хiтрынка, што i ў позiрку. - Хiба ж можна пускацца ў дарогу ў новых чаравiках, ды яшчэ такой спёкай!
      Чалавек глянуў на свае запыленыя жоўтыя чаравiкi.
      - Другiх не было, - сказаў ён. - Што ёсць, тое i носiш.
      Шафёр уважлiва паглядзеў праз ветравое шкло на дарогу i крыху павялiчыў скорасць.
      - Далёка выбраўся?
      - Ага. Я асiлiў бы дарогу да канца, каб капыты не забаставалi.
      Шафёр распытваў яго так, быццам вёў тонкi допыт. Закiдваў сеткi, ставiў пасткi.
      - Шукаеш працы?
      - Не. У майго старога тут участак - сорак акраў. Ён арандатар-здольнiк, але сям'я наша даўно ўжо ў гэтых месцах.
      Шафёр шматзначна паглядзеў на палi ўздоўж дарогi, на палеглую, занесеную пылам кукурузу. З-пад пласта пылу сям-там вызiраў дробны пясчанiк. Шафёр сказаў быццам сам сабе:
      - Так i сядзiць на сваiх сарака акрах? I пыл яго не засыпаў, i трактары не сагналi?
      - Апошнi час я з дому вестак не меў.
      - Значыць, даўнавата не меў, - сказаў шафёр. У кабiну заляцела пчала i з гудзеннем пачала бiцца аб ветравое шкло. Шафёр працягнуў руку i асцярожна пасунуў пчалу да акенца кабiны, i там яе падхапiў вецер. - Здольнiкам цяпер хана, - зноў загаварыў шафёр. - Адным трактарам адразу дзесяць сем'яў зганяюць. Трактары такога нарабiлi! Заворваюць участак, а арандатара - прэч. Як гэта толькi стары твой утрымаўся? - Яго язык i скiвiцы зноў занялiся забытай ужо гумкай, сталi жаваць яе i перакiдваць з боку на бок. Кожны раз, як ён адкрываў рот, мiж губамi ў яго вiдаць быў язык, якi ганяў гумавую жвачку з месца на месца.
      - Я даўно не меў вестак з дому. Сам пiсаць не люблю, бацька таксама не аматар. - Пасажыр паспешлiва дадаў: - Але пiсаць мы ўмеем, была б толькi ахвота.
      - Працаваў дзе-небудзь? - Зноў такi ж дапытлiвы, хiтравата дагодлiвы i быццам абыякавы тон. Шафёр зiрнуў на палi скрозь паветра, якое трымцела ад спёкi, i, засунуўшы гумку за шчаку, каб не перашкаджала, плюнуў у акно.
      - Канешне, працаваў, - адказаў пасажыр.
      - Так я i думаў. Па руках вiдаць - мазолiстыя. Кiрка цi сякера, а то i кувалда. Я такое заўважаю. Ганаруся гэтым.
      Пасажыр пiльна паглядзеў на шафёра. Колы грузавiка, коцячыся па шашы, напявалi сваю бясконцую песню.
      - Цябе яшчэ што-небудзь цiкавiць? Дык я раскажу. Чаго табе дарма галаву ламаць.
      - Ну вось, ужо i зазлаваў. Я ў чужыя справы не соваюся.
      - Я сам усё раскажу. Мне таiць няма чаго.
      - Ды кiнь ты, не злуй. Проста я люблю да ўсяго прыглядацца. Хутчэй час iдзе.
      - Я ўсё раскажу. Зваць мяне Джоўд, Том Джоўд. Бацька таксама Том Джоўд. Вочы пасажыра заслала смугой, калi ён глянуў на шафёра.
      - Кiнь злаваць. Я гэта проста так.
      - Я таксама проста так, - сказаў Джоўд. - Стараюся жыць цiха, нiкога не крыўдзiць. - Ён змоўк, паглядзеў на сухiя палi, на змардаваныя спёкай купкi дрэў, што вiднелiся ўдалечынi скрозь гарачае паветра. Тады дастаў з бакавой кiшэнi капшук i паперу i скруцiў цыгарку - мiж каленяў, там не так цягнула ветрам.
      Шафёр жаваў скiвiцамi мерна i задумлiва, як карова. Ён моўчкi чакаў, калi згладзiцца ўражанне ад таго, што было сказана, i ледзь толькi пачуццё няёмкасцi рассеялася, сказаў:
      - Хто не сядзеў цэлымi днямi за рулём, той не ведае, што гэта такое. Гаспадары не дазваляюць браць спадарожнiкаў. Вось i ганяеш з канца ў канец адзiн, як пракляты, калi не хочаш нарвацца на звальненне. А з табой я, чаго добрага, нарвуся.
      - Цаню, - сказаў Джоўд.
      - Некаторыя хлопцы ў дарозе чорт што вырабляюць. Адзiн, паверыш, вершы складае, каб хутчэй iшоў час. - Ён крадком глянуў на Джоўда, цi не зацiкавiць яго такое незвычайнае паведамленне. Джоўд маўчаў, утаропiўшыся на дарогу, на белую дарогу, што бегла ўдалячынь мяккай хвалiстай лiнiяй па ўзгорках. Не дачакаўшыся адказу, шафёр пачаў гаварыць далей: - Адзiн яго верш я крыху памятаю. Там пра яго самога i двух яго прыяцеляў - раз'язджаюць па свеце, п'янствуюць, дэбашыраць. Шкада, не магу ўсё пераказаць. Ён там такiх доўгiх слоў накруцiў, сам гасподзь бог не разбярэцца. Памятаю толькi адно месца: "Нам раз стрэўся афрыканец, у яго пратуберанец, нiбы хобат у слана". Пратуберанец гэта выступ такi. Ён сам мне ў слоўнiку паказваў. Нi на момант са сваiм слоўнiкам не расставаўся. Пад'едзе да закусачнай, закажа кавы з пiрагом, а сам уткнецца носам у слоўнiк. - Шафёр замаўчаў. Гаварыць аднаму так доўга было не вельмi прыемна. Краем вока ён глянуў на пасажыра. Той сядзеў моўчкi. Шафёру стала нiякавата, i ён зрабiў яшчэ адну спробу ўцягнуць Джоўда ў гутарку. - Ты чуў ад каго-небудзь такiя даўжэзныя словы?
      - Ад прапаведнiка, - адказаў Джоўд.
      - Проста шалееш, калi чуеш такiя слоўцы. Прапаведнiк - справа iншая, з iм лясы тачыць не будзеш. Наогул, злосць бярэ, калi так гавораць, але хлопец той быў весялун. Усе ведалi, што ён смехам гэта робiць, а не дзеля выхвальства: вось якi я разумны! - Шафёр супакоiўся - цяпер, прынамсi, пасажыр яго слухаў. Ён зрабiў круты паварот, ажно шыны вiскнулi. - Вось я i кажу, - працягваў ён гаварыць, - некаторыя хлопцы немаведама якiя штукi адпальваюць. Даводзiцца. Здурэць можна - сядзiш увесь час адзiн, i толькi дарога перад вачамi мiльгае. Пра вадзiцеляў грузавiкоў балбочуць, нiбыта яны толькi i робяць, што жаруць. Ездзяць з аднаго бара ў другi i булачкi з катлетамi ядуць.
      - I днююць i начуюць у барах, - уставiў Джоўд.
      - Прыпынкi мы, вядома, робiм, але не дзеля таго, каб есцi. Нам есцi рэдка калi хочацца. Едзеш-едзеш - абрыдне дарэшты. Спыняцца можна толькi каля бараў, а раз ужо спынiўся, дык трэба што-небудзь заказаць. Пачэшаш язык з дзяўчынай за стойкай, папросiш кубак кавы, пiрага кавалак. Трохi адпачнеш. - Шафёр паволi жаваў гумку, падпраўляючы яе языком.
      - Цяжка вам даводзiцца, - абыякава прамовiў Джоўд.
      Шафёр падазрона зiрнуў на пасажыра - у яго словах яму пачулася насмешка.
      - Вядома, нялёгка, - раздражнёна сказаў ён. - Здаецца, што тут такога: адседзеў за абаранкам свае восем, дзесяць цi чатырнаццаць гадзiн у дзень - i ўсё. Але дарога табе ў душу ўядаецца. Даводзiцца нешта рабiць. Хто спявае, хто насвiствае. Радыёпрыёмнiкi ставiць кампанiя не дазваляе. Некаторыя бяруць з сабой бутэльку, але гэты сорт людзей у нас доўга не трымаецца. - Крыху фанабэрлiва ён дадаў: - Я ў дарозе нiколi не п'ю.
      - Нiколi? - перапытаў Джоўд.
      - Нiколi! Трэба ў людзi выбiцца. Задумаў я паступiць на завочныя курсы. Механiкам буду. Справа няцяжкая. Сядзi сабе дома ды вучыся, урокi лёгкiя. Я гэта сур'ёзна надумаў. Тады ўжо не буду вадзiць грузавiкi. Няхай iх хто iншы водзiць.
      Джоўд дастаў з бакавой кiшэнi пляшку вiскi.
      - Можа, глынеш, хочацца ж? - падражнiў шафёра Джоўд.
      - Не, слова даў. I не дакрануся. Што-небудзь адно: альбо пiць, альбо вучыцца.
      Джоўд адкруцiў каўпачок, два разы пацягнуў з рыльца, зноў закрыў бутэльку i засунуў яе ў кiшэню. Па кабiне разлiўся моцны i рэзкi пах вiскi.
      - Ты ўвесь нейкi ўзбуджаны, - сказаў Джоўд. - Што з табой - дзяўчыну завёў?
      - Гэта само сабой. Але галоўнае - трэба ў людзi выбiвацца. Свае мазгi я даўно ўжо трэнiрую.
      Ад вiскi Джоўд адчуў сябе вальней. Ён скруцiў яшчэ адну цыгарку i запалiў.
      - Цяпер ужо мне недалёка, - сказаў ён.
      Шафёр таропка загаварыў:
      - Мне пiць няма як. Я ўвесь час трэнiрую сваю памяць. Два гады назад спецыяльны курс прайшоў. - Ён паляпаў правай рукой па абаранку руля. Дапусцiм, я праязджаю мiма пешахода. Я да яго ўважлiва прыглядаюся, а як праеду, стараюся прыгадаць усё - i якая ў яго адзежа, якiя чаравiкi, галаўны ўбор, яго паходку, рост, колькi ён прыблiзна важыць, i асаблiвыя прыкметы на яго твары, калi яны ёсць. У мяне гэта нядрэнна атрымлiваецца. Iншы раз думаю, цi не заняцца мне яшчэ вывучэннем дактыласкапii, тады можна сапраўдным экспертам стаць. Проста дзiва, колькi чалавек можа ўсяго ў памяцi ўтрымаць.
      Джоўд хуценька глынуў з бутэлькi. Апошнi раз зацягнуўся дымам разлезлай самакруткi i мазольнымi пальцамi раздушыў гарачы кончык. Старанна расцёршы недакурак, высунуў руку ў акенца, i вецер садзьмуў труху з яго далонi. Вялiкiя шыны бадзёра спявалi сваю песню, коцячыся па шашы. Джоўд утаропiўся на дарогу, i ў яго спакойных цёмных вачах зайграла хiтраватая ўсмешка. Шафёр замаўчаў, насцярожана пакасiўся на пасажыра. Доўгая верхняя губа Джоўда расцягнулася, агалiўшы зубы, i плечы яго затрэслiся ад бязгучнага смеху.
      - I доўга ж ты падбiраешся, прыяцель.
      Шафёр не павярнуў у яго бок галавы.
      - Да чаго я падбiраюся? Пра што ты?
      Губы Джоўда зноў стулiлiся, схаваўшы яго вялiкiя зубы, ён аблiзнуў iх, як сабака, двума заходамi, ад сярэдзiны да куткоў рота.
      - Сам ведаеш, пра што, - у голасе ў яго пачулiся рэзкiя ноткi. - Ты мяне з ног да галавы вокам абвёў, як толькi ўбачыў. Думаеш, не заўважыў?
      Пазiраючы праз ветравое шкло, шафёр з такой сiлай сцiснуў рулявое кола, што пабялелi кiсцi рук.
      - Ты добра ведаеш, адкуль я iду, - сказаў Джоўд.
      Шафёр маўчаў.
      - Ведаеш, цi ж не так? - не сунiмаўся Джоўд.
      - Ну ведаю... Праўдзiвей, здагадваюся. Толькi мяне гэта не тычыцца. Мне сваiх клопатаў хапае. Што мне да таго? - адным духам выпалiў шафёр. - Я ў чужыя справы не лезу. - Ён змоўк, вiдаць, чакаючы адказу. Пабялелыя рукi ўсё яшчэ моцна сцiскалi абаранак руля.
      Праз акенца ў кабiну заляцеў конiк, апусцiўся на прыборны шчыток i пачаў чысцiць крыльцы сваiмi каленчатымi спружынiстымi ножкамi. Джоўд працягнуў руку, раздушыў пальцамi цвёрдую, падобную на чэрап, галоўку насякомага i выкiнуў яго за акно, на вецер. Зноў бязгучна засмяяўшыся, ён пацёр пальцамi, каб сцерцi з iх рэшткi раздушанага конiка.
      - Памыляецеся, мiстэр, - сказаў ён. - Нiчога я хаваць не збiраюся. Так, я сядзеў у Макалестары. Чатыры гады адседзеў. Адзежу мне гэтую далi там перад выхадам. Пляваць мне, няхай усе ведаюць. Цяпер я дадому iду, да бацькi, на працу мне наймацца не трэба, дык навошта адмоўчвацца?
      Шафёр сказаў:
      - Мяне гэта не тычыцца. У чужыя справы я носа не соваю.
      - Не соваеш? У цябе ж нос на восем мiль наперад вытыркнуўся. Ты мяне iм так абнюхаў, як авечка капусту.
      Шафёр насупiўся.
      - Ты мяне не так зразумеў... - пачаў ён вяла.
      Джоўд засмяяўся:
      - Ты хлопец што трэба - падвёз мяне. Ну, адбыў я тэрмiн. Дык што? Хочаш ведаць, за што мне далi?
      - Мяне гэта не тычыцца.
      - Цябе нiчога не тычыцца - ганяеш сваю чортаву махiну ўзад i ўперад i больш ведаць нiчога не хочаш. А цяпер глянь - бачыш палявую дарогу?
      - Ну.
      - Там я выйду. Ты, пэўна, у штаны напусцiў - так карцiць даведацца, за што мяне пасадзiлi. Ну, не буду мучыць цябе. - Рокат матора стаў глушэйшы, песенька шын панiжэла тонам. Джоўд дастаў сваю бутэльку i зноў разок прыклаўся да рыльца. Грузавiк пад'ехаў да грунтавой дарогi, якая пад прамым вуглом адыходзiла ад шашы, i затармазiў. Джоўд вылез i стаў каля акна кабiны. Выхлапная труба ленавата выпускала свой шызаваты дымок. Джоўд нахiлiўся да шафёра. - Чалавеказабойства, - скорагаворкай прагаварыў ён. - Вось табе яшчэ адно доўгае слова. А прасцей кажучы, забiў я чалавека. Атрымаў сем гадоў. Мне скiнулi да чатырох, бо сядзеў я цiха, як мыш.
      Шафёр правёў позiркам па твары Джоўда, стараючыся запомнiць яго рысы.
      - Нi пра што такое я ў цябе не пытаўся, - сказаў ён. - Мая справа старана.
      - Можаш раззванiць па ўсiх забягалаўках, адсюль i да самай Тэксалы. Джоўд усмiхнуўся: - Ну, бывай, дружа! Хлопец ты неблагi. Толькi памятай: хто пасядзеў у каталажцы, той здалёку пачуе, куды вецер вее. Ты i рота яшчэ раскрыць не паспеў, а мне было ўжо ўсё ясна. - Джоўд пляснуў далонню па металiчных дзверцах: - Дзякуй, што падвёз. Бывай! - Ён павярнуўся i пайшоў на палявую дарогу.
      Хвiлiну шафёр моўчкi глядзеў яму ўслед, потым крыкнуў:
      - Шчаслiва!
      Не азiраючыся, Джоўд памахаў рукой. Матор зароў, заскрыгатала перадача, i вялiкi чырвоны аўтафургон скрануўся з месца.
      РАЗДЗЕЛ ТРЭЦI
      Бетонную стужку шашы з бакоў абступала густая высахлая трава з панiклым, пераблытаным бадыллём, i каласкi i галоўкi яе ашчацiнiлiся асцюкамi i калючкамi: аўсюк - каб учапiцца ў сабачую поўсць, лiсахвост - каб уплесцiся ў конскую шчотку, канюшына - каб ухапiцца сваiмi шчацiнкамi за авечую воўну; не абуджанае яшчэ жыццё чакала, калi яго рассеюць, разнясуць на ўсе бакi, кожнае семечка было ўзброена адмысловым прыстасаваннем - кручочкам цi парашуцiкам, дроцiкам цi клубочкам з вострымi iголачкамi, i ўсё гэта чакала якой-небудзь жывёлiны цi ветру, манжэтаў мужчынскiх штаноў цi падола жаночай спаднiцы, чакала бяздзейна, але мабiлiзаваўшы ўсе свае сродкi, нерухома, але ў поўнай гатоўнасцi да вандроўкi.
      Сонечныя промнi падалi на траву i грэлi яе, а ў цянi пад былiнкамi варушылiся i снавалi казюлькi - мурашкi i мурашыныя львы, што ставiлi iм пасткi; конiкi, якiя раз-пораз выстрэльвалi ў паветра, блiснуўшы жаўтлявымi крыльцамi; падобныя да маленечкiх армадзiлаў макрыцы ўпарта прабiралiся кудысьцi на сваiх незлiчоных кволых ножках. А па траве ўсцяж дарогi, мiма палатна, паўзла, цягнучы выгнуты купалам панцыр, балотная чарапаха - то ў адзiн бок паверне, то ў другi. Яе шурпатыя лапы з жоўтымi кiпцямi разграбалi траву, не ступалi па ёй, а прадзiралiся праз яе, цягнучы на сабе грувасткi шчыт. Ячменнае зерне саслiзгвала па iм, варсiстае насенне канюшыны падала на яго i кацiлася на зямлю. Цвёрдая дзюба чарапахi была трохi разяўлена, халодныя вочы насмешлiва пазiралi наперад з-пад арагавелых надброўных дугаў. За ёю цягнуўся след - каляiна прымятай травы, наперадзе ўзгоркам узвышаўся дарожны насып. Чарапаха спынiлася, высока задрала галаву, памiргала, прыжмурыла вочы, зiркнула ўгору, потым унiз i пачала ўзбiрацца па адхоне. Кiпцюрастыя пальцы пярэднiх лап выпрасталiся, але зямлi не кранулiся. Заднiя ногi пачалi падпiхаць панцыр, i ён зашоргаў па траве, потым па жвiры. Чым круцейшы рабiўся насып, тым упарцей працавала чарапаха. Заднiя лапы коўзалiся, зрывалiся, падштурхоўваючы панцыр, лускаватая галава вытыркнулася наперад на ўсю даўжыню доўгай шыi. Панцыр памалу падымаўся па адхоне, пакуль шлях яму не перасек бетонны борцiк шашы ў чатыры цалi вышынёй. Заднiя ногi, нiбы незалежныя ад тулава, падштурхнулi яго ўгору, да самага краю бар'ера. Шыя выцягнулася, i чарапаха глянула цераз борцiк на шырокую цэментавую гладзь. Тады пярэднiя лапы, якiмi яна ўпiралася ў борцiк, напружылiся, пасунулiся вышэй, i панцыр паволi палез уверх i перадам лёг на борцiк. Тут чарапаха дала сабе адпачыць. Чырвоная мурашка шмыгнула пад панцыр, пад мяккае брушка, i раптам галава i ногi чарапахi схавалiся i бранiраваны хвост шуснуў убок, пад свой шчыт. Чырвоную мурашку раздушыла памiж брушкам i лапай. Пад панцырам апынуўся i каласок аўсюка, змецены туды пярэдняй лапай. Чарапаха доўга ляжала нерухома, потым зноў высунулася галава на доўгай шыi, i халодна-насмешлiвыя старэчыя вочы паглядзелi па баках, а з панцыра зноў высунулiся лапы i хвост. Заднiя ногi заварушылiся, напружылiся, панцыр перавалiўся цераз борцiк, i пярэднiя ногi павiслi над палатном шашы. Але заднiя падштурхоўвалi панцыр усё далей i далей, i нарэшце цэнтр цяжару перамясцiўся, пярэдняя частка тулава нырнула ўнiз, кiпцi заскрэблi па бетоне, i чарапаха апынулася на насцiле дарогi. А на яе пярэднiх лапах, абвiўшыся вакол iх сваёй бадылiнай, засеў каласок аўсюка.
      Цяпер iсцi было лягчэй, i затэпалi ўсе чатыры нагi, панцыр, пагойдваючыся, папоўз наперад. Насустрач ехала адкрытая машына, за рулём сядзела жанчына гадоў сарака. Яна заўважыла чарапаху i крута збочыла ўправа, шыны вiскнулi, узвiхрыўся пыл. Пярэднiя колы на iмгненне падскочылi ў паветра i адразу апусцiлiся. Шыны зноў счапiлiся з палатном дарогi, i машына пайшла далей, толькi не так хутка, як раней. Чарапаха схавалася ў панцыр, але цяпер зноў высунулася з яго i пачала паспешлiва перабiраць нагамi, бо бетон быў пякучы.
      Наперадзе паказаўся невялiчкi грузавiчок, i, пад'ехаўшы, шафёр убачыў чарапаху i скiраваў проста на яе. Пярэдняя шына чыркнула па самым краi панцыра, падкiнула чарапаху ўгору, як завостраны шпянёк, закруцiла, як манету, i чарапаха скацiлася з шашы. А грузавiчок зноў вярнуўся на правы бок дарогi. Чарапаха доўга ляжала на спiне, схаваўшыся ў панцыр. Нарэшце высунулiся ногi, заварушылiся, шукаючы апоры, каб перавярнуцца. Пярэднiя лапы намацалi абломак кварцу, панцыр пачаў пераварочвацца i неўзабаве плёхнуўся на траву купалам угору. Каласок аўсюка вывалiўся, i тры востраканечныя зернеткi ткнулiся ў зямлю. Чарапаха папаўзла з насыпу i сваiм нiжнiм шчытком прысыпала iх пяском. Потым выбралася на палявую дарогу i, паторгваючыся, пасунулася па ён, выворваючы панцырам плыткi хвалiсты равок у пыле. Старэчыя насмешлiвыя вочы глядзелi проста наперад, арагавелая дзюба трохi разявiлася, лапы з жоўтымi кiпцямi раз-пораз слiзгалi па пыле.
      РАЗДЗЕЛ ЧАЦВЁРТЫ
      Калi Джоўд пачуў, што грузавiк зрушыў з месца i паехаў, набiраючы хуткасць, а дарога перарывiста загула пад напорам гумавых шын, ён спынiўся, павярнуўся i глядзеў яму ўслед, пакуль машына не знiкла з вачэй. Ён так i застаўся стаяць, узiраючыся ў мiгатлiвае блакiтнае марыва. У задуменнi выняў з кiшэнi сваю пляшку, адкруцiў металiчны каўпачок, асцярожна пацягнуў з рыльца, правёў у iм языком i аблiзаў губы, каб да канца адчуць смак вiскi.
      Ён паспрабаваў прыгадаць: "Там нам стрэўся афрыканец...", але далей нiяк не iшло. Тады ён адвярнуўся ад шашы i паглядзеў на дарогу, што пад прамым вуглом iшла ў поле. Шчодра прыпякала сонца, аселы пыл ляжаў, не патрывожаны ветрам. Каляiны на дарозе да краёў засыпала пылам. Джоўд зрабiў некалькi крокаў, i лёгкi, як мука, пыл заклубiўся перад яго новымi жоўтымi чаравiкамi, зацерушыў iх i зрабiў шэрымi.
      Ён нахiлiўся, развязаў шнуркi i адзiн за другiм зняў абодва чаравiкi. З асалодай размяў потныя ногi, пераступаючы iмi ў гарачым пыле i прасейваючы яго струменьчыкамi мiж пальцаў, пакуль скура на ступнях, падсохшы, не сцялася. Тады зняў пiнжак, закруцiў у яго чаравiкi i засунуў скрутак пад паху. Нарэшце ён пакрочыў па дарозе, узнiмаючы перад сабой пыл, якi потым слаўся нiзкiм воблачкам за яго спiнай.
      З правага боку дарогi цягнулася агароджа - дзве нiткi калючага дроту на вярбовых калах. Слупкi былi крывыя, няроўна абрэзаныя. Калi развiлiна была на належнай вышынi, дрот ляжаў на ёй, калi не - яго трымаў абвязаны вакол слупка ржавы абрывак пакавальнага дроту. За агароджай, паваленая ветрам, спёкай i сухменню, ляжала кукуруза, i лiсцевыя пазухi на сцёблах былi даверху забiтыя пылам.
      Джоўд iшоў дарогай, i воблачка пылу цягнулася па яго слядах. Крыху наперадзе ён убачыў выпуклы панцыр чарапахi, якая марудна паўзла па пыле, неяк рыўкамi перастаўляючы няўклюдныя ногi. Джоўд спынiўся - захацеў паглядзець на чарапаху, i цень яго ўпаў на яе. Галава i ногi iмгненна схавалiся, кароткi тоўсты хвост шуснуў убок, пад панцыр. Джоўд падняў чарапаху i перавярнуў дагары нагамi. Спiна ў яе была шаравата-карычневая, пад колер пылу, а нiжнi шчыток крэмава-жоўты, чысты i гладкi. Джоўд вышэй падсунуў пад паху свой скрутак i правёў пальцам па брушным шчытку, потым нацiснуў на яго. Ён быў мякчэйшы за верхнi. Чарапаха высунула лускаватую галаву - намагалася зiрнуць уверх, на палец Джоўда, сутаргава торгаючы нагамi. Яна намачыла Джоўду на далонь, не перастаючы бездапаможна бiцца ў яго ў руках. Джоўд перавярнуў яе спiнай угору i ўкруцiў у пiнжак разам з чаравiкамi. Ён адчуваў, як яна валтузiцца там, тыцкаецца i перабiрае лапамi. Джоўд пайшоў далей, прыспешыў крок, крыху заграбаючы мяккi пыл пятамi.
      Наперадзе, узбоч дарогi, чахлая, абсыпаная пылам вярба адкiдала на зямлю рабы цень. Яе ўбогае, кволае вецце згiналася над дарогай, рэдкая, чэзлая крона нагадвала аблезлую курыцу. Джоўд аблiваўся потам. Сiняя кашуля пацямнела на спiне i пад пахамi. Ён насунуў кепку на лоб, пацягнуўшы за брылёк, i той перагнуўся пасярэдзiне, кардонная пракладка зламалася - цяпер ужо кепка нiколi не будзе выглядаць, як новая. Ногi неслi яго ўсё шпарчэй да адзiнокага дрэва. Ён ведаў - там будзе цень, прынамсi, хоць палоска ценю ад ствала, бо сонца прайшло ўжо зенiт. Гарачыя промнi апякалi патылiцу, у галаве злёгку шумела. Ён не бачыў падножжа вярбы, бо яна расла ў маленькай западзiне, вiльгаць там не так хутка высыхае, як на роўных месцах. Ён iшоў усё хутчэй - спяшаўся ўцячы ад сонца, i нарэшце пачаў спускацца па схiле. Раптам ён апаслiва запаволiў крок, бо палоска ценю была ўжо кiмсьцi занятая. Прыхiнуўшыся спiнай да камля, на зямлi сядзеў чалавек. Сагнутыя ў каленях ногi ён склаў крыж-накрыж, i босая правая ступня дасягала амаль галавы. Ён засяроджана насвiстваў мелодыю факстрота "Так, сэр, гэта мой бэбi" i таму не чуў крокаў Джоўда. Задраная ўгору ступня мерна адбiвала такт. Тэмп быў не танцавальны. Чалавек перастаў свiстаць i заспяваў тонкiм кволым тэнарком:
      Так, сэр, ён мой збавiцель,
      Хрыс-тос мой збавiцель,
      Хрыс-тос мой збавiцель, сэр.
      Чорта, клянуся,
      Я ўжо не баюся,
      У мяне ёсць збавiцель цяпер.
      Ён пачуў крокi Джоўда, толькi калi той ступiў у рэдкi цень ад аблезлай кроны, перастаў спяваць i павярнуў у яго бок галаву. Доўгая, кашчавая, з туга нацягнутай скурай на твары, яна сядзела на шыi, мускулiстай i жылiстай, як бадыль сельдэрэю. Запаленыя, чырванаватыя павекi прыкрывалi ад сонца вялiкiя, выпуклыя вочы. Безвалосыя смуглыя шчокi льснiлiся, поўныя губы выдавалi не то насмешку, не то пажадлiвасць. Скура так шчыльна абцягвала яго дзюбасты, касцiсты нос, што прасвечвалi храсткi пераносся. Нi на шчоках, нi на доўгiм бледным iлбе не было нiводнай кропелькi поту. Лоб у яго быў ненатуральна высокi, з тонкiмi блакiтнымi жылкамi на скронях. Не менш як палова твару была над вачыма. Жорсткiя сiвыя валасы распалiся няроўнымi пасмамi - вiдаць, зачэсаныя пальцамi. На iм былi штаны-камбiнезон i сiняя кашуля. Баваўняная куртка з меднымi гузiкамi i карычневы, залаплены, у тлустых плямах капялюш ляжалi на зямлi каля яго. Шэрыя ад пылу парусiнавыя туфлi на гумавай падэшве валялiся паасобку там, дзе ён iх скiнуў з ног.
      Чалавек доўга глядзеў на Джоўда. Сонечнае святло глыбока пранiкала ў яго карыя вочы i запалiла ў зрэнках залатыя iскрынкi. Калi ён падняў галаву, жгут мускулаў у яго на шыi яшчэ больш наструнiўся.
      Джоўд моўчкi стаяў у дзiравым цянi. Ён зняў кепку, выцер ёю спацелы твар i разам са скручаным пiнжаком кiнуў на зямлю.
      Не высоўваючыся з ценю, чалавек выцягнуў ногi i зарыў пальцы ў пыл.
      Джоўд сказаў:
      - Фу! На дарозе пячэ, як у пекле.
      Чалавек пiльна паглядзеў на яго.
      - Цi не Том гэта Джоўд, сынок старога Тома?
      - Ага, - сказаў Джоўд. - Ён самы. Дамоў iду.
      - Мяне ты, пэўна ж, не памятаеш, - сказаў чалавек, i пухлыя губы яго скрывiлiся ва ўсмешцы, адкрыўшы вялiкiя конскiя зубы. - Ды дзе табе помнiць. Ты толькi тое i рабiў, што дзяўчатак за косы цягаў, замест таго каб мае казанi слухаць. А ў адной дзяўчынкi ўсё наравiў коску з каранямi выдзерцi, а слова святое мiма вушэй прапускаў. Ты, напэўна, забыўся, а я памятаю. Давялося мне i цябе, i дзяўчо тое далучыць да ласкi боскай. Абаiх у арашальнай канаве ахрысцiў. А ўжо ж адбiвалiся як, вiшчалi, што тыя кацяняты.
      Джоўд паглядзеў на яго зверху i раптам засмяяўся:
      - Дык ты ж прапаведнiк! Вось ты хто - наш прапаведнiк! Мо толькi якую гадзiну назад я пра цябе аднаму хлопцу расказваў.
      - Былы прапаведнiк, - спахмурнеў чалавек. - Прападобны Джым Кейсi - з секты "Неапальная купiна". Горла драў у славу гасподню. I грэшнiкаў-пакаянцаў ледзь што - у канаву; наб'еш яе iмi да краёў, так i глядзi, патопяцца. Але цяпер я ўжо не той. - Ён уздыхнуў. - Цяпер я проста Джым Кейсi. Няма ў мяне тае адданасцi богу. Усё ў галаву грэшныя думкi лезуць... грэшныя, але, на мой погляд, цвярозыя.
      Джоўд сказаў:
      - Калi ўжо што ў галаву палезе, тады i задумаешся. Я не забыў цябе. Ты ў нас неблагiя маленнi наладжваў. Памятаю, неяк раз ты стойку зрабiў i так, на руках ходзячы, такую пропаведзь закацiў! I завываў як апантаны. Мацi маёй ты быў больш за iншых па душы. А бабка, дык тая казала, што дух з цябе божы так i б'е ў нос. - Джоўд запусцiў руку ў скрутак, намацаў бутэльку i выняў з кiшэнi пiнжака. Чарапаха варухнула лапай, але Джоўд закруцiў пiнжак тужэй. Потым адкруцiў каўпачок з рыльца i падаў бутэльку Джыму Кейсi. - Глынеш?
      Кейсi ўзяў бутэльку i тужлiва паглядзеў на яе.
      - Больш я ўжо не прапаведую, толькi зрэдку. Цяпер у народзе няма ўжо таго духу боскага, што быў раней. А горш за ўсё, што i ўва мне яго анi кропелькi не засталося. Бывае, праўда, калi-нiкалi ўвойдзе ў цябе дух, ну i склiчаш людзей на маленне. А яшчэ, здараецца, перад ядой богу малiтву скажаш, калi да стала хто запросiць. Але душу я цяпер ужо ў гэта не ўкладаю. Проста просяць людзi, i я не адмаўляюся.
      Джоўд зноў выцер твар кепкай.
      - Няўжо ты такi ўжо святоша, што ад вiскi адмаўляешся? - сказаў ён.
      Кейсi глянуў на бутэльку, быццам толькi што ўбачыў яе ў сваiх руках. Потым паднёс да рота, перакулiў i зрабiў тры вялiкiя глыткi.
      - Ну i пiтво! - пахвалiў ён.
      - А ты як думаў? - сказаў Джоўд. - Не самагон якi - фабрычнае. Яму цэлы даляр цана.
      Перш чым аддаць бутэльку, Кейсi яшчэ раз прыклаўся да рыльца.
      - Так, сэр! - прамовiў ён. - Так, так, сэр!
      Джоўд узяў з яго рук бутэльку i адпiў, з далiкатнасцi не абцёршы рыльца рукавом. Потым апусцiўся на кукiшкi i прыставiў бутэльку да скручанага пiнжака. Падабраў з зямлi сухую галiнку - каб запiсваць ёю свае думкi ў пыле. Змёў лiсце ўбок, разраўняў далонню чысты квадрацiк i пачаў выводзiць на iм рысачкi, куты i кружочкi.
      - Даўнавата цябе не бачыў, - сказаў ён.
      - А мяне нiхто не бачыў, - адказаў прапаведнiк. - Аднаго дня ўзяў i пайшоў ад iх, цяпер усё больш сяджу адзiн i сам з сабою разважаю. Боскага духу я не страцiў, толькi цяпер ён нейкi iншы. Сумненнi пачалi адольваць.
      Кейсi сеў крыху раўней спiнай да ствала. Вавёркай юркнула ў кiшэню кашчавая рука i выцягнула адтуль чорную, абкусаную з усiх бакоў плiтку тытуню. Ён старанна сцёр з яе саламяную труху i iншае кiшэннае смецце, адкусiў кавалачак i засунуў за шчаку. Джоўд адмоўна памахаў галiнкай, калi Кейсi падаў яму плiтку. Чарапаха ў скрутку зноў пачала валтузiцца. Кейсi паглядзеў на пiнжак, якi варушыўся, нiбы жывы.
      - Што гэта там у цябе - курыца? Глядзi, задыхнецца.
      Джоўд тужэй скруцiў пiнжак.
      - Чарапаха, - сказаў ён. - На дарозе падабраў. Вялiзная, як трактар. Брацiку нясу. Малыя любяць чарапах.
      - Рана цi позна яны ўсе iмi абзаводзяцца. Але чарапаху пры сабе доўга не ўтрымаеш. Торкаецца, тыцкаецца сюды-туды, пакуль не знойдзе лаза, выберацца на волю, i шукай ветру ў полi. Вось i я так. Няма таго, каб проста разгарнуць Евангелле, што ляжыць пад рукой. Не, усё круцiш яго, гартаеш, шукаеш нечага адны шматкi застаюцца. Бывае, натхнюся боскiм духам, а што ўслаўляць, не ведаю. Прызначэнне маё - весцi людзей, але ж няма куды.
      - А ты вадзi iх кругом i навокал, - сказаў Джоўд. - Доўга не думай, штурхай iх у арашальныя канавы. А свой розум мець захочуць, скажы iм, што ў пякельным агнi гарэць будуць. На чорта табе ведаць, куды iх весцi? Проста вядзi, i справе канец.
      Цень ад ствала вярбы падаўжэў. Джоўд з радасцю перасеў у цень i зноў расчысцiў i разраўняў маленькi квадрацiк пылу, каб, крэслячы на iм сваiм прутком, запiсваць думкi. Мiма iх бегла па дарозе жоўтая калматая аўчарка. Падкурчыўшы вялы хвост, нiзка звесiла галаву i высунула язык, з якога капала слiна. Яна гучна, задышлiва сапла. Джоўд свiснуў, але аўчарка яшчэ нiжэй апусцiла галаву i пабегла трушком да толькi ёй адной вядомай мэты.
      - Вось бяжыць кудысьцi, - сказаў крыху закрануты за жывое Джоўд. - Пэўна, дадому.
      Прапаведнiка нiчым нельга было адцягнуць ад яго думак.
      - Кудысьцi бяжыць, - паўтарыў ён. - Правiльна - кудысьцi кiруе. А я вось... куды кiравацца, не ведаю. У мяне на маленнях людзi, бывала, так наскачуцца, налямантуюцца, нагарланяцца на славу боскую, што як нежывыя падаюць на дол. Некаторых, каб прывесцi ў прытомнасць, даводзiлася акунаць у канаву. А пасля, ведаеш, што я рабiў? Пацягну якую-небудзь дзеўку ў густую траву i лягу з ёю. I так кожны раз пасля малення. А потым каяцца пачынаю. Малюся-малюся, а карысцi нiякай. Другi раз зноў усе боскiм духам прасякнемся, i я зноў за сваё. Нарэшце зразумеў: дайшоў я да краю - крыўлю душой перад богам. Хоць сам таго не жадаю.
      Джоўд усмiхнуўся i, прасунуўшы кончык языка мiж доўгiх зубоў, аблiзнуў губы.
      - Пасля такiх набажэнстваў самы раз у кусты iх цягнуць, - зазначыў ён. Па сабе ведаю.
      Кейсi ўсхвалявана падаўся наперад.
      - Вось бачыш! - усклiкнуў ён. - Я нарэшце зразумеў гэта i задумаўся. - Ён мерна махаў сваёй кашчавай рукой з вузлаватымi пальцамi ў такт словам. - Вось як пачаў я разважаць: я прасякся ласкай боскай, i паства мая так прасяклася ёю - аж скача i нема крычыць. А тут кажуць, што вадзiцца з жанчынай - сатанiнскае насланнё. Але ж чым больш у жанчыне богам дараванай ласкi, тым мацней яе цягне ў кусты. Дык вось я i падумаў: як жа гэта так, чорт вазьмi... ох, прабач мне... як жа сатана падбярэцца да жанчыны, калi дух святы так i бруiцца з яе? Ужо ж тут, здаецца, сатане, як нi хiтруй, нi з якага боку не падступiцца. А на справе выходзiць зусiм iншае. - Вочы ў Кейсi блiшчалi ад хвалявання. Ён паварушыў шчокамi i губамi i плюнуў. Плявок пакацiўся па зямлi, абвалокся пылам i ператварыўся ў шэры, цвёрды з выгляду шарык. Прапаведнiк выставiў наперад руку, уставiў вочы на далонь, быццам на разгорнутую кнiгу. - Вось я якi... - цiха прамовiў ён. - Вось якi я: у мяне ў руках чалавечыя душы, я адказваю за iх i адчуваю, якая вялiкая ляжыць на мне адказнасць, а сам кожны раз пасля малення кладуся з жанчынай. - Ён глянуў на Джоўда. На твары ў яго была разгубленасць. У вачах - заклiк аб дапамозе.
      Джоўд старанна вывеў галiнкай у пыле жаночы торс - грудзi, клубы, таз.
      - Прапаведнiкам я нiколi не быў, - сказаў ён, - таму не зяваў, калi што ў рукi плыло. I рознымi думкамi галаву сабе не забiваў - падвернецца што дзе калi, i я сам не свой ад радасцi.
      - Ну ясна, ты ж не прапаведнiк, - упiраўся Кейсi. - Табе дзеўка - проста дзеўка. Што табе да яе. А мне жанчына - сасуд свяшчэнны. Я ратаваў iхнiя душы. I вось, узяўшы на сябе такую адказнасць, я спачатку ўсяляў у iх дух святы, а потым цягаў iх у кусты.
      - Можа, i мне не пашкодзiла б зрабiцца прапаведнiкам, - уголас падумаў Джоўд. Ён дастаў з кiшэнi тытунь i паперу, скруцiў цыгарку. Запалiў яе i скрозь дым пакасiўся на субяседнiка. - Даўно ўжо я без жанчыны. Давядзецца наганяць.
      Кейсi гаварыў далей:
      - Я давёў сябе да таго, што начамi не спаў. Iдзеш на пропаведзь i зарок сабе даеш: "Сёння, далiбог, не буду". Але яшчэ не дагаварыўшы, ужо ведаю буду.
      - Ажанiцца табе трэба, - сказаў Джоўд. - У нас жыў адзiн прапаведнiк з жонкай. Егавiсты. Наверсе ў нас спалi. На маленне народ прыходзiў да iх у гумно. А мы, дзецi, падслухоўвалi, як жонцы ад яго даставалася пасля кожнага вячэрняга малення.
      - Добра, што ты мне гэта сказаў, - ажывiўся Кейсi. - А то я думаў, што я адзiн быў такi... Нарэшце не вытрымаў, кiнуў усё i пайшоў. З тае пары ў мяне толькi адно ў галаве. - Ён падцягнуў каленi да падбародка i пачаў выкалупваць гразь мiж пальцаў ног. - I вось спытаўся я ў самога сябе: "Што цябе мучыць? Юрлiвы сверб?" I сам адказваю: "Не, не сверб, а тое, што ўсё гэта грэх". I зноў пытаюся: "Як жа гэта так? Чалавек, поўны вялiкай павагi да бога, павiнен, здавалася б, як мул, упiрацца, каб не ступiць на грэшны шлях, дык жа ж не яму карцiць хутчэй штаны расшпiлiць". - Ён мерна паляпаў двума пальцамi па далонi, быццам акуратна кладучы на яе словы радком. - Кажу я сабе: "Можа, ва ўсiм гэтым няма нiякага грэху? Можа, людзi i павiнны быць такiмi? Можа, дарэмна мы мардуем сябе, выганяючы д'ябла?" I згадаў я, як некаторыя сёстры сцябаюць сябе метровымi абрыўкамi правадоў. I падумаў: можа, iм гэта прыемна, можа, i мне прыемна сябе мучыць? Я ляжаў тады пад дрэвам, думаў, думаў ды заснуў. Прачынаюся, гляджу - ноч, апраметная цемра. Недзе паблiзу скуголiць каёт. I раптам само сабой так голасна ў мяне вырвалася: "К чорту ўсё! Нiякага грэху на свеце няма, няма i праведнасцi. Ёсць толькi тое, што людзi робяць. Адно без другога не iснуе. У людзей некаторыя справы добрыя, некаторыя нядобрыя, вось i ўсё, i то з якога яшчэ боку на гэта паглядзець". - Кейсi змоўк i адарваў вочы ад далонi, на якой ён нiбы раскладаў словы.
      Джоўд слухаў прапаведнiка з усмешкай, але позiрк яго быў востры i ўважлiвы.
      - Ты сваю веру ўсю ператрос, - сказаў ён. - З усiх бакоў абсмактаў.
      Кейсi зноў загаварыў, i ў голасе яго гучалi боль i разгубленасць.
      - Я пытаюся ў сябе: "Што такое боскi дух i парыванне?" I адказваю: "Гэта любоў. Я так люблю людзей, што, бывае, сэрца крывёю аблiваецца". Зноў пытаюся: "А Iсуса ты хiба не любiш?" Думаю, думаю i нарэшце кажу: "Не, я нiкога з такiм iмем не ведаю. Гiсторый розных пра яго чуў шмат, але люблю я толькi жывых людзей. Сэрца разрываецца ад любовi да iх, i хочацца мне зрабiць усiх iх шчаслiвымi, i таму прапаведую iм тое, што можа прывесцi iх да шчасця". А потым... Ну i нагаварыў я табе чортаву прорву ўсяго. Табе, можа, дзiўна, што я такiя брыдкiя словы ўжываю? Нiякiх тут брыдкiх слоў, на мой погляд, няма. Так усе гавораць, усе людзi, i нiчога дрэннага яны гэтымi словамi сказаць не хочуць. Ну, добра, хай. А цяпер я скажу табе яшчэ нешта, да чаго я сваiм розумам дайшоў, толькi прапаведнiку казаць такое - кашчунства, i таму я не маю права быць прапаведнiкам, бо ўвесь час думаю пра гэта i веру ў гэта.
      - Пра што ты? - спытаўся Джоўд.
      Кейсi хiтравата глянуў на яго.
      - Калi твой слых разане, не крыўдуй, га?
      - Я крыўдую, толькi калi мне нос расквасяць, - сказаў Джоўд. - Ну, што ты там такое надумаў?
      - Разважаў я пра духа святога i пра Iсуса: "Чаго гэта мы ўсё горнемся да бога i да Iсуса? Можа, - думаў я, - мы проста людзей любiм - мужчын i жанчын? Можа, дух святы - гэта i ёсць душа чалавечая, вось i ўсё. Можа, усе людзi разам i ўтвараюць адну вялiкую душу i часцiнку яе знойдзеш у кожным чалавеку?" Доўга сядзеў я так, думаў, думаў i раптам усё зразумеў, усiм нутром, i так ува мне гэта i засталося.
      Джоўд апусцiў вочы, быццам яму было не пад сiлу вытрываць шчыры позiрк прапаведнiка.
      - З такiмi думкамi нi ў якай царкве не ўтрымаешся, - сказаў ён. - За такiя думкi цябе прагоняць з нашых краёў. Што людзям трэба? Паскакаць i павыць. Гэта iм самая вялiкая ўцеха. Бабка наша, бывала, як пачне лямантаваць, рады ёй даць было нельга. Аднаго разу здаравеннага псаломшчыка кулаком з ног звалiла.
      Кейсi задуменна пазiраў на Джоўда.
      - Вось я хачу спытацца ў цябе пра нешта, - сказаў ён. - Душу мне гэта кроiць.
      - Што ж, пытайся. Часам i я ў чым-небудзь разбiраюся.
      - Вось што... - нерашуча пачаў прапаведнiк. - Я хрысцiў цябе найлепшым чынам у той дзень, калi боскае ззянне сышло на мяне. З вуснаў маiх словы Хрыстовы лiлiся. Ты, пэўна, нiчога не памятаеш, бо ўвесь час коску тую цягаў.
      - Чаму ж не, памятаю, - адказаў Джоўд. - Гэта была Сюзi Лiтл. Праз год яна мне ледзь палец не адарвала.
      - Дык вось... Пайшло табе на карысць тое хрышчэнне? Лепш табе зрабiлася ад таго?
      Джоўд, падумаўшы, адказаў:
      - Н-не, я нават нiчога не адчуў.
      - Так... А шкоду табе гэта зрабiла? Толькi падумай.
      Джоўд падняў з зямлi бутэльку i адпiў.
      - Нiчога я не адчуў - нi добрага, нi дрэннага. Мне тады проста весела было, больш нiчога. - Ён падаў бутэльку прапаведнiку.
      Кейсi ўздыхнуў, прыгубiў бутэльку, потым паглядзеў, колькi ў ёй на дне засталося, i зрабiў яшчэ адзiн маленькi глыток.
      - Вось i добра, - сказаў ён. - А то я ўсё мучыўся - цi не нарабiў я сваiм умяшаннем якой-небудзь шкоды людзям.
      Джоўд глянуў на свой пiнжак i ўбачыў чарапаху - яна выбралася на волю i ўжо спяшалася ў тым жа кiрунку, у якiм паўзла, калi ён падабраў яе. Джоўд паназiраў за ёю, тады ўстаў на ногi, падняў чарапаху з зямлi i зноў закруцiў у пiнжак.
      - Нiякiх падарункаў дзецям не прыпас, - паяснiў ён. - Хоць гэту старую чарапаху прынясу.
      - Дзiўная рэч, - сказаў прапаведнiк. - Якраз калi ты падышоў, я старога Тома Джоўда прыгадаў. Падумаў, цi не завiтаць да яго. Я заўсёды лiчыў яго бязбожнiкам. Як ён там жыве, стары Том?
      - Не ведаю. Чатыры гады я ўжо дома не быў.
      - Хiба ён не пiсаў табе?
      Джоўд замяшаўся.
      - Тата на пiсьмы не вялiкi мастак i наогул пiсаць не ахвочы. Прозвiшча сваё чын чынам падпiша, не горш за iншых, i нават аловак паслiнiць. Але пiсьмаў не пiша. Тата заўсёды казаў: чаго нельга выказаць голасам, таго i алоўкам не варта.
      - Увесь гэты час ты па свеце бадзяўся? - запытаўся Кейсi.
      Джоўд недаверлiва глянуў на яго.
      - А ты хiба нiчога не ведаеш? Ва ўсiх газетах пра мяне пiсалi.
      - Нiчога. А што? - Кейсi закiнуў нагу на нагу i ссунуўся па ствале нiжэй. Дзень ужо зайшоў далёка за поўдзень, i сонца налiвалася чырванню.
      Джоўд, палагаднеўшы, сказаў:
      - Казаць, дык адразу ўсё, i скончым з гэтым. Але калi б ты i цяпер яшчэ быў прапаведнiкам, я асцярогся б расказваць, бо ты пачаў бы малiцца за маю душу. - Ён дапiў рэшту вiскi i шпурнуў паўлiтэрку ўбок, i пляскатая бутэлька мякка слiзганула па пыле. - Я чатыры гады праседзеў у Макалестары.
      Кейсi крута павярнуўся да яго i так насупiў бровы, што высокi яго лоб зрабiўся яшчэ вышэйшы.
      - Табе неахвота пра гэта гаварыць, так? Я не буду распытвацца, што ты там такое нарабiў.
      - Я i цяпер зрабiў бы тое самае, - сказаў Джоўд. - Я забiў аднаго малойчыка ў бойцы. Мы добра напiлiся з iм на танцах. Ён нажом мяне пырнуў, я схапiў рыдлёўку i прыкончыў яго. Размажджэрыў яму галаву.
      Бровы ў прапаведнiка занялi сваё звычайнае месца.
      - Значыць, саромецца табе няма чаго?
      - Няма, - адказаў Джоўд. - Мне далi толькi сем гадоў, бо ён першы пачаў пырнуў мяне нажом. Выпусцiлi праз чатыры гады - умоўна.
      - I нiхто з тваiх не пiсаў табе ўсе чатыры гады?
      - Чаму ж, пiсалi. Два гады назад ад мацi паштоўку атрымаў, а на мiнулыя Каляды бабка прыслала. О, Езус, i смеху ж было ў нашай камеры! Паштоўка з малюнкам - ёлка ўся ў блiшчынках, быццам снегам абсыпаная. I вершык:
      У свята светлае Каляды
      Будзь жыццю, хрыстосiк, рады,
      I пад ёлачку ты глянь.
      Падаруначак дастань.
      Бабка, вiдаць, i не чытала яго. Пэўна, у разносчыка купiла, выбрала самую прыгожую i блiскучую. Хлопцы ў камеры жываты надрывалi ад рогату. З таго дня ўсе мяне "хрыстосiкам" дражнiлi. А бабка i думаць не думала, што з мяне смяяцца будуць. Бачыць, святочная паштоўка, прыгожая, блiскучая, навошта чытаць? У той год, калi мяне пасадзiлi, яна свае акуляры згубiла. Да гэтага часу, думаю, яшчэ шукае.
      - А як абыходзяцца яны там з вамi, у Макалестары?
      - Ды нядрэнна. Кормяць па гадзiнах, адзяваюць чыста, i памыцца ёсць дзе. Без жанчын толькi цяжка. - Джоўд раптам засмяяўся: - У нас там неяк аднаго тыпуса ўмоўна выпусцiлi. I месяца не прайшло, як ён праштрафiўся i зноў вярнуўся да нас. У яго спыталiся, чаму ён парушыў падпiску. А ён кажа: "Якога чорта! У бацькавай халупе выгод нiякiх. Нi табе электрычнасцi, нi душа. I кнiжак няма, i ежа паганая". Вярнуўся, кажа, бо тут хоць якiя выгоды ёсць i жратва па гадзiнах. На волi, кажа, адзiн супраць цэлага свету - не ведаеш, што рабiць, куды падацца. I ён украў машыну i зноў сеў. - Джоўд дастаў свой капшук, падзьмуў на курыльную кнiжачку, каб аддзялiць адзiн бураваты лiсточак, скруцiў цыгарку. - Што ж, хлапец ён не дурны, - дадаў ён. - Як падумаў я ўчора, дзе ноч буду спаць, дык страх мяне ўзяў. Прыгадаўся мне ложак i той чокнуты, што з намi быў у камеры, падумаў: што ён цяпер робiць? У нас аркестр там быў. Добры струнны аркестр. Адзiн казаў, што мы маглi б нават па радыё выступаць. А сёння ранiцай прачынаюся i не ведаю - падымацца цi яшчэ рана. Ляжу i чакаю, калi пабудку дадуць.
      Кейсi хмыкнуў:
      - Гэтак можна i не пачуць, як лесапiлка вiшчыць.
      Жаўтавата-пыльнае святло кранула зямлю пазалотай. Кукуруза ўся залацiлася. Чародка ластавак пранеслася ў небе - вiдаць, да нейкай вады. Чарапаха ў Джоўдавым пiнжаку зрабiла яшчэ адну спробу ўцёкаў. Джоўд перагнуў папалам брылёк кепкi, i цяпер брылёк стаў падобны на крывую дзюбу вароны.
      - Ну, вiдаць, патупаю, - сказаў Джоўд. - Скварыцца на сонцы не вельмi люблю, але цяпер ужо не так пячэ.
      Кейсi рашуча падняўся.
      - Старога Тома я цэлы век не бачыў, - сказаў ён. - Даўно хацеў зiрнуць, як ён там. Я ж колькi часу да вас хадзiў са словам божым, грошай нiколi не браў, глыну толькi чаго-небудзь...
      - Гайда, - сказаў Джоўд. - Бацька табе рады будзе. Ён заўсёды казаў, што ў цябе дзюба занадта вялiкая для прапаведнiка. - Джоўд падняў з зямлi пiнжак i шчыльней абкруцiў iм чаравiкi i чарапаху.
      Кейсi падабраў свае парусiнавыя туфлi i ўсунуў у iх босыя ногi.
      - Я не такi смелы, як ты, - сказаў ён. - Чаго добрага, яшчэ на калючы дрот наступлю ў пыле цi на шкло. Страх як баюся палец парэзаць - няма нiчога горшага.
      Яны нерашуча пастаялi, перш чым пераступiць лiнiю ценю, i раптам рушылi наперад, як два плыўцы, што спяшаюцца дабрацца да другога берага. Шпарка прайшоўшы некалькi крокаў, яны сцiшылi хаду i пайшлi няспешна, быццам у роздуме. Кукурузнае бадыллё кiдала на дарогу косыя шэрыя ценi, у паветры стаяў душны пах нагрэтага пылу. За кукурузным полем пачаўся цёмна-зялёны бавоўнiк цёмна-зялёнае лiсце з зачаткамi насенных каробачак пад пялёнкай шэрага пылу. Усходы былi няроўныя - густыя ў западзiнах, дзе даўжэй трымалася вiльгаць, i зусiм пляшывыя на высокiх месцах. Раслiны ўпарта змагалiся з сонцам. А блiжэй да гарызонту далеч зацягнулася непрагляднай рудаватай смугой. Пыльная дарога адбягала ўдалечыню хвалiстай стужкай. Вербы, што раслi па берагах ручая, збочвалi разам з iм на захад, а на паўночны захад ад iх няўроблены ўчастак зямлi ўшчыльную падыходзiў да нiзкага i рэдкага кустоўя. Тхала распаленым пылам, паветра было такое сухое, што слiзь у носе засыхала скарынкай, а з вачэй цяклi выратавальныя слёзы.
      Кейсi сказаў:
      - Бачыш, як добра падымалася кукуруза, пакуль яе пылам не засыпала? Багаты быў бы ўраджай.
      - Кожны год, - сказаў Джоўд, - кожны год, як я сябе памятаю, выспяваў добры ўраджай, але нi разу так i не выспеў. Дзед казаў, што зямля толькi першыя пяць гадоў добра радзiла, пакуль яшчэ перагной ад старога пустазелля ў ёй заставаўся.
      Дарога апусцiлася па схiле ўзгорка i паднялася на другi пакацiсты груд.
      Кейсi сказаў:
      - Адсюль да старога Тома будзе не болей за мiлю. За трэцiм узгоркам, здаецца, так?
      - Правiльна, - адказаў Джоўд. - Калi толькi дом наш не ўкралi, як некалi бацька зрабiў.
      - Дом украў?
      - Ага. Знайшлi пусты мiлi за паўтары адсюль i ўкралi. Сям'я, што там жыла, перабралася ў iншае месца. Дзед, бацька i Ной, брат мой, хацелi перацягнуць увесь дом цалкам, ды ён не даваўся. Толькi з паловай справiлiся. Таму ён у нас такi дзiўнаваты з аднаго боку. Рассеклi на дзве часткi, у адну палову ўпрэглi дванаццаць коней i два мулы i перавезлi на свой участак. Вярнулiся па другую палову - хацелi прыбудаваць яе да першай, але раней за iх туды паспеў Уiнк Мэнлi са сваiмi хлопцамi i з-пад носа сцягнуў тое, што засталося. Дзед з бацькам злыя хадзiлi, як чэрцi, ды неяк раз выпiлi з Уiнкам, i ўсе трое толькi за жываты трымалiся ад рогату. Уiнк кажа: дом мой цяпер як жарабец, прыводзьце вашу палову, мы iх злучым, i, можа, ад iх добрыя "шпакоўнi" пойдуць. Стары Ўiнк, як вып'е, мог такое вытварыць! Пасля гэтага бацька i дзед моцна з iм пасябравалi. Знаходзiлi любую магчымасць выпiць разам.
      - Стары Том малайчына, - пагадзiўся Кейсi. Узнiмаючы пыл, яны спусцiлiся па схiле ўзгорка i на пад'ёме запаволiлi крок. Кейсi выцер рукавом лоб i зноў надзеў свой пляскаты капялюш. - Так, Том малайчына, - паўтарыў ён. - Блюзнер, але малайчына. Бывала, на маленнях, памятаю, прасякнецца святым духам зусiм крышачку, а скача ледзь не пад столь. Калi ўжо старога Тома праняло, дык сцеражыся - а то нагамi затопча. Што племянны жарабок у стойле.
      Яны ўзышлi на вяршыню наступнага ўзгорка, а там дарога апусцiлася да крывога рэчышча ручая з няроўнымi, абсыпанымi берагамi, збарозненымi дажджавымi вымоiнамi. Кладка была з камянёў. Джоўд асцярожна перабраўся басанож на другi бераг.
      - Вось ты ўсё пра майго бацьку дзяўбеш, - сказаў Джоўд. - А ты паглядзеў бы на дзядзьку, калi яго хрысцiлi на Поўлкавым падворку. Бегае, гойсае, скача. Перамахнуў нават цераз разлапiсты куст вышынёй з пiянiна. Раз! - туды пераскочыў; раз! - назад пераляцеў i вые, як здзiчэлы сабака ў месячную ноч. Бацька лiчыў сябе найлепшым скакуном ва ўсёй акрузе, i як убачыў гэта, аблюбаваў такi ж шырачэзны куст, удвая толькi вышэйшы, завiшчаў не сваiм голасам, як свiння, што бiтым шклом апарасiлася, пераскочыў з разбегу цераз куст i вывiхнуў правую нагу. Тут з яго дух божы i вылецеў. Прапаведнiк усё лезе памалiцца, каб нага выправiлася, а бацька кажа: не, ну яго к богу, падавай мне доктара. А дзе яго ўзяць, доктара? Дантыст тут нейкi бадзячы трапiўся, ну ён яму косць i ўправiў. А прапаведнiк усё роўна за сваё памалiўся-такi.
      Яны паволi адолелi нястромкi пад'ём па другi бок яра. Цяпер, калi сонца хiлiлася на захад, спёка пачала спадаць, i хоць паветра па-ранейшаму было яшчэ гарачае, сонечныя промнi абрыналiся ўжо з меншай сiлай. Па краях дарогi стаялi такiя ж крывыя калы з нацягнутым на iх калючым дротам. Справа драцяная загарадзь пайшла праз баваўнянае поле, але няспелы бавоўнiк быў аднолькавы з абодвух бакоў - сухi, цёмна-зялёны, зацярушаны пылам.
      Джоўд паказаў рукой на межавую загарадзь:
      - Вось наша мяжа. Папраўдзе, агароджа нам была без патрэбы, але ў нас завёўся дрот, i бацьку закарцела абгарадзiць поле. Цяпер, кажа, адчуваеш: сорак акраў - гэта сорак акраў! Толькi не было б нiякай агароджы, каб неяк раз ноччу дзядзька Джон не прывёз у сваiм фургоне цэлых шэсць шпуль дроту. Выменяў у бацькi на парася. Дзе ён узяў гэты дрот, так i засталося тайнай. - На пад'ёме яны пайшлi цiшэй, цягнучы ногi па мяккiм, глыбокiм пыле i адчуваючы пад ступнямi зямлю. Вочы ў Джоўда нiбы ўзiралiся ў мiнулае. Здавалася, ён пацiху пасмейваецца сам з сябе. - Дзiвак у нас дзядзька, - сказаў ён. - Узяць хоць парася гэтае, - ён хiхiкнуў i моўчкi пайшоў далей.
      Кейсi нецярплiва чакаў, калi Джоўд зноў загаворыць. Але працягу не было. Ён даў Джоўду яшчэ трохi часу, каб сабрацца з думкамi, i нарэшце не вытрымаў i крыху раздражнёна спытаўся:
      - Ну i што ж ён з парасём гэтым зрабiў?
      - Га? А-а... Ну, ён тут жа, на месцы, закалоў яго i загадаў мацi плiту распалiць. Тады выразаў адбiўных i паклаў на гарачую патэльню, а рэбры з кумпяком у духоўку засунуў. Адбiўныя з'еў, тым часам рэбры згатавалiся, а як рэбры абгрыз, кумпяк падрумянiўся. Узяўся за кумпяк - адхопiць нажом добры кавалак i пхае ў рот. Мы, дзецi, ад яго не адыходзiм, клянчым, i ён, нарэшце, пачаставаў нас, а бацьку нi дробачкi не даў. Нарэшце так аб'еўся, што яго званiтавала, i тады ён залёг спаць. Пакуль спаў, мы з бацькам з кумпяком тым расправiлiся. Ранiцай дзядзька Джон падымаецца i другi кумпяк бразь - у духоўку. Бацька пытаецца: "Няўжо, Джон, ты ўсяго падсвiнка з'есцi сабраўся?" А той кажа: "Сабраўся, Том. Баюся толькi, каб ён не пратух, перш чым я яго ў страўнiк адпраўлю, а я тухляцiны не ем, хоць i страшэнна люблю свiнiну. Пакладзi трохi сабе на талерку, а мне аддай назад дзве шпулi дроту". Ну, сэр, бацька мой не з дурных. Даў дзядзьку Джону абжырацца, а як надышоў час таму ехаць, яшчэ больш за палову засталося. Бацька i кажа: "Ты яе засалiў бы, Джон". Але ж дзядзька не такi: захоча свежанiны, дык ты яму цэлую свiнню падавай, а наб'е жывот, нават паху яе не церпiць. Паехаў, а што засталося, бацька засалiў.
      Кейсi сказаў:
      - Калi б я быў, як раней, прапаведнiкам, дык зараз жа вывеў бы з гэтага мараль i наставiў бы цябе на шлях iсцiнны. Але больш пропаведзяў нiхто ад мяне ўжо не пачуе. Як думаеш, чаму ён гэтак зрабiў?
      - Не ведаю, - адказаў Джоўд. - Проста прагны на свiнiну. Мне i самому, як успомнiў, страшэнна захацелася. За ўсе чатыры гады толькi чатыры кавалкi смажанай свiнiны з'еў - па адным на кожныя Каляды.
      Тонам прапаведнiка Кейсi прамовiў:
      - Можа, Том зарэжа адкормленае цяля свайму блуднаму сыну, як у Пiсаннi?
      Джоўд пагардлiва засмяяўся:
      - Ты, браце, бацькi не ведаеш. Калi ён курыцу рэжа, дык не столькi крыку ад яе, колькi ад яго самога. Не можа ён такое рабiць. Свiнню заўсёды беражэ на Каляды, а яна ў вераснi задзiрае капыты - ад перакорму цi ад хваробы якой, пасля чаго есцi яе нельга. Затое дзядзька Джон, як захочацца яму свiнiны, дык наесца ўжо да адвалу. Свайго не прапусцiць.
      Яны паднялiся на грэбень узгорка i ўнiзе ўбачылi ферму Джоўдаў. Том спынiўся.
      - Тут нешта не так, - сказаў ён. - Зiрнi на дом. Штосьцi нядобра. Нiдзе нi душы.
      Абодва стаялi, пазiраючы на невялiкую купку будынiн.
      РАЗДЗЕЛ ПЯТЫ
      Землеўласнiкi пачалi наведвацца на свае землi, але часцей замест сябе пасылалi пасрэднiкаў. Агенты гэтыя паяўлялiся на палях у лiмузiнах, шчупалi i расцiралi пальцамi сухую зямлю, а то заганялi ў глебу земляны бур i бралi пробу. З-за парканаў сваiх апаленых сонцам падворкаў арандатары з трывогай сачылi за лiмузiнамi, што снавалi ўздоўж палёў. Нарэшце пасрэднiк уязджаў у двор i, не выходзячы з кабiны, заводзiў гутарку з арандатарам праз акенца. Падышоўшы да машыны, арандатары першыя хвiлiны стаялi, потым апускалiся на кукiшкi i вадзiлi па пыле падабранымi з зямлi пруткамi.
      Праз адчыненыя дзверы дамкоў вызiралi кабеты, а з-за iх спiн цiкавалi дзецi - светлавалосыя, пад колер кукурузы, дзецi з шырока расплюшчанымi вачамi, - пачухваючы пальцамi адной босай нагi галёнку другой. Жонкi i дзецi не спускалi вачэй са сваiх мужчын, якiя размаўлялi з прадстаўнiкамi гаспадароў зямлi, i зацята маўчалi.
      Адны агенты гаварылi мякка, бо iм брыдка было рабiць тое, на што iх паслалi; другiя - раздражнёна, бо iм брыдка было праяўляць жорсткасць, а трэцiя - холадна-спакойна, бо даўно ўжо зразумелi, што гаспадар павiнен быць халодным i спакойным. I кожнага з iх учэпiста трымала нейкая неадольная сiла. Некаторыя з iх ненавiдзелi матэматыку, якая даймала iх, другiя баялiся сваёй матэматыкi, а iншыя абагаўлялi яе, бо ў ёй яны знаходзiлi збавенне ад думак i чалавечых пачуццяў. Калi зямлёй валодаў банк цi фiнансавая кампанiя, агент гаварыў: банк цi кампанiя хоча... адчувае патрэбу... настойлiва патрабуе... не можа абысцiся... быццам банк цi кампанiя - нейкая пачвара, надзеленая розумам i пачуццямi, страшыдла, якое завабiла iх у свае цянёты. Агенты не неслi адказнасцi за дзейнасць банкаў i кампанiй, яны былi ўсяго толькi людзi, нявольнiкi, а банкi - гэта ж машына! Яна i валадар. Сёй-той з агентаў нават нямала ганарыўся тым, што ён нявольнiк такiх халодных i магутных валадароў. Агенты сядзелi ў машынах i тлумачылi людзям: вы ж ведаеце, зямля спустошылася. Бог ведае колькi ўжо гадоў вы капаецеся ў ёй.
      Седзячы на кукiшках, арандатары кiвалi галовамi, гадалi i прыкiдвалi, выводзячы ўзоры ў пыле, - ага, так, ведаем, далiбог. Калi б зямлю не засыпала пылам, калi б не выветрываўся верхнi пласт глебы, тады б яшчэ можна было цярпець...
      Пасрэднiкi гнулi сваё: вы ж ведаеце, што зямля з кожным годам яшчэ больш спусташаецца. Не мне вам казаць, што з ёю робiць бавоўна, - губiць, высмоктвае з яе ўсе сокi.
      Арандатары згодна кiвалi галовамi: яны ўсё разумеюць, бог сведка. Калi б увесь севазварот... зямля зноў налiлася б сокамi.
      Гэта праўда, але цяпер ужо позна. I агенты тлумачылi механiку дзеянняў i ход думак пачвары, што схапiла iх самiх такой мёртвай хваткай.
      Чалавек можа сядзець на зямлi, нават калi яму хапае толькi на пракорм i на выплату падаткаў. Такое ж зусiм магчыма.
      Так, такое магчыма, пакуль не здарыцца неўраджай i не прыйдзецца браць пазыку ў банку. Але, разумееце, банку цi кампанii трэба зусiм не тое - яны ж не паветрам дыхаюць i ядуць не мяса. Яны дыхаюць прыбыткам, ядуць працэнты з капiталу. Калi iм гэтага не даць, яны памруць, як мы з вамi памерлi б без паветра i без ежы. Усё гэта сумна, але так яно ёсць. Нiчога не зробiш.
      Людзi, што сядзелi на кукiшках каля лiмузiнаў, узнiмалi вочы, намагалiся зразумець. А цi нельга яшчэ пабыць нам тут? Можа, наступны год выдасца ўраджайны? Адзiн бог ведае, якая ўродзiцца бавоўна праз год. А войны? Хiба ўгадаеш цяпер, якiя цэны будуць на бавоўну? З яе ж робяць узрыўчатку, цi не так? А абмундзiраванне? Будуць войны, i цэны на бавоўну падскочаць. Можа, ужо нават у наступным годзе. Арандатары пытальна ўзнiмалi ўгору вочы.
      На гэта разлiчваць нельга. Банк - пачвара, яна бесперапынку павiнна паглынаць падаткi. Чакаць ёй няможна. Бо памрэ. Не, падаткам не павiнна быць спыну. Калi пачвара застыне ў росце, ёй смерць. Ёй нельга спыняць свой рост.
      Выпеставаныя пальцы пачыналi пастукваць па нiзе аконнай аправы ў кабiне; заскарузлыя пальцы мацней сцiскалi пруткi, што нястомна чыркалi па пыле. Жанчыны ў дзвярах прапаленых сонцам хацiн уздыхалi, пераступалi з нагi на нагу, адна ступня церла другую ступню, пальцы не пераставалi варушыцца. Сабакi падыходзiлi да машын, абнюхвалi iх i адно за адным палiвалi ўсе чатыры колы. Куры ляжалi на гарачым пыле, распушыўшы пер'е, каб сухi пыл дабраўся да самай скуры i пачысцiў яе. А ў хлеўчуку над бруднымi рэшткамi пойла просьбiтна рохкалi свiннi.
      Людзi, што сядзелi на кукiшках, зноў апускалi вочы. Што ж вы ад нас хочаце? Хiба можна памяншаць нашу долю ўраджаю, мы i так галадаем. Дзецi нiколi дасыта не ядуць. Адзежы няма - адны лахманы. Калi б у суседзяў было лепш, мы ад сораму на малiтоўныя сходы хадзiць перасталi б.
      I нарэшце агенты гаспадароў раскрывалi ўсю паднаготную. Арэнда сябе не апраўдала. Адзiн чалавек на трактары можа замянiць дванаццаць - чатырнаццаць фермерскiх сем'яў. Плацi яму жалаванне i забiрай сабе ўвесь ураджай. Мы вымушаны так рабiць. Мы iдзём на гэта неахвотна. Бо пачвара занядужала. З ёю здарылася нешта нядобрае.
      Вы ж бавоўнай зямлю загубiце.
      Мы ведаем. Нам трэба паспець зняць некалькi ўраджаяў, перш чым загiне зямля. Потым мы пусцiм яе ў продаж. Шмат сем'яў ва ўсходнiх штатах захочуць купiць тут участак.
      Арандатары спалохана падымалi вочы да кабiн. А з намi што будзе? Як мы пракормiмся?
      Вам давядзецца пакiнуць свае ўчасткi. Плугi пройдуцца проста па вашых дварах.
      I тады арандатары ў гневе падымалiся з кукiшак i станавiлiся ва ўвесь рост. Мой дзед першы прыйшоў на гэтую зямлю, ён ваяваў з iндзейцамi i прагнаў iх адсюль. А бацька тут нарадзiўся i таксама ваяваў - з пустазеллем i змеямi. Потым абрынуўся няўрод, i бацька ўзяў у пазыку крыху грошай. I наша тут таксама радзiма. Вунь, бачыце, у дзвярах нашы дзецi? I яны нарадзiлiся тут, у гэтым доме. Бацька быў вымушаны ўзяць пазыку. I тады зямля перайшла да банка, але мы засталiся на ёй, i нам крыху перападала з таго, што мы вырошчвалi.
      Нам гэта добра вядома. Вельмi добра вядома. Мы тут нi пры чым, усё гэта банк. А банк не чалавек. I гаспадар, у якога пяцьдзесят тысяч акраў, таксама не чалавек. Ён - пачвара.
      Яно так, казалi арандатары, але ж зямля гэта наша. Мы абмерылi яе, мы ўзаралi цалiну. Мы нарадзiлiся на ёй, на ёй гiбелi, на ёй памiралi. Няхай зямля высiлiлася - усё роўна яна наша. Яна наша таму, што мы на ёй нарадзiлiся, яе ўраблялi, на ёй памiралi. Вось што дае права ўладаць ёю, а не паперка з нейкiмi там лiчбамi.
      Нам вельмi шкада, але мы што? Гэта ўсё яна - пачвара. У банку няма нiчога чалавечага.
      Яно так, але ж банк складаецца з людзей.
      Не, вы памыляецеся, вы груба памыляецеся. Банк i людзi - розныя рэчы. Бывае, што людзям, кожнаму з iх, ненавiсна тое, што робiць банк, i, аднак, банк робiць сваю справу. Паверце, банк - гэта нешта большае, чым людзi. Банк пачвара. Ствараюць яго людзi, але ўправiцца з iм не могуць.
      Арандатары абуралiся: дзед тут ваяваў з iндзейцамi, бацька знiшчаў змеяў, змагаючыся за гэту зямлю. Можа, трэба знiшчыць банкi - яны страшнейшыя за iндзейцаў i змеяў. Можа, давядзецца ваяваць за сваю зямлю, як ваявалi нашы дзед i бацька.
      I тут пачыналi ўжо абурацца агенты гаспадароў. Прыйдзецца вам ехаць адсюль.
      Дык жа зямля гэтая наша, усклiкалi арандатары. Мы...
      Не, не ваша. Яна належыць банку-пачвары. Вам прыйдзецца ехаць.
      Мы выйдзем са стрэльбамi, як дзед наш выходзiў насустрач iндзейцам. Што тады?
      Што ж - спачатку прыйдзе шэрыф, потым - войска. Калi ўчэпiцеся за свае ўчасткi - вы грабежнiкi, а за стрэльбы возьмецеся - вы забойцы, i так i гэтак вы - злачынцы. Банк - пачвара, не чалавек, але можа прымусiць чалавека рабiць, што захоча.
      А калi нам iсцi, дык куды? I як мы пойдзем адсюль? У нас грошай няма.
      Вельмi шкада, гаварылi агенты. Банка - уладальнiка пяцiдзесяцi тысяч акраў - гэта не датычыць. Вы седзiце на зямлi, якая вам не належыць. Дзе-небудзь у iншых штатах вы, можа, увосень ноймецеся на збор бавоўны. Магчыма, атрымаеце дапамогу. А чаму б вам не падацца ў Калiфорнiю? Там заўсёды ёсць праца i нiколi халадоў не бывае. Там варта толькi руку працягнуць - i рвi апельсiны. У Калiфорнii заўсёды што-небудзь збiраюць - толькi працуй. Чаму б вам не перасялiцца туды? I агенты запускалi маторы i ад'язджалi.
      Арандатары зноў апускалiся на кукiшкi i вадзiлi пруткамi па пыле, прыкiдвалi, разважалi. Асмаленыя спёкай цёмныя твары, вылiнялыя ад няшчаднага сонца вочы. Жанчыны асцярожна спускалiся з ганка i шлi да мужоў, за iмi баязлiва кралiся дзецi, гатовыя ў любы момант пусцiцца наўцёкi. Старэйшыя сыны садзiлiся на кукiшкi побач з бацькамi - гэта дае табе адчуванне, што ты ўжо мужчына. Крыху счакаўшы, жанчыны пыталiся: чаго ён прыязджаў?
      Мужчыны на iмгненне адрывалi позiрк ад зямлi, i ў вачах у iх таiўся боль. Давядзецца ехаць адсюль. Трактар, упраўляючы - тут будзе ўсё, як на фабрыцы.
      Куды ж мы паедзем? - пыталiся жанчыны.
      Хто ж ведае? Хто ведае?
      Жанчыны таропка i моўчкi вярталiся ў хацiны, гонячы перад сабой чародку дзяцей. Яны ведалi: калi мужчыну бярэ такая крыўда, такая роспач, ён можа сарваць злосць на дарагiх яму людзях. Яны пакiдалi мужчын адных - няхай думаюць, няхай мяркуюць, дапамагаючы сабе чырканнем па пыле.
      Неўзабаве арандатар азiраўся навокал - кiдаў позiрк на пастаўленую яшчэ дзесяць гадоў назад вадакачку з доўгай, як гусiная шыя, помпай; на калоду, на якой паклала галаву не адна сотня курэй; на плуг пад паветкай i на падвешаную да бэлькi кармушку ўласнага вынаходства.
      А ў хаце жанчын абкружалi дзецi. Што ж мы рабiць будзем, мама? Куды мы цяпер?
      Жанчыны адказвалi: нiхто яшчэ нiчога не ведае. Iдзiце, гуляйце. Толькi да таты блiзка не падыходзьце. А то ён можа i набiць вас, калi не ў пару падлезеце. I жанчыны зноў бралiся за працу, але нi на момант не спускалi вачэй з мужоў, што сядзелi на кукiшках у пыле, збянтэжаныя i апанаваныя трывожнымi думкамi.
      Трактары ехалi па дарогах i збочвалi на палi - вялiзныя машыны на гусенiчным хаду. Яны паўзлi, як насякомыя, i, як насякомыя, былi неверагодна энергiчныя. Яны паўзлi па зямлi - апускалi гусенiцы, кацiлiся па iх i падбiралi iх ззаду. Дызельныя маторы пафырквалi, калi працавалi ўхаластую, а калi трактары краналiся з месца, маторы ўзнiмалi аглушальны роў, якi паступова пераходзiў у аднастайны рокат. Жалезныя страшыдлы ўздымалi клубы пылу i, пратыкаючы iх сваiмi тупымi рыламi, iшлi напрасткi па мясцовасцi, удоўж i ўпоперак, скрозь агароджы, праз двары, ныралi ў яры i вынырвалi з iх, не адхiлялiся ў бакi. Iм было няважна - ёсць дарога цi няма, яны самi пракладвалi сабе дарогу. Iм было ўсё хоць бы што - узгоркi, лагчыны, канавы, агароды, будынкi.
      Чалавек на жалезным сядзеннi не падобны быў на чалавечую iстоту: рукавiцы, вялiкiя акуляры, гумавая маска ад пылу на носе i роце - ён здаваўся часткай гэтай махiны, робатам. Грукат цылiндраў разносiўся па ўсёй акрузе, пранiзваў паветра i зямлю, i зямля i паветра адгукалiся гулам i здрыгалiся ў лад яму. Трактарыст не меў улады над машынай - яна iшла напрасткi, кроячы дзесяткi фермаў, i таксама напрасткi вярталася назад. Лёгкi перавод рычага - i гусенiцы павярнулi б убок, але рука трактарыста не магла перавесцi рычаг, бо пачвара, што стварыла трактар i паслала яго сюды, завалодала рукамi трактарыста, яго мозгам, яго мускуламi, начапiла яму шоры, надзела наморднiк - шорамi зацямнiла яму розум, наморднiкам прыглушыла словы, зацямнiла свядомасць, прыглушыла пратэст. Ён не бачыў зямлi такой, якой яна была, не мог адчуць яе сапраўднага паху; ногi яго не размiналi камякоў гэтай зямлi, не адчувалi яе цеплынi, яе сiлы. Ён сядзеў на жалезным сядзеннi, ногi стаялi на жалезных педалях. Ён не мог нi падбадзёрваць, нi бiць, нi лаяць, нi падганяць гэту жалезную сiлу i таму не мог нi падбадзёрваць, нi бiць, нi падганяць самога сябе. Гэтай зямлi ён не ведаў, не валодаў ёю, у яе не верыў, нi аб чым яе не прасiў. Калi кiнутае ў зямлю зерне прарастала, яго гэта не тычылася. Калi маладыя атожылкi вялi ў засуху цi гiнулi ад пралiўных дажджоў, трактарыста гэта хвалявала так мала, як i сам трактар.
      Зямлю гэтую ён любiў не болей, чым любiў яе банк. Ён мог захапляцца трактарам - яго адшлiфаванымi паверхнямi, яго магутнай сiлай, выццём яго цылiндраў, але трактар не належаў яму. Трактар цягнуў за сабой блiскучыя дыскi, якiя рэзалi зямлю вострымi лёзамi - не ворыва, а хiрургiчная аперацыя; узняты пласт падаў направа, а другi рад дыскаў крышыў яго i валiў налева. Вострыя лёзы ззялi, адпалiраваныя зямлёй, у якую яны ўгрызалiся. А за дыскамi iшлi бароны, жалезнымi зубамi прачэсвалi зямлю - разбiвалi дробныя камякi i пакiдалi за сабой гладкую паверхню. Следам за бараной цягнулася сеялка дванаццаць жалезных дзетародных членаў, выкаваных на заводзе, па волi механiзмаў вывяргалi семя, метадычна i бясстрасна гвалтуючы зямлю. Трактарыст сядзеў на жалезным сядзеннi i ганарыўся прамымi барознамi, пракладзенымi мiма яго жадання, ганарыўся трактарам, да якога не адчуваў любовi i якi яму не належаў, ганарыўся сiлай, над якой не меў улады. А калi ўраджай выспяваў i яго збiралi, нiхто не размiнаў гарачых камякоў зямлi пальцамi, не прасейваў яе мiж iмi. Нiчые рукi не дакраналiся да насення, нiхто з замiраннем сэрца не чакаў новых усходаў. Людзi елi тое, што яны не вырошчвалi, памiж iмi i хлебам знiкла сувязное звяно. Зямля радзiла пад жалезам i пад жалезам паволi памiрала; яе нi любiлi, нi ненавiдзелi, да яе не звярталiся нi з малiтвай, нi з праклёнамi.
      Апоўднi трактарыст спыняўся каля фермерскага дамка i даставаў сняданак сандвiчы, загорнутыя ў васкаваную паперу: белы хлеб з марынаваным агурком, з сырам, з каўбасой i торцiк з кляймом, як на дэталi машыны. Ён еў без смаку. А яшчэ не выселеныя арандатары выходзiлi да яго з дамоў, з цiкавасцю пазiралi, як ён знiмае акуляры i гумавую маску, пад якiмi засталiся белыя кружкi вакол вачэй i вялiкi белы круг вакол носа i рота. Выхлапная труба цiха пафырквала, бо гаручае каштавала танна i не было нiякага сэнсу выключаць дызель, каб потым зноў праграваць яго. Цiкаўныя дзецi абступалi яго чародкай, абарваныя дзецi з аладкамi ў руках. Яны адкусвалi па кавалачку i прагнымi вачамi сачылi, як трактарыст раскручвае з паперы сандвiчы, завостранымi ад голаду насамi ўдыхалi пах агуркоў, сыру, каўбасы. Яны не загаворвалi з трактарыстам, толькi ўважлiва сачылi за рукой, што падносiла ежу да рота. Яны не глядзелi, як ён жуе, - iх вочы не адрывалiся ад рукi, у якой ён трымаў сандвiч. А неўзабаве падыходзiў арандатар, якi адмаўляўся пакiдаць свой участак, прысаджваўся на кукiшкi ў цянi трактара.
      - Цi не сын ты Джона Дэвiса?
      - Ён самы, - адказваў трактарыст.
      - Навошта ж ты пайшоў на такую работу - супраць сваiх?
      - Тры даляры ў дзень. Надакучыла поўзаць перад кожным з-за кавалка хлеба. У мяне жонка i дзецi. Трэба ж нешта есцi. Тры даляры ў дзень i пастаянная праца.
      - Усё так, - гаварыў арандатар. - Але праз твае тры даляры пятнаццаць цi дваццаць сем'яў сядзяць галодныя. Ледзь не сотнi людзей давялося зняцца з месца, i цяпер усе яны блукаюць па дарогах. Усё праз твае тры даляры ў дзень. Цi ж гэта справядлiва?
      Трактарыст адказваў:
      - Я пра ўсiх думаць не магу. Мая справа думаць пра сваiх дзяцей. Тры даляры ў дзень i пастаянна. Цяпер зусiм iншы час, мiстэр, хiба не ведаеце? Калi ў цябе няма двух, пяцi, дзесяцi тысяч акраў зямлi i трактара, на жыццё не заробiш. Такой драбязе, як мы з вамi, няма чаго i думаць пра свой участак. Вы ж не станеце скандалiць з тае прычыны, што не можаце выпускаць "форды" альбо кiраваць тэлефоннай кампанiяй? Тое самае i з зямлёй. Нiчога не зробiш. Пашукайце лепш дзе-небудзь работу за тры даляры ў дзень. Адзiнае выйсце.
      Арандатар пачынаў разважаць:
      - Дзiўная справа: калi ў чалавека ёсць маленькi ўчастак, ён з зямлёю гэтай як бы адно цэлае, яна - частка яго самога, усё роўна - што ён, што яна. Ён ходзiць па сваёй зямлi, прыкладае да яе свае рукi, бядуе, калi яна дрэнна родзiць, калi яе залiвае дажджом, бо ён i зямля - адно цэлае, толькi ён адчувае сябе мацнейшым за яе, таму што ён - гаспадар. Нават калi ўдача яго абмiнае, ён усё роўна, калi мае зямлю, адчувае над ёю сваю сiлу. Вось яно як.
      Арандатар працягваў думаць уголас:
      - А калi ў цябе вялiкi зямельны ўчастак, ты яго не можаш нават вокам акiнуць, не маеш часу памацаць зямлю сваiмi пальцамi, адчуць яе пад нагамi, i гаспадаром робiцца не чалавек, а зямля. Чалавек не вольны рабiць тое, што хоча, не вольны думаць, як хоча. Зямля мацнейшая за яго, яна - гаспадар. А чалавек робiцца маленькiм. Уладаннi яго вялiкiя, але ён толькi прыслугоўвае iм. I гэта таксама праўда.
      Трактарыст дажоўваў аштампаваны торт i кiдаў скарынку ўбок.
      - Час цяпер iншы, хiба не ведаеш? З такiмi думкамi ў галаве дзяцей не пракормiш. Зарабляй свае тры даляры ў дзень, кармi сям'ю. Трывожыцца за чужых дзяцей не твая справа. А то пойдзе пра цябе дрэнная пагалоска, i тады не бачыць табе i гэтых трох даляраў. Думай толькi пра свае тры даляры, нi пра што iншае, а не, дык заправiлы не дадуць табе i iх.
      - Праз твае тры даляры мо сотня людзей блукае па дарогах. Куды нам дзецца?
      - Добра, што нагадаў, - ажыўляўся трактарыст. - Выбiрайцеся хутчэй. Пасля абеду я заару ваш двор.
      - Калодзеж ты яшчэ ранiцай завалiў.
      - Ага. Баразну трэба весцi роўна. Вось пад'ем i заару двор. Барозны павiнны быць прамыя. I яшчэ... раз ты ўжо ведаеш майго старога, Джо Дэвiса, дык я, няхай сабе, скажу. На выпадак, калi арандатарская сям'я яшчэ не выехала, у мяне ёсць загад... Ну, усякае бывае... сам разумееш: пад'ехаў крыху заблiзка да дома, лёгенька крануў яго трактарам... i за гэта мне якiя два лiшнiя даляры. Малодшанькi мой яшчэ нiколi не насiў чаравiкаў.
      - Я сваiмi рукамi будаваў гэты дом. Выраўноўваў старыя цвiкi на абшыўку. Дротам прыкручваў кроквы да бэлек. Дом мой. Я сам яго будаваў. Пасмей толькi яго павалiць! Я стану ў акне са стрэльбай. Толькi паспрабуй пад'ехаць блiзка, i я падстрэлю цябе, як труса.
      - А я тут пры чым? Ад мяне нiчога не залежыць. Калi я не выканаю загаду, мяне з работы прагоняць. А цяпер падумай... Ну, дапусцiм, ты заб'еш мяне. Цябе павесяць, але яшчэ задоўга да таго, як на шыю табе накiнуць пятлю, сюды з'явiцца другi трактарыст i павалiць твой дом. Не таго ты збiраешся забiваць, каго трэба.
      - Усё так, - гаварыў арандатар. - А хто даў табе такi загад? Я да яго дабяруся. Вось з кiм трэба канчаць.
      - Зноў памыляешся. Ён сам атрымаў такi загад ад банка. Банк сказаў яму: "Усiх прагнаць, а не, дык вас з работы прагонiм".
      - Значыць, дырэктар банка... Цi праўленне. Наб'ю магазiн патронамi i пайду са стрэльбай у банк.
      Трактарыст гаварыў:
      - Ад аднаго чалавека я чуў, што банк атрымлiвае загады з усходу краiны. Апошнi загад быў такi: "Дамажыцеся, каб зямля давала прыбытак, iнакш мы вас закрыем".
      - Дзе ж канец? У каго страляць? Перш чым памерцi з голаду, я заб'ю таго, хто давёў мяне да галоднай смерцi.
      - Не ведаю. Можа, страляць i няма ў каго. Можа, людзi тут не вiнаватыя. Можа, ты праўду кажаш: зямля сама iмi распараджаецца. Ва ўсякiм разе, я папярэдзiў цябе.
      - Трэба падумаць, - гаварыў арандатар. - Усiм нам трэба добра падумаць. Не навальнiца ж гэта i не землетрасенне. Зло ўчынена людзьмi, i людзi павiнны яго выправiць.
      Арандатар адыходзiў ад трактара i садзiўся на ганак, а трактарыст запускаў грымлiвы матор i кранаўся з месца. Гусенiцы апускалiся i, выгiнаючыся, падымалiся, барана прачэсвала зямлю, сеялкi гвалцiлi зямлю. Трактар перасякаў двор, i цвёрдая, утаптаная зямля ператваралася ў засеянае поле; трактар паварочваў, i неўзараная паласа звужалася да дзесяцi футаў. Трактар рабiў новы заход, жалезны буфер угрызаўся ў вугал, крышыў сцяну, зрываў дамок з фундамента, i той валiўся набок, расцiснуты, як казюлька. Трактарыст быў у аўтамабiльных акулярах, гумавая маска закрывала яму нос i рот. Трактар iшоў напрасткi, зямля i паветра дрыжалi ад грукату матора. Арандатар пазiраў яму ўслед са стрэльбай у руцэ. Поплеч стаяла жонка, ззаду - прыцiхлыя дзецi. I ўсе пазiралi ўслед трактару.
      РАЗДЗЕЛ ШОСТЫ
      З вяршынi ўзгорка прапаведнiк Кейсi i Том Джоўд пазiралi ўнiз, на сядзiбу Джоўдаў. Маленькi нефарбаваны дамок з праламаным вуглом ляжаў на баку, ссунуты з падмурка, i сляпымi пярэднiмi вокнамi глядзеў у неба значна вышэй рысы далягляду. Агароджы як не было, i бавоўна расла на самым двары, шчыльна падступала да паваленага дома, акружала свiран. Прыбiральня таксама валялася на баку сярод кустоў бавоўны. Двор, колiсь утаптаны босымi нагамi дзяцей, конскiмi капытамi i шырокiмi коламi фургона, быў цяпер узараным, уробленым полем, што зарасло цёмна-зялёным запыленым бавоўнiкам. Том Джоўд доўга глядзеў на касмыкаватую вярбу каля рассохлага вадапойнага карыта для коней, на бетонную аснову, на якой раней стаяла помпа вадакачкi.
      - О, Езус! - нарэшце вымавiў ён. - Чорт ведае што тут было! Нiдзе нi жывой душы.
      Ён паспешлiва спусцiўся па схiле, следам за iм - Кейсi. Зазiрнуў у свiран - пуста, на падлозе рассыпана сечка. Глянуў у кут на стойла мула; калi зазiрнуў туды, нешта зашаргацела па падлозе - гэта мышыны вывадак шмыгнуў, хаваючыся ад яго, пад салому. Джоўд спынiўся каля ўвахода ў паветку для гаспадарчых прылад - нiчога, акрамя зламанага лемяша, клубка зблытанага вязальнага дроту ў кутку, жалезнага кола ад сенавалакушы, згрызенага мышамi хамута для мула, пляскатай бляшанкi з-пад машыннага масла, пакрытай засохлай сумессю масла i гразi, i падранага камбiнезона на цвiку.
      - Нiчога не засталося, - сказаў Джоўд. - А ў нас было добрае гаспадарчае начынне. Не засталося нiчога.
      Кейсi сказаў:
      - Калi б я быў яшчэ прапаведнiкам, я вось бы як разважыў: гэта рука божая вас пакарала. А цяпер проста не ведаю, што i казаць. Даўно я тут не быў. I нiчога такога не чуў.
      Яны пайшлi да бетоннага века калодзежа - проста праз бавоўнiк, на якiм завязалiся ўжо каробачкi, усё дварышча было ўзарана i засеяна iм.
      - Мы тут нiколi нiчога не садзiлi i не сеялi, - сказаў Джоўд. - Двор быў як двор. А цяпер тут з канём i не павернешся, адразу ўсё патопча.
      Яны спынiлiся каля сухога вадапойнага карыта; травы, што звычайна расце ў такiх месцах, ужо не было, i тоўстая старая калода рассохлася i патрэскалася. На веку калодзежа тырчалi балты, да якiх раней мацавалася помпа, разьба заржавела, гаек не было. Джоўд зазiрнуў у калодзеж, плюнуў i прыслухаўся.
      - Добры быў калодзеж, - прамовiў ён. - А цяпер без вады. - Яму, вiдаць, не хацелася падыходзiць да дома. Стоячы ля калодзежа, ён кiдаў у яго камяк зямлi за камяком. - Можа, усе памерлi? Дык я пачуў бы пра гэта. Хто-небудзь сказаў бы мне.
      - А можа, яны пакiнулi ў доме пiсьмо цi што-небудзь такое. Цi маглi яны дазнацца, што цябе выпускаюць?
      - Не ведаю, - адказаў Джоўд. - Малаверагодна. Мне самому толькi тыдзень назад сказалi.
      - Давай глянем у дом. Вунь як ён скасабочыўся. Здорава яго дзеўбанулi!
      Яны паволi пайшлi да пахiленага дамка. Два слупы, што падпiралi стрэшку над ганкам, былi вывернуты, i стрэшка ўткнулася адным краем у зямлю. Вугал дома быў праламаны, праз расшчэпленыя дошкi вiднеўся кутнi пакой. Уваходныя дзверы адвiслi ўсярэдзiну, а нiзкая моцная загарадка перад iмi адкiнулася на скураных завесах у другi бок.
      Джоўд ступiў на нiжнюю прыступку ганка - тоўсты брус дванаццаць на дванаццаць цаляў.
      - Ганак на месцы, - сказаў Джоўд. - Але ў доме нiкога... цi, можа, мацi памерла. - Ён паказаў на загарадку. - Калi б мацi была недзе тут, загарадка была б на засаўцы, - позiрк яго пацяплеў. - Усё з таго дня, як у Джэйкабсаў свiння з'ела дзiцянё. Мiлi Джэйкабс пайшла па нешта ў свiран. Вяртаецца, а свiння дзiця ўжо даядае. Мiлi была цяжарная i так зайшлася ад крыку i енку, што з розуму кранулася. Так i засталася ненармальная. А мацi нашай гэта паслужыла перасцярогай. Нiколi загарадку зачынiць не забывалася. Значыць, так... з'ехалi або памерлi. - Ён падняўся на развернуты ганак i глянуў у кухню. Шыбы ўсе паразбiваныя, на падлозе каменне, маснiцы i сцены перакошаныя, на ўсiм тонкi пласт пылу. Джоўд паказаў рукой на асколкi шкла i каменне. Дзецi, - сказаў ён. - Яны дваццаць мiль прабягуць, абы акно дзе выбiць. Я сам такi быў. Яны нюхам чуюць, дзе пустуе дом. Ледзь толькi хто выедзе, яны - раз! - i там. - На кухнi было пуста - нi стала, нi табурэткi, ад плiты толькi след, праз круглую адтулiну комiна свiцiцца неба. На палiчцы над злiўной ракавiнай штопар i вiдэлец без тронкаў. Асцярожна ступаючы, Джоўд прабраўся ў пакой, i пад iм застагналi дошкi. Каля самай сцяны на падлозе валяўся стары нумар штотыднёвiка "Леджэр" з пажаўцелымi, загнутымi ў ражках старонкамi. Джоўд зазiрнуў у спальню - нi ложка, нi крэслаў. На сцяне каляровая iлюстрацыя дзяўчына-iндыянка, подпiс: "Чырвонае Крыло". Каля сцяны жалезная перакладзiна ад ложка, у куце - высокi жаночы чаравiк на гузiках з задраным угору наском i дзiркай у пад'ёме. Джоўд падняў яго, з усiх бакоў агледзеў.
      - Яго я памятаю, - сказаў ён. - Ён мамiн. Зусiм развалiўся. Яна яго шмат гадоў насiла. Яе любiмыя чаравiкi. Цяпер ясна - яны паехалi... i ўсё з сабой пазабiралi.
      Сонца апусцiлася нiзка, i цяпер яго промнi пранiкалi ў пакой праз верх нахiленых вокнаў i паблiсквалi на вострых тарцах пабiтых шыб. Нарэшце Джоўд павярнуўся i выйшаў. Спусцiўся з ганка, сеў на яго, паставiўшы ногi на шырокую нiжнюю прыступку. Па палях разлiвалася вячэрняе святло, ад кустоў бавоўны падалi на зямлю доўгiя ценi, палыселая вярба таксама адкiдала выцягнуты цень.
      Кейсi прысеў каля Джоўда.
      - Няўжо яны зусiм нiчога табе не пiсалi? - запытаўся ён.
      - Не. Я ж казаў табе. Яны не з тых, што пiшуць пiсьмы. Бацька мог бы, але не хацеў. Ён не аматар пiсаць. Ад адной толькi думкi пра гэта яго ў дрыжыкi кiдала. Бланк якога-небудзь заказу ён запоўнiць табе не горш, чым хто iншы, а каб лiст напiсаць - нiзашто.
      Яны сядзелi побач, пазiраючы ўдалячынь. Джоўд паклаў свой згорнуты пiнжак каля сябе. Рукi яго машынальна скруцiлi цыгарку, разгладзiлi яе i запалiлi; ён глыбока зацягнуўся i пусцiў дым праз нос.
      - Нешта тут нядобрае, - сказаў ён. - А што такое, даўмецца не магу. Розная дрэнь у галаву лезе. Дом павалены, нiкога няма...
      Кейсi сказаў:
      - Вунь там канава была, у якой я вас хрысцiў. Ты хлопчык някепскi быў, толькi дужа натурысты. Учапiўся дзяўчынцы той у коскi, як бульдог. Я вас хрысцiць у iмя духа святога, а ты яе не адпускаеш. Стары Том кажа: "Ты яго з галавой". Я i пiхнуў цябе пад ваду, i ты, толькi калi ўжо бурбалкi пачаў пускаць, пальцы расчапiў. Нядрэнны ты быў, толькi вельмi ўпарты. З такiх вось малых часцяком адчайныя мужчыны вырастаюць.
      Худая кошка, крадучыся, выйшла са свiрна, прабралася праз кусты бавоўнiку i падышла да ганка, бясшумна скокнула на яго i, нiзка прынiкшы да насцiлу, падпаўзла да людзей. Спынiлася мiж iмi крыху ззаду i распластала на дошках хвост, паторгваючы кончыкам. Яна сядзела, пазiраючы ўдалячынь, - туды ж, куды глядзелi людзi. Джоўд азiрнуўся.
      - А божухна! - усклiкнуў ён. - Глянь, хто тут! Выходзiць, усё ж такi нехта застаўся. - Джоўд працягнуў руку да кошкi, але тая адскочыла, села крыху далей, падняла лапку i пачала лiзаць падушачкi. Джоўд здзiўлена пазiраў на яе. - Цяпер я ведаю, што тут было, - раптам сказаў ён. - Кошка падказала мне, якая ў нас тут бяда ўчынiлася.
      - Калi б толькi тут... - прамовiў Кейсi.
      - Ага. Не толькi ў нас, на нашай ферме. Чаму кошка не пайшла да суседзяў да Рэнсаў? I чаму нiхто не садраў абшыўкi з дома? Ён ужо тры цi чатыры месяцы пустуе, а нiхто нi дошчачкi не ўзяў. Свiран з добрых тоўстых дошак, на доме не горшыя, аконныя рамы на месцы - нiхто не паквапiўся. Так не бывае. Гэта мне i было дзiўна, i я ўсё галаву ламаў - што такое здарылася?
      - I да чаго дадумаўся? - Кейсi нахiлiўся, зняў з ног туфлi, паставiў босыя ступнi на прыступку i паварушыў доўгiмi пальцамi.
      - Толкам нi да чога. Думаю, i суседзяў нiкога не засталося. Цi ж уцалела б уся гэтая габлёўка, калi б хто з iх астаўся? Дзе там! Неяк раз на Каляды паехаў Альберт Рэнс у горад Аклахому - з усiм кодлам: з жонкай, дзецьмi, з сабакамi i ўсякай там усячынай. У госцi да стрыечнага брата выбраўся. А суседзi падумалi, што Альберт зусiм з'ехаў, нiкому нi слова не сказаўшы, можа, ад крэдытораў ратаваўся цi ад якой помслiвай жанчыны ўцёк. Праз тыдзень вяртаецца, а ў хаце пусценька - нi плiты, нi ложкаў, вокны без рам, у сцяне з паўднёвага боку прарэха ў восем футаў - пакой проста з двара ўвесь перад вачамi. Пад'язджае Альберт да дома, а М'юлi Грэйуз дзверы i калодзежную помпу вывозiць. Потым Альберт тыднi два хадзiў па суседзях - дабро сваё збiраў.
      Кейсi з асалодай пачухаў голыя пальцы ног.
      - А нiхто не заўпарцiўся? Так усё i аддалi?
      - Аддалi, а што? Яны ж не кралi. Думалi, што ён зусiм паехаў, ну i ўзялi хто што. Ён назад усё ў iх забраў, акрамя падушкi ад канапы з вышытым iндзейцам. Альберт усё казаў, што дзед наш яе ўзяў. Маўляў, у жылах у яго iндзейская кроў, вось i пацягнула яго на падушку тую. Што ж, дзед наш i праўда ўзяў яе, толькi напляваць яму было, што там iндзеец. Проста старому яна дужа спадабалася. Паўсюль цягаў яе з сабой - дзе сядзе, там пад сябе i падсоўвае. Так i не аддаў Альберту. Кажа: "Калi яму без падушкi гэтай жыццё не мiла, няхай прыходзiць. Толькi каб са стрэльбай, а не, дык я мазгаўню яму знясу, калi сунецца да мяне па сваю падушку". Пад канец Альберт здаўся i падарыў дзеду падушку. А неяк раз дзеду яшчэ ўбiлася ў галаву. Пачаў курынае пер'е збiраць. Надумаў пярыну сабе на ложак зрабiць. Ды толькi ў яго з гэтага нiчога не выйшла. Якраз завёўся ў нас пад домам скунс - бацька ашалеў ад злосцi. Гакнуў яго брусом два на чатыры, каб не смярдзеў, а мацi ўсё пер'е дзедава спалiла, каб дух паганы адбiць, а то проста хоць з дому ўцякай. - Джоўд засмяяўся. - Дзед у нас крутога нораву. Сядзiць, бывала, на падушцы i кажа: "Няхай Альберт толькi заявiцца. Я, кажа, блазнюка гэтага навыварат выверну, як споднiкi".
      Кошка зноў падкралася да людзей i села мiж iмi, выцягнуўшы на дошках ганка хвост i паторгваючы вусамi. Сонца зусiм нiзка апусцiлася да гарызонту, пыльнае паветра здавалася залацiста-чырвоным. Кошка асцярожна выцягнула лапку i кранула Джоўдаў пiнжак. Джоўд азiрнуўся.
      - Чорт! Зусiм забыўся пра чарапаху. Навошта яна мне цяпер?
      Ён раскруцiў чарапаху i засунуў яе пад дом. Але яна адразу вылезла адтуль i папаўзла, як i раней, на паўднёвы захад. Кошка скокнула i ўдарыла чарапаху лапай па выцягнутай галаве, драпанула кiпцюрамi па нагах. Старая насмешлiвая лускаватая галава схавалася, тоўсты хвост шуснуў убок пад панцыр, i, калi кошка, знудзiўшыся ад чакання, адышла ад яе, чарапаха зноў пакiравала на паўднёвы захад.
      Том Джоўд i прапаведнiк Кейсi глядзелi, як чарапаха iдзе, - няспешна перабiрае нагамi i штурхае свой цяжкi выпуклы панцыр дакладна ў адным кiрунку. Кошка нейкi час кралася за ёю, потым тугiм лукам выгнула спiну, пазяхнула i, тоячыся, вярнулася да людзей, што сядзелi на ганку.
      - I куды яе панесла? - запытаўся Джоўд. - Колькi я ўжо гэтых чарапах пабачыў на сваiм вяку! Заўсёды некуды паўзуць. Заўсёды iм кудысьцi трэба.
      Шэрая кошка зноў села мiж iмi, крыху ззаду. Павекi яе раз-пораз злiпалiся. Шкурка на спiне торгнулася да шыi ад блышынага ўкусу i паволi адышла назад. Кошка падняла лапку, абнюхала яе, выпусцiла кiпцюры, схавала iх i лiзнула падушачкi бледна-ружовым языком. Чырвонае сонца кранулася гарызонту i распаўзлося, як медуза, небасхiл над iм пасвятлеў i нiбы ажыў. Джоўд разгарнуў пiнжак i ўзяў свае новыя жоўтыя чаравiкi. Перш чым надзець iх на ногi, ён змахнуў далонню пыл з голых ступняў.
      Раптам прапаведнiк, якi ўглядаўся праз палi ўдалячынь, сказаў:
      - Сюды нехта iдзе. Глядзi! Вунь, проста праз бавоўнiк.
      Джоўд павярнуў галаву ў той бок, куды паказваў пальцам Кейсi.
      - Ага, праўда нехта iдзе, - сказаў ён. - Такi пыл падняў, што i не разгледзiш. Каго гэта чорт нясе? - Яны сачылi за постаццю, што наблiжалася да iх у вячэрнiм святле, i пыл, якi ўзнiмаўся з-пад яе ног, заходняе сонца афарбавала ў чырвань. - Мужчына, - сказаў Джоўд. Чалавек падыходзiў усё блiжэй, i, калi ён параўняўся са свiрнам, Джоўд сказаў: - Гэ, я яго ведаю. I ты яго ведаеш - гэта М'юлi Грэйуз. - I гукнуў: - Гэй, М'юлi! Здарова!
      Чалавек раптам спынiўся - спалохаўся воклiку, а потым пайшоў шпарчэй. Ён быў худы, нiзкаваты ростам. Рухi яго былi рэзкiя i хуткiя. У руцэ ён трымаў джутавы мех. Сiнiя джынсы на каленях i ззаду злiнялi, стары чорны пiнжак ад былога гарнiтура быў увесь у плямах, рукавы на плячах выдралiся з проймаў, на локцях працерлiся да дзiрак. Чорны капялюш быў такi ж брудны, як i пiнжак, i стужка трымалася толькi адным канцом - другi матляўся пры кожным кроку. Твар у М'юлi быў гладкi, без маршчын, але насуплены, як у капрызнага дзiцяцi, губы сцялiся ў вузкую шчылiнку, у маленькiх вочках цi то гнеў, цi то горыч.
      - Ты памятаеш М'юлi? - запытаўся Джоўд у прапаведнiка.
      - Вы хто такiя? - крыкнуў iм на хаду М'юлi Грэйуз. Джоўд не адказаў. М'юлi падышоў блiжэй, яшчэ блiжэй i нарэшце разгледзеў твар тых, хто сядзеў на ганку. - Тфу ты, чорт! - выгукнуў ён. - Гэта ж Томi Джоўд! Калi цябе выпусцiлi, Томi?
      - Два днi назад, - адказаў Джоўд. - Дабiраўся дамоў на спадарожных машынах. I глянь, што я ўбачыў. Дзе ўсе мае, М'юлi? Чаму дом развернуты, а двор бавоўнай засеяны?
      - Дзякуй богу, што я мiма iшоў, - сказаў М'юлi. - Стары Том вельмi непакоiўся за цябе. Калi твае сабралiся выязджаць, я тут у вас на кухнi сядзеў. Сказаў Тому, што адсюль нiкуды не пайду, так i сказаў, далiбог, праўда, а Том мне кажа: "Баюся я дужа за Томi. Раптам ён вернецца, а нас нiкога няма. Што ён падумае?" Я кажу: "Можа б, ты яму пiсьмо напiсаў?" А Том мне: "Можа, i напiшу. Падумаю. А калi не, дык ты ўжо на ўсялякi выпадак паглядай, калi застанешся: Томi, можа, вернецца". "Я застануся тут, кажу, аж пакуль усе чэрцi ў пекле не перамерзнуць. Яшчэ не нарадзiўся той чалавек, якi згонiць М'юлi Грэйуза з гэтай зямлi". I так i не сагналi пакуль што.
      Джоўд нецярплiва перабiў яго:
      - Дзе ж мае ўсе? Як ты тут ваяваў, потым раскажаш. Куды мае падзелiся?
      - Калi банк пачаў усё заворваць трактарамi, яны таксама вырашылi не здавацца. Дзед твой выйшаў са стрэльбай, пачаў страляць i пацэлiў у фару, а трактар усё роўна iдзе. Хлопца, што сядзеў за штурвалам, стары забiваць i не думаў, а гэта быў Уiлi Фiлi, i Ўiлi ведаў, што баяцца яму няма чаго - папёр проста на дом i як дзеўбане яго, як трасяне, ну як сабака пацука. Тут старога Тома ўсяго i перакруцiла. Нешта з iм сталася. З таго часу сам не свой зрабiўся.
      - Дзе ж яны цяпер?
      - Дык я ж расказваю. Тры разы ганялi фургон дзядзькi твайго Джона. Плiту вывезлi, помпу i ўсе ложкi. Ты толькi паглядзеў бы, як ложкi везлi, - разам з малымi, бабка з дзедам прымасцiлiся ў галавах, а брат твой Ной сядзiць сабе, пакурвае цыгарэтку i сплёўвае цераз борт, быццам гэта яго не тычыцца. - Джоўд адкрыў рот, каб нешта сказаць, але М'юлi апярэдзiў яго: - Яны ўсе ў дзядзькi Джона.
      - А-а!.. у Джона! А што яны там робяць? Пачакай жа хвiлiнку, М'юлi, не лапачы, спачатку адкажы мне, а потым гавары сабе што хочаш. Што ж яны там робяць?
      - Бавоўну акучваюць - усе, нават малыя i дзед твой. Грошы збiраюць, машыну хочуць купiць i на Захад ехаць - там лягчэй жывецца. Тут зусiм кепска. За акучванне пяцьдзесят цэнтаў з акра, ды яшчэ i такую работу трэба вымольваць.
      - Яны яшчэ не паехалi?
      - Не, - адказаў М'юлi. - Думаю, не. Апошнi раз чуў пра iх днi чатыры назад: Ноя сустрэў - ён паляваў на трусоў, сказаў, што яны збiраюцца ехаць тыднi праз два. Джона таксама папярэдзiлi, каб выязджаў. Ты да Джона iдзi усяго восем мiль. Усе яны там - набiлiся ў хату, як на зiму суслiкi ў нару.
      - Ну добра, - сказаў Джоўд. - Цяпер садзiся на свайго канька i давай. Ты нi кропелькi не перамянiўся, М'юлi. Пачнеш расказваць пра адно, а цябе цягне на другое - тыцкаешся то туды, то сюды.
      М'юлi агрызнуўся:
      - I ты ж не перамянiўся. Малым як быў развязны нахаба, такi i застаўся. Цi не вучыць мяне, як жыць, сабраўся?
      - Не, анi. Калi табе закарцiць усунуцца галавой у кучу бiтага шкла, нiхто ўжо цябе не адгаворыць - усё роўна палезеш. А прапаведнiка нашага ты пазнаеш, М'юлi? Гэта ж яго прападобнасць Кейсi.
      - А як жа, вядома, пазнаю. Я на яго адразу проста не паглядзеў. Добра яго памятаю.
      Кейсi падняўся з ганка, i яны пацiснулi адзiн аднаму рукi.
      - Рады бачыць цябе, - сказаў М'юлi. - Чорт ведае колькi часу ты ў нашых краях не паказваўся.
      - Я пайшоў адсюль, каб разабрацца ў некаторых сумненнях, - адказаў Кейсi. - А што тут такое нарабiлася? Чаму людзей з зямлi зганяюць?
      У М'юлi так моцна сцялiся губы, што верхняя, як дзюбка папугая, навiсла над нiжняй. Бровы насупiлiся.
      - Мярзотнiкi! Сукiны дзецi! - сказаў ён. - Будзьце пэўныя, я з месца не скрануся. Ад мяне яны так проста не збавяцца. Як прагоняць, я зноў вярнуся, а калi яны думаюць уцiхамiрыць мяне, загнаўшы на той свет, дык добра, я прыхаплю з сабой дваiх-траiх гэтай сволачы за кампанiю. - Ён паляпаў рукой па выпнутай кiшэнi пiнжака. - Нiкуды адсюль я не пайду. Бацька мой прыйшоў сюды пяцьдзесят гадоў таму назад. I я адсюль нiкуды не пайду.
      Джоўд запытаўся:
      - А навошта спатрэбiлася iм зганяць людзей з зямлi?
      - О, яны тут шмат чаго нагаварылi! Ты ж памятаеш, як было апошнiя гады. Пыл узнiмаўся такi, што ўсё скрозь засыпаў i паганiў, i ўраджаю не хапала нават на тое, каб заткнуць зад аслу. Усе ў даўгi залезлi да бакалейшчыка. А ты ведаеш, што гэта такое. Тады тыя, каму належыць зямля, пачалi гаварыць: "Арандатары нам больш не па кiшэнi. Тая доля, якая iдзе iм, - гэта той мiнiмальны прыбытак, якi мы не можам дазволiць сабе страцiць". I яшчэ: "Калi мы збяром усю нашу зямлю ў адно, дык i тады яна ледзь-ледзь акупiцца". I трактарамi ўсiх здольнiкаў з фермаў сагналi, усiх, акрамя мяне, i, далiбог, праўда, я адсюль не пайду. Ты мяне ведаеш, Томi. Колькi жывеш, мяне ведаеш.
      - Чыстая праўда, - сказаў Джоўд, - колькi жыву.
      - Дык вось, разумееш, я не дурань. Канешне, зямля тут не вельмi добрая. I нiколi добрай не была, на ёй толькi скацiну пасвiць. Цалiну тут дарма разворвалi. А пад бавоўнай яна амаль зусiм як мёртвая стала. Калi б мяне нiхто адсюль не гнаў, я, можа, даўно ўжо з'ехаў бы ў Калiфорнiю - вiнаград там еў бы i апельсiнчыкамi, як захочацца, ласаваўся. Але калi сукiны гэтыя сыны загадваюць мне выбiрацца... дык Хрыстом-богам клянуся, не падпарадкуюся я такому загаду!
      - Правiльна, - сказаў Джоўд. - Проста розуму не дабяру, чаму гэта бацька так лёгка скарыўся. I дзiўна, што дзед нiкога не падстрэлiў. Ён нiкому не дазваляў над сабой верхаводзiць. I мацi не цярпела нiякiх указчыкаў. Я раз бачыў, як яна вандроўнага гандляра рондалямi жывой курыцай бiла за тое, што ён ёй слова насуперак сказаў. У адной руцэ курыца, у другой сякера - збiралася галаву ёй адсекчы. Пайшла на чалавека з сякерай, але забылася, што ў якой руцэ, i давай яго курыцай лупiць. Курыца гэтая нам так у талерку i не трапiла. Нiчога ад яе не засталося - адны ногi ў руцэ. Дзед ледзьве са смеху не лопнуў. Дык чаму ж гэта мае так адразу з месца знялiся?
      - Ды вось прыехаў да нас сюды адзiн малойчык i пачаў угаворваць i мазгi нам круцiць. "Вам, кажа, трэба ехаць адсюль. Толькi я тут не вiнаваты". - "Дык хто ж, пытаюся, вiнаваты? Скажыце хто, i я ведаю, што з iм зраблю". - "Гэта ўсё Зямельна-жывёлагадоўчая кампанiя Шоўнi. А я ўсяго толькi загад выконваю". - "А хто ён такi, гэты Шоўнi?" - "Чалавека такога няма. Гэта кампанiя". Проста да шаленства давёў. Выходзiць, i скардзiцца няма на каго. Шмат хто страцiў надзею знайсцi каго-небудзь, на кiм можна было б гнеў свой спагнаць, а я стаю на сваiм. У мяне ўся кроў кiпiць. Я нiкуды адсюль не пайду.
      Вялiзная чырвоная кропля сонца памарудзiла над гарызонтам, потым упала ўнiз i знiкла, неба над тым месцам заззяла, i рванае воблачка акрываўленай анучкай павiсла на небакраi. Усходнюю частку неба зацягнула празрыстай iмглой, i на зямлю з усходу папоўз змрок. Скрозь сутонне трымцела, паблiскваючы, першая вячэрняя зорка. Шэрая кошка пракралася да свiрна i ценем шмыгнула ў адчыненыя дзверы.
      Джоўд сказаў:
      - Ну, восем мiль да дзядзькi Джона мы сёння ўжо не асiлiм. Капыты мае агнём гараць. Можа, пойдзем да цябе, М'юлi? Гэта ж усяго каля мiлi.
      - Нiякага толку. - Выгляд у Грэйуза зрабiўся збянтэжаны. - Мае ўсе ў Калiфорнiю паехалi - i жонка, i дзецi, i швагер. Не было чаго есцi. Яны не так азлобiлiся, як я, сабралiся i паехалi. Нiдзе тут няма нiякай ежы.
      Прапаведнiк нервова заёрзаў на месцы.
      - Табе таксама трэба было ехаць, М'юлi, - сказаў ён. - Сям'ю нельга разбiваць.
      - Не мог я. Ну вось быццам нешта ўчапiлася ў мяне i не пускае.
      - Божа, як я прагаладаўся, - сказаў Джоўд. - Цэлыя чатыры гады еў па гадзiнах - хвiлiна ў хвiлiну. А цяпер кiшкi марш iграюць. Ты што будзеш есцi, М'юлi? Як ты цяпер кормiшся?
      М'юлi сарамлiва адказаў:
      - Спачатку еў жаб, вавёрак, зрэдку сабачак лугавых. А што было рабiць? Але цяпер я стаўлю драцяныя сiлкi на праторынах у сухiм хмызе каля ручая. Зайцы трапляюць, а то i цяцерка пападзецца. Здараецца - скунсы, яноты. - Ён нахiлiўся, падняў свой мяшок i вывалiў з яго ўсё на ганак. Два трусы i заяц глуха шмякнулiся на дошкi мяккiмi пушыстымi камячкамi.
      - Божа мiлы! - усклiкнуў Джоўд. - Я ўжо больш за чатыры гады ў рот не браў свежай дзiчыны.
      Кейсi падняў аднаго труса i спытаўся, трымаючы яго ў руцэ:
      - Падзелiшся з намi, М'юлi Грэйуз?
      М'юлi неяк няёмка пакруцiўся.
      - Выбiраць не даводзiцца, - сказаў ён i змоўк, збянтэжаны недалiкатнасцю сваiх слоў. - Не тое хацеў я сказаць. Не тое. Я меў на ўвазе... - ён запнуўся, - я вось што меў на ўвазе: калi ў аднаго чалавека ёсць харч, а другi стаiць побач галодны... дык тут выбiраць не даводзiцца. Ну дапусцiм, я забяру сваiх трусоў, адыду ўбачок i сам iх праглыну, адзiн... Разумееш?
      - Разумею, - адказаў Кейсi. - Яшчэ як разумею. Бачыш, Том, М'юлi да нечага дадумаўся. За нешта такое ўхапiўся, толькi яно задужа цяжкое яго разуменню, i майму таксама.
      Том радасна пацёр рукi:
      - У каго ножык ёсць? Зараз мы возьмемся за гэтых небарак грызуноў. Ужо ж мы iх разбяром!
      М'юлi ўсунуў руку ў кiшэню штаноў i выняў вялiкi складаны нож з рагавымi тронкамi. Том Джоўд узяў яго, адсланiў адно лязо i панюхаў. Потым некалькi разоў ткнуў лязом у зямлю, зноў паднёс да носа, выцер аб калашыну i паспрабаваў вастрыё вялiкiм пальцам.
      З задняй кiшэнi штаноў М'юлi дастаў вялiкую пляшку з вадой i паставiў на ганак.
      - На ваду не вельмi налягайце, - сказаў ён. - Гэта ўсё, што ёсць, а калодзеж тут завалiлi.
      Том узяў труса.
      - Схадзiце хто ў свiран, пашукайце там дроту пакавальнага. Агонь распалiм з паламаных дошак абшыўкi. - Ён агледзеў труса. - Труса разабраць няма лягчэй. - Ён адцягнуў шкурку на спiнцы, крыху падрэзаў яе, усунуў у дзiрку пальцы i рвануў. Скура знялася, як панчоха, - саслiзнула з цельца да самай шыi, да лапак. Тады паклаў шкурку на зямлю, успароў трусу жывот; вывалiў на шкурку вантробы i кiнуў усё ў бавоўнiк. На ганку ляжала амаль гатовае да смажання маленькае цельца з аголенымi мышцамi. Джоўд адсек усе чатыры нагi i разрэзаў удоўж мясiстую спiнку. Калi ён ужо ўзяўся за другога труса, да ганка падышоў Кейсi са зблытаным скруткам дроту. - Цяпер раскладзiце агонь i ўваткнiце ў зямлю калю, - сказаў Джоўд. - Божа, якi ў мяне апетыт разыграўся на гэтых звяркоў! - Ён выпатрашыў другога труса i зайца, парэзаў iх i нанiзаў кавалкi мяса на дрот. М'юлi з Кейсi адарвалi ад развернутага вугла некалькi дошак, распалiлi вогнiшча i з двух яго бакоў усадзiлi ў зямлю па калку для дроту.
      М'юлi падышоў да Джоўда.
      - Глянь, цi няма на зайцы гнайнiкоў, - сказаў ён. - Не люблю есцi зайцоў са скуламi. - Ён выняў з кiшэнi маленькi мяшэчак i паклаў на ганак.
      Джоўд сказаў:
      - Заяц чысценькi, як яблычак. Ох, М'юлi, ты i соллю запасся! У цябе ў кiшэнi, можа, i талеркi выпадкам знойдуцца i палатка? - Ён адсыпаў сабе на далонь солi i пасалiў кавалкi мяса, насаджаныя на дрот.
      Затрапяталiся высокiя языкi полымя, адкiдваючы ценi на сцены дома, сухое дрэва патрэсквала i страляла. Неба ўжо амаль зусiм пачарнела, на iм выразна вылучалiся зоркi. Шэрая кошка выйшла са свiрна i, мяўкаючы, пабегла да агню, але каля самага вогнiшча скiравала ў кусты бавоўнiку, да кучкi вантробаў. Яна кусала i прагна глытала, i з яе рота звiсалi доўгiя кiшкi.
      Кейсi сеў каля вогнiшча, кiдаў у агонь трэскi i падсоўваў у яго доўгiя дошкi, калi яны абгаралi на канцах. Кажаны гойсалi ўзад i ўперад у слупе святла над вогнiшчам. Кошка, нiзка прыпаўшы да зямлi, выйшла з кустоў, села i пачала аблiзвацца, мыць пыску, чысцiць вусы.
      Джоўд узяў аберуч дрот з нанiзанымi на яго кавалкамi мяса i падышоў да вогнiшча.
      - Ану, М'юлi, бярыся за адзiн канец. Накруцi вунь на гэты калок. Ага, вось так, добра. Цяпер давай тужэй нацягнем. Лепш было б пачакаць, пакуль касцёр не выгарыць, але ў мяне нiякага ўжо цярпення. - Ён напяў дрот, падняў з зямлi палачку i перасунуў кавалкi мяса так, каб яны апынулiся над самым агнём. Агонь пачаў лiзаць мяса, яно зацвярдзела i пакрылася глянцавiтай скарынкай. Джоўд сеў на зямлю i стаў палачкай паварочваць мяса, каб яно не прыпяклося да дроту. - Зараз пабалюем! - сказаў ён. - У М'юлi ўсё ёсць - i соль, i вада, i трусяцiна. Вось каб яшчэ i гаршчэчак мамалыгi знайшоўся ў яго ў кiшэнi! Гэта верх майго жадання.
      М'юлi сказаў цераз вогнiшча:
      - Вы, хлопцы, пэўна, думаеце, што я ненармальны i што гэтак жыць нельга.
      - Яшчэ чаго - ненармальны! - сказаў Джоўд. - Калi ты ненармальны, дык хай бы ўсе былi такiя.
      М'юлi гаварыў далей:
      - Вось што дзiўна, панове. Калi мне загадалi з месца знiмацца, са мной сам не ведаю што такое зрабiлася. Спачатку вырашыў: пайду i пераб'ю ўсiх без разбору. Потым мае ўсе паехалi на Захад. Пачаў я бадзяцца па наваколлi. Усё недзе тут. Далёка не адыходзiў. Спаў дзе папала. Сёння надумаў у вас заначаваць. З гэтым i прыйшоў сюды. Бадзяюся з месца на месца, а сам сабе кажу: "Трэба i наглядаць за чужым дабром, каб усё было ў парадку, калi людзi вернуцца". Але я ведаў, што гэта няпраўда. Няма за чым тут наглядаць. I нiхто сюды ўжо не вернецца. А я блукаю тут, як здань на могiлках.
      - Чалавек прывыкае да месца, яму з iм цяжка расстацца, - сказаў Кейсi. - I да думак сваiх таксама прывыкаеш, нiяк ад iх не пазбавiшся. Я ўжо больш не прапаведнiк, але бясконца лаўлю сябе раптам на тым, што, сам таго не ведаючы, малiтвы кажу.
      Джоўд перавярнуў кавалкi мяса на дроце. З iх ужо капаў сок, i ў тым месцы, куды падалi кроплi, успыхваў язычок полымя. Гладкая паверхня мяса пачала маршчынiцца i рабiцца бледна-карычняватай.
      - Панюхайце, - сказаў Джоўд. - Вы толькi гляньце i панюхайце!
      М'юлi не замаўкаў:
      - Як здань на могiлках. Абышоў усе памятныя мне месцы. Вось ёсць за нашым надзелам кустоўе ў лагчынцы. Я там першы раз з дзяўчынай лёг. Было мне тады чатырнаццаць, i я тупаў, тузаўся i соп, як рагач, i быў настырны, як казёл. Прыйшоў я туды, лёг на зямлю, i быццам зноў са мной усё гэта адбылося. А яшчэ ёсць месца каля павецi, дзе бацьку бык насмерць забадаў. Там яго кроў на зямлi, i цяпер яна там засталася. Нiхто нiколi не змываў. I я паклаў руку на зямлю, што насыцiлася крывёю майго таты. - Ён памаўчаў. - Вы думаеце, я ненармальны?
      Джоўд паварочваў мяса, позiрк у яго быў задумлiвы. Кейсi падцягнуў каленi да падбародка i ўтаропiўся на агонь. Крокаў за пятнаццаць ад людзей сядзела сытая ўжо кошка, акуратна абвiўшы хвастом пярэднiя лапкi. Вялiкая сава з крыкам праляцела над вогнiшчам, i агонь асвятлiў знiзу яе белае пер'е i распасцёртыя крылы.
      - Не, - сказаў Кейсi. - Проста ты нудзiшся ад адзiноты, але ты нармальны.
      Маленькi, туга абцягнуты скурай твар М'юлi быццам скамянеў.
      - Я паклаў руку на тое самае месца на зямлi, дзе яшчэ i цяпер яго кроў. Убачыў бацьку з дзiркай у грудзях i адчуў, як ён дрыжыць, прыцiснуўшыся да мяне. Потым ён павалiўся на спiну i выцягнуў рукi i ногi. Вочы памутнелi ад болю, пасля ён зацiх, вочы зноў сталi ясныя... i ў неба глядзяць. Я быў яшчэ зусiм малы, сяджу, не плачу, не крычу, проста сяджу i маўчу. - М'юлi таргануў галавой. Джоўд усё важдаўся з мясам на дроце. - А яшчэ я зайшоў у пакой, дзе нарадзiўся наш Джо. Ложка няма, але пакой як быў, такi i застаўся. Усё, што было, не знiкла - засталося там, дзе адбылося. Там з'явiўся на свет Джо. Шырока раскрыў рот, уцягнуў паветра i як закрычыць - за мiлю чуваць было, а бабка стаiць побач i ўсё прыгаворвае: "Красачка ты мая, ах ты мая красачка!" Паўтарае i паўтарае. I так заганарылася ўнукам сваiм, што за адзiн вечар тры кубкi разбiла.
      Джоўд адкашляўся.
      - Думаю, можна ўжо есцi.
      - Няхай прасмажыцца як след, дай яму падрумянiцца амаль да чарнаты, сярдзiта сказаў М'юлi. - Мне пагаварыць ахвота. Даўно ўжо я нi з кiм не гаварыў. Ненармальны... ну i хай ненармальны - i канец. Як здань на могiлках, блукаю начамi ад аднаго суседскага дома да другога. Да Пiтэрсаў, да Джэйкабсаў, да Рэнсаў, да Джоўдаў... Дамы стаяць цёмныя, як пацуковыя норы, а быў час - госцi з'язджалiся, скакалi. Маленнi, воклiчы на славу гасподню. Былi вяселлi - i ўсё тут, у гэтых дамах. I ўзяло мяне жаданне пайсцi ў горад i забiць каго трэба. Прагналi людзей трактарамi, а што iм дасць гэтая зямля? Што яны возьмуць з яе, каб забяспечыць сабе "мiнiмальны прыбытак"? Яны возьмуць майго бацьку, што загiнуў на гэтай зямлi, нашага Джо, якi з крыкам зрабiў свой першы ўдых, мяне, якi торгаўся ноччу, як казёл, пад кустом. Што яшчэ яны возьмуць? Зямля спустошаная, бог сведка. У нас тут ужо колькi гадоў ва ўсiх быў недарод. А гэтыя сволачы за пiсьмовымi сталамi - яны рассеклi людзей на дзве паловы дзеля сваiх "мiнiмальных прыбыткаў". Проста рассеклi папалам. Людзi i зямля, на якой яны жывуць, - адно цэлае. А калi яны блукаюць бяздомныя па дарогах у набiтай хатнiм скарбам машыне, дык яны ўжо толькi напалову людзi. Яны мерцвякi. Iх забiлi гэтыя сукiны дзецi. - М'юлi змоўк, але яго тонкiя губы яшчэ варушылiся, грудзi цяжка ўздымалiся. Ён сядзеў, уставiўшыся на свае асветленыя вогнiшчам рукi. - Я... я даўно ўжо нi з кiм не гаварыў, - сказаў ён цiха выбачлiвым тонам. - Усё шастаю па наваколлi, як здань на могiлках.
      Кейсi падсунуў доўгiя дошкi ў вогнiшча, i агонь лiзнуў iх i зноў шугануў угору, да падвешанага на дроце мяса. Сцены дома звонка патрэсквалi, астываючы ў начным паветры. Кейсi спакойна сказаў:
      - Трэба пабачыць людзей, што пусцiлiся ў дарогу. Адчуваю, мне абавязкова трэба iх пабачыць. Iм патрэбна дапамога - не пропаведзi, а дапамога. Спадзявацца на царства нябеснае, калi яны яшчэ i на зямлi не пажылi? Якi ўжо тут святы дух, калi ўласны iх дух зрынуты ў смутак i скруху? Iм патрэбна дапамога. Яны павiнны жыць, бо памiраць iм яшчэ рана.
      Джоўд нервова крыкнуў:
      - Госпадзi, давайце ўжо есцi, а то мяса зробiцца меншае за вараную мыш! Вы толькi гляньце. Панюхайце, якi пах! - Ён ускочыў на ногi i перасунуў падсмажанае мяса далей ад агню. Тады ўзяў нож, якi даў яму М'юлi, падрэзаў адзiн кавалак i зняў з дроту. - Гэта прапаведнiку, - сказаў ён.
      - Казаў жа табе, што я ўжо больш не прапаведнiк.
      - Ну добра, не прапаведнiку, дык чалавеку. - Джоўд адрэзаў яшчэ адзiн кавалак. - А гэта табе, М'юлi, калi яшчэ не расхацеў ад засмучэння есцi. Зайчацiна. Цвярдзейшае за буйвалiнае мяса. - Ён сеў i ўсадзiў свае доўгiя зубы ў мяса, адхапiў iмi вялiкi кавалак i пачаў жаваць. - Ого, як храбусцiць! - Ён з прагнасцю адкусiў яшчэ.
      М'юлi сядзеў, пазiраючы на сваю долю ежы.
      - Можа, мне не трэба было так гаварыць, - сказаў ён. - Такое лепш трымаць у галаве.
      Набiўшы поўны рот мясам, Кейсi глянуў на яго цераз вогнiшча. Прапаведнiк жаваў i глытаў, i ў яго на шыi пад скурай энергiчна працавалi мускулы.
      - Не, гаварыць трэба, - сказаў ён. - Часам апанаваны горам чалавек вылiвае ўвесь свой боль у словах. Часам чалавек, якi рашыўся на забойства, вылiвае сваю злосць словамi, i тым усё i канчаецца. Ты правiльна зрабiў, М'юлi. Нiкога не забiвай, перасiль сябе, калi можаш. - Кейсi зноў адкусiў мяса.
      Джоўд кiнуў косткi ў агонь, ускочыў i зрэзаў з дроту яшчэ адзiн кавалак. М'юлi жаваў паволi, i яго маленькiя неспакойныя вочкi прабягалi з аднаго свайго сутрапезнiка на другога. Джоўд еў з прагнасцю звера, вакол яго рота паблiскваў тлушч.
      М'юлi доўга глядзеў на яго ледзь не з бояззю. Потым апусцiў руку, у якой трымаў мяса.
      - Томi, - сказаў ён.
      Джоўд падняў вочы, не перастаючы ўгрызацца ў мяса i жаваць.
      - Га? - сказаў ён з поўным ротам.
      - Томi, ты не злуеш на мяне за тое, што я загаварыў пра забойства? Ты не пакрыўдзiўся, Том?
      - Не, - адказаў Том, - не пакрыўдзiўся. Што было, тое было.
      - Мы ўсе ведалi, што ты невiнаваты, - сказаў М'юлi. - Стары Тэрнбул гразiўся адпомсцiць табе пасля турмы. Ён, кажа, забiў майго сына, i я яму не спушчу. Але суседзi адгаварылi яго, абразумiлi.
      - Мы п'яныя былi, - цiха сказаў Джоўд. - Падпiлi на танцульках. Сам не ведаю, з чаго ўсё пачалося. Раптам пачуў, што мяне нажом пырнулi, i працверазеў. Бачу, Херб зноў замахваецца на мяне нажом. А тут ля сцяны школы рыдлёўка стаяла, i я схапiў яе i ўдарыў Херба па галаве. Я нiколi не меў нiчога супраць яго. Хлопец быў добры. Яшчэ малым увiваўся вакол сястры маёй Разашарны. Не, мне Херб нават падабаўся.
      - Ну, ягонаму бацьку ўсе так i казалi i нарэшце ўцiхамiрылi. Ад некага чуў, быццам у яго роднасць з Хэтфардам па мацi, вось ён i фанабэрыцца. Не ведаю, праўда гэта цi не. Яны ўсёй сям'ёй паехалi ў Калiфорнiю яшчэ паўгода таму.
      Джоўд зняў з дроту апошнiя кавалкi мяса i раздаў iх сваiм субяседнiкам. Тады зноў сеў каля вогнiшча i еў ужо не так паспешлiва, як раней, разжоўваў мяса старанна i выцiраў рукавом тлушч з губ. А яго цёмныя прыплюшчаныя вочы задумлiва глядзелi на ачахлы агонь.
      - Усе падалiся на Захад, - сказаў ён. - А я падпiску даў нiкуды адсюль не адлучацца. Мне ў iншы штат нельга.
      - Падпiску? - запытаўся М'юлi. - Я нешта чуў пра iх, пра гэтыя падпiскi. А што гэта азначае?
      - Ну, я выйшаў датэрмiнова - на тры гады раней. I падпiсаў умовы, якiя я павiнен выконваць, а калi парушу iх, мяне зноў засадзяць. Час ад часу трэба наведвацца ў палiцыю.
      - Як там з вамi абыходзяцца, у Макалестары? У маёй жонкi стрыечны брат пабыў у гэтай турме, дык яму там не соладка давялося.
      - Не так ужо там i блага, - адказаў Джоўд. - Не горш, як у iншых турмах. Буянiць будзеш, спуску не дадуць, гэта праўда. Але там жыць можна, калi толькi наглядчык не прыдзiраецца, бо тады ўжо справа дрэнь. Я жыў сабе нiчога. Не соваў носа, куды не трэба. Навучыўся здорава арудаваць пяром. Ну птушкi там розныя i ўсякае такое - не толькi словы пiсаць. Старэча мой зазлуе, калi ўбачыць, як я птушку адным росчыркам пяра малюю, а то i зусiм ашалее. Не любiць ён такiх фокусаў. Калi проста пiшуць яму, i то не любiць. Баiцца, думаю. Бо кожны раз, як ён убачыць што-небудзь напiсанае, з яго хто-небудзь абавязкова нешта спаганяе.
      - I не бiлi цябе цi што-небудзь такое?
      - Не, я нiкуды не лез. Вядома, калi цягнеш такую лямку з дня ў дзень цэлыя чатыры гады, дык гэта каго хочаш да ачмурэння давядзе. Калi ты натварыў такога, што i ўспамiнаць сорамна, ёсць пра што падумаць. Але, чорт вазьмi, калi б Херб Тэрнбул палез на мяне з нажом вось хоць бы цяпер, я зноў бы гваздануў яго рыдлёўкай.
      - Кожны на тваiм месцы зрабiў бы так, - сказаў М'юлi.
      Прапаведнiк утаропiў вочы на вогнiшча, i ў змроку, якi рабiўся ўсё гусцейшы, яго лоб здаваўся зусiм белым. Блiкi ад маленькiх язычкоў полымя iгралi на яго жылiстай шыi. Ён сядзеў, абняўшы каленi, i патрэскваў суставамi пальцаў.
      Джоўд кiнуў у агонь апошнiя аб'едзеныя косткi, аблiзаў пальцы i выцер iх аб штаны. Тады падняўся, прынёс з ганка бутэльку з вадой, ашчадлiва адпiў i, перш чым сесцi зноў, перадаў бутэльку па крузе.
      - Мяне вось што больш за ўсё непакоiць, - зноў загаварыў ён, - тое, што ва ўсiм гэтым няма нiякага сэнсу. Калi карову маланка заб'е альбо палi залье разлiвам - тут асаблiвага сэнсу шукаць нiхто не будзе. Такое бывае, што зробiш? Але калi цябе бяруць i садзяць на замок на чатыры гады, тут ужо павiнна быць нейкая рацыя. Людзям належыць да ўсяго сваiм розумам даходзiць. Вось запраторылi мяне за краты, трымалi там, кармiлi цэлыя чатыры гады. А з якой мэтай? Нiбыта каб паставiць на правiльны шлях i адвучыць закон пераступаць цi застрашыць карай i адбiць ахвоту другi раз рабiць такое... Джоўд памаўчаў. - Але ўсё роўна я тое самае зраблю, калi Херб цi хто iншы палезе на мяне з нажом. Не паспею нават апамятацца. Асаблiва на падпiтку. Вось гэтая бязглуздзiца i трывожыць душу.
      М'юлi зазначыў:
      - Суддзя казаў: табе вынеслi такi мяккi прысуд таму, што не ты адзiн быў ва ўсiм вiнаваты.
      Джоўд гаварыў:
      - У Макалестары сядзеў адзiн пажыццёвiк. Усё чытаў i вучыўся. Сакратаром пры начальнiку хадзiў - перапiску за яго вёў i ўсё такое. Надта разумны, у законах разбiраўся i яшчэ ў сiм-тым. Аднаго разу я з iм загаварыў пра тое, аб чым думаў, ён шмат з кнiг навучыўся. I ён сказаў мне: кнiжкi тут не памогуць. Я, кажа, пра турмы ўсё перачытаў - i пра сённяшнiя, i пра даўнейшыя, i цяпер яшчэ менш разумею, чым калi толькi браўся чытаць. Тут, кажа, такая неразбярыха, сам чорт нагу зломiць, i нiхто рады даць не можа, а каб што-небудзь перамянiць, дык на гэта нi ў кога мазгоў не хапае. Толькi, крый божа, не ўздумай, кажа, за кнiжкi засесцi. Па-першае, заблытаешся яшчэ больш, а па-другое, страцiш павагу да тых, хто пры ўладзе сядзiць.
      - Я i так iх нi ў грош не стаўлю, - сказаў М'юлi. - Над намi тут адна толькi ўлада - "надзейны мiнiмальны прыбытак", ён i правiць намi. Але вось чаго i нiяк не магу ў розум узяць: як гэта Ўiлi Фiлi згадзiўся сесцi на трактар, ды яшчэ надумаў хадзiць за начальнiка тут, на той самай зямлi, з якой сагналi яго сям'ю. Вось што грызе мне нутро. Калi б каго чужога прыслалi, тады, што ж, тады справа iншая, а то Ўiлi ж тутэйшы. I так мяне разабрала, што я пайшоў i спытаўся ў яго ў самога. Ён проста ашалеў. У мяне, кажа, двое малых. У мяне, кажа, жонка i цешча. Iм есцi трэба. Загарэўся, як чорт. Я, кажа, перш-наперш пра iх думаю. А iншыя няхай самi пра сябе паклапоцяцца. Яго, вiдаць, сорам узяў, вось ён i кiпеў ад злосцi.
      Джым Кейсi ўсё сядзеў, утаропiўшыся на апошнiя язычкi полымя ў вогнiшчы, вочы яго былi шырока расплюшчаныя, мускулы на шыi выпнулiся. Раптам ён усклiкнуў:
      - Цяпер зразумеў! Калi на чалавека можа сысцi хоць калiва боскае шчырасцi, дык я ўсё зразумеў! - Ён ускочыў на ногi i пачаў хадзiць узад i ўперад, кiваючы з боку ў бок галавой. - Адзiн час у мяне была пераносная кафедра. Народу вечарамi находзiла чалавек з паўтысячы. Даўно гэта было, вы мяне яшчэ тады не ведалi. - Ён спынiўся, паглядзеў на Джоўда i М'юлi. - Наогул, вы заўважалi, што я нiколi не збiраў грошай пасля пропаведзi - i ў адрынах, i пад адкрытым небам?
      - Бог сведка, нiколi, - сказаў М'юлi. - Тут нашы ўсе так да гэтага прывыклi, што iх злосць брала, калi iншыя прапаведнiкi хадзiлi па радах з капелюшом. Так, сэр, усё праўда.
      - Ад ежы я не адмаўляюся, - гаварыў Кейсi. - Штаны браў, калi свае зносяцца, цi пару там старых чаравiкаў, калi падэшвы ў маiх прадзiралiся так, што ходзiш амаль босы. Але з пераноснай кафедрай было iнакш. Здаралася, за дзень дзесяць, а то i дваццаць даляраў збяру. Толькi радасцi мне з таго не было нiякай, i я кiнуў усё гэта, i як быццам на душы палягчэла. Цяпер я, здаецца, усё зразумеў. Толькi словамi выказаць не ведаю як. Бадай што, i спрабаваць не буду... але здаецца мне, што цяпер прапаведнiку знойдзецца месца. Думаю, я зноў магу з пропаведзямi да людзей iсцi. Яны блукаюць самотныя па дарогах, без зямлi, без прыстанiшча. А калi няма даху над галавой, трэба даць iм нейкую iншую прыстань. Можа стацца... - Кейсi стаяў над вогнiшчам. Шматлiкiя мускулы ў яго на шыi яшчэ больш напялiся, водблiскi агню глыбока пранiкалi ў вочы i распальвалi там чырвоны жар. Ён стаяў i глядзеў на агонь, напружыўшы твар, нiбы прыслухоўваўся да нечага, а рукi, заўсёды такiя ўвiшныя, гатовыя сваiмi рухамi ўдакладнiць, падкрэслiць або адхiлiць свае цi чужыя думкi, цяпер вяла павiслi i паволi пасунулiся ў кiшэнi. Кажаны кружылi ў цьмяным святле вогнiшча, здалёку, з палёў, глуха даносiўся ледзь чутны клёкат начной драпежнай птушкi.
      Том Джоўд спакойна палез у кiшэню, выняў адтуль свой капшук i пачаў рабiць самакрутку, пазiраючы паўз яе на вуголле. Ён нiяк не рэагаваў на ўсё, што гаварыў прапаведнiк, быццам лiчыў, што гэта асабiстая справа Кейсi i абмеркаванню не падлягае.
      - Начамi ляжыш на турэмным ложку, - загаварыў ён, - i ўсё думаеш: як там усё будзе, калi дамоў вярнуся? Напэўна, думалася, дзед ужо з бабкай памруць i, можа, яшчэ малыя народзяцца. Можа, нораў у бацькi крыху памякчэе. Можа, мацi ўжо адпачынак сабе дасць i перакладзе хатнiя клопаты на Разашарну. Я ведаў: як было, так ужо не будзе... Ну што ж, давайце спаць, а як развiднее, пойдзем да дзядзькi Джона. Я дык абавязкова пайду. А ты, Кейсi, што вырашыў - пойдзеш?
      Прапаведнiк усё яшчэ стаяў, пазiраючы на вуголле. Ён паволi прамовiў:
      - Ага, пайду з табой. А калi твае рушаць у дарогу, паеду з iмi. А там, дзе будуць людзi, буду i я.
      - Калi ласка, - сказаў Джоўд. - Мацi заўсёды ставiлася да цябе з прыхiльнасцю. Казала, такому прапаведнiку можна давяраць. Разашарна тады яшчэ маленькая была. - Ён павярнуўся да М'юлi: - А ты, М'юлi, пойдзеш з намi? - Той глядзеў на дарогу, па якой прыйшлi Джоўд з Кейсi. - Дык як, пойдзеш, М'юлi? зноў запытаўся Джоўд.
      - Га? Не. Мне няма да каго iсцi i няма каго пакiдаць. Вунь, бачыш, святло скача ўверх i ўнiз? Напэўна, аканом тутэйшага ўчастка едзе. Вiдаць, нехта заўважыў наша вогнiшча.
      Том скiраваў позiрк на дарогу. Святло фар паўзло ў iх бок цераз грэбень узгорка.
      - Мы нiчога дрэннага не рабiлi, - сказаў ён. - Пасядзелi тут трохi, толькi i ўсяго. Нiякай шкоды нiкому.
      М'юлi рагатнуў:
      - Ха-ха! Адно тое, што мы прыйшлi сюды, ужо дрэнна. Парушэнне чужых правоў уласнасцi. Тут аставацца нiкому нельга. Мяне ўжо два месяцы ловяць. Вось што: калi гэтая машына едзе сюды, мы пойдзем у бавоўну i заляжам там. Далёка неабавязкова забiрацца. Няхай паспрабуюць знайсцi! Давядзецца iм кожны кусцiк абшнарыць. Галавы толькi не падымайце.
      Джоўд запытаўся:
      - Што з табой сталася, М'юлi? Ты ж раней у хованкi гуляць не любiў. Злосны быў.
      М'юлi пазiраў на святло фар, якое наблiжалася да iх.
      - Ха! - сказаў ён. - Я злосны быў, як воўк. А цяпер я злосны, як ласка. Калi ты палюеш на дзiчыну, ты паляўнiчы, а значыць, у цябе ёсць сiла. Такi нiкога не баiцца. Але калi на цябе самога палююць - гэта ўжо зусiм iншае. З табой нейкая перамена адбываецца. У цябе ўжо сiлы няма. Злосць застаецца, а сiлы няма. На мяне даўно ўжо палююць, я ўжо больш не паляўнiчы. Можа, яшчэ i падстрэлю каго-небудзь у цемры, але кала з агароджы ўжо не вырву i нiкога не пакалечу - гэта ўжо ў мiнулым. I няма чаго нам з табою ашукваць адзiн аднаго. Вось так.
      - Што ж, - сказаў Джоўд, - iдзi хавайся. А мы тут з Кейсi пра сёе-тое пагаворым з гэтай сволаччу. - Палоска святла была ўжо зусiм блiзка - скокнула ў неба, знiкла i зноў скокнула ўгору. Усе трое стаялi, сочачы за ёю.
      М'юлi сказаў:
      - Тут ёсць яшчэ адна асаблiвасць, калi на цябе палююць: ты востра адчуваеш небяспеку. Калi сам палюеш, пра яе зусiм не думаеш, нiчога не баiшся. Ты ж сам казаў: варта табе толькi ў чым-небудзь правiнiцца, цябе зноў запратораць у Макалестар, i прасядзiш ужо там ад званка да званка.
      - Правiльна. Так мне сказалi. Але хiба гэта парушэнне, калi сядзеш тут адпачыць цi ноч на голай зямлi захочаш пераначаваць? Нiкому нiякай шкоды. Гэта ж не тое, што напiцца цi дэбашырыць.
      М'юлi засмяяўся:
      - Вось убачыш. Пасядзi тут, дачакайся машыны. Можа, гэта Ўiлi Фiлi, ён тут цяпер за шэрыфскага наглядчыка. Ён запытаецца ў цябе: "Чаму парушаеш правы ўласнасцi?" Ты ж ведаеш, ён добры паганец, i ты яму скажаш: "А табе што?" Тады Ўiлi ўзлуецца i зараве: "Марш адсюль, а то арыштую". А ты ж не дазволiш кожнаму Ўiлi Фiлi камандаваць табой i раз'юшвацца з перапуду. Ён ужо ўлез, i яму трэба неяк выблытвацца, а ты таксама цуглi закусiў i напралом iдзеш... Не, чорт, залегчы ў мiжраддзi куды прасцей, няхай шукаюць. I да таго ж весялей, бо яны шалеюць ад злосцi, а зрабiць нiчога не могуць, а ты ляжыш сабе i толькi пасмейваешся. Паспрабуй пагавары з Уiлi цi з якiм iншым начальнiкам, яны цябе давядуць, ты кiнешся на iх, а яны цап! - i арыштуюць, i вернешся ты ў свой Макалестар яшчэ на тры гады.
      - Талкова разважаеш, - сказаў Джоўд. - Кожнае тваё слова разумнае. Але вельмi ўжо не хочацца скакаць пад iхнюю дудку. Рукi так i свярбяць на гэтага Ўiлi.
      - У яго стрэльба, - сказаў М'юлi. - Уiлi будзе страляць,бо ён шэрыфскi наглядчык. Значыць, альбо ён прыстрэлiць цябе, альбо ты яго, калi стрэльбу ў яго адбярэш. Ну пайшлi, Томi. Ты проста скажы сабе: я схаваюся i яны ў дурнях застануцца. Галоўнае настроiць сябе - i ўся справа. - Яркае святло фар цяпер скiравалася проста ў неба, ужо выразна чуўся роўны гул матора. - Пайшлi, Томi. Далёка забiрацца не будзем - радоў за чатырнаццаць-пятнаццаць. Адтуль пасочым за iмi.
      Том падняўся.
      - Правiльна кажаш, далiбог, - сказаў ён. - Будзе так цi гэтак, мне ўсё роўна нiчога не свецiць.
      - Дык гайда. Вось сюды. - М'юлi абагнуў дом i вывеў iх крокаў за пяцьдзесят у баваўнянае поле. - Гэтага досыць, - сказаў ён. - Галаву толькi нiжэй апускайце, калi фары на вас накiруюць - i ўсё. Во будзе пацеха! - Усе трое разлеглiся на ўвесь рост на зямлi i аблакацiлiся. Раптам М'юлi ўскочыў на ногi, кiнуўся да дома, праз момант-другi вярнуўся i кiнуў у кусты скрутак пiнжак i загорнутыя ў яго чаравiкi. - А то павязуць, каб у даўгу не заставацца, - паяснiў ён. Святло фар паднялося па схiле, потым нырнула ўнiз i скiравалася проста на дом.
      Джоўд запытаўся:
      - А не пойдуць яны з кiшэннымi лiхтарыкамi шукаць нас тут? Шкада, палкi няма.
      М'юлi хiхiкнуў:
      - Не, не пойдуць. Казаў жа я табе, што я злосны стаў, як ласка. Неяк раз ноччу Ўiлi паспрабаваў сунуцца, дык я яго ззаду калом з агароджы агрэў. Звалiўся, як калода. Пасля ўсiм расказваў, што на яго пяцёра напалi.
      Машына пад'ехала да дома, успыхнуў пражэктар.
      - Галовы нiжэй, - сказаў М'юлi. Паласа халоднага белага святла працягнулася над iмi i пачала гойсаць па полi. Уцекачы не бачылi, што робiцца каля дома, але пачулi, як бразнулi дзверцы машыны, i галасы. - На святло пабаяцца выходзiць, - прашаптаў М'юлi. - Я разы два страляў па фарах. Цяпер Уiлi асцярожны. Сёння не адзiн прыехаў. - Яны пачулi скрып маснiчын, потым убачылi святло лiхтарыка ў доме. - Можа, пальнуць? - шэптам спытаўся М'юлi. Яны не ўбачаць, адкуль стралялi. Няхай галаву пачэшуць.
      - Не трэба, - прашаптаў Кейсi. - Якая карысць? Пустая справа. Трэба так рабiць, каб ва ўсiм сэнс быў.
      Недзе каля дома пачулiся рыплiвыя гукi i шолах.
      - Жар топчуць падэшвамi, - шапнуў М'юлi. - Пяском засыпаюць. - Зноў бразнулi дзверцы машыны. Святло фар калыхнулася, зрабiла паўкруг i скiравалася на дарогу. - Нiжэй! - сказаў М'юлi, i ўсе трое ўткнулiся галовамi ў зямлю. Прамень пражэктара пралёг над iмi i прачарцiў поле ў розных напрамках, потым машына кранулася з месца, пачала аддаляцца, паднялася на грэбень узгорка i знiкла з вачэй.
      М'юлi сеў на градку.
      - Уiлi заўсёды робiць апошнюю спробу пражэктарам. Так не раз ужо было, i я прывык да гэтага. Ён думае, што неймаверна хiтры.
      Кейсi сказаў:
      - Можа, хто-небудзь прытаiўся ў доме? Мы пойдзем, а нас схопяць.
      - Усё можа быць, - адказаў М'юлi. - Вы тут пачакайце. Я ўсе iхнiя штучкi ведаю. - Ён асцярожна пайшоў да дома - толькi лёгка пахруствалi сухiя камякi зямлi пад нагамi. Кейсi i Джоўд напружана ўслухоўвалiся, але там, куды пайшоў М'юлi, было ўсё цiха. Праз колькi хвiлiн з боку дома да iх данёсся яго голас: - Няма нiкога! Iдзiце сюды!
      Яны адарвалiся ад зямлi, паднялiся i пакiравалi да чорнай плямiны дома. М'юлi чакаў iх каля кучкi пяску, з якой выбiвалiся струменьчыкi дыму, - усё, што засталося ад iхняга вогнiшча.
      - Я так i ведаў - нiкога ў засадзе не пакiнулi, - сказаў М'юлi з гордасцю. - Уiлi я тады з ног збiў, па фарах разок-другi стрэльнуў - цяпер яны асцерагаюцца. Адкуль iм ведаць, хто тут хаваецца. А я iм так проста ў рукi не дамся. Каля жытла не начую. Калi хочаце, хадзем са мной, я пакажу вам, дзе можна пераначаваць. Там аб вас нiхто не спатыкнецца.
      - Вядзi, - пагадзiўся Джоўд. - Мы пойдзем з табой. Нiколi i ў галаве не было, што на бацькаўскай ферме давядзецца хавацца ад каго-небудзь.
      М'юлi выйшаў у поле, Джоўд з Кейсi пайшлi следам. Ступалi проста па кустах бавоўнiку.
      - Табе яшчэ шмат ад чаго i ад каго давядзецца хавацца, - сказаў М'юлi. Яны iшлi адзiн за адным цераз грады. Неўзабаве апынулiся перад глыбокай прамыiнай i саслiзнулi на падэшвах на самае дно.
      - Э! Я ведаю, куды ты нас завёў, галаву кладу! - усклiкнуў Джоўд. - Пячора ў адхоне?
      - Правiльна. А як ты здагадаўся?
      - Сам яе капаў, - адказаў Джоўд. - Разам з братам Ноем. Усiм гаварылi, што золата шукаем, а на самай справе мы проста капалi пячоры, як усе малыя. Берагi былi цяпер вышэй iх галоў. - Недзе тут, ужо блiзка. Помнiцца, павiнна быць ужо зусiм блiзка.
      М'юлi сказаў:
      - Я прыкрыў яе ламаччам, каб не знайшлi. - Дно яра выраўнялася, ногi цяпер ступалi па пяску.
      Джоўд сеў на чысты пясок.
      - У пячору я спаць не пайду, - сказаў ён. - Лягу вось тут. - Ён згарнуў пiнжак i падклаў пад галаву.
      М'юлi рассунуў рукамi сухое галлё i запоўз у пячору.
      - А мне добра тут! - крыкнуў ён адтуль. - Прынамсi, адчуваеш сябе ў бяспецы.
      Джым Кейсi сеў на пясок каля Джоўда.
      - Паспi крыху, - сказаў яму Джоўд. - Як толькi развiднее, рушым да дзядзькi Джона.
      - Я спаць не буду, - адказаў прапаведнiк. - Ёсць над чым галаву паламаць. - Ён сагнуў ногi ў каленях, абняў iх рукамi, падняў вочы ў неба i ўтаропiўся на яркiя зоры. Джоўд пазяхнуў i закiнуў руку за галаву. Абодва маўчалi, i мала-памалу зноў ажыло мiтуслiвае жыццё зямлi - норак, падземных хадоў i хмызу: зашнарылi суслiкi, асцярожна падкрадалiся да зялёнага лiсця трусы, снавалi мышы памiж камякамi зямлi, а крылатыя драпежнiкi бязгучна ляталi ў небе.
      РАЗДЗЕЛ СЁМЫ
      У гарадах, на гарадскiх ускраiнах, пасярод палёў, на пустках - паўсюль паркi ўжываных аўтамабiляў, машын, адноўленых пасля аварыi, гаражы з зазыўнымi шыльдамi i плакатамi: Ужываныя машыны. Добрыя ўжываныя машыны. Танны сродак перавозкi, тры прычэпы. "Форд" 27-га года, новы матор. Правераныя машыны, якасць гарантуецца, бясплатнае радыё. Машына i 100 галонаў бензiну ў прыдачу. Заходзьце, самi пераканаецеся. Ужываныя машыны, накладныя выдаткi ў кошт не ўваходзяць.
      Невялiкi ўчастак i будыначак, у якiм ледзь хапае месца сталу, крэслу i сiняй канторскай кнiзе. Пачак бланкаў, загнутых па ражках i змацаваных сашчэпкамi, побач - акуратны стос яшчэ чыстых, не запоўненых бланкаў. Вечная ручка - сачы толькi, каб у ёй заўсёды было чарнiла i каб пiсала. Здзелка не адбылася толькi таму, што ручка закапрызiла.
      Вунь тыя сукiны дзецi нiчога не купяць. Такiя швэндаюцца па ўсiх гаражах. Проста разявакi. Iм абы падзiвiцца. Машыны такiм не патрэбныя, толькi час забiраюць. Iм напляваць на твой час. А вунь, глянь, парачка - не, тая, што з малымi. Пасадзi iх у машыну. Пачнi з двухсот i паступова збаўляй. З выгляду на сто з чвэрцю пацягнуць. Пракацi iх. Вунь у тым драндулеце. Дай iм жару! Толькi час з iмi марнуем.
      Гаспадары машын з падкасанымi рукавамi. Прадаўцы - акуратненькiя, бесстароннiя, маленькiя ўважлiвыя вочкi нiчога не прапускаюць.
      Зiрнi на твар той вунь жанчыны. Калi жонцы спадабаецца, старога мы абломiм. Пачнi з "кадзiлака". Урэшце навяжы iм "б'юiк". Калi пачаць адразу з "б'юiка", яны яшчэ запатрабуюць "форд". Трэба спяшацца, доўга так не працягнецца. Пакажы iм вунь той "нэш", а я пакуль што падпампую дзiравую камеру "доджа-25". Як будзе гатова, клiкну.
      Машына вам для язды патрэбная, цi ж не так? Не ў цацкi гуляць. Што ж, абiўка працерлася. Ды хiба колы круцяць падушкi?
      Шэрагi машын стаяць насамi наперад - капоты ржавыя, шыны спушчаныя. Стаяць упрытык адна да адной.
      Жадаеце паглядзець вунь тую? Ну якая ж гэта турбота. Зараз я яе выведу.
      Няхай адчуваюць сябе абавязанымi. Няхай забiраюць твой час. Не давай iм забыцца пра гэта. Пакупнiкi - народ большасцю далiкатны. Iм непрыемна турбаваць людзей. А ты прымусь iх турбаваць цябе, потым прыцiснеш iх.
      Шэрагi машын мадэлi "Т" - высокiя, тупарылыя, руль, як павернеш, скрыпiць, тармазныя пракладкi сцерлiся. "Б'юiкi", "нэшы", "дэ-соты".
      Так, сэр, "додж" 22-га. Найлепшая мадэль, якую Додж калi выпускаў. Зносу не мае. Нiзкая кампрэсiя. З высокай кампрэсiяй першы час рэзвасцi многа, але метал нядоўга вытрымлiвае. "Плiмуты", "рокнесы", "стары"...
      Госпадзi! Адкуль узяўся гэты "аперсан" - з Ноевага каўчэга, цi што! А "чалмерс", а "чандлер"? Iх ужо ж колькi гадоў не выпускаюць. Мы не аўтамабiлi прадаём, а жалезны лом на колах. Але чорт! Каб больш такiх драндулетаў. Даражэй за дваццаць пяць цi трыццаць мне не трэба. Iдуць па пяцьдзесят, а то i па семдзесят пяць. Навар неблагi. Бог ты мой, цi шмат настрыжэш на новай машыне? Каб больш такiх драндулетаў. Не паспееш купiць, ужо iх хапаюць. Усё, што хочаш, абы не за дзвесце пяцьдзесят. Заганi ты, Джым, сюды таго старычыну, што на бакавой дарожцы. Ён не адрознiць асла ад калдобiны. Паспрабуй уцiснуць яму "аперсан". А куды ён дзеўся, гэты "аперсан"? Прадаўся? Калi мы не займеем яшчэ такiх драндулетаў, дык хоць кантору зачыняй.
      Сцяжкi - бела-чырвоныя, бела-сiнiя - па абочыне пляцоўкi. Ужываныя машыны. Добрыя ўжываныя машыны. На памосце - машына, на якую сёння знiжана цана. Не падумай прадаваць яе. Яна - прыманка для публiкi. Калi прадаць гэтую дзяшоўку за такую цану, дык i цэнта лiшняга не пакладзеш у кiшэню. Гавары, што прададзена ўжо. А перш чым аддасi машыну, знiмi з яе наш акумулятар. Пастаў вось гэты хлам. Госпадзi, што iм яшчэ трэба за iхнiя медзякi? Закасай рукавы наляж. Так доўга працягвацца не будзе. Каб больш такiх драндулетаў, i праз паўгода можна было б i на спачын.
      Слухай сюды, Джым. У гэтага "шаўрале" шум у заднiм мосце. Быццам там бутэлькi трушчаць. Засып туды кварты са дзве пiлавiння. I ў каробку скорасцей не забудзь. Гэты гнiлы лiмончык трэба прадаць за трыццаць пяць даляраў. Той прахвост абвёў мяне вакол пальца. Я даваў яму дзесяць, а ён упёр мне яе за пятнаццаць, ды яшчэ, сукiн кот, iнструмент увесь ухiтрыўся забраць. Божа лiтасцiвы! Каб нам штук пяцьсот такiх развалiн! Гэтак доўга не працягнецца. Што, шына яму не даспадобы? Скажы, што ў гэтых шынах запасу яшчэ на дзесятак тысяч мiль, i скiнь паперкi паўтары.
      Груды ржавага лому навалам каля агароджы, у заднiм канцы двара валяюцца ламаныя карпусы, крылы, замаслены хлам, блокi матораў, скрозь цылiндры прарасла трава. Тармазныя цягi, зваленыя ў кучы выхлапныя трубы - як клубкi змеяў. Разлiтая змазка, бензiн.
      Схадзi пашукай, цi няма дзе цэлай запальнай свечкi, а то ўсе трэснутыя. Чорт, каб раздабыць штук пяцьдзесят прычэпаў, даляраў за сотню, вось быў бы прыварак! Чаго гэта ён там скандалiць? Наша справа прадаць машыну, а дадому няхай ён сам яе пiхае. Здорава сказана, ха, мы яе яму дадому не пiхаем! Галаву кладу, можна i ў гумарыстычным часопiсе "Манслi" надрукаваць. Думаеш, ён так нiчога i не купiць? Дык ганi яго ў шыю. У нас тут i так спраў шмат, няма часу важдацца з такiмi, што самi не ведаюць, чаго хочуць.
      Знiмi пярэднюю правую пакрышку з "грэхема", павярнi яе латай усярэдзiну. Астатняе - проста шык! Пратэктар нават яшчэ не сцёрся.
      Абавязкова! Гэтае старое жалеззе яшчэ пяцьдзесят тысяч мiль прабяжыць. Толькi больш масла залiвайце. Бывайце. Шчаслiва.
      Падбiраеце машыну? А што б вам хацелася? Знайшлi што-небудзь прыдатнае? Нешта ў горле суха. Як наконт таго, каб прапусцiць па маленькай? Давайце пойдзем, а жонка ваша няхай пакуль што паглядзiць на гэты "ласаль". Вы "ласаль" не хочаце? Так, падшыпнiкi знасiлiся. Праз меру масла бярэ. Магу прапанаваць "лiнкольн" 24-га года. Вось гэта машына! Вечная. Пераробiце ў грузавiк.
      Гарачае сонца на ржавым жалезе. Зямля ў масленых плямах. Людзi азадачана расхаджваюць, iм патрэбна машына.
      Вытры ногi. Не прыхiнайся да гэтай машыны. Яна брудная. Якую выбраць? Колькi наогул яны каштуюць? Пасачы за дзецьмi. Цiкава, колькi яны хочуць за гэтую. Зараз спытаем. За спрос грошай не плоцяць. Спытацца ж можна. Больш за семдзесят пяць нi на адзiн пяцiцэнтавiк даць не магу, а то да Калiфорнii не дабяромся.
      Госпадзi, ну каб хоць яшчэ з сотню гэтых дамавiн на колах! На хаду цi не на хаду - мне няважна.
      Пакрышкi, старыя сцёртыя пакрышкi, наваленыя высокiмi штабелямi; камеры чорныя, шэрыя - вiсяць, як кiлбасы.
      Латкi на камеры? Парашок для чысткi радыятараў? Iскравы кандэнсатар? Укiньце вось гэту пiлюльку ў бензабак i атрымаеце лiшнiх дзесяць мiль з кожнага галона. Вось палiтура - усяго пяцьдзесят цэнтаў, i кузаў будзе як новенькi. "Дворнiкi", рэмень вентылятара, пракладкi? Ну што для вас значыць адзiн пяцiцэнтавiк?
      Выдатна, Джо. Ты iх яшчэ крыху апрацуй i вядзi да мяне. А я ўжо iх абламаю - уламлю або зламлю. Толькi балбатуноў не прыводзь. Хачу бiзнес рабiць.
      Калi ласка, сэр, заходзьце, заходзьце. Вам гэта проста знаходка. Так, сэр. Усяго восемдзесят даляраў, проста знаходка.
      - Больш за пяцьдзесят я даць не магу. Мне ваш чалавек сказаў - пяцьдзесят.
      Пяцьдзесят... Пяцьдзесят? Ён ачмурэў! Я сам заплацiў за гэту красуню семдзесят даляраў. Ты што, Джо, з глузду з'ехаў? Хочаш пусцiць мяне з торбай? Давядзецца прагнаць гэтага ёлупа. Можа, сыдземся на шасцiдзесяцi? Вось што, мiстэр, дзень кароткi. Я чалавек дзелавы, а не махляр. Можа, у вас ёсць што-небудзь узамен грошай?
      Ёсць пара мулаў, я даплацiў бы iмi.
      Пара мулаў? Гэй, Джо, ты чуеш? Ён прапануе расплацiцца муламi. А вы хiба не ведаеце, што мы жывём у век машын? Мулы цяпер iдуць толькi на сталярскi клей.
      Добрыя, дарослыя мулы - аднаму пяць, другому сем гадоў. Што ж, пашукаю ў iншым месцы.
      У iншым месцы? Прыходзiце да занятых людзей, час забiраеце i iдзяце з пустымi рукамi. Джо, хiба ты адразу не зразумеў, што маеш справу са жмiндам?
      Я не жмiнда. Мне патрэбна машына. Мы ў Калiфорнiю едзем. Мне машына патрэбна.
      Ну добра, няхай я прасцячок. Джо лiчыць мяне прасцячком. Калi будзеце, кажа, здымаць з сябе апошнюю кашулю, з голаду здохнеце. Вось мы як зробiм: я вазьму вашых мулаў па пяць даляраў за галаву на корм сабакам.
      Не, навошта ж на корм.
      Ну, я мог бы раскашэлiцца i даць па сем цi дзесяць. Дык я скажу вам, як мы зробiм. Я бяру вашых мулаў за дваццаць i яшчэ павозку ў прыдачу, згодны? Пяцьдзесят вы заплоцiце наяўнымi, а на астатнiя дасце вэксаль i будзеце пагашаць па дзесяць даляраў у месяц.
      Вы ж сказалi - восемдзесят.
      А хiба вы нiколi не чулi пра накладныя выдаткi i пра страхоўку? Гэта крыху павышае цану. За якiх чатыры-пяць месяцаў вы ўсё выплацiце. Распiшыцеся вось тут. Мы пра ўсё паклапоцiмся.
      Проста не ведаю...
      Паслухайце. Я гатовы аддаць вам сваю апошнюю кашулю, а вы столькi часу ў мяне аднялi. Я ўжо трох пакупнiкоў адпусцiў бы за той час, што на вас патрацiў. Проста прыкра. Ага, так, распiсвайцеся вось тут. Цудоўна, сэр. Джо, схадзi залi бак гэтаму джэнтльмену. Дадзiм яму яшчэ i бензiну.
      Ну, Джо, дасталося ж нам з табой. Колькi я аддаў за гэту калымагу? Трыццаць зялёненькiх... а не трыццаць пяць? Не я буду, калi не заганю гэтую вупражку за семдзесят пяць, а то якi ж я дзялок? Ды яшчэ пяцьдзесят наяўнымi i вэксаль на сорак. Ну так, я ведаю, не ўсе людзi сумленныя, але часам дзiву даешся, як яны ўхiтраюцца заплацiць доўг. Адзiн выплацiў сотню праз два гады пасля таго, як я спiсаў гэтыя грошы ў расход. У заклад iду - гэты выплацiць усё да апошняга. Эх, мне каб толькi раздабыць соцень пяць такiх драндулетаў! Ну, закасвай рукавы, Джо, бярыся за справу. Пайдзi апрацуй яшчэ каго i да мяне прышлi. З гэтай апошняй здзелкi табе перападзе дваццаць зялёненькiх. Ты малайчына, Джо.
      Сцяжкi млява панiклi пад дзённым сонцам. Сёння ўцэненая машына - "форд" выпуску 29-га года - "пiкап", у поўнай спраўнасцi.
      А што вы хочаце за пяцьдзесят даляраў - "зефiр"?
      Конскi волас закручанымi космамi вытыркаецца з падушак, памятыя, аблупленыя крылы. Расхiстаныя бамперы вiсяць коса. Элегантны двухмесны "форд" з маленькiмi каляровымi лямпачкамi - уверсе на радыятары, на крылах i ззаду. Шчыткi ад пырскаў. На рычагу пераключэння скорасцей вялiкi штамп фiрмы. На кажуху для запасной шыны - яркай фарбай прыгожая дзяўчына i надпiс: "Кора". Папаўднёвае сонца iскрыцца на ветравым шкле.
      Госпадзi! Нават пад'есцi няма калi. Джо, пашлi хлопчыка па булачку з катлетай.
      Перарывiсты роў лядашчых машын.
      Вунь нейкi ёлупень вытрашчыў вочы на "крайслер". Схадзi дазнайся, цi ёсць манета ў яго ў штанах. Сярод гэтых фермераў трапляюцца i прайдохi такiя, што ого! Абгаблюй яго i цягнi да мяне. Ты малайчына, Джо.
      Так, яна куплена ў нас. Гарантыя? Мы гарантавалi, што гэта аўтамабiль. А мамку прыстаўляць да яго не бралiся. Слухайце сюды. Вы набылi машыну, а цяпер гарлапанiце. Будзеце пагашаць доўг цi не, мне напляваць. Вашага вэксаля ў нас тут няма. Перадалi яго ў фiнансавы банк. Спаганяць будзе ён, а не мы. У сябе мы вэксаляў не трымаем. Што? Паспрабуйце толькi скандалiць, я зараз жа паклiчу фараона. Нiчога падобнага, пакрышак мы не падмянялi. Ганi яго прэч, Джо. Купiў машыну i яшчэ незадаволены. А што, калi б я купiў кавалак мяса, ад'еў палову, а рэштку панёс бы назад? У нас тут дзелавая ўстанова, а не багадзельня. Як ён табе падабаецца, Джо? Гэй, Джон, зiрнi! У яго бiрулька - ласiны зуб. Знак секты Элка. Даганi яго. Няхай паглядзiць "панцiяк" 36-га года. Ну i ну!
      Квадратныя насы, круглыя насы, iржавыя насы, насы лапатай, прадаўгаватыя абцякальныя формы, плоскiя паверхнi яшчэ "даабцякальных" выпускаў. Сёння шмат уцэненага тавару. Дапатопныя пачвары з мяккай абiўкай - iх лёгка ператварыць у грузавiкi. Двухколыя трайлеры - на восях яркае сонца выразна высвечвае ржу. Ужываныя машыны. Добрыя ўжываныя машыны. Матор перабраны, зусiм спраўны.
      Госпадзi! Ты толькi зiрнi. Да якога стану давялi машыну.
      "Кадзiлакi", "ласалi", "б'юiкi", "плiмуты", "пакарды", "шаўрале", "форды", "панцiякi". Рад за радам, фары паблiскваюць на сонцы. Добрыя ўжываныя машыны.
      Ты iх апрацоўвай, Джо. Эх, каб займець тысячы такiх драндулетаў! Ты iх толькi разахвоць, астатняе ўжо мая справа.
      У Калiфорнiю едзеце? Вось якраз тое, што вам патрэбна. З выгляду з'ездзiлася, але прабяжыць яшчэ тысячы мiль.
      Выстраiлiся адна да адной. Добрыя ўжываныя машыны. За бясцэнак. Матор перабраны, зусiм спраўны.
      РАЗДЗЕЛ ВОСЬМЫ
      Неба мiж зорак зрабiлася шэрым, ушчэрбны месяц здаваўся бязважкiм i празрыстым. Том Джоўд i прапаведнiк шпарка крочылi па дарозе, праўдзiвей - па каляiнах, пракладзеных праз баваўнянае поле коламi i гусенiцамi трактароў. Толькi няўстойлiвы стан неба выдаваў наблiжэнне досвiтку - на захадзе яно злiвалася з зямлёй, на ўсходзе яго аддзяляла ад зямлi ледзь прыкметная лiнiя. Абодва iшлi моўчкi, уцягваючы праз ноздры пыл, якi ўзнiмалi ў паветры iх чаравiкi.
      - Спадзяюся, ты добра ведаеш дарогу? - сказаў Джым Кейсi. - А то развiднее, i акажацца, што мы забрылi к чорту на балота.
      Баваўнянае поле ажывала разам з жыццём, якое паступова абуджалася, раннiя птушкi перапырхвалi з месца на месца ў пошуках корму, патрывожаныя трусы паспешлiва ўцякалi па камякаватай зямлi. Прыглушаныя пылам гукi крокаў i пахрустванне сухiх камякоў пад нагамi падарожнiкаў злiвалiся з таемнымi шолахамi блiзкага ўжо свiтання.
      Том сказаў:
      - Я з заплюшчанымi вачамi дайду куды трэба. Уся штука ў тым, каб не думаць пра дарогу. Проста забыцца, што яна iснуе, i тады я дайду цюцельку ў цюцельку. Я ж тут як-нiяк нарадзiўся. Малым бегаў па гэтых мясцiнах. Тут павiнна быць дрэва - ага, вунь яно, бачыш? Ужо разглядзець можна. Бацька на iм мёртвага каёта некалi павесiў. Доўга вiсеў, поўсць як расплавiлася, а потым адпала. Зусiм высах. Эх, можа, мама там ужо снеданне гатуе! У жываце бурчыць.
      - У мяне таксама, - сказаў Кейсi. - Хочаш табакi пажаваць? Голад не так чуваць. Дарэмна мы пусцiлiся ў дарогу ў такую рань. Пры святле лепш iсцi. -Ён змоўк i адгрыз кавалак жавальнага тытуню. - Так добра спалася.
      - Гэты вар'ят М'юлi мяне падняў, - сказаў Том. - Я з перапуду як ускочу! Пабудзiў i кажа: "Бывай, Том, мне пара. Трэба сюды-туды наведацца. А вы, кажа, таксама збiрайцеся, каб, як разднее, вас ужо тут не было". Баязлiвы зрабiўся, як суслiк, ад такога жыцця. Нiбыта за iм iндзейцы гоняцца. Па-твойму, ён крануўся з розуму?
      - А хто яго ведае. Ты ж бачыў, як учора машына прыкацiла на наш агеньчык. Развернуты дом бачыў? Тут нядобрыя справы творацца. Не без таго - М'юлi трохi крануўся. Шнырыць, крадучыся, па наваколлi, як каёт, - мiмаволi чокнешся. Яшчэ заб'е каго i дачакаецца, што яго сабакамi зацкуюць. Можаш лiчыць гэта прароцтвам. Чым далей, тым ён усё горшы робiцца. Кажаш, адмовiўся з намi iсцi?
      - Наадрэз, - адказаў Джоўд. - Па-мойму, ён людзей стаў баяцца. Яшчэ дзiва, што ён да нас падышоў. Да свiтання будзем у дзядзькi Джона. - Колькi часу яны iшлi моўчкi, i запозненыя совы праляталi ў iх над галавой, спяшалiся да свiрнаў, да дуплаў, да сваiх гнёздаў на цыстэрнах для вады, каб паспець схавацца ад дзённага святла. Неба на ўсходзе пасвятлела, i ўжо можна было разглядзець кусты бавоўнiку абапал дарогi i яшчэ шэрую зямлю пад нагамi. Проста розуму не дабяру, як яны там у дзядзькi Джона ўсе размясцiлiся, дзе спяць. У яго ўсяго адзiн пакой з летняй кухняй i хляўчук. Цяпер там, пэўна, i не павернешся.
      Прапаведнiк сказаў:
      - Я не памятаю, цi была ў Джона сям'я. Па-мойму, ён жыў адзiн. Я мала што помню пра яго.
      - Самы адзiнокi чалавек на свеце, - сказаў Джоўд. - Вар'ят неймаверны накшталт М'юлi, толькi, бадай што, яшчэ ў сiм-тым горшы. Дзе толькi ты яго не ўбачыш - то ён у Шоўнi аб'явiцца п'яны, то да адной удавы завiтае за дваццаць мiль ад дому, а то раптам пачне капацца ў сябе на ўчастку ноччу з лiхтаром. Зусiм ачмурэў. Нiхто не думаў, што ён так доўга пражыве. У такiх адзiнокiх людзей век кароткi. Дзядзька Джон старэйшы за майго бацьку. Год ад году толькi больш жылiсты робiцца i наравiсты. Ён круцейшы норавам, чым нават дзед.
      - Глядзi, вiднее ўжо, - сказаў прапаведнiк. - Як срэбра. А што, у Джона нiколi жонкi не было?
      - Была. I вось слухай, да чаго давяла яго ўпартасць. Бацька расказваў. Узяў дзядзька сабе маладую жонку. Пражыў з ёю месяцы чатыры. Яна зацяжарала. Неяк ноччу ёй зрабiлася дрэнна, нешта ўсярэдзiне забалела, i просiць яна Джона: "Прывядзi доктара", а ён сядзiць сабе i не шманае. "У цябе, кажа, проста расстройства жывата. Аб'елася. Выпi чаго-небудзь болесуцiшальнага. Набiла жывот, вось i балiць". Ранiцай пачала трызнiць i сканала да чатырох дня.
      - Што з ёю было? - папытаўся Кейсi. - З'ела што-небудзь?
      - Не, у яе лопнула нешта ўнутры. Нейкi ап... апендзiк. Ну, дзядзька Джон наогул душой добры i цяжка перажываў. Не мог дараваць сабе. Доўга нi з кiм нi слова не прамовiў. Ходзiць, як сляпы, i ўсё малiтвы пад нос сабе мармыча. Толькi праз два гады ачомаўся, але з тае пары зусiм перамянiўся. Як ашалеў. Спакою ад яго не было. Ледзь толькi ў каго з малых глiсты завядуцца цi там рэзь у жываце, ён зараз жа доктара цягне. Нарэшце бацька сказаў яму канчаць. У дзяцей, маўляў, жываты заўсёды баляць. Джон лiчыў, што жонка па яго вiне памерла. Дзiвак. Увесь час выкупляў сваю вiну - то малым падарункi нясе, то каму-небудзь на ганак мукi мех падкiне. Амаль усё нажытае раздаў, а на душы лягчэй у яго не стала. Бывала, начамi ўсё ходзiць i ходзiць адзiн. А гаспадар ён добры. Зямлю спраўна даглядае.
      - Няшчасны чалавек, - сказаў прапаведнiк. - Няшчасны i адзiнокi. А ў царкву ён часта пасля смерцi жонкi хадзiў?
      - Не, не хадзiў. Ён людзей цураўся. Шукаў адзiноты. А малыя проста ў захапленнi ад яго былi. Бывала, цiхенька прыйдзе да нас ноччу, i мы ранiцай адразу здагадвалiся, што ён прыходзiў, бо кожнаму ўсуне ў ложак пачак жавальнай гумкi - прачнемся, а гумка збоку ляжыць на пасцелi. Мы яго за госпада бога лiчылi.
      Прапаведнiк iшоў, апусцiўшы галаву. Ён нiчога не адказаў. У першых ранiшнiх промнях лоб яго нiбы ззяў, а рукi, якiмi ён размахваў пры хадзе, то высвечвала святло, то паглынаў паўзмрок.
      Том таксама маўчаў, быццам засаромеўся сваёй залiшняй шчырасцi. Ён прыспешыў крок, i прапаведнiк падладзiўся пад яго хаду. Цяпер у шэрым сутоннi яны маглi бачыць крыху далей перад сабой. З радоў бавоўнiку, паволi выгiнаючыся, выпаўзла на дарогу змяя. Том адразу спынiўся i пачаў прыглядацца да яе.
      - Такiя на суслiкаў палююць, - сказаў ён. - Няхай сабе паўзе.
      Яны абышлi змяю i пакрочылi далей. Неба на ўсходзе злёгку паружавела, i амаль адразу над зямлёй разаслалася панылае святло золку. Сям-там зазелянелiся кусты бавоўнiку, зямля набыла буры колер. З твараў людзей сышло шараватае адценне. Пры святле твар Джоўда здаўся цямнейшым.
      - Цудоўная пара! - сказаў Том Джоўд цiха. - Хлапчуком я, бывала, падымаўся на золку i паходжваў адзiн. Што гэта там наперадзе?
      На дарозе ў гонар сучкi сабралася сабачая хеўра. Пяць сабак нечыстакроўныя аўчаркi, шатландскiя колi i iншыя сабакi, чыю пароду нельга вызначыць з прычыны свабоды нораваў у сабачым племенi, - былi занятыя заляцаннем да сучкi. Кожны далiкатна абнюхваў яе, потым цырымонна адыходзiў да куста здзеравянелай хадою, урачыста падымаў заднюю нагу, палiваў яго i вяртаўся назад. Падарожнiкi спынiлiся панаглядаць, i Джоўд раптам весела засмяяўся.
      - О божа! Вось дык вiдовiшча!
      Сабакi сышлiся ў кучку, поўсць у iх на хiбах натапырылася, яны пачалi гыркаць, не кранаючыся з месца, чакаючы, хто першы пачне грызню. Раптам адзiн сабака асядлаў сучку, i астатнiя адступiлi перад неабвержным фактам i сталi з цiкавасцю назiраць, высунуўшы языкi, з якiх капала слiна.
      - Вось дык вiдовiшча, - паўтарыў Джоўд. - Гэта ж, здаецца, наш Стракаты. А я думаў, ён даўно ўжо здох. Стракаты, да мяне! - Джоўд зноў засмяяўся. - Чорт! Калi б мяне паклiкалi ў такi момант, я таксама не пачуў бы. Прыгадаўся мне выпадак з Уiлi Фiлi - быў ён тады яшчэ хлапчуком. А сарамлiвы быў! Страшэнна сарамлiвы. Дык аднаго дня загадалi яму завесцi цялушку да Грэйузавага быка. Дома ў iх нiкога не было, акрамя Элсi, дачкi Грэйуза, а Элсi сарамлiвасцю пахвалiцца не магла. Уiлi стаiць перад ёю, а сам рота раскрыць не можа. Элсi кажа: "Я ведаю, чаго ты прыйшоў. Бык у хляве, на заднiм двары". Ну, завялi яны туды цялушку, самi на паркан палезлi i цiкуюць. Неўзабаве Ўiлi пачаў ёрзаць на паркане. Элсi зiрнула на яго i пытаецца, быццам ёй няўцям: "Што гэта з табой, Уiлi?" А таго так разабрала, ледзь на паркане трымаецца. "Эх, кажа, вось бы мне гэтак!" А Элсi яму: "Ну дык чаго ты? Цялушка ж твая".
      Прапаведнiк цiха засмяяўся.
      - Паверыш, - сказаў ён, - я вельмi рады, што больш ужо не прапаведнiк: нiхто пры мне падобных гiсторый не расказваў, а калi, здаралася, хто-небудзь i расказваў, дык я пасмяяцца не мог. I нават вылаяцца не мог. А цяпер магу аблаяць усё, што хачу i калi хачу, i ад сэрца ў мяне неяк адлягае.
      Небакрай на ўсходзе азарыўся чырванню, на зямлi заскакалi i гучна зацвыркалi птушкi.
      - Глянь, - сказаў Джоўд. - Вунь, наперадзе. Дзядзькава цыстэрна. Ветрака не вiдаць, а цыстэрна вунь стаiць. Бачыш на фоне неба? - Ён пайшоў шпарчэй. Толькi б дома былi ўсе.
      З-за ўзгорка выступiлi абрысы вадзяной цыстэрны. Ад паспешлiвых крокаў Джоўда клубы пылу ўзнiмалiся яму да самых калень.
      - Хоць бы мама...
      Завiднелiся ўжо распоркi цыстэрны, дом - маленькi, падобны да скрынi, нейкi голы, нефарбаваны, i свiран - нiзенькi, пахiлы. З бляшанага комiна iшоў дым. Двор быў увесь беспарадкава застаўлены: зваленая ў кучу мэбля, крылы i механiзм ветрака, ложкi, сталы, крэслы...
      - Э! Яны ладзяцца ехаць! - выгукнуў Джоўд.
      На двары стаяў грузавiк з высокiмi бартамi - нейкi дзiўны з выгляду грузавiк: пярэдняя частка ў яго была, як у лiмузiна, а ззаду верх быў зняты, i кузаў прыстасаваны для перавозкi грузаў. Падышоўшы блiжэй, падарожнiкi пачулi стук, i, калi над гарызонтам выплыў асляпляльны абадок сонца i яго промнi ўпалi на машыну, яны ўбачылi чалавека, у руках у якога, узлятаючы ўгору i апускаючыся, паблiскваў малаток. Сонца ярка гарэла на шыбiнах вокнаў. Пацямнелыя ад часу сцены дома зрабiлiся светлыя. Дзве рыжыя курыцы быццам запалалi пад адлюстраваным святлом.
      - Не гавары моцна, - сказаў Джоўд. - Непрыкметна падкрадзёмся, - i так пашыбаваў, што клубы пылу падымалiся цяпер яму да пояса.
      Яны апынулiся на краi баваўнянага поля. Увайшлi ў двор. Зямля тут была цвёрдая, утаптаная, як ток, i толькi дзе-нiдзе на ёй прабiвалася трава. Джоўд пайшоў цiшэй, нiбы баючыся чаго. Гледзячы на яго, i прапаведнiк збавiў крок. Потым Том паволi пасунуўся наперад i нерашуча збочыў да машыны шасцiцылiндравага легкавога "гудзона", верх якога быў рассечаны на дзве паловы простым, вiдаць, зубiлам. Стары Том Джоўд стаяў у кузаве i прыбiваў верхнiя планкi бартоў. Твар яго з пасiвелай шчэццю нiзка схiлiўся над дошкай, з рота тырчаў пучок цвiкоў. Ён прыставiў цвiк i з грукатам увагнаў яго малатком у дрэва. У доме бразнула канфорка плiты, пачуўся дзiцячы плач. Джоўд падышоў да машыны i прыхiлiўся да борта. Бацька глянуў на яго невiдушчымi вачыма. Тады паставiў другi цвiк i ўбiў у дошку. Галубы чародкай узляцелi з цыстэрны, зрабiлi вакол яе круг, вярнулiся на месца i, важна ступаючы, падышлi да самага краю, глянулi ўнiз - белыя галубы, блакiтнаватыя, шэрыя, з вясёлкавым адлiвам на крылах.
      Джоўд абхапiў пальцамi нiжнюю планку борта. Глянуў на пастарэлага, з сiвiзною, чалавека, што стаяў на грузавiку. Лiзнуў губы i цiха прамовiў:
      - Тата...
      - Ну чаго там? - буркнуў стары Том, не вымаючы цвiкоў з рота. На iм былi заплямлены капялюш з чорнага фетру з шырокiмi абвiслымi палямi i сiняя кашуля пад камiзэлькай без гузiкаў; штаны падпярэзваў шырокi рэмень з вялiкай меднай спражкай - i скура, i метал блiшчэлi ад заўсёднай носкi; чаравiкi былi патрэсканыя, падэшвы растаптаныя i загнутыя ўгору - шмат гадоў пахадзiлi ў спёку, у слоту, па пыле. Пад рукавамi кашулi, якая шчыльна абцягвала яго плечы, напялiся мускулы. Жывот i сцёгны яго былi худыя, а ногi - кароткiя, масiўныя i моцныя. Абрамлены шчацiннем твар звужаўся да вытырклага валявога падбародка, калючая шэрсць на якiм яшчэ не паспела зусiм пасiвець, што надавала яму большую цвёрдасць i рашучасць. Скулы ў старога Тома былi цёмныя, як пяньковае валакно, скура разбягалася ад куточкаў вачэй праменьчыкамi маршчынак, бо ён жмурыў вочы, цёмна-карыя, як карычневая кававая гушча; прыглядаючыся да чаго-небудзь, ён выцягваў шыю, бо гэтыя некалi зоркiя вочы пачыналi ўжо здаваць. Губы, што сцiскалi доўгiя цвiкi, былi тонкiя i чырвоныя.
      Ён занёс руку з малатком, збiраючыся ўвагнаць у дрэва яшчэ адзiн цвiк, i глянуў цераз борт грузавiка на Тома, глянуў зласлiва, нездаволена, што яму перашкаджаюць працаваць. I раптам падбародак яго выпнуўся яшчэ больш, вочы ўтаропiлiся на твар Тома, i мала-памалу мозг старога Тома Джоўда ўсвядомiў тое, што ўспрынялi яго вочы. Рука з малатком паволi апусцiлася, другая выняла з рота цвiкi, i ён здзiўлена прамовiў, нiбы паведамляючы сабе жыццёвы факт:
      - Гэта Томi... - I зноў паведамiў сам сабе: - Наш Томi вярнуўся дамоў. Рот яго зноў раскрыўся, у вачах мiльгануў спалох. - Томi, - ледзь не шэптам сказаў ён, - уцёк? Ты хаваешся? - Ён напружана чакаў адказу.
      - Не, - адказаў Том. - Я даў падпiску. Мяне выпусцiлi. Дакументы пры мне. - Ён схапiўся за нiжнiя планкi борта.
      Стары Том акуратна паклаў малаток на дно кузава i ўсунуў цвiкi ў кiшэню. Перакiнуў нагу цераз борт i спрытна саскочыў з машыны, але, апынуўшыся побач з сынам, нерашуча замяўся.
      - Томi, - сказаў ён, - мы едзем у Калiфорнiю. Збiралiся напiсаць табе пiсьмо. - I дадаў, быццам не верачы вачам сваiм: - Але ты вярнуўся. Можаш ехаць з намi. Паедзеш з намi! - У доме бразнулi накрыўкай кафейнiка. Стары Том азiрнуўся цераз плячо. - Зробiм iм сюрпрыз, - сказаў ён, i вочы яго заблiшчалi ад захаплення. - Мацi ўсё мучыцца прадчуваннем, што больш цябе не ўбачыць. Вочы ў яе сталi сумныя, быццам у доме нябожчык. I ў Калiфорнiю не вельмi хоча ехаць, бо тады, кажа, я ўжо яго нiколi больш не ўбачу. - На кухнi зноў грукнулi нейкай накрыўкай. - Зробiм iм сюрпрыз, - паўтарыў стары Том. Увойдзем так, быццам ты нiколi з дому не адлучаўся. Паглядзiм, што мацi скажа. - Нарэшце ён дакрануўся да Тома, але толькi да яго пляча, баязлiва, i зараз жа адхапiў руку. Ён зiрнуў на Джыма Кейсi.
      - Та, ты памятаеш нашага прапаведнiка? - запытаўся Том. - Ён са мной прыйшоў.
      - Ён таксама з турмы?
      - Не, мы з iм у дарозе стрэлiся. Ён даўно ўжо тут не быў.
      Бацька паважна падаў прапаведнiку руку.
      - З добрым прыбыццём, сэр.
      Кейсi сказаў:
      - Я рады, што прыйшоў да вас. Як цудоўна, калi сын вяртаецца дадому. Цудоўнае вiдовiшча!
      - Дадому... - цiха прамовiў бацька.
      - Да сваiх родных, - паспешлiва паправiўся Кейсi. - Мы пераначавалi на старым месцы.
      Бацька выпнуў падбародак i якую хвiлiну пазiраў на дарогу. Потым павярнуўся да сына.
      - Ну дык як мы гэта зробiм? - усхвалявана загаварыў ён. - Можа, я зайду i скажу: "Вось тут прыйшлi двое, хацелi б паснедаць у нас". А што, калi ты зойдзеш адзiн i будзеш стаяць, пакуль яна цябе не ўбачыць? Можа, так i зробiм? - Твар яго радасна ззяў.
      - Гэтак можна i напужаць, - сказаў Том. - Пужаць яе не трэба.
      Дзве даўганогiя аўчаркi з лагодным выглядам прыбеглi ў двор, але, ледзь толькi пачулi чужы пах, яны прадбачлiва адступiлi, насцярожылiся i паволi, у нерашучым чаканнi, памахвалi хвастамi, напружыўшы зрок i нюх, гатовыя да любых варожых выпадаў незнаёмцаў, да небяспекi. Адна аўчарка, выцягнуўшы шыю, асцярожна пасунулася да Тома, падкралася да яго ног i шумна абнюхала iх. Потым адышла ўбок i, пазiраючы на старога Тома, стала чакаць яго знаку. Другi сабака, яшчэ шчанюк, не меў такой смеласцi. Ён агледзеўся навокал, шукаючы, на што пераключыць сваю ўвагу без шкоды сваёй годнасцi, убачыў рыжае кураня, якое тэпала мiма, i наляцеў на яго. Пачулася пранiзлiвае кудахтанне разгневанай квактухi, у паветра паляцела рыжае пер'е, i курыца кiнулася наўцёкi, лопаючы куртатымi крыламi. Шчанюк з гордасцю паглядзеў на людзей i разлёгся ў пыле, задаволена паляпваючы хвастом па зямлi.
      - Дык пайшлi, - сказаў бацька. - Пайшлi, чаго чакаць. Хай яна ўбачыць цябе. А я пагляджу, якi ў яе зробiцца твар. Гайда. Праз якую хвiлiну яна паклiча ўсiх снедаць. Я даўно ўжо чуў, як яна пляснула саланiну на патэльню.
      Ён пайшоў да дома па мяккiм пыле. Ганка не было - адна прыступка, i адразу дзверы; каля iх стаяла калода, пасечаная i рыхлая - многа гадоў праслужыла. Драўляная абшыўка сцен крышылася, праедзеная пылам. У паветры патыхала паленым вярбовым голлем, а падышоўшы да самых дзвярэй, трое мужчын пачулi пах смажанага мяса, жытнiх праснакоў i востры пах кавы, што клекатала ў кафейнiку. Стары Том стаяў на парозе, загарадзiўшы сваiм каржакаватым целам уваход.
      - Ма, - сказаў ён, - тут двое падарожнiкаў пытаюцца, цi не знойдзецца ў цябе чаго перакусiць.
      Том пачуў матчын голас, памятны яму, - спакойны, стрыманы, працяжны, якi гучаў прыязна i цiхмяна:
      - Няхай зойдуць. Ежы хопiць. Скажы, каб рукi памылi. Хлеб гатовы. Зараз я мяса знiму. - I на плiце пачулася сярдзiтае сквiрчэнне сала.
      Бацька ступiў з парога на кухню, Том зазiрнуў туды i ўбачыў мацi. Яна знiмала з патэльнi выгiнастыя скваркi. Духоўка была адкрытая, i там вiдаць была шырокая патэльня з ужо гатовымi жытнiмi праснакамi. Мацi глянула праз дзверы на двор, але сонца свяцiла Тому ў спiну, i мацi ўбачыла толькi цёмны сiлуэт, выразна акрэслены на яркiм сонечным святле. Гаспадыня гасцiнна кiўнула галавой i сказала:
      - Заходзьце. Добра, што я сёння спякла многа хлеба.
      Том стаяў, зазiраючы ў кухню. Мацi была грузная, але не тлустая - проста пацяжэла ад родаў i працы. На ёй была свабодная сукенка - некалi ў рознакаляровыя кветачкi на шэрым полi, але цяпер кветачкi злiнялi, i ад iх засталiся толькi светлыя плямкi. Сукенка спадала ёй да шчыкалатак, i яе моцныя, шырокiя голыя ступнi лёгка i жвава ступалi па падлозе. Рэдкiя сiвыя валасы з блакiтнаватым адлiвам былi сабраныя на патылiцы ў кволы жмуток. Моцныя, спярэшчаныя рабацiннем рукi былi адкрытыя да локцяў, кiсцi - поўныя i далiкатныя, як у пухлявенькай дзяўчынкi. Яна глядзела на залiты сонцам двор, i на яе шырокiм твары адбiвалася не ласкавасць, а спакойная добразычлiвасць. Цёмныя карыя вочы быццам зведалi ўсе чалавечыя бядоты i трагедыi, i, адолеўшы боль i пакуты, яна паднялася па iх, як па прыступках, да найвышэйшага спакою i разумення. Яна ўсведамляла, прызнавала i з радасцю прымала сваё становiшча ў сям'i: яна была яе апорай, цвярдыняй, якой нiхто не мог авалодаць. I паколькi стары Том i дзецi не пранiкалiся болем i страхам, пакуль боль i страх не апаноўвалi яе саму, яна не давала пачуццям гэтым авалодаць яе сэрцам. А калi здаралася што-небудзь радаснае, яны чакалi яе радасцi, бо ў яе ўвайшло ў звычку выклiкаць вясёлы смех, нават калi асаблiвых прычын для весялосцi не было. Але стрыманасць лепш за весялосць. Вытрымка - рэч больш надзейная. I высокае i сцiплае становiшча мацi ў сям'i надало ёй годнасць i чыстую, цiхмяную душэўную прыгажосць. Яе роля сямейнай лекаркi надала яе рукам упэўненасць, цвёрдасць i размеранасць; яе роля сямейнага трацейскага суддзi зрабiла яе бесстаронняй i бездакорнай у сваiх прысудах, як багiня. Яна, вiдаць, ведала: калi яна пахiснецца, сямейныя ўстоi таксама пахiснуцца, а калi яна завагаецца або ўпадзе ў роспач, сям'я развалiцца, страцiць волю да жыцця.
      Яна глядзела на залiты сонечным святлом двор, на цёмны сiлуэт мужчыны. Бацька стаяў побач i ўвесь калацiўся ад нецярплiвасцi.
      - Заходзьце ж! - крыкнуў ён. - Чаго стаiце, заходзьце, мiстэр.
      Том збянтэжана пераступiў парог.
      Мацi ветлiва паглядзела на яго, падняўшы галаву ад патэльнi, над якой яна зноў схiлiлася. I тут рука яе паволi апусцiлася, вiдэлец грукнуўся на дашчаную падлогу. Вочы яе шырока расплюшчылiся, зрэнкi расшырылiся. Яна цяжка задыхала, раскрыўшы рот. Потым заплюшчыла вочы.
      - Дзякуй богу, - прамовiла яна. - Ой, дзякуй богу! - Вочы яе раптам затуманiлiся трывогай. - Томi, цябе не шукаюць? Ты не ўцёк?
      - Не, ма. Я даў падпiску. Тут у мяне дакументы, - ён дакрануўся да грудзей.
      Яна падышла да яго, лёгка i бясшумна ступаючы босымi нагамi, i на твары ў яе адбiлася здзiўленне. Маленькая далонь кранулася яго рукi вышэй локця, адчула яго мускулы. Потым мацi, як сляпая, прыклала пальцы да яго шчакi. Радасць яе межавала са смуткам. Том моцна прыкусiў нiжнюю губу. Яе здзiўленыя вочы глянулi на зацiснутую мiж зубоў губу, убачылi нiтачку крывi, што праступiла скрозь зубы i тоненькiм струменьчыкам пабегла па падбародку. Яна зразумела ўсё, самавалоданне зноў вярнулася да яе, i яна адняла руку ад яго твару. Дыханне гучна вырвалася з яе грудзей.
      - Ну вось! - усклiкнула яна. - А мы ледзь без цябе не паехалi. Усё галаву ламалi, як ты нас знойдзеш. - Яна падняла з падлогi вiдэлец, памяшала гарачае сала, падхапiла з патэльнi падгарэлую скварку. Потым адставiла на край плiты кафейнiк з успененай кавай.
      Стары Том рагатнуў:
      - Абдурылi мы цябе, ма, га? Так i задумалi. Спецыяльна. А яна стаiць, як авечка, якую абухом агрэлi. Шкада, дзеда тут не было. Цябе быццам хто па лбе кувалдай гакнуў. Дзед надарваў бы жывот са смеху, зноў бядро сабе вывiхнуў бы, як тады, калi Эл пальнуў у той вялiзны армейскi самалёт. Тут, ведаеш, Том, аднаго разу пралятаў такi вялiкi - з паўмiлi, можа, даўжынёй, дык Эл як схопiць сваю трыццацiмiлiметроўку ды як смальне! Дзед крычыць: "Не страляй на галапупках, Эл, пачакай, пакуль дарослыя птушкi прыляцяць!" - i так з рогату выкручваўся, што бядро сабе вывiхнуў.
      Мацi цiхенька хiхiкнула i зняла з палiцы горку алавяных талерак.
      Том запытаўся:
      - А дзе ён, дзед? Я гэтага старога чорта яшчэ не бачыў.
      Мацi паставiла талеркi на кухонны стол i каля кожнай - кубак. Сказала, панiзiўшы голас:
      - Яны з бабкай у свiрне спяць - iм часта даводзiцца падымацца па начах, на дзяцей натыкаюцца.
      Умяшаўся бацька:
      - Ага. Дзед кожную ноч як шалеў. Спатыкнецца аб Уiнфiлда, той - у крык, а дзед з перапуду ў споднiкi напусцiць i ад злосцi закiпiць, а там, глядзiш, такi гвалт у доме ўзнiмецца, што хоць вушы затыкай. - Ён гаварыў пасмейваючыся. - О, тут у нас вясёленька бывала. Адной ноччу раскрычалiся ўсе, завялiся, i брацiк твой Эл, цяпер ён у нас красамоўны стаў, кажа: "Чаму ты, каб цябе чорт, у пiраты не падаўся?" Ну, стары зусiм азвярэў i па стрэльбу пабег. I давялося Элу спаць той ноччу ў полi. А цяпер дзед з бабкай у свiрне начуюць.
      Мацi сказала:
      - Цяпер яны па патрэбе ўстаюць i на двор iдуць. Тата, скажы iм, што Томi вярнуўся. Дзеда наш Том заўсёды любiў.
      - Зараз, - сказаў бацька. - Зусiм з галавы выпусцiў. - Ён выйшаў з кухнi i, энергiчна размахваючы рукамi, пайшоў цераз двор.
      Том глядзеў яму ўслед i раптам пачуў голас мацi.
      - Томi, - прамовiла яна нерашуча i бянтэжлiва.
      - Што? - Яе збянтэжанасць толькi ўзмацнiла збянтэжанасць яго самога, прывяла ў нейкае незразумелае замяшанне. Кожны з iх здагадваўся пра душэўны стан другога, i iх гэта яшчэ больш бянтэжыла.
      - Томi, я хачу ў цябе запытацца... ты не азлобiўся?
      - Азлобiўся?
      - Злосць не заслала табе вочы? Ты нi да кога не пранiкся нянавiсцю? Турма не давяла цябе да таго, што ты зусiм страцiў розум?
      Том паглядзеў на яе скоса, дапытлiва, i вочы яго быццам пыталiся, адкуль яна ўсё гэта ведае.
      - Н-не, - адказаў ён. - Можа, толькi спачатку. Я не такi горды, як iншыя. З мяне як з гусi вада. А чаму ты пытаешся, ма?
      Цяпер ужо яна глядзела на яго, крыху раскрыла рот, быццам так было лепш чуваць, i ўпiлася ў яго вачамi, каб лепш разабрацца ў iм. Яна шукала таго адказу, якi словы часта ўтойваюць. I нясмела загаварыла:
      - Тут у нас быў Красунчык Бой Флойд. Я мацi яго ведала. Добрыя былi людзi. Бой быў страшэнны свавольнiк, не без таго, ну, як кожны здаровы хлопчык. - Яна памаўчала, потым словы яе палiлiся патокам: - Пра ўсiх iх мне невядома, але пра яго я ведаю ўсё. Ён нешта там натварыў, i яго моцна пабiлi - злавiлi i збiлi, i ён азлобiўся i зноў нешта такое ўчынiў, ужо са зла, дык яго зноў пабiлi. Да таго давялi, што ён зусiм ашалеў. У яго стралялi, як у драпежнага звера, а ён адстрэльваўся. Цкавалi сабакамi, як каёта, а ён скалiў зубы i агрызаўся, як воўк. Зусiм розум страцiў. I не хлопец, i не мужчына - не чалавек, а жывёлiна нейкая. Але хто яго ведаў, той не крыўдзiў. На такiх у яго злосцi не было. Нарэшце яго зацкавалi сабакамi i забiлi. У газетах бог ведае што пра яго пiсалi, а на справе вось як было. - Яна змоўкла, аблiзнула перасохлыя губы. На ўсiм яе твары было напiсана, што яе мучыць. - Я хачу ведаць, Томi. Цябе жорстка бiлi? Ты таксама сам не свой ад злосцi?
      Поўныя губы Тома былi шчыльна сцятыя. Ён зiрнуў на свае шырокiя гладкiя далонi.
      - Не, - адказаў ён. - Я не з такiх. - Ён памаўчаў, разглядаючы свае абламаныя пазногцi, шурпатыя, як ракавiнкi. - У турме я стараўся нi ў што не ўблытвацца. У мяне такой злосцi няма.
      Яна ўздыхнула i амаль шэптам прамовiла:
      - Дзякуй богу.
      Ён ускiнуў на яе вочы.
      - Калi я ўбачыў, ма, што зрабiлi з нашым домам...
      Мацi падышла да яго зусiм блiзка i з хваляваннем сказала:
      - У адзiночку нельга бiцца, Томi. Цябе зацкуюць, як каёта. Вось, Томi, я ўсё думала, меркавала, гадала. Такiх, кажуць, сагнаных з месца сотнi тысяч. Калi б мы ўсе, як адзiн, узгневалiся, Томi... нас не зацкавалi б... - Яна змоўкла.
      Том паволi апусцiў павекi, i цяпер яго вочы толькi ледзь паблiсквалi мiж веек.
      - I шмат хто так думае? - запытаўся ён.
      - Не ведаю. Людзi ўсе цяпер як ашаломленыя. Ходзяць нiбы ў сне.
      З дальняга канца двара данёсся скрыпучы старэчы голас:
      - Хвала богу, наша ўзяло! Наша ўзяло!
      Том зiрнуў у той бок i ашчэрыўся ўсмешкай:
      - Вось i бабка ўжо ведае, што я дома. А цябе, ма, раней я такой нiколi не бачыў.
      Матчын твар пасуравеў, вочы зрабiлiся халодныя.
      - Раней мне нiколi не даводзiлася бачыць, як дом мой рушаць. Раней мне нiколi не даводзiлася бачыць, як сям'ю маю выганяюць на дарогу. Нiколi не даводзiлася распрадаваць... усё... Вось, iдуць ужо. - Яна вярнулася да плiты i вывалiла з патэльнi на дзве алавяныя талеркi пышныя праснакi. Падбiла мукой густое сала для падлiўкi, i рука яе пабялела ад мукi. Хвiлiну Том глядзеў на яе, тады падышоў да дзвярэй.
      Праз двор iшлi чацвёра. Наперадзе iшоў дзед. Хударлявы, жвавы, неахайна апрануты стары паспешлiва чыкiльгаў, прыпадаючы на правую вывiхнутую нагу. На хаду ён зашпiльваў штаны, i яго старэчыя пальцы нiяк не маглi разабрацца ў гузiках, бо ён усунуў верхнi гузiк у другую пятлю i гэтым парушыў увесь парадак. Штаны былi пашарпаныя, падраная сiняя кашуля расхрыстаная, доўгая шэрая нiжняя сарочка таксама была расшпiленая. З-пад яе вызiралi кашчавыя белыя грудзi, зарослыя сiвой шэрсцю. Дзед страцiў надзею зашпiлiць прарэх, пакiнуў яго незашпiленым i нялоўка заняўся гузiкамi сарочкi, потым кiнуў i гэта, не давёўшы справы да канца, i пачаў падцягваць карычневыя падцяжкi. Твар у яго быў худы, нервовы, з маленькiмi жвавымi вочкамi, хiтраватымi, як у свавольнага хлапчука. Сварлiвы, капрызны, гарэзлiвы, смяшлiвы твар. Дзед быў задзiрака i спрачальнiк, аматар салёных анекдотаў. Як быў у маладосцi, так i застаўся стары грахаводнiкам. Зласлiвы, жорсткi i нецярплiвы, як шкадлiвае дзiця, i да таго ж весялун. Калi дарываўся да спiртнога, ён не ведаў меры, праз меру еў, калi было што, i безупыну малоў языком.
      За дзедам кандыбала бабка; яна ўмудрылася дажыць да глыбокай старасцi толькi таму, што была такая ж злоснiца, як i яе стары. Яна ахоўвала сваю незалежнасць з лютасцю фанатычкi, не ўступаючы дзеду ў грахоўнасцi i буйстве. Аднойчы, яшчэ не прыйшоўшы ў сябе пасля малення i галосячы ўрыўкi псалмаў, яна разрадзiла ў мужа абодва ствалы драбавiка i амаль ушчэнт разнесла яму адну ягадзiцу. Пасля гэтага стары прасякся такой павагай да жонкi, што больш нiколi ўжо не мучыў яе, як дзецi мучаюць казюлек. Яна iшла, падабраўшы да калень прасторную сукенку, i тонкiм галаском, падобным на бляянне, выкрыквала свой баявы клiч: "Хвала богу, наша ўзяло!"
      Дзед з бабкай кульгалi па шырокiм двары навыперадкi. Яны вечна змагалiся адно з адным - нiхто не хацеў нi ў чым уступаць другому. Яны любiлi гэтае змаганне, без яго не маглi iснаваць.
      За iмi няспешнай хадой iшлi бацька i Ной, яго першынец - высокi, нейкi дзiўнаваты з выгляду, з неўразумелым выразам на твары, звычайна спакойным i задумлiвым. Ной нiколi нi на кога не злаваў. Ён глядзеў на тых, хто злаваў, са здзiўленнем i пачуццём няёмкасцi, як глядзiць здаровы чалавек на душэўнахворага. Рухi ў Ноя былi няспешныя, гаварыў ён рэдка, а калi гаварыў, дык так марудна, што людзi, якiя яго ведалi, часам лiчылi Ноя за дурня. Але Ной не быў дурны, толькi дзiвакаваты. Ён мала думаў пра гордасць, не адчуваў цягi да жанчын. Праца i сон па чарзе змянялi адно другое надзiва пунктуальна, i гэта задавальняла яго. Ён любiў сваiх блiзкiх, але нiколi не выказваў гэтай любовi. Хоць старонняму цяжка было сказаць чаму, але Ной рабiў уражанне чалавека, у якiм ёсць нешта ненармальнае - цi то ў форме галавы, цi то ў тулаве, цi ў нагах, а можа, нават i ў розуме; толькi прыдрацца да чаго-небудзь пэўнага было нельга. Бацька, той ведаў, чаму Ной быў не такi, як усе астатнiя яго дзецi, але саромеўся расказваць. Бо той ноччу, калi яго першынец з'яўляўся на свет, бацька застаўся ў доме адзiн з парадзiхай, з яго няшчаснай жонкай, якая заходзiлася ад немага крыху, i ён ашалеў ад страху. Яго рукi, моцныя яго пальцы, як абцугi, выцягнулi, выкруцiлi дзiця з чэрава мацi i памялi яго. Павiтуха, што крыху запазнiлася, убачыла бясформенную галоўку нованароджанага, яго выцягнутую шыю, перакрыўленае цельца i ўправiла яму шыю i нiбы нанава вылепiла сваiмi рукамi яго цела. Бацька ўвесь час памятаў гэтае здарэнне, i яму было сорамна. З Ноем ён быў ласкавейшы, чым з iншымi дзецьмi. Па шырокiм твары Ноя, па яго далекавата расстаўленых адно ад аднаго вачах, па доўгiм вузкiм падбародку бацька пазнаваў памятую, знявечаную галоўку дзiцяцi. Ной рабiў усё, што ад яго патрабавалася, мог чытаць i пiсаць, умеў працаваць i ацэньваць зробленае, але ўсё гэта ён, здавалася, рабiў без цiкавасцi; ён зусiм абыякава ставiўся да ўсяго таго, чаго людзi дамагалiся, да чаго iмкнулiся. Быццам жыў у нейкiм дзiўным, маўклiвым доме i спакойнымi вачамi паглядаў адтуль на свет. Ён быў чужы ў гэтым доме, але самоты не адчуваў.
      Усе чацвёра iшлi праз двор, i дзед крычаў:
      - Дзе ён? Дзе ён, чорт на вас? - Яго пальцы зноў пачалi перабiраць гузiкi на штанах, потым у забыўлiвасцi палезлi ў кiшэню. I тут у дзвярах ён убачыў Тома. Дзед раптам спынiўся i затрымаў астатнiх. Вочкi яго злосна заблiшчалi. Вось, палюбуйцеся, - сказаў ён. - Арыштант! Джоўды чорт ведае колькi па турмах не сядзелi. - Яго розум пераскочыў на другую тэму: - Нiхто не меў права саджаць яго ў турму! Я на яго месцы тое самае зрабiў бы. Якое гэтыя сукiны дзецi мелi права? - I зноў пераскочыў на другое: - А гэты Тэрнбул, старая смярдзючка, яшчэ хвалiўся: застрэлю яго, хай толькi з турмы выйдзе. Ува мне, кажа, цячэ кроў Хэтфарда. А я загадаў яму перадаць: "З Джоўдамi не звязвайся. У мяне, кажу, кроў, можа, самога Маккоя". I яшчэ кажу: "Ты толькi пакажыся дзе блiзка ад Тома, i я смальну табе ў заднiцу". Напужаў яго страх як.
      А бабка тым часам вiшчала, не слухаючы дзеда:
      - Хвала богу, наша ўзяло!
      Дзед падышоў да дзвярэй i паляпаў Тома па грудзях, вочы яго заблiшчалi любоўю i гордасцю.
      - Ну як ты, Томi?
      - Парадак, - адказаў той. - А ты як маешся?
      - На двор яшчэ сам хаджу. - I зноў яго розум скочыў убок. - Казаў я Джоўда ў турме не ўтрымаеш! Яшчэ тады сказаў: "Том уцячэ, праб'ецца, як бык праз загарадку". Вось i ўцёк. Прапусцi, я згаладаўся. - Ён працiснуўся ў дзверы, сеў за стол, навалiў сабе ў талерку свiнiны, паклаў наверх два вялiкiя праснакi, залiў густой падлiўкай, i не паспелi астатнiя ўвайсцi ў кухню, рот у яго ўжо быў поўны.
      Том замiлавана ўсмiхнуўся яму.
      - Во стары чорт! - сказаў ён. А ў дзеда быў такi набiты рот, што ён i гуку вымавiць не мог, але яго маленькiя лютыя вочкi ўсмiхалiся, галава ярасна закiвалася.
      Бабка з гордасцю сказала:
      - Другога такога грахаводнiка i шэльмы на свеце не знойдзеш. У пекла проста на качарзе ўедзе, ну i дзякуй богу! - I з'едлiва дадала: - Захацелася яму, бач, грузавiком кiраваць. Дык вось, не выйдзе!
      Дзед папярхнуўся, вывалiў сабе на каленi недажаваны кавалак праснака i квола закашляўся.
      Бабка зларадна ўсмiхнулася Тому:
      - Во неахайнiк, га?
      Ной стаяў на прыступцы перад Томам, але яго шырока расплюшчаныя вочы нiбы глядзелi мiма. Твар у яго быў абыякавы. Том сказаў:
      - Ну, як ты, Ной?
      - Добра, - адказаў Ной. - А ты як? - I ўсё. Але Тому i гэтага было досыць.
      Мацi сагнала з падлiўкi мух i сказала:
      - За сталом усiм месца не хопiць. Бярыце талеркi i ўладкоўвайцеся дзе папала. Цi на дварэ, цi дзе.
      I тут Том спахапiўся:
      - Гэ! А дзе ж прапаведнiк? Толькi што быў тут. Куды ён дзеўся?
      Бацька сказаў:
      - Я бачыў, ён некуды пайшоў.
      Пачуўся вiсклiвы голас бабкi:
      - Прапаведнiк? З табой прапаведнiк? Вядзi яго сюды. Памолiмся перад ядой. - Яна паказала пальцам на дзеда: - А гэты ўжо паспяшаўся есцi. Схадзi прывядзi прапаведнiка.
      Том апусцiўся на прыступку.
      - Гэй! Кейсi! Джым Кейсi! - гукнуў ён i пайшоў па двары. - А, Кейсi, вось ты дзе!
      Прапаведнiк вылез з-пад цыстэрны, сеў на зямлi, пасля падняўся i пайшоў да дома.
      Том запытаўся:
      - Ты што, хаваўся?
      - Ды не. Толькi навошта чужому совацца ў сямейныя справы. Я проста ляжаў i думаў.
      - Пайшлi паямо, - сказаў Том. - Бабка хоча, каб ты малiтву сказаў.
      - Дык я ж ужо больш не прапаведнiк, - запратэставаў Кейсi.
      - Кiнь, пойдзем. Скажы ёй малiтву. Табе нiчога не станецца, а ёй гэта люба. - Яны ўвайшлi ў кухню разам.
      Мацi спакойна сказала:
      - Сардэчна запрашаем.
      I бацька сказаў:
      - Сардэчна запрашаем. Паснедайце з намi.
      - Спярша малiтву, - рашуча прамовiла бабка.
      Дзед ушрубаваў свае лютыя вочкi ў Кейсi i нарэшце пазнаў яго.
      - А-а, той самы прапаведнiк, - сказаў ён. - Ну, ён нiчога сабе. Я ўпадабаў яго, яшчэ як толькi першы раз вока на яго кiнуў... - Дзед пахабна падмiргнуў яму, а бабцы пачулася нейкая непрыстойнасць, i яна прыкрыкнула на яго:
      - Змоўкнi, стары юрлiвы казёл!
      Кейсi нервова правёў пальцамi па валасах.
      - Павiнен сказаць вам, што я ўжо больш не прапаведнiк. Мне прыемна быць у вас i хацелася б чым-небудзь аддзячыць добрым гасцiнным людзям, i, калi гэтага дастаткова... што ж, я скажу малiтву. Але я даўно ўжо не прапаведнiк.
      - Гаварыце, - сказала бабка. - I не забудзьцеся ўзгадаць пра тое, што мы ў Калiфорнiю едзем.
      Кейсi схiлiў галаву, i ўслед за iм усе астатнiя. Мацi апусцiла галаву i склала рукi на каленях. Бабка нагнулася так нiзка, што ледзь не ўткнулася носам у залiтыя падлiўкай праснакi. Том, якi стаяў, прыхiнуўшыся да сцяны з талеркай у руцэ, крышачку нагнуў галаву, а дзед выкруцiў яе ўнiз i ўбок, каб сваiм калючым i вясёлым вокам сачыць за прапаведнiкам. На твары ў прапаведнiка была не набожнасць, а задуменнасць, i словы яго гучалi не як малiтва, а як роздум.
      - Я ўсё думаў i разважаў, - пачаў ён. - Блукаў сярод узгоркаў i думаў, амаль, сказалi б вы, як Iсус, калi ён адышоў у пустыню, каб разабрацца ва ўсiх сваiх турботах i нягодах.
      - Хвала госпаду! - прабляяла бабка, i прапаведнiк здзiўлена глянуў на яе.
      - Iсуса так адолелi турботы i нягоды, што Ён не мог вырашыць, як яму быць далей, i Яго ўзяло сумненне: на чорта яму ўсё гэта наогул, якая карысць ламаць сабе галаву - усё думаць i думаць? Знямогся Ён дужа, знямогся i духам упаў. Яшчэ трохi, дык так i вырашыў бы: к чорту ўсё! I тады адышоў Ён у пустыню.
      - Ама-ан, - прабляяла бабка. Шмат гадоў устаўляла яна свае рэплiкi ў час паўз у малiтвах. I шмат ужо гадоў не даводзiлася ёй слухаць iх i дзiву давацца.
      - Я не хачу сказаць, што я раўня Iсусу, - гаварыў далей Кейсi. - Але я стамiўся, як i Ён, i заблытаўся ў сваiх думах, як i ён, i пайшоў, як i Ён, у пустыню, не ўзяўшы з сабой нiчога для прывалу. Ноччу ляжаў я на спiне i пазiраў на зоркi, ранiцай сядзеў i сачыў, як узыходзiць сонца; удзень глядзеў з пагорка на ўзгорыстую зямлю; вечарам праводзiў вачмi сонца. Часам малiўся, як i раней. Толькi не мог зразумець, за што малюся, чаго. Навокал узгоркi, я сярод iх, i мы ўжо не iснавалi асобна. Мы злiлiся ў адно. I гэтае адзiнства святое.
      - Алiлуя, - сказала бабка i закiвалася ўзад i ўперад, стараючыся ўвесцi сябе ў рэлiгiйны экстаз.
      - I я задумаўся. Толькi разважаў ужо цяпер не так, як раней, цяпер думы мае былi глыбейшыя. Я думаў пра тое, што ва ўсiх у нас была святасць, калi мы жылi адной грамадой, i ўсё чалавецтва было святое, пакуль яно было адзiнае. Але святасць пакiнула нас, калi адзiн нiкчэмны чалавек ухапiў зубамi ладны кавалак i пабег з iм, адбiваючыся рукамi i нагамi. Вось такi чалавек i загубiў нашу святасць. А калi мы ўсе працавалi талакой, не адзiн на аднаго, а гуртам, як бы ў адной вупражцы, тады было добра, у такой працы была святасць. Вось так я разважаў i раптам спахапiўся: а цi ведаю я наогул, што такое святасць? Прапаведнiк змоўк, але яго слухачы не паднялi галоў, бо, як выдрэсiраваныя сабакi, чакалi знаку: "аман". - Цяпер я не магу ўжо малiцца, як бывала. Мне прыемна быць на вашай цiхай трапезе. Я радуюся, што мiж вамi ёсць любоў. Схiленыя галовы не паднялiся. Прапаведнiк агледзеўся навокал. - Праз мяне снеданне ваша стыне, - сказаў ён i раптам успомнiў: - Аман, - сказаў ён, i ўсе разам паднялi галовы.
      - Ама-ан, - сказала бабка i ўзялася за ежу, разгрызаючы прамочаныя падлiўкай праснакi сваiмi бяззубымi i цвёрдымi старэчымi дзяснамi. Том еў паспешлiва, бацька паволi жаваў з поўным ротам. Пакуль снедалi, нiхто не вымавiў нi слова, чулася толькi, як хрумсцяць на зубах праснакi i як з хлюпатам сёрбаюць гарачую каву. Мацi глядзела на прапаведнiка, якi таксама еў, i ў яе позiрку была цiкаўнасць, дапытлiвасць i разуменне. Яна глядзела на яго, быццам гэта быў дух, голас якога данёсся да яе аднекуль з-пад зямлi.
      Скончыўшы есцi, мужчыны паставiлi на стол талеркi, дапiлi рэшткi кавы ў кубках i выйшлi на двор - бацька, прапаведнiк, Ной, дзед i Том пакрочылi да грузавiка, абыходзячы зваленую ў кучу мэблю, драўляныя ложкi, механiзм ветрака, стары плуг. Пакраталi рукамi новыя барты з сасновых дошак.
      Том падняў капот i пачаў разглядаць вялiкi, запэцканы маслам матор. Да яго падышоў бацька:
      - Калi мы куплялi, брат твой Эл усё праверыў. Казаў, парадак.
      - А што ён разумее, гэты сапляк? - сказаў Том.
      - Летась ён працаваў у адной фiрме. Грузавiк вадзiў. У сiм-тым разбiраецца. Бойкi хлопец. З галавой. Матор сам можа сабраць - яму гэта раз плюнуць.
      Том запытаўся:
      - А дзе ён цяпер?
      - Швэндаецца недзе. Блудзiць, як кот памаўзлiвы, сябе не шкадуе. Шалапуту гэтаму ўжо за шаснаццаць, ну, прырода яго i падганяе. У галаве толькi дзеўкi адны i машыны. Шалапут. Дома ўжо тыдзень не начаваў.
      Дзед усё важдаўся з гузiкамi на грудзях i нарэшце ўхiтрыўся прасунуць гузiкi сiняй кашулi ў прарэшкi нацельнай сарочкi. Пальцы адчувалi, што нешта не тое, але не сталi шукаць прычыны. Рука пацягнулася ўнiз, зрабiўшы яшчэ адну спробу справiцца з мудрагелiстым прарэхам на штанах.
      - Я быў горшы, - сказаў ён радасна. - Нашмат горшы. Я быў, можна сказаць, сарвiгалава. У Салiсе, памятаю, сабралiся на маленне пад адкрытым небам, яшчэ малы я тады быў, крыху, праўда, старэйшы за Эла. А ён яшчэ сапляк, малакасос. Я быў старэйшы гадамi. Вось пайшлi мы на маленне. А там чалавек пяцьсот, а дзевак маладых - хоць гаць гацi!
      - Ты, дзед, i цяпер яшчэ такi ж адчайны, - сказаў Том.
      - Не без таго. Толькi не, да ранейшага далёка. Вось пачакайце, прыеду ў Калiфорнiю, буду там апельсiны есцi - захочацца, i сарву апельсiнчык. Цi там вiнаград. Нiчога такога нiколi ў рот не браў. Сарву цэлую гронку з куста, цi там з чаго, раздушу на твары, i сок пацячэ па падбародку.
      Том запытаўся:
      - А дзядзька Джон дзе? Дзе Разашарна? А Рут, а Ўiнфiлд? Пра iх нiхто слова не сказаў.
      - А нiхто i не пытаўся, - адказаў бацька. - Джон паехаў у Салiса распрадаць сёе-тое з нашага набытку: помпу, iнструмент, курэй - усё, што мы прывезлi сюды з нашай фермы. Узяў з сабой Руцi i Ўiнфiлда. Яшчэ на досвiтку паехалi.
      - Дзiўна, як гэта мы не стрэлiся з iмi на дарозе, - сказаў Том.
      - Дык ты ж, пэўна, па шашы дабiраўся, а яны паехалi ў аб'езд праз Каўлiнгтан. А Разашарна i Конi ў ягоных бацькоў. Э-э, ды ты ж не ведаеш, што яна выйшла за Конi Рыверса! Павiнен памятаць яго. Хлопец добры. А ёй ужо радзiць месяцы праз тры-чатыры цi, можа, пяць. З дня ў дзень пышнейшай робiцца. Прыемна глянуць.
      - Вось яно як! - сказаў Том. - Разашарна пры мне была яшчэ дзяўчо малое. I вось на табе - радзiць збiраецца. Калi не жывеш дома, чаго толькi не здарыцца за чатыры гады. На Захад калi рушыць думаеш, та?
      - Ды вось дабро трэба прадаць. Думаў, як Эл вернецца, пагрузiм усё на машыну, i ён завязе ў горад на продаж, а заўтра цi паслязаўтра i паедзем. З грашыма ў нас тугавата, а тут адзiн казаў, што да Калiфорнii цэлыя дзве тысячы мiль набярэцца. Чым раней паедзем, тым лепш. А то грошы так i цякуць. У цябе ёсць што з сабой?
      - Два даляры. А ты як раздабыў?
      - Ну, мы прадалi ўсё, што маглi, - адказаў бацька, - а потым усiм гуртам бавоўну акучвалi, нават дзед.
      - А чаго ж, - сказаў дзед.
      - Усё разам склалi - дзвесце даляраў. Семдзесят пяць вось за гэту машыну аддалi, мы з Элам знялi верх i насцiл зрабiлi.
      Сонца вiсела проста над галавой i нясцерпна палiла. Ад грузавiка падалi на зямлю цёмныя палосы ценю, ад яго патыхала нагрэтым маслам, цыратай i фарбай. Куры пайшлi з двара i схавалiся ад спёкi ў павецi. Свiннi, лежачы ў хлеўчуку ля самай перагародкi, дыхалi цяжка i раз-пораз пранiзлiва, нiбы скардзячыся, вiшчалi. Абодва сабакi расцягнулiся ў чырванаватым пыле пад кузавам грузавiка, высунуўшы запыленыя языкi. Бацька насунуў капялюш на вочы i прысеў на кукiшкi. У гэтай, вiдаць, прывычнай яму позе для роздуму i назiрання ён акiнуў Тома крытычным вокам, паглядзеў на яго новую, але ўжо са слядамi старэння кепку, на касцюм, на новыя чаравiкi.
      - Усе грошы на гэта патрацiў? - запытаўся ён. - Намучышся ў такiм уборы.
      - Мне выдалi, - адказаў Том. - Перад выхадам. - Ён зняў з галавы кепку, замiлавана паглядзеў на яе i выцер ёю лоб, потым зухавата насунуў яе на вуха i пацягнуў за брылёк.
      Бацька зазначыў:
      - Чаравiкi далi табе нiшто.
      - Ага, - пагадзiўся Том. - Даволi добрыя, толькi ў такую спёку ў iх многа не находзiш. - Ён таксама прысеў побач з бацькам.
      Ной паволi прагаварыў:
      - Можа, калi б ты да канца абладзiў барты, маглi б ужо i грузiцца. Пагрузiм, а тут, можа, i Эл падыдзе, дык мы...
      - Я ўмею грузавiком кiраваць, - сказаў Том, - калi толькi ў гэтым справа. У Макалестары я вадзiў грузавiк.
      - Вось i добра, - сказаў бацька i раптам уставiў вочы на дарогу. - Калi не памыляюся, гэта ён, шалапут, дадому хвост свой цягне. Ледзь ногi перастаўляе.
      Том i прапаведнiк глянулi ў той бок, i шкадлiвы Эл, убачыўшы, што за iм сочаць, расправiў плечы i фанабэрлiвай паходкай, перакiдваючыся з нагi на нагу, як певень, што сабраўся закукарэкаць, увайшоў на двор. Ганарлiва падышоў да людзей зусiм блiзка i толькi тады пазнаў Тома. Пыхлiвасць iмгненна сышла з яго твару, у вачах заззялi захапленне i глыбокая павага, i ад яго фанабэрыстай паставы нiчога не засталося. Нi каляныя джынсы, падкасаныя на восем цаляў, каб вiдаць былi боты на высокiх абцасах, нi рэмень тры цалi шырынёй з меднымi фiгурнымi бляхамi, нi нават чырвоныя рызiнкi на рукавах сiняй кашулi i хвацка ссунуты набакiр стэтсанаўскi капялюш не маглi паставiць яго на адну дошку з братам, бо брат яго забiў чалавека, а гэта нiколi не забудзецца. Эл ведаў, што нават iм самiм захапляюцца яго равеснiкi, бо брат яго забiў чалавека. У Салiсе ён неяк раз пачуў: "Гэта Эл Джоўд. Яго брат улажыў аднаго рыдлёўкай".
      I цяпер, цiхмяна падыходзячы да брата, Эл убачыў цёмныя хмурныя вочы i турэмны спакой худога голенага твару, якi прывык нiчым не выдаваць пачуццяў, не выказваць нi супрацiўлення, нi рабскай пакорлiвасцi. I Эл адразу перамянiўся. Падсвядома падрабiўся пад брата, i прыгожы яго твар нахмурыўся, плечы апалi. Ён не памятаў, якi Том быў раней.
      Том сказаў:
      - Здарова, Эл! Вырас, як ляшчына! Я цябе не пазнаў бы.
      Трымаючы руку напагатове на выпадак, калi Том захоча яе пацiснуць, Эл збянтэжана ўсмiхнуўся. Том працягнуў руку, i рука Эла тарганулася насустрач. Яны яўна спадабалiся адзiн аднаму.
      - Кажуць, ты грузавiк здорава водзiш, - сказаў Том.
      Эл зразумеў, што пахвальбой брату не дагодзiш, i адказаў:
      - Ды не, не вельмi.
      Бацька сказаў:
      - Швэндаешся ўсё недзе. Зусiм, бачу, выматаўся. Ладна, трэба адвезцi сёе-тое ў Салiс на продаж.
      Эл паглядзеў на брата.
      - Паедзеш? - папытаўся ён як мага больш абыякава.
      - Не, не магу, - адказаў Том. - Трэба тут памагчы. Яшчэ будзем разам... у дарозе.
      Эл не стрымаўся, запытаў:
      - Ты... ты ўцёк? З турмы?
      - Не, - адказаў Том. - Адпусцiлi па падпiсцы.
      - А-а... - Эл быў крышачку расчараваны.
      РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ
      У маленькiх дамках людзi варушылi i перабiралi сваё дабро, дабро бацькоў сваiх i дзядоў. Выбiралi, што везцi з сабой на Захад. Мужчыны распраўлялiся са сваiм скарбам бязлiтасна - усё роўна мiнулае жыццё пайшло прахам, але кабеты ведалi, што мiнулае яшчэ не раз горка абзавецца.
      Мужчыны iшлi ў свiрны i павецi. Вось плуг, вось барана - не забыў, як сеялi гарчыцу ў вайну? А памятаеш, прыязджаў адзiн, усё ўгаворваў нас каўчукавы хмыз разводзiць - нейкую гваюлу? Разбагацееце, казаў. Ану давай сюды вунь тыя прылады - некалькi даляраў за iх атрымаем. За гэты плуг аддалi васемнаццаць даляраў ды яшчэ за перавозку - па каталогу крамы "Сiрз Роўбак".
      Збруя, двухколкi, сеялкi, матыкi ў звязках па некалькi штук. Нясi iх сюды. Валi ў адну кучу. Грузi на фургон. У горад завязеш. Колькi дадуць - аддавай. Коней i фургон таксама прадасi. Больш ужо не спатрэбяцца.
      Пяцьдзесят цэнтаў за такi добры плуг малавата. Сеялка каштавала мне трыццаць восем даляраў. Два даляры малавата. Ды не цягнуць жа табе ўсё гэта назад... Добра, забiрай, i маю горыч таксама. Грузi помпу калодзежную i вупраж. Аброцi, хамуты, гужы, пастронкi. I гэтыя шкляныя падвескi на налобнiк, бачыш - пад шклом чырвоныя ружачкi. Гнядому купiў. Памятаеш, як ён падкiдваў ногi на рысi? Старызна, зваленая ў кучу пасярод двара. Ручны плуг цяпер нiхто не купiць. Пойдзе на лом - жалеза цэнтаў на пяцьдзесят пацягне. Цяпер у хаду толькi дыскавыя плугi да трактароў.
      Добра, бярыце ўсё... усё гэтае жалеззе i давайце пяць даляраў. Вы купляеце не толькi гэтае ламачча, але i зламанае жыццё. Мала таго... самi пераканалiся... вы купляеце маю горыч у прыдачу. Купляеце плуг, якi засыпае сваiм адвалам вашых дзяцей, вы купляеце зброю i волю, якiя маглi б уратаваць вас. Не чатыры, а пяць. Не цягнуць жа мне ўсё гэта назад... добра, няхай чатыры. Але папярэджваю - вы купляеце тое, што заарэ вашых дзяцей. Не заўважыце, як гэта здарыцца. Не паспееце заўважыць. Бярыце за чатыры... Ну, а колькi дасце за коней з фургонам? Зiрнiце, якiя конi! Абодва гнядыя, масць у масць, i хада ў iх аднолькавая, нага ў нагу. Як нацягнеш лейцы - сцёгны i крыж напружацца ў абодвух у адно i тое ж iмгненне, у долю секунды. А пры ранiшнiм святле адлiваюць золатам. Паглядаюць цераз перагародку, пасопваюць прынюхваюцца, навостраць вушы i стрыгуць iмi - прыслухоўваюцца, цi не iдзе гаспадар. А чубкi зусiм чорныя! Ёсць у мяне дачка. Дык яна любiць заплятаць iм грывы i чубкi - запляце коску i завяжа чырвонай стужачкай. Дужа ёй падабаецца гэта. А цяпер - усё, канец. Я мог бы расказаць вам забаўную гiсторыю пра дачку i таго вунь прыпражнога. Вось вы пасмяялiся б! Прыпражному восем гадоў, а гэтаму гнядому - дзесяць, а зладзiлiся працаваць, быццам жарабкi аднаго прыплоду. Во, бачыце? Зубы. Нiводнага гнiлога. Лёгкiя глыбокiя. Капыты роўныя i чыстыя. Колькi? Дзесяць? За абодвух? I яшчэ фургон?.. О, Езус! Ды лепш я прыстрэлю iх сабакам на корм. Ат, бярыце! Хутчэй бярыце, мiстэр. Вы купляеце заадно i маленькае дзяўчо, якое заплятала iм чубкi - знiмала ў сябе з галавы стужачкi i завязвала iм коскi банцiкам; адыдзе назад, галава набок палюбуецца i патрэцца шчочкай аб мяккiя цёплыя ноздры. Вы купляеце доўгiя гады працы, цяжкай працы на санцапёку, вы купляеце скруху, якую не выказаць словамi. Але беражыцеся, мiстэр. Вы атрымаеце надбаўку за ўсю гэту кучу хламу i за гнядых коней... за маiх прыгажуноў... - пакецiк гневу, якi прымецца ў вашым доме, пойдзе ў рост i калi-небудзь забуяе пышным цветам. Мы маглi б стаць вашымi збавiцелямi, але вы падсеклi нас; настане дзень, калi i ваша жыццё падсякуць, i не будзе каму ратаваць вас.
      I арандатары вярталiся пеша дамоў, засунуўшы рукi ў кiшэнi, апусцiўшы капелюшы на самыя вочы. Некаторыя куплялi бутэльку вiскi i тут жа апаражнялi, каб аглушыць сябе адразу. Але, выпiўшы, яны не смяялiся, не пускалiся ў скокi. Не спявалi, не перабiралi струны гiтар. Вярталiся на свае фермы, трымаючы рукi ў кiшэнях i нiзка апусцiўшы галовы, i з-пад iх чаравiкаў узнiмаўся чырвоны пыл.
      Мажлiва, пачнём жыццё нанава ў новым багатым краi - у Калiфорнii, дзе растуць фрукты. Пачнём з самага пачатку.
      А хiба можна пачынаць спачатку? Спачатку пачынае жыццё толькi дзiця. А мы з табой... у нас ужо ўсё ззаду. Хвiлiнныя ўспышкi раздражнення, тысячы карцiн мiнулага - гэта мы. Палi, чырвоныя палi - гэта мы; дажджлiвыя гады, пыльныя гады, засушлiвыя гады - усё гэта мы. Нам нанава жыццё ўжо не пачаць. Азлабленне, якое мы прадалi скупшчыку старызны, - яно будзе з iм, але i нас не пакiне. I тое, як гаспадары загадвалi нам выбiрацца, таксама з намi; i тое, як трактар з ходу парушыў дом, застанецца з намi да самай смерцi. У Калiфорнiю цi яшчэ куды - мы, як тамбур-мажоры на парадзе, павядзём за сабой нашы крыўды, наша абурэнне. I настане дзень, калi ўсе армii абураных пойдуць адным шляхам. I будуць яны крочыць у нагу, i поступ iх будзе грозны.
      Арандатары брылi дамоў, на свае фермы, праз чырвоны пыл.
      Калi ўсё, што можна было прадаць, было прададзена - плiты i ложкi, крэслы i сталы, маленькiя кутнiя буфеты, тазы i бакi - засталiся яшчэ кучы хатняга скарбу; i жанчыны сядзелi сярод iх, перабiралi рэч за рэччу, азiралiся назад, у мiнулае - малюнкi, квадратныя люстэркi, а вось ваза...
      Ты i без мяне ведаеш, што можна ўзяць з сабой, а што нельга. Мы ж будзем рабiць прывалы ў полi - спатрэбiцца посуд гатаваць яду i мыць бялiзну, матрацы i прашываныя коўдры, лiхтары, i вёдры, i брызент... З яго зробiм навес. I бiтон з-пад газы. Ведаеш, што з яго будзе? Печка. А адзежа - адзежу ўсю бяры. Стрэльба?.. Без стрэльбы як без рук. Калi не будзе ўжо нi чаравiкаў, нi адзення, нi ежы, нi нават надзеi, у нас астанецца стрэльба. Калi дзед прыйшоў сюды, здаецца, я расказваў табе, у яго з сабой былi толькi перац, соль i стрэльба. Больш нiчога. Гэта пойдзе. I яшчэ бутэлька на ваду. Ну, здаецца, больш ужо няма куды. Вышэй бартоў. Малыя залезуць на паклажу, а бабку пасадзiм на матрац. Прылады - рыдлёўку, пiлу, гаечны ключ, абцугi. I яшчэ сякеру. Сякера гэтая служыць гадоў ужо сорак. Бачыш, як лязо сцерлася? I вяроўкi, канешне. Астатняе? Кiнь тут... цi спалi.
      Падыходзiлi i дзецi.
      Раз Мэры бярэ ляльку, гэту рваную завэдзганую ляльку, дык я вазьму свой iндзейскi лук. Мне без яго нiяк нельга. I яшчэ палку - яна пад мой рост. Раптам спатрэбiцца. Яна ў мяне ўжо даўно - цэлы месяц цi нават год. Я без яе не магу. А якая яна, Калiфорнiя?
      Жанчыны сядзелi сярод асуджаных на пагiбель рэчаў, перабiралi iх, глядзелi скрозь iх, вярталiся ў мiнулае. Вось кнiжка. Бацькава кнiжка. Ён любiў чытаць. "Шлях паломнiка". Часта чытаў яе. Вось яго надпiс. I люлька яго - яшчэ i цяпер пахне тытунём. Малюнак - анёл. Я ўсё на яго глядзела перад першымi трыма родамi... ды нешта не памагло. Можа, узяць гэтага фарфоравага сабачку? Яго цётка Сэндзi прывезла з кiрмашу ў Сэнт-Луiсе. Проста на iм i напiсала. Ды не, не варта. Лiст ад брата - за дзень да смерцi напiсаў. А вось капялюшык старамодны. З пер'ем... Не любiла я пер'е i яго не насiла. Не, месца ўжо няма.
      Як можна жыць, калi ў нас забралi жыццё? Як мы пазнаем самiх сябе, калi нас пазбавiлi мiнулага? Не. Кiнь. Спалi.
      Яны сядзелi, пазiралi на старыя рэчы i старалiся выпалiць iх з памяцi. Як будзеш жыць, калi за парогам дома - незнаёмая зямля? Прачнешся раптам сярод ночы i ведаеш: вярбы той няма. Ты можаш жыць без вярбы? Не можаш. Вярба - гэта ты. Пакуты на гэтым матрацы... жахлiвыя пакуты... - гэта ты.
      А дзецi: раз Сэм бярэ свой iндзейскi лук i доўгую палку, дык i я вазьму дзве рэчы. Ляльку i пуховую падушку. Гэта мая падушка.
      I раптам усе пачыналi нервавацца. Трэба хутчэй пускацца ў дарогу. Чаго чакаць? I яны навальвалi пасярод двара астатнi скарб i падпальвалi. Нейкi час стаялi, пазiраючы на агонь, потым з лiхаманкавай паспешнасцю грузiлiся на машыну i ехалi, знiкаючы ў клубах пылу. Пыл яшчэ доўга вiсеў у паветры.
      РАЗДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ
      Калi грузавiк паехаў, напакаваны даверху розным iнвентаром, цяжкiм iнструментам, ложкамi, спружыннымi матрацамi - усёй рухомай маёмасцю, якую можна было прадаць, Том пачаў бадзяцца па ўчастку. Пастаяў у свiрне, зазiрнуў у апусцелыя стойлы, зайшоў у павець для гаспадарчага начыння, падчапiў нагой розны хлам, што застаўся, перавярнуў чаравiкам адламаны зубец касiлкi. Ён абышоў усе памятныя мясцiны - чырвоны берагавы адхон, дзе гняздзiлiся ластаўкi, вярбу, што навiсала над свiнушнiкам. Дзве чорныя свiннi, разамлелыя на сонцы, з рохканнем пацягнулiся да яго рыламi цераз перагародку. Тут яго паломнiцтва скончылася, i ён вярнуўся да дома i сеў на прыступку, куды толькi што перакiнуўся цень. За яго спiнай на кухнi завiхалася мацi - мыла дзiцячую бялiзну ў начоўках; з локцяў яе моцных вяснушкаватых рук падала мыльная пена. Як толькi Том сеў на прыступку, яна перастала церцi, выпрасталася i доўга глядзела на яго збоку, а калi ён павярнуўся i ўставiўся на залiты сонцам двор, - на патылiцу. Потым зноў узялася за бялiзну.
      - Спадзяюся, Том, у Калiфорнii някепска, - сказала яна.
      Ён азiрнуўся i глянуў на мацi.
      - З чаго ты ўзяла, што там можа быць кепска?
      - А нi з чога. Толькi неяк задужа ўсё цудоўна. Тут адзiн чалавек раздаваў рэкламныя лiсткi. Чаго толькi там не напiсана - i працы шмат, i плата высокая, i ўсё такое iншае; потым прачытала ў газеце, колькi народу патрабуецца на зборы вiнаграду, апельсiнаў i персiкаў. Работа прыемная, Том, - персiкi збiраць. Нават калi не дазволяць нiводнага з'есцi, усё ж такi якi-небудзь гнiлы ападак праглынеш. А пад дрэвамi добра працаваць - цень. Так ужо ўсё цудоўна, ажно жах бярэ. Не веру я. Баюся, нешта тут не так.
      Том сказаў:
      - Не заносся вышэй за арла, не будзеш поўзаць разам з чарвякамi.
      - То праўда. Гэта са свяшчэннага Пiсання?
      - Здаецца, адтуль, - адказаў Том. - Як прачытаў кнiжку "Перамога Барбары Ўорт", у мяне свяшчэннае Пiсанне мiгам з галавы выбiла.
      Мацi цiха засмяялася i зноў узялася церцi i паласкаць бялiзну ў начоўках. Пасля пачала выкручваць рабочыя камбiнезоны i кашулi, i мускулы ў яе на руках напялiся, як вяроўкi.
      - Дзед твой з бацькавага боку раней таксама ледзь што - выслоўi з Бiблii прыводзiў. Але блытаў страх як. Усё збiваўся на "Веснiк доктара Майлса" медыцынскi даведнiк. Ён яго ад першага да апошняга слова чытаў нам уголас. Там было шмат пiсьмаў ад бяссоннiкаў i ад тых, у каго ламала паяснiцу. Потым суседзям пераказваў iм на навуку i дадаваў: "Гэта прытча з Пiсання". Твой бацька i дзядзька Джон на смех яго падымаюць, а ён з сябе выходзiць. - Яна кiнула на стол выкручаную бялiзну, як бярэмя дроў. - Кажуць, ехаць нам дзве тысячы мiль. Гэта вельмi далёка, Том? Я бачыла карту - высокiя горы, як на каляровых паштоўках, i прабiрацца нам трэба проста праз iх. Як ты думаеш, Том, колькi часу датуль ехаць?
      - Не ведаю. Тыднi два, а калi пашчасцiць, дзён дзесяць. Паслухай, ма, кiнь непакоiцца. Вось я раскажу табе, як людзi жывуць у турме. Пра тое, калi цябе выпусцяць на волю, думаць нельга. З розуму кранешся. Думаць трэба пра сённяшнi дзень, пра заўтрашнi, пра бейсбол якi-небудзь у суботу. Так i трэба жыць. Так жывуць турэмныя старажылы. А навiчкi - тыя лбом аб дзверы б'юцца. Усё лiчаць, колькi iм яшчэ сядзець засталося. Навошта табе гэта? Жывi з дня на дзень.
      - I праўда так лепш, - сказала мацi, зняла з плiты i налiла ў начоўкi гарачай вады, кiнула туды брудную бялiзну i пачала мясiць яе ў мыльнай вадзе. - I праўда так лепш. А ўсё ж прыемна думаць, як добра, напэўна, будзе ў Калiфорнii. Халадоў там не бывае. Скрозь - фрукты, людзi жывуць у прыгожых мясцiнах, у маленькiх беленькiх домiках сярод апельсiнавых дрэў. Вось каб i нам так... я хачу сказаць: калi ўсiм нам знойдзецца праца... можа, i мы зажывём у адным з гэтых беленькiх домiкаў. Малыя выйдуць за парог i будуць рваць апельсiны проста з галiн. Паспрабуй стрымай iх - зойдуцца ад плачу.
      Том глядзеў, як яна важдаецца з бялiзнай, i вочы яго смяялiся.
      - Табе, я бачу, ад адных такiх думак лягчэй робiцца. Я ведаў аднаго з Калiфорнii. Ён гаварыў неяк iнакш, чым мы. Па гаворцы адразу пазнаеш, што ён здалёку, не з нашых мясцiн. Дык ён расказваў, што там дужа шмат народу набралася, усе працы шукаюць. I яшчэ казаў, што зборшчыкi фруктаў туляцца там у брудных старых халупах, жывуць надгаладзь. Плата малая, работу знайсцi цяжка.
      Па твары мацi прабег цень.
      - Не, гэта не так, - сказала яна. - У бацькi ёсць лiсток з такой жоўтай паперы - i там надрукавана, што патрэбны работнiкi. Нiхто ж не браў бы на сябе такi клопат, калi б работы не было. Лiсткi гэтыя немалыя грошы каштуюць. Навошта ж манiць ды яшчэ плацiць за сваю ману?
      Том пакруцiў галавой:
      - Што я магу сказаць, ма? Зразумець цяжка, чаму гэтак робяць. Можа... - ён глянуў на двор, на залiтую гарачымi сонечнымi промнямi зямлю.
      - Што - "можа"?
      - Можа, усё добра будзе, як ты кажаш. А куды дзед знiк? Дзе прапаведнiк?
      Мацi пайшла з кухнi, несучы ў абярэмку памытую бялiзну. Том адсунуўся, даючы ёй прайсцi.
      - Прапаведнiк сказаў, пахадзiць хоча. А дзед спiць у пакоi. Ён iншы раз сярод дня заходзiць у дом крышачку паляжаць. - Мацi выйшла на двор i стала накiдваць на дрот выцвiлыя сiнiя камбiнезоны i доўгiя шэрыя споднiкi i кашулi.
      Том пачуў у сябе за спiнай шаркатлiвыя крокi i азiрнуўся. Са спальнi выходзiў дзед i, як i ранiцай, вазiўся з гузiкамi на штанах.
      - Чую, тут гамоняць, - сказаў ён. - Сукiны дзецi, паспаць не дадуць. Калi ў вас, шчанюкоў, шэрсць абсохне, тады, можа, зразумееце, што старому чалавеку трэба даць паспаць. - Яго нецярплiвыя пальцы ўхiтрылiся расшпiлiць два ўжо зашпiленыя гузiкi, i ён забыўся, што хацеў зрабiць. Рука забралася ў прарэх i з задавальненнем паскрэбла пад пахвiнай.
      Мацi вярнулася на кухню з мокрымi рукамi, далонi ў яе былi набрынялыя i зморшчаныя ад гарачай вады i мыла.
      - Думала, ты спiш, - сказала яна. - Дай зашпiлю. - I хоць дзед i адбiваўся, яна ўсё ж утрымала яго i зашпiлiла яму нiжнюю сарочку, кашулю i штаны. - А то ходзiш - адна любата! - сказала яна i адпусцiла старога.
      Ён злосна замармытаў:
      - Дажыў-ткi, дажыў чалавек - ужо зашпiльваюць яго. Дайце мне самому зашпiльваць свае штаны.
      Мацi жартаўлiва сказала:
      - У Калiфорнii не дадуць табе расхрыстанаму шпацыраваць.
      - Не дадуць? Ха! Дык я iм пакажу! Вучыць яшчэ мяне там будуць, як жыць. Захачу - з голым перадам расхаджваць буду, калi ўжо на тое пайшло.
      Мацi сказала:
      - Такi вольны стаў на язык! Год ад году ўсё горш i горш. Перад табой, вiдаць, казырыцца, Том.
      Стары выпнуў шчацiнiсты падбародак i ўставiў на дачку хiтрыя, калючыя, гарэзлiвыя вочкi.
      - Так, сэр, - сказаў ён, - хутка ўжо ў дарогу рушым. I, далiбог, праўда, вiнаград там проста гронкамi вiсiць пры дарозе. Ведаеце, што я зраблю? Нарву яго поўны таз i сяду на яго прама ў штанах ды яшчэ патаўкуся, i няхай сок пацячэ па калашынах.
      Том засмяяўся:
      - Слова гонару, хоць дзвесце гадоў дзеду будзе, яго ўсё роўна не ўтаймаваць. Значыць, дзед, у дарогу пускаемся?
      Стары падцягнуў да сябе скрынку i цяжка апусцiўся на яе.
      - Так, сэр, - сказаў ён. - Даўно пара. Брат мой сорак гадоў таму назад туды паехаў. З таго часу ад яго нi гуку. Прайдзiсвет быў, сукiн кот. Нiхто яго не любiў. Уцёк з маiм адназарадным кольтам. Вось сустрэнуся з iм або з яго дзецьмi, калi ён iмi абзавёўся ў Калiфорнii, i запатрабую назад свой кольт. Я яго ведаю, гэтую кукушку: калi дзецi ў яго i былi, дык жывуць яны ў чужых гнёздах, куды ён iх падкiнуў, так у чужых i жывуць. Канешне, я з радасцю паеду ў Калiфорнiю. Там, адчуваю, памаладзею. Як прыеду - адразу на збор фруктаў.
      Мацi кiўнула галавой:
      - Дзед гэтак i зробiць. Ён толькi апошнiя тры месяцы не працуе - з таго дня, як бядро сабе скруцiў.
      - Святая праўда, - пацвердзiў дзед.
      Седзячы на прыступцы, Том паглядзеў праз двор.
      - Вунь i прапаведнiк iдзе, аднекуль з-за свiрна.
      Мацi сказала:
      - Нiколi не чула такой незвычайнай малiтвы, як сёння ранiцай. Гэта ж не малiтва была. Проста гаварыў, але гучала, як малiтва.
      - Нейкi ён дзiвакаваты. I гаворыць дзiўна. Быццам размаўляе сам з сабой. Але не дзеля таго, каб заваражыць i набiць сабе цану.
      - А ты глянь на яго вочы, - сказала мацi. - Быццам ласка боская на яго сышла. Словы яго проста ў душу даходзяць. Ён як богам блаславёны. Ходзiць, апусцiўшы галаву, i ўсё пад ногi сабе пазiрае. На iм нябеснае бласлаўленне. Яна змоўкла, бо Кейсi падыходзiў ужо да дзвярэй.
      - Сонечны ўдар схопiш - расхаджваеш па такой спёцы, - сказаў яму Том.
      Кейсi адказаў:
      - Ага... усё можа быць... - I раптам загаварыў, звяртаючыся да ўсiх разам, - да мацi, да дзеда, да Тома. - Мне таксама трэба на Захад. Абавязкова трэба. Можа, вы возьмеце мяне з сабой? - Ён сам здзiвiўся з сваiх слоў i застыў на месцы перад iмi.
      Мацi пытальна паглядзела на Тома, бо адказваць павiнен быў ён - мужчына, але Том маўчаў. Даўшы яму час скарыстаць сваё права, мацi нарэшце сказала:
      - Нам гэта вялiкi гонар. Але цяпер, разумееце, я вам нiчога абяцаць не магу. Бацька сказаў, сёння ўвечары мужчыны ўсё абгавораць i вырашаць, калi ехаць. Давайце лепш пачакаем, пакуль усе не збяруцца - i Джон, i бацька, i Ной, i Том, i дзед, i Эл з Конi. Усё i вырашаць, як толькi ўсе вернуцца. Калi месца будзе, нам гэта, вядома ж, вялiкi гонар.
      Прапаведнiк уздыхнуў.
      - Усё роўна я пакiрую туды, - сказаў ён. - Што тут робiцца! Я пахадзiў дамы пустыя, зямля пустая, усё наваколле апусцела. Тут я не застануся. Пайду туды, куды ўсе iдуць. Буду ў полi працаваць i, можа, зарадуюся.
      - А прапаведаваць будзеш? - запытаўся Том.
      - Прапаведаваць не буду.
      - I хрысцiць не будзеш?
      - I хрысцiць не буду. Я ў полi працаваць буду, на зялёных палях, увесь час з людзьмi буду. Вучыць iх болей не стану. Сам лепш павучуся. Дазнаюся, чаму людзi ходзяць у густую траву, прыслухаюся, як яны гавораць, паслухаю iхнiя песнi. Пачую, як дзецi ядуць маiсавую кашу. Як муж з жонкай таўкуць матрацы па начах. Буду есцi з людзьмi, вучыцца ў iх. - Вочы яго былi вiльготныя i блiшчалi. - I сам паваляюся ў траве з той, што пажадае легчы са мной, адкрыта, без хiтрыкаў. I клясцiся буду, i бажыцца, i ўслухоўвацца ў паэзiю людской мовы. Усё гэта святое - раней я не разумеў. Гэта ўсё - даброты жыцця.
      Мацi сказала:
      - А-мiн.
      Прапаведнiк цiхмяна сеў на калоду каля дзвярэй.
      - Не ведаю, што яшчэ рабiць адзiнокаму чалавеку.
      Том далiкатна кашлянуў.
      - Калi чалавек вырашыў больш не прапаведаваць... - пачаў быў ён.
      - Ат, я проста занадта гаваркi, - сказаў Кейсi. - Нiяк ад гэтага не магу збавiцца. Але прапаведаваць не буду. Прапаведаваць - гэта значыць нешта тлумачыць людзям. А я задаю iм пытаннi. Хiба гэтак прапаведуюць?
      - А я ведаю? - адказаў Том. - Пропаведзь - гэта i тон голасу, i пэўны погляд на рэчы. Пропаведзь - справа добрая, калi толькi пасля яе не хочацца забiць прапаведнiка. У мiнулыя Каляды прыйшлi да нас у Макалестар з Армii Выратавання. Тры гадзiны бiтыя iгралi на карнетах, а мы сядзiм i слухаем. Абыходзiлiся з намi ласкава, а паспрабуй хто з нас падняцца i пайсцi, адразу карцэр заробiш. Вось табе i пропаведзь! Улагоджвалi людзей нявольных, якiя не могуць даць iм па карку за такую пропаведзь. Не, якi ты прапаведнiк! Глядзi толькi не ўздумай тут на карнеце iграць.
      Мацi падкiнула голля ў агонь.
      - Зараз вы перакусiце, вось толькi малавата ў мяне.
      Дзед выцягнуў на двор сваю скрыню, сеў на яе i прыхiнуўся да сцяны. Цень ад дзённага сонца падаў ужо на двор.
      Грузавiк вярнуўся пад вечар, падскокваючы i грукочучы ў клубах пылу. Пыл пластом ляжаў на насцiле кузава, i капот быў увесь укрыты iм, а фары слаба свяцiлiся, нiбы зацярушаныя чырвонай мукой. Сонца садзiлася, i ў яго апошнiх промнях зямля была чырвоная, як кроў. Эл сядзеў, прынiкшы да руля, горды, сур'ёзны i дзелавiты, а бацька з дзядзькам Джонам займалi ганаровыя месцы побач з вадзiцелем. Стоячы ў кузаве i трымаючыся за планкi бартоў, ехалi астатнiя: дванаццацiгадовая Руцi i дзесяцiгадовы Ўiнфiлд - мурзатыя i дзiкiя, вочы стомленыя, але поўныя захаплення, пальцы i куткi рота чорныя i клейкiя ад лакрычных ледзянцоў, якiя яны выкленчылi ў бацькi ў горадзе. Руцi, у доўгай, за каленi, сукенцы з ружовага мiткалю, трымалася, як паненка. Але Ўiнфiлд быў яшчэ дзiця - з тых, што бегаюць смаркатыя, падоўгу бавяцца недзе за свiрнам, падбiраюць i кураць чужыя недакуркi. Тады як Руцi ўжо разумела, якую годнасць ёй надаюць, якую адказнасць на яе накладаюць пачаўшыя ўжо прыкметна выдавацца грудзi, Уiнфiлд быў яшчэ гарэзлiвы i дурненькi, як цялятка, хлапчук. Побач з iмi, лёгка абапiраючыся на дошкi борта, стаяла Ружа Сарона. Стараючыся захаваць раўнавагу, яна пагойдвалася на насках, прымаючы штуршкi грузавiка каленямi i бёдрамi. Ружа Сарона была цяжарная i таму вельмi асцерагалася. Яе валасы, заплеценыя ў косы, ляжалi светла-попельнай каронай вакол галавы. На круглявым твары, такiм пачуццёвым i прываблiвым яшчэ толькi некалькi месяцаў назад, цяпер паявiлася ўжо адчужанасць цяжарнасцi, самазадаволеная ўсмешка, упэўнены i горды выраз, i яе поўнае цела - налiтыя мяккiя грудзi i жывот, крутыя клубы i ягадзiцы, якiя раней так спакуслiва пагойдвалiся, нiбы запрашаючы пляснуць па iх далонню цi пагладзiць, - усё яе цела набыло адбiтак стрыманасцi i самавiтасцi. Усе яе думкi былi скiраваныя ў сябе ўнутр, на дзiця, ва ўсiх яе рухах выяўляўся клопат пра яго. Дзеля яго яна цяпер старалася захаваць раўнавагу, стоячы на насках. Ёй здавалася, што ўвесь свет носiць у сваiм лоне плод, i мыслiла яна толькi з пункту гледжання прадаўжэння роду i мацярынства. Яе дзевятнаццацiгадовы муж, Конi, якi ўзяў за жонку пухленькае i палкае дзяўчо-гарэзу, спалохана i недаўменна прыглядаўся да перамены, якая адбылася з ёю, бо цяпер не было ўжо нi кашэчай валтузнi ў пасцелi, нi кусання i драпання, нi прыглушаных смяшкоў i заключных слёз. Ён бачыў перад сабой стрыманую, абачлiвую i мудрую iстоту, якая сарамлiва ўсмiхалася яму, але не ўступала. Конi ганарыўся Ружай Сарона i баяўся яе. Як толькi выпадаў момант, ён дакранаўся да яе рукой, стаяў блiзка, зусiм блiзка, каб адчуць целам яе бядро цi плячо, i гэта жывiла пачуццё блiзкасцi, якое магло зусiм пакiнуць яго. Конi быў хударлявы, з рэзкiмi рысамi твару юнак тэхаскай пароды, i яго блакiтныя вочы то гарэлi пагрозаю, то свяцiлiся ласкаю, то цямнелi ад страху. Ён быў добры, старанны працаўнiк i мог бы стаць добрым мужам. Ён выпiваў, але ў меру, пускаў у ход кулакi, калi iнакш было нельга, нiколi не выхваляўся. На людзях паводзiў сябе цiха, i ўсё ж яго прысутнасць адчувалася, з iм лiчылiся.
      Калi б дзядзьку Джону не было пяцiдзесяцi i не быў бы ён па праву роднасцi адным з важакоў сям'i, ён палiчыў бы за лепшае адмовiцца ад пачэснага месца побач з вадзiцелем i з радасцю ўступiў бы яго Ружы Сарона. Але гэта выключалася, бо яна была яшчэ маладая, i да таго ж жанчына. Дзядзька Джон адчуваў сябе нiякавата, засяроджаныя, неспакойныя вочы яго глядзелi тужлiва, i ў моцным хударлявым целе адчувалася напружанасць. Амаль усё жыццё адзiнота адгароджвала яго ад людзей, ад натуральных чалавечых пачуццяў. Але пачуццi спелi, збiралiся ўсярэдзiне i нарэшце вырывалiся вонкi. Тады ён прагна накiдваўся на ежу i аб'ядаўся да рвоты, або глушыў самагон цi вiскi, пакуль не ператвараўся ў бяссiльнага паралiтыка з чырвонымi слязiстымi вачамi, альбо пажадлiва распуснiчаў з якой-небудзь шлюхай у Салiсе. Пра яго расказвалi, што аднойчы ён дабраўся да самага Шоўнi i паклаў адразу трох прастытутак у адну пасцель i цэлую гадзiну шумна валтузiўся з трыма абыякавымi жаночымi целамi. Але, чым-небудзь насыцiўшыся, дзядзька Джон хадзiў сумны, прысаромлены i, як i раней, адзiнокi. Хаваўся ад людзей i стараўся загладзiць сваю вiну падарункамi. Крадком забiраўся ў дамы i засоўваў дзецям пад падушкi жавальныя гумкi, сек дровы i не браў за гэта грошай. Раздаваў другiм усё, што ў яго было, - сядло, каня, пару новых чаравiкаў. Тады нiкому не ўдавалася пагаварыць з iм, бо ён уцякаў, а калi сутыкаўся з людзьмi твар у твар, ён сцiнаўся i паглядаў на iх спалоханымi вачамi. Смерць жонкi i доўгiя месяцы самоты, што настала пасля таго, далi свой плён - згрызоты сумлення i сорам, i адзiноту яго нiшто не магло парушыць.
      Але было i такое, чаго ён нiяк не мог пазбегнуць. I вось цяпер дзядзька Джон едзе побач з вадзiцелем, бо ён быў адным з галоў сям'i, а сям'ёй трэба кiраваць.
      Тры чалавекi, што сядзелi ў кабiне, панура вярталiся дамоў па пыльнай дарозе. Эл, схiлiўшыся над рулём, паглядаў то на дарогу, то на прыборны шчыток - сачыў за стрэлкай амперметра, якая падазрона падрыгвала, за iндыкатарамi ўзроўню гаручага i нагрэву. I ён у думках адзначаў слабыя месцы ў паводзiнах машыны. Прыслухоўваўся да падвывання - можа, у заднiм мосце не хапае масла; чуйным вухам сачыў за работай клапанаў. Ён трымаў руку на рычагу пераключэння скорасцей, адчуваючы далонню работу механiзма счаплення. Нацiскаў на педаль правяраў тармазныя калодкi. Можа, Эл iншы раз i блудзiў, як казёл, але цяпер ён адчуваў сваю вялiкую адказнасць - за грузавiк, за яго ход, за яго стан. Калi што-небудзь разладзiцца, гэта будзе яго вiна, i хоць нiхто не скажа яму i слова папроку, усе, i найперш сам Эл, будуць ведаць, што вiнаваты ён. I Эл правяраў машыну, сачыў за ёю, прыслухоўваўся да яе. Твар яго быў сур'ёзны, поўны пачуцця адказнасцi. I ўсе паважалi яго i тую адказнасць, з якой ён ставiўся да свайго абавязку. Нават бацька - галава сям'i - з ахвотай узяў бы гаечны ключ i выканаў бы распараджэннi Эла.
      Усе на грузавiку былi змораныя. Руцi i Ўiнфiлд стамiлiся ад вулiчнага тлуму, ад натоўпу, ад вымольвання ў бацькi лакрычных ледзянцоў; яны стамiлiся ад таго захаплення, якое выклiкаў у iх дзядзька Джон, калi ён употайкi соваў iм у кiшэнi жавальныя гумкi.
      I людзi, што сядзелi побач з вадзiцелем, былi змораныя, узлаваныя i сумныя, бо iм удалося выручыць толькi васемнаццаць даляраў за ўсю рухомасць з фермы - за коней, за фургон, за iнвентар i за ўсю мэблю. Васемнаццаць даляраў. Яны навалiлiся на скупшчыка, спрачалiся з iм, але адступiлi, калi iнтарэс яго раптам звяў i ён заявiў, што яму нiчога не трэба нi за якую цану. Тады яны зразумелi, што прайгралi, здалiся i атрымалi на два даляры менш, чым скупшчык прапанаваў iм спачатку. I цяпер яны ехалi стомленыя i запалоханыя, бо iм давялося сутыкнуцца з рэчаiснасцю, якую яны не разумелi, i рэчаiснасць гэтая перамагла. Яны ведалi, што запрэжка з фургонам каштуюць куды даражэй. Яны ведалi, што скупшчык выручыць за iх значна больш, але як зрабiць гэта самiм, заставалася загадкай. Гандаль быў для iх таямнiцай.
      Пераводзячы вочы з дарогi на прыборны шчыток, Эл сказаў:
      - Малойчык гэты не тутэйшы. Гаворка ў яго не мясцовая. I адзежа таксама нейкая не такая.
      I бацька паяснiў:
      - Калi я заходзiў у скабяную краму, я гутарыў там са знаёмымi. I яны сказалi, што шмат такiх сюды наехала, скупляюць усё, што людзi вязуць на продаж перад ад'ездам. Заезджыя гэтыя парадкам нажываюцца на нас. А мы зрабiць не можам нiчога. Можа, трэба было Томi з намi паехаць. Ён, магчыма, даражэй прадаў бы.
      Джон сказаў:
      - Але ж скупшчык i браць нiчога не хацеў. Не назад жа цягнуць.
      - Мае знаёмыя там, у краме, наконт гэтага мне гаварылi, - сказаў бацька. Скупшчыкi заўсёды гэтак робяць. Запужваюць людзей. Мы проста не ведаем, як з iмi справу весцi трэба. Мацi вельмi засмуцiцца. Зазлуе i засмуцiцца.
      Эл сказаў:
      - А калi ты, та, думаеш ехаць?
      - Яшчэ не ведаю. Вечарам усё абмяркуем i вырашым. Я рады, што Том вярнуўся. З душы камень звалiўся. Том добры хлапец.
      - Тут адзiн казаў, што Том даў падпiску. I быццам бы праз гэта яму нельга адлучацца з нашага штата, а калi паедзе i пападзецца, дык яго на тры гады пасадзяць.
      Бацька здрыгануўся:
      - Так i сказалi? Як табе здалося - яны ведаюць, што кажуць? Можа, проста трэплюцца?
      - Хто iх ведае. Яны гаварылi мiж сабой, а я не выдаў iм, што ён мой брат. Стаяў побач i слухаў.
      Бацька сказаў:
      - Божа мой, не думаю, што гэта праўда! Нам без Тома нiяк. Я спытаюся ў яго. Непрыемнасцей i без таго досыць - не хапае яшчэ, каб за намi гналiся. Спадзяюся, гэта няпраўда. Трэба з iм пагаварыць начыстую.
      Дзядзька Джон сказаў:
      - Том сам ведае, як яму быць.
      Усе змоўклi. Грузавiк грукатаў па дарозе. Матор барахлiў, стукацеў, тармазныя цягi бразгаталi. Колы парыпвалi, як драўляныя, са шчылiны ў каўпачку радыятара струменьчыкам вырывалася пара. За грузавiком вiўся чырвоны слуп пылу. Ён з грукатам адолеў апошнi пад'ём, калi палова сонечнага дыска яшчэ вiсела над рысай гарызонту, i, нырнуўшы ўнiз, пад'ехаў да дома, калi сонца зусiм схавалася. Тармазы завiшчалi, i гук гэты адцiснуўся ў Элавым мазгу словамi: "Усё - пракладка паехала".
      Руцi i Ўiнфiлд з вiскам пералезлi цераз борт i саскочылi на зямлю. Яны крычалi:
      - Дзе ён? Дзе Том? - I раптам убачылi яго каля дзвярэй i збянтэжана спынiлiся, потым паволi падышлi i нясмела зiрнулi на брата.
      I калi Том сказаў: - Вiтанне, малыя, як справы? - яны адказалi:
      - Вiтанне! У нас усё добра, - i, стаўшы ўбаку, пачалi разглядаць свайго вялiкага брата, якi забiў чалавека i сядзеў за гэта ў турме. Iм прыгадалася, як яны гулялi ў турму ў куратнiку i ваявалi мiж сабой за права быць арыштантам.
      Конi Рыверс зняў з задняга борта высокую папярэчыну, саскочыў з грузавiка i памог Ружы Сарона злезцi; i яна з годнасцю прыняла яго дапамогу i ўсмiхнулася сваёй усёведнай, самазадаволенай усмешкай, неяк манерна скрывiўшы куткi губ.
      Том сказаў:
      - Ды гэта ж Разашарна! А я не ведаў, што ты разам з iмi прыедзеш.
      - Мы iшлi пеша, - сказала яна. - Машына нас дагнала i падвезла. - I дадала: - Пазнаёмся з Конi, маiм мужам. - Яна прамовiла гэта, як велiкасвецкая дама.
      Том i Конi павiталiся за руку, змерыўшы адзiн аднаго позiркам, уважлiва прыглядаючыся адзiн да аднаго, i засталiся задаволеныя гэтым аглядам. Тады Том сказаў:
      - Я бачу, ты часу марна не трацiў.
      Ружа Сарона апусцiла вочы на свой жывот:
      - Нiчога ты не бачыш, рана яшчэ.
      - Мне мама сказала. Калi ж гэта будзе?
      - О, не хутка. Зiмой, не раней.
      Том засмяяўся:
      - Значыць, народзiш яго на апельсiнавым ранча, га? У беленькiм домiку сярод апельсiнавых дрэў?
      Ружа Сарона памацала жывот абедзвюма рукамi.
      - Нiчога ты не бачыш, - сказала яна, усмiхнуўшыся сваёй самазадаволенай усмешкай, i пайшла ў дом.
      Вечар быў спякотны, з захаду ўсё яшчэ напорыста праменiлася святло. I, не чакаючы клiчу, уся сям'я сабралася каля грузавiка, i сямейны з'езд, сямейная рада пачала сваё паседжанне.
      У вэлюме вячэрняга святла чырвоная зямля здавалася празрыстай, быццам яна раздалася ва ўсе бакi, i кожны камень, слуп i будынак набылi аб'ёмнасць i цэльнасць, не прыкметныя воку пры дзённым святле; i ўсе прадметы неяк больш, чым удзень, вылучалiся з астатнiх. Слуп быццам стаяў сам па сабе, аддзялiўшыся ад зямлi i ад кукурузных палёў, што рассцiлалiся за iм. А кожнае кукурузнае сцябло нiбы расло паасобку, не злiваючыся з астатнiмi; i касматая вярба стаяла сама па сабе, асобна ад другiх дрэў. Зямля нiбы падсвечвала вячэрняе сутонне. Заходняя сцяна шэрага, нефарбаванага дома серабрылася, як месяц. У гэтым святле шэры, зацярушаны пылам грузавiк, што стаяў на двары насупраць дзвярэй, прывiдна выступаў з прыцемак, быццам у таямнiчай далечы стэрэаскопа.
      Вечарам з людзьмi таксама адбылася перамена. Яны злiлiся з бессвядомым жыццём прыроды. Яны падпарадкоўвалiся iмпульсам, што пакiдалi толькi лёгкi след у iх свядомасцi. Вочы iх глядзелi засяроджана i спакойна, i вочы гэтыя таксама здавалiся празрыстымi i яснымi ў вячэрнiм прыцемку - празрыстыя i ясныя вочы на запыленых тварах.
      Сям'я сабралася на самым галоўным месцы - каля грузавiка. Дом быў мёртвы, палi былi мёртвыя, але грузавiк уяўляўся iм нечым жывым, асновай iх далейшага iснавання. Дапатопны "гудзон" з памятым, абабiтым кажухом радыятара, са зношанымi хадавымi часткамi, скрозь аблепленымi маслянiстымi згусткамi пылу, з нашлёпкамi чырвонага пылу на месцы каўпакоў на ўтулках колаў - гэтая паўлегкавая, паўгрузавая машына, няўклюдная, з высокiмi бартамi, цяпер была iх новым сямейным ачагом, асяродкам iхняга жыцця.
      Бацька абышоў наўкол грузавiка, агледзеў яго з усiх бакоў, тады апусцiўся на кукiшкi i падняў з пыльнай зямлi пруток - прыладу пiсьма. Адна нага яго ўсёй ступнёй стаяла на зямлi, другая, адстаўленая крыху назад, апiралася на пальцы, так што адно калена было вышэй за другое. Левая рука ляжала на левым калене - на тым, што было нiжэй, локаць правай рукi ўпiраўся ў правае калена, а далонь падпiрала падбародак. Так седзячы, бацька пазiраў на грузавiк. Дзядзька Джон падышоў да яго i прысеў на кукiшкi побач з iм. Вочы ў iх былi задумлiвыя. Дзед выйшаў з дома, убачыў iх, зашкандыбаў да грузавiка i сеў на падножку тварам да iх. Гэта было ядро сям'i. Том, Конi i Ной паволi падышлi i таксама апусцiлiся на кукiшкi, i цяпер усе яны сядзелi паўколам насупраць дзеда. Потым з дома выйшлi мацi i бабка, за iмi, асцярожна ступаючы, паявiлася Ружа Сарона. Жанчыны занялi месца ззаду мужчын - стаялi, упершы рукi ў бокi. А дзецi - Руцi i Ўiнфiлд - скакалi з нагi на нагу за спiнамi ў жанчын, таўкучы пальцамi босых ног чырвоны пыл, але голасу не падавалi. Не было толькi прапаведнiка. З далiкатнасцi ён сядзеў на зямлi за домам. Ён быў добры прапаведнiк i ведаў сваю паству.
      Вячэрнi прыцемак рабiўся ўсё мякчэйшым, i нейкi час члены сям'i - тыя, што сядзелi, i тыя, што стаялi, - маўчалi. Нарэшце бацька, звяртаючыся не да каго-небудзь аднаго, а да ўсiх разам, пачаў сваю справаздачу:
      - Абадралi нас як лiпку. Шэльма той ведаў, што чакаць нам часу няма. Выручылi ўсяго васемнаццаць даляраў.
      Мацi неспакойна калыхнулася, але змоўчала.
      Старэйшы сын, Ной, сказаў:
      - Колькi ж усяго ў нас грошай?
      Бацька пачаў выводзiць лiчбы ў пыле, мармычучы сабе нешта пад нос. Потым сказаў:
      - Сто пяцьдзесят чатыры. Але Эл вось кажа, што трэба пакрышкi змянiць. Гэтыя, кажа, доўга не паслужаць.
      Эл першы раз у жыццi прымаў удзел у сямейнай радзе. Раней ён заўсёды стаяў за спiнамi жанчын. Даклад яго гучаў салiдна:
      - Машына старая, барахляная. Я ўсю яе агледзеў, перш чым купiць. Гаспадар мне зубы загаворваў, усё хвалiў яе, але я яго не слухаў. Запусцiў палец у дыферэнцыял - пiлавiння няма. Адкрыў каробку перадач - таксама няма. Праверыў счапленне, пракруцiў колы - цi ёсць васьмёрка. Падлез пад кузаў - рама не скошаная. Вiдаць, нiколi не выгiналася. Заўважыў: адзiн акумулятар з трэшчынай, сказаў замянiць. Пакрышкi нi к чорту не вартыя, затое размер распаўсюджаны - такiя заўсёды дастанеш. Ход не вельмi рэзвы, затое масла не працякае. Чаму я сказаў купляць? Таму што мадэль самая хадавая. Гэтых "гудзонаў супершэсць" на аўтамабiльных звалках хоць гаць гацi, i запасныя часткi танна прадаюцца. Можна было б выбраць за тыя грошы i большую машыну, i прыгажэйшую, але часткi да iх цяжэй знайсцi, ды просяць за iх дорага. Вось як я тады разважаў. - Апошняя фраза азначала, што ён аддае сябе на суд сям'i. Ён змоўк, чакаючы, што скажуць.
      Дзед усё яшчэ быў намiнальным галавой сям'i, але ўлады ўжо не меў. Становiшча, якое ён займаў, было ганаровым, асвячоным звычаем. Аднак права на першае слова, незалежна ад таго, якое глупства ён можа сказаць, у яго засталося. I мужчыны, што сядзелi на кукiшках, i жанчыны, што стаялi ззаду, чакалi яго слова.
      - Усё правiльна, - сказаў ён. - Я быў такi ж шчанюк, як ты, бегаў, задраўшы хвост, але ад справы нiколi не адвiльваў. Ты робiшся дарослым. Заключныя словы прагучалi як блаславенне, i Эл паружавеў ад задавальнення.
      Бацька сказаў:
      - Гучыць пераканаўча. Каб гэта быў конь, мы б не звальвалi вiну на Эла. Але ж сярод нас толькi адзiн ён аўтамабiлiст.
      Том сказаў:
      - Я крыху разбiраюся. Вадзiў грузавiк у Макалестары. Эл правiльна зрабiў. Усё як трэба. - Цяпер ужо Эл зусiм расчырванеўся ад пахвалы. Том гаварыў далей: - I вось што я хацеў яшчэ сказаць... ну, прапаведнiк... ён просiцца з намi. - Том змоўк. Яго словы дайшлi да людзей, што сядзелi i стаялi, але яны сустрэлi iх маўчаннем. - Ён чалавек добры, - дадаў Том. - Мы даўно яго ведаем. Iншы раз загаворваецца, але словы яго разумныя. - I ён пакiнуў гэтае пытанне на вырашэнне сям'i.
      Святло паступова ўбывала. Мацi адышла ад групы i зайшла ў дом, з якога неўзабаве пачулася, як бразнулi дзверцы плiты. Праз момант яна вярнулася да рады, паглыбленай у роздум.
      - Тут усяляк можна вырашыць, - сказаў дзед. - Некаторыя думаюць, што прапаведнiкi могуць наклiкаць бяду.
      Том сказаў:
      - Ён кажа, што ўжо больш не прапаведуе.
      Дзед памахаў рукой:
      - Хто ўжо быў прапаведнiкам, той прапаведнiкам i застанецца. Ад гэтага нiчым не адгародзiшся. Некаторыя лiчаць за гонар трымаць сабе прапаведнiка. Калi хто памрэ, прапаведнiк пахавае. Вяселле, своечасовае цi запозненае, прапаведнiк тут як тут. Дзiця народзiцца - хрысцiцель у вас пад дахам. Я заўсёды казаў: прапаведнiкi ёсць розныя. Да iх з разборам падыходзiць трэба. Гэты мне даспадобы. Ён без гонару.
      Бацька ўваткнуў пруток у пыл i, пакручваючы яго мiж пальцаў, вырыў у пыле ямку.
      - Тут не ў тым справа, добры ён цi дрэнны, а прынясе ўдачу цi няшчасце, сказаў ён. - Трэба ўсё добра разлiчыць. Радасцi мала. Зараз паглядзiм. Дзед з бабкай - двое. Я, Джон i мацi - пяцёра. Ной, Том i Эл - восем. Разашарна з Конi - дзесяць. Руцi з Уiнфiлдам - дванаццаць. А яшчэ сабак трэба ўзяць, як iх тут пакiнеш? Сабакi добрыя, прыстрэлiць рука не паднiмецца, а аддаць няма каму. Усяго чатырнаццаць.
      - Гэта не лiчачы курэй, якiя яшчэ засталiся, i дзвюх свiней, - уставiў Ной.
      - Свiней засолiм на дарогу, - сказаў бацька. - Без мяса не паедзеш. Павязём саланiну ў бачурках. Вось i не ведаю, куды ж мы ўсiх пасадзiм, а тут яшчэ прапаведнiк. I цi зможам мы пракармiць лiшнi рот. - Не павярнуўшы галавы, ён запытаўся: - Як ты думаеш, мацi?
      Тая адкашлялася i цвёрда сказала:
      - Хiба справа ў тым - цi зможам? Вось цi захочам? Змагчы мы нiчога не зможам - да Калiфорнii нават не даедзем цi куды. А калi добра захочам, дык так i зробiм. I калi ўжо на тое пайшло, дык нашы сем'i даўно ўжо жывуць у гэтых краях, але я не чула яшчэ, каб хто-небудзь з Джоўдаў або Хэзлiтаў адмаўляўся накармiць, прытулiць цi падвезцi чалавека, калi ён просiць. Сярод Джоўдаў пападалiся жмiнды, але такiх яшчэ нiколi не было.
      Бацька перабiў:
      - А калi месца няма? - Выкруцiўшы шыю, ён глянуў на яе, i яму зрабiлася сорамна. Яму стала сорамна ад яе слоў. - Ну праўда ж, а калi месца не хопiць у грузавiку, што тады?
      - Месца i так не хапае, - адрэзала мацi. - Месца ёсць толькi шасцярым, а нас дванаццаць. Адным больш цi менш - невялiкая рознiца. Моцны, здаровы мужчына нiколi не будзе абузай. I другi раз, калi так здарыцца, што ў нас будуць дзве свiннi i больш за сто даляраў грошай i мы задумаемся, цi зможам пракармiць чалавека... - Яна не дагаварыла, i бацька адвярнуўся ад яе, пакрыўджаны такой праборкай.
      Умяшалася бабка:
      - З прапаведнiкам нам будзе лепш. Сёння ранiцай ён добрую малiтву прачытаў.
      Бацька пераводзiў позiрк з аднаго твару на другi, шукаючы прыкмет расколу, i нарэшце сказаў:
      - Можа, пойдзеш, Томi, паклiчаш яго. Калi ўжо ён едзе з намi, яго месца тут.
      Том падняўся з кукiшак i пайшоў да дома, на хаду клiчучы:
      - Кейсi! Гэй, Кейсi!
      З-за дома пачуўся прыглушаны голас. Том завярнуў за вугал i ўбачыў прапаведнiка, якi сядзеў на зямлi, прыхiнуўшыся спiнай да сцяны, i глядзеў на вячэрнюю зорку, што мiгцела на бязважкiм небе.
      - Ты клiкаў мяне? - запытаўся Кейсi.
      - Цябе. Мы вырашылi: раз ты едзеш з намi, дык мусiш з намi i быць паможаш усё абдумаць.
      Кейсi падняўся на ногi. Ён ведаў, што такое сямейная рада, i зразумеў, што яго прынялi ў сям'ю. Становiшча, якое ён цяпер заняў, было высокае, бо, калi ён падышоў, дзядзька Джон адсунуўся ўбок, аслабанiўшы яму месца памiж сабой i братам. Кейсi па прыкладу астатнiх мужчын таксама сеў на кукiшкi тварам да дзеда, якi засядаў, як на троне, на падножцы грузавiка.
      Мацi зноў пайшла ў дом. Пачуўся ляск металiчнай крышкi лiхтара, i ў цёмнай кухнi ўспыхнула жаўтаватае святло. Калi яна падняла накрыўку вялiкага рондаля, з дзвярэй патыхнула вараным мясам i бацвiннем. Усе чакалi, калi мацi выйдзе на цёмны двор, бо сярод гэтай купкi людзей яе голас многа што значыў.
      - Трэба абдумаць, калi нам ехаць, - сказаў бацька. - Чым хутчэй, тым лепш. Засталося забiць свiней, засалiць мяса i ўпакавацца. Чым хутчэй усё зробiм, тым лепш.
      - Калi энергiчна ўзяцца за справу, дык заўтра ўсё будзе гатова i паслязаўтра, як развiднее, можна выпраўляцца, - падтрымаў бацьку Ной.
      Дзядзька Джон запярэчыў:
      - Днём, у гарачыню, мяса не астыне. Што з цёплай свежанiнай рабiць будзем?
      - Тады зоймемся гэтым сёння. За ноч астыне. Крышачку ж астыне. Павячэраем i зарэжам. Соль у нас ёсць?
      Мацi адказала:
      - Ёсць. Солi многа. Дзве добрыя бочачкi.
      - Тады так i зробiм, - сказаў Том.
      Дзед заёрзаў на падножцы, намагаючыся падняцца.
      - Зусiм сцямнела, - сказаў ён. - Есцi хочацца. Вось прыеду ў Калiфорнiю, увесь час буду хадзiць з вялiзнай гронкай вiнаграду ў руцэ i - у рот, i - у рот, далiбог! - Нарэшце ён падняўся; паўставалi i ўсе астатнiя мужчыны.
      Руцi i Ўiнфiлд, як апантаныя, скакалi ў пыле. Руцi сiпла прашаптала брату:
      - Заб'ём свiней i ў Калiфорнiю! Заб'ём i паедзем - усе адразу.
      А Ўiнфiлд зусiм ашалеў - прыставiў палец да горла, страшна скрывiў твар i завiхляўся, цiха ўскрыкваючы:
      - Я старая свiння. Глянь! Я свiння. Бачыш, колькi крывi, Руцi! - Ён пахiснуўся, грымнуўся на зямлю i слаба задрыгаў рукамi i нагамi. Але Руцi была крыху старэйшая за яго i адчувала незвычайнасць таго, што адбываецца.
      - I ў Калiфорнiю! - паўтарыла яна. Яна ведала: такiх вялiкiх падзей у яе жыццi яшчэ не было.
      Дарослыя пайшлi ў густым прыцемку да асветленай кухнi, i мацi падала iм на алавяных талерках мяса з бацвiннем. Але перш чым самой сесцi за ежу, яна паставiла на плiту вялiкi круглы чан i распалiла яркi агонь у топцы. Потым прынесла некалькi вёдраў вады, налiла чан даверху i паставiла вакол яго яшчэ некалькi поўных вёдраў. Усе спехам паелi i выйшлi з кухнi, каб пасядзець на прыступцы каля дзвярэй, пакуль не закiпiць вада. Яны сядзелi, пазiраючы ў цемру i на светлы квадрат, што падаў ад лiхтара на зямлю праз праём дзвярэй; пасярэдзiне гэтага квадрата чарнеўся згорблены цень дзеда. Ной старанна калупаў саломiнкай у зубах. Мацi i Ружа Сарона мылi талеркi i ставiлi iх горкай на стол.
      I раптам усе як адзiн узялiся за справу. Бацька падняўся i запалiў другi лiхтар. Ной дастаў са скрынкi на кухнi крывы мяснiковы нож i падвастрыў яго на крэмнiевым бруску. Тады паклаў нож i скрэбла на калоду, што стаяла каля дзвярэй на двары. Бацька прынёс дзве тоўстыя палкi тры футы даўжынёй, завастрыў iх з абодвух канцоў сякерай i абвязаў пасярэдзiне моцнай вяроўкай косым крыжам.
      Ён прабурчаў:
      - Дарэмна прадалi ворчыкi, нiводнага не засталося.
      Вада на плiце клекатала, над ёю клубiлася пара.
      Ной запытаўся:
      - Ваду туды панясём цi свiней сюды пацягнем?
      - Свiней сюды, - адказаў бацька. - Свiння не кiпецень, яе не расплюхаеш i не апарышся. Вада ўся закiпела?
      - Амаль уся, - адказала мацi.
      - Добра. Ной, i вы, Том з Элам, пойдзем са мной у хлеў. Я лiхтар панясу. Там зарэжам i прыцягнем сюды.
      Ной узяў з калоды нож, Эл - сякеру, i ўсе чацвёра пакiравалi да хлява; ногi iх то вынiкалi з цемры ў святле лiхтара, то знiкалi ў ёй. Руцi i Ўiнфiлд панеслiся подскакам за iмi. Падышоўшы да свiнушнiка, бацька нахiлiўся над загарадкай i падняў лiхтар. Сонныя маладыя свiннi, насцярожана рохкаючы, паднялiся на ногi. Дзядзька Джон i прапаведнiк падышлi памагчы.
      - Добра, - сказаў бацька. - Бiце iх. Потым пацягнем да дома, там спусцiм кроў i апарым.
      Ной з Томам пераступiлi цераз загарадку i зрабiлi сваю справу спрытна i хутка. Том ударыў два разы абухом, а Ной нахiлiўся над паваленымi свiннямi, намацаў артэрыю, успароў яе сваiм крывым нажом i пусцiў кроў. Потым свiней, якiя яшчэ пранiзлiва вiшчалi, перавалiлi цераз загарадку. Адну свiнню пацягнулi за заднiя ногi прапаведнiк i дзядзька Джон. Другую - Том з Ноем. Бацька iшоў за iмi з лiхтаром, i ў пыле працягнулiся дзве дарожкi чорнай крывi.
      Каля дома Ной аддзялiў нажом сухажылле на заднiх нагах, ногi развялi ў бакi распоркамi i павесiлi тушы на бэлькi, што выступалi з-пад навеса даху. Тады мужчыны прынеслi вар i апарылi чорныя свiныя тушы. Ной успароў iх удоўжкi i выпатрашыў вантробы на зямлю. Бацька завастрыў яшчэ дзве распоркi, каб лепш правялiлася мяса, а Том скрэблам i мацi тупым канцом нажа счысцiлi шчацiнне. Эл прынёс пустое вядро, укiнуў туды рыдлёўкай вантробы i пайшоў выкiнуць iх далей ад дома; за iм, гучна мяўкаючы, пабеглi дзве кошкi, сабакi таксама кiнулiся за iм, цiха пагыркваючы на кошак.
      Бацька сядзеў на прыступцы, паглядваючы на свiныя тушы, на якiя падала святло лiхтара. Шчацiнне ўсё саскрэблi, i цяпер толькi рэдкiя кроплi крывi падалi ў чорную лужыну на зямлi. Бацька падняўся, падышоў да падвешаных туш i памацаў iх рукамi, тады зноў сеў каля дзвярэй. Дзед з бабкай пайшлi спаць у свiран, у руцэ ў дзеда быў лiхтар са свечкай. Астатнiя моўчкi сядзелi каля дзвярэй. Конi, Эл i Том - проста на зямлi, прыхiнуўшыся спiнамi да сцяны, дзядзька Джон на скрынi, бацька на прыступцы. Толькi мацi i Ружа Сарона яшчэ круцiлiся на кухнi. Руцi i Ўiнфiлд ледзь змагалiся са сном. Яны вяла спрачалiся ў цемры. Ной i прапаведнiк прыселi побач на кукiшкi тварам да дома. Бацька неспакойна пачухаўся, зняў капялюш i запусцiў пальцы ў валасы.
      - Заўтра ўраннi засолiм свiнiну, потым пагрузiм усё на грузавiк, акрамя ложкаў, i паслязаўтра ранiцай пусцiмся ў дарогу. Работы i на дзень не хопiць, - сказаў ён няцвёрда.
      Том перабiў яго:
      - Вось i будзем цэлы дзень сланяцца, шукаючы, што б такое зрабiць. Астатнiя мужчыны неспакойна заварушылiся. - Можна было б скончыць зборы да свiтання i ехаць, - выказаў думку Том. Бацька пацёр далонню калена. I раптам усiх ахапiла нецярплiвасць.
      Ной сказаў:
      - Можа, мясу нiчога не зробiцца, калi яго проста зараз i засалiць. Парэжам на кавалкi, гэтак яшчэ хутчэй астыне.
      Дзядзька Джон першы загаварыў рашуча:
      - Чаго тут сядзець, чаго чакаць? Хутчэй скончым з гэтым. Ехаць дык ехаць.
      Перамена адбылася i ў настроi астатнiх.
      - Чаму не паехаць як хутчэй? Адаспiмся ў дарозе. - Iм ужо не сядзелася на месцы.
      Бацька сказаў:
      - Кажуць, туды - дзве тысячы мiль. Гэта ж чорт ведае як далёка! Трэба ехаць. Ной, давай мы з табой парэжам тушы, потым пагрузiм рэчы на машыну.
      Мацi высунула галаву з дзвярэй:
      - А раптам што-небудзь забудземся? У цемры не вiдаць.
      - Заднее, праверым, - сказаў Ной. Усе крыху пасядзелi моўчкi - думалi. Раптам Ной падняўся i пачаў вастрыць свой крывы нож на сцёртым тачыльным бруску. - Ма, - сказаў ён, - ачысцi стол, - i, падышоўшы да свiной тушы, правёў нажом уздоўж хрыбта i пачаў зразаць мяса з рэбраў.
      Бацька рашуча падняўся з прыступкi.
      - Трэба ўсё сабраць, - сказаў ён. - Хадзем, хлопцы, са мной.
      Цяпер, калi ўжо цвёрда было вырашана ехаць ранiцай, усе заспяшалiся. Ной занёс свiнiну на кухню i стаў наразаць яе невялiкiмi квадратамi, а мацi нацiрала кожны буйной соллю i складала iх у бачуркi, стараючыся, каб з бакоў кавалкi мяса не датыкалiся адзiн да аднаго без солi. Яна клала iх, як цаглiны, i засыпала ў прамежкi соль. Пакуль Ной адсякаў бакавiну i ножкi, мацi падтрымлiвала агонь у плiце, i, калi Ной зняў мяса з рэбраў, з хрыбта i з ног, яна засунула косткi ў духоўку, каб потым iх можна было аб'есцi.
      Тым часам на двары i ў свiрне перамяшчалiся кругi святла ад лiхтароў мужчыны збiралi ўсё, што было вырашана ўзяць з сабой, i складалi каля грузавiка. Ружа Сарона вынесла з дома верхнюю вопратку i абутак - камбiнезоны, чаравiкi на тоўстых падэшвах, гумавыя боты, паношаныя святочныя касцюмы, швэдары i курткi, падбiтыя аўчынай. Усiм гэтым яна шчыльна напакавала вялiкую драўляную скрыню, ды яшчэ стала зверху i ўтаптала нагамi. Пасля прынесла паркалёвыя сукенкi, хусткi i шалi, чорныя баваўняныя панчохi i дзiцячую адзежу - маленькiя камбiнезоны, танныя паркалёвыя сукеначкi, паклала iх у скрыню i таксама прытаптала нагамi.
      Том пайшоў у павець i прынёс адтуль iнструмент, якi наважылi ўзяць з сабой, - ручную пiлу, гаечныя ключы, малаток i скрынку з наборам цвiкоў, абцугi, рашпiль i камплект тонкiх напiлкаў.
      А Ружа Сарона прыцягнула вялiкае палотнiшча брызенту i расклала на зямлi за грузавiком. Яна ледзь пралезла ў дзверы з матрацамi - трыма двухспальнымi i адным вузкiм, звалiла iх на брызент, тады прынесла яшчэ абярэмак складзеных iрваных коўдраў i кiнула на матрацы.
      Мацi з Ноем усё яшчэ ўвiхалiся на кухнi, з духоўкi цягнула прыемным пахам смажаных свiных костак. Позняй ноччу дзяцей змарыў нарэшце сон. Уiнфiлд скруцiўся абаранкам проста ў пыле каля парога, а Руцi, якая пайшла на кухню паглядзець, як разбiраюць тушы, заснула, седзячы на скрынцы, прыткнуўшыся галавой да сцяны. Яна дыхала лёгка i роўна, крыху растулiўшы губы.
      Сабраўшы ўсе прылады, Том з лiхтаром у руцэ ўвайшоў у кухню, следам зайшоў прапаведнiк.
      - Ой, як здорава! - усклiкнуў Том. - Ты толькi панюхай, як пахне! А чуеш, костачкi патрэскваюць?
      Мацi ўсё складала кавалкi свiнiны ў бачуркi, пасыпала iх соллю - i зверху, i з бакоў - i прымiнала кожны рад рукою. Яна глянула на Тома i слаба ўсмiхнулася яму вуснамi, але вочы яе былi сур'ёзныя i стомленыя.
      - На снеданне добра пагрызцi свiных костачак, - сказала яна.
      Прапаведнiк падышоў да яе.
      - Дайце, я буду салiць, - прапанаваў ён. - Я ўмею. У вас, акрамя гэтага, яшчэ спраў шмат.
      Мацi адарвалася ад работы i неяк дзiўна паглядзела на яго, быццам ён прапанаваў ёй нешта недарэчнае. Рукi ў яе пакрылiся скарынкаю солi, ружовай ад свежага мяснога соку.
      - Гэта жаночая работа, - сказала яна нарэшце.
      - Работа ёсць работа, - адказаў прапаведнiк. - Яе шмат - хопiць i мужчынам, i жанчынам. У вас ёсць чым заняцца. Дайце, я буду салiць.
      Яна пiльна паглядзела на яго, потым налiла вады з вядра ў алавяны ўмывальны тазiк i памыла рукi. Прапаведнiк браў кавалкi свiнiны i нацiраў iх соллю, а мацi назiрала. Ён клаў мяса ў бачурку, акурат як рабiла гэта мацi, старанна пасыпаў соллю i расцiраў далонямi. Яна выцерла свае пабялелыя ад солi, апухлыя рукi.
      Том запытаўся:
      - Ма, а што адсюль ўзяць?
      Мацi абвяла хуткiм позiркам кухню.
      - Вядро, - сказала яна. - Увесь посуд - талеркi, кубкi i нажы, лыжкi, вiдэльцы. Складзi ўсё ў шуфляду i нясi да грузавiка. Яшчэ вялiкую патэльню, кацёл, кафейнiк. Калi астыне духоўка, вымеш адтуль рашотку - на ёй зручна смажыць на вогнiшчы. Добра было б узяць з сабой ночвы, толькi наўрад цi месца хопiць. Давядзецца мыць бялiзну ў вядры. Драбязу браць не варта. У вялiкiм катле можна i менш згатаваць, а калi трэба многа, у малой пасудзiне не згатуеш. Бляхi з духоўкi бяры ўсе. Яны ўлазяць адна ў адну. - Мацi яшчэ раз азiрнула кухню. - Усё, што я сказала, збяры, Том. Пра астатняе я сама паклапачуся. Каб не забыць вялiкую бляшанку з перцам, соль, мускатны арэх i тарку на яго. Гэта я пад самы канец вазьму. - Яна ўзяла лiхтар i стомлена пайшла ў спальню, яе босыя ногi бясшумна ступалi па падлозе.
      Прапаведнiк сказаў Тому:
      - Вiдаць, выбiлася з сiлы.
      - Жанчыны заўсёды з сiлы выбiваюцца, - адказаў Том. - Такая ўжо ў iх доля, толькi калi-нiкалi на маленнях расслабляюцца.
      - Так, але ж яна зусiм з ног падае. Быццам занядужала.
      Мацi яшчэ не пераступiла парога спальнi i чула яго словы. Мускулы на яе расслабленым твары напружылiся, маршчыны знiклi, позiрк зрабiўся цвярдзейшы, плечы расправiлiся. Яна абвяла вачамi голыя сцены. Пуста, нiчога не засталося, адзiн толькi хлам. Матрацы, што яшчэ днём ляжалi на падлозе, вынесены. Камода i столiк прададзены. На падлозе валяюцца зламаны грабянец i пушачка з-пад тальку, некалькi мёртвых мышэй. Яна паставiла лiхтар на падлогу. Прасунула руку за адну са скрынак, што служылi крэсламi, i дастала адтуль кардонную каробку, залапаную, з падранымi куткамi. Яна села на скрынку, адкрыла вечка кардонкi. Там ляжалi пiсьмы ў канвертах, газетныя выразкi, фотакарткi, пара завушнiц, залаты пярсцёнак з пячаткай i сплецены з валасоў ланцужок для гадзiннiка з залатымi зачэпкамi на канцах. Яна дакранулася пальцамi да пiсьмаў, ледзь дакранулася да iх, разгладзiла газетную выразку са справаздачай аб судзе над Томам. Доўга трымала кардонку на каленях, i пальцы яе перабiралi пiсьмы i зноў ставiлi на месца. Потым яна сядзела, закусiўшы нiжнюю губу, аддаўшыся роздуму i ўспамiнам. I нарэшце наважылася - выняла з кардонкi пярсцёнак, ланцужок, завушнiцы, засунула руку на самае дно i знайшла там залатую запiнку. Зняла канверт з аднаго пiсьма, ссыпала туды ўсе гэтыя дрындушкi, склала канверт удвая i паклала ў кiшэню сукенкi. Потым беражлiва, з любасцю закрыла каробку i пяшчотна правяла па ёй пальцамi. Губы ў яе крыху растулiлiся. Тады раптам устала са скрынкi, падняла з падлогi лiхтар i вярнулася на кухню. Зняла канфорку з плiты i асцярожна паклала кардонку на вуголле. Кардон адразу пацямнеў. Затрапятаўся язычок полымя i лiзнуў каробку. Мацi апусцiла канфорку на месца, i ў тое ж iмгненне агонь нiбы выдыхнуў i абдаў каробку жарам.
      На цёмным двары бацька i Эл пры святле лiхтара грузiлi рэчы на машыну. Iнструмент на самы нiз, але так, каб лёгка можна было дастаць у выпадку паломкi. На яго - скрынi з адзежай i джутавы мяшок з кухонным начыннем; нажы, вiдэльцы i талеркi асобна ў скрынцы. Вядро прывязалi ззаду. Нiжнi рад пастаралiся ўкласцi як мага раўней i ў прамежкi памiж скрынямi засунулi скачаныя коўдры. Зверху паклалi матрацы, запоўнiўшы машыну да бартоў, i ўсю паклажу зацягнулi брызентам. Эл прарэзаў па яго краях дзiркi за два футы адна ад адной, прасунуў у iх вяроўкi i прывязаў брызент да сярэднiх планак борта.
      - У дождж, - сказаў ён, - падвяжам яго да верхнiх планак, няхай лезуць пад нiз, там не прамокнуць. А нам у кабiне дождж не страшны.
      Бацька пляснуў у далонi:
      - Во галава!
      - Гэта яшчэ не ўсё, - сказаў Эл. - Вось знайду доўгую жэрдку, падапру ёю брызент. Будзе як палатка, не пячыся ж на сонцы.
      Бацька зноў ухвалiў:
      - Во галава! Чаму раней не прыдумаў?
      - Не было калi, - адказаў Эл.
      - Не было калi? А валачыцца па ўсiм наваколлi было калi? Адзiн бог ведае, дзе ты прападаў апошнiя два тыднi.
      - Трэба ж было перад ад'ездам усё закруглiць - без гэтага не бывае, прамовiў Эл ганарыста. Потым неяк звяў i запытаўся: - А ты рады, та, што мы едзем?
      - Га? Ну... рады, канешне. Ва ўсякiм разе... так. Тут нам цяжка даводзiлася. А там усё будзе iнакш - работы хоць завалiся, усё такое прыгожае, зялёнае, i домiкi беленькiя, навокал - апельсiнавыя дрэвы.
      - Там што, усюды апельсiны растуць?
      - Ну, можа, i не ўсюды, але ж шмат дзе.
      Неба пашарэла ў перадсвiтальным святле. Зборы скончылiся - бачуркi з саланiнай стаялi напагатове, клетку з курамi заставалася толькi паставiць на самы верх грузавiка. Мацi адкрыла духоўку i выняла адтуль засмажаныя косткi, на якiх было яшчэ даволi мяса, падрумяненага, хрусткага. У паўсне Руцi спаўзла са скрынкi i зноў моцна заснула. Але старэйшыя стаялi каля дзвярэй, зябка пакурчвалiся i грызлi хрусткiя косткi.
      - Бадай, час ужо бабку з дзедам будзiць, - сказаў Том. - Бярэцца на дзень.
      Мацi сказала:
      - Не хочацца iх падымаць, пабудзiм перад самым ад'ездам. Няхай яшчэ паспяць. Руцi з Уiнфiлдам таксама як след не выспалiся.
      - Адаспяцца ў дарозе, - сказаў бацька. - Там, наверсе, добра i ўтульна.
      Сабакi раптам ускочылi з пыльнай зямлi i навастрылi вушы. Потым шалёна забрахалi i кiнулiся ў цемру.
      - Каго чорт нясе? - здзiвiўся бацька. Праз момант пачуўся нечы голас, якi заспакойваў сабак, i тыя, хоць яшчэ i брахалi, але ўжо не так злосна. Нехта iшоў, падыходзiў. Гэта быў М'юлi Грэйуз з насунутым на самыя вочы капелюшом.
      Ён нясмела падышоў блiжэй i павiтаўся:
      - Добрага ранку, людзi.
      - А, М'юлi! - Памахаў бацька бядровай косткай. - Заходзь, М'юлi, частуйся свежанiнкай.
      - Не, - сказаў М'юлi, - я не галодны.
      - Давай, М'юлi, частуйся. Пагрызi. - Бацька ўвайшоў у кухню, вярнуўся i падаў яму цэлую жменю свiных рабрынак.
      - Я не есцi вашы косткi сюды завiтаў, - сказаў М'юлi. - Iшоў мiма, прыгадаў, што вы едзеце, дай, думаю, зайду, развiтаюся.
      - Хутка рушым, - сказаў бацька. - Праз гадзiну ты ўжо нас тут не знайшоў бы. Усё ўпакавана - бачыш?
      - Усё ўпакавана, - М'юлi паглядзеў на нагружаную машыну. - Часам i мне хочацца паехаць, сваiх пашукаць.
      Мацi сказала:
      - А яны пiсалi табе з Калiфорнii?
      - Не, - адказаў М'юлi. - Нiчога не пiсалi. Праўда, на пошце я не пытаўся. Калi-небудзь схаджу.
      Бацька сказаў:
      - Эл, пайдзi пабудзi бабку з дзедам. Скажы, каб прыйшлi паелi. Неўзабаве едзем. - I калi Эл пакрочыў да свiрна, сказаў: - А не хацеў бы ты, М'юлi, залезцi з намi на грузавiк i паехаць? Мы як-небудзь пацяснiмся.
      М'юлi адкусiў мяса ад краю рабрыны i пачаў жаваць.
      - Часам i мне самому здаецца, паехаў бы, - сказаў ён. - Але знаю, не паеду. Я сябе ведаю: у апошнюю хвiлiну ўцяку i затаюся, як здань на могiлках.
      Умяшаўся Ной:
      - Калi-небудзь памрэш проста ў полi, М'юлi.
      - Сам ведаю. Ужо думаў пра гэта. Бывае вельмi тужлiва аднаму, нiштавата бывае, а бывае i зусiм добра. Ды што гаварыць! Калi вам стрэнуцца мае - я гэта прыйшоў сказаць, - калi вам хто з iх стрэнецца ў Калiфорнii, скажыце, што мне добра. Скажыце, у мяне ўсё добра. Не выдавайце iм, як я жыву. Скажыце: вось заробiць грошай i прыедзе.
      - I праўда прыедзеш? - запыталася мацi.
      - Не, - цiха адказаў М'юлi. - Не, не прыеду. Мушу тут заставацца. Раней, можа, i паехаў бы. А цяпер не. Я шмат што перадумаў, шмат што зразумеў. Цяпер ужо нiкуды не паеду.
      Пачало крыху вiднець. Агонь лiхтароў пабляк. Вярнуўся Эл з дзедам, якi ледзь цягнуўся, накульгваючы, за iм.
      - Ён не спаў, - сказаў Эл. - Сядзеў адзiн за свiрнам. З iм нешта не ў парадку.
      Вочы ў дзеда былi нейкiя цьмяныя, зласлiва задзiрлiвы агеньчык у iх патух.
      - Са мной нiчога, - сказаў ён. - Проста ехаць не хачу.
      - Ты не паедзеш? - здзiвiўся бацька. - Як гэта так, не паедзеш? У нас усё ўжо сабрана, усё гатова. Трэба ехаць. Тут нам нельга заставацца.
      - Хто кажа, каб вы заставалiся? Садзiцеся i едзьце сабе. А я... я застаюся. Я ледзь не ўсю ноч прадумаў. Гэта мой край. Маё месца тут. I начхаць мне на вiнаград i на апельсiны, хоць там iмi завалiся. Я не еду. Гэта мой край, хоць шчасця тут мала. Вы давайце едзьце. А я дзе жыў, там i буду жыць.
      Усе стоўпiлiся вакол старога. Бацька сказаў:
      - Так нельга, дзед. Усю гэтую зямлю хутка зааруць трактарамi. А хто гатаваць табе будзе? Як ты жыць будзеш? Не, заставацца табе тут нiяк нельга. Не будзе каму клапацiцца пра цябе, ты з голаду памрэш.
      Дзед усклiкнуў:
      - Во, сказаў! Я хоць i стары, але змагу сам пра сябе паклапацiцца. А як тут М'юлi жыве? I я гэтаксама буду. Я сказаў - не паеду, i ўсё. Бярыце бабку з сабой, калi хочаце, а мяне пакiньце - i справе канец.
      Бацька разгублена сказаў:
      - Паслухай, дзед. Ну паслухай хвiлiнку!
      - I слухаць не хачу. Я ўжо сказаў табе, як будзе.
      Том крануў бацьку за плячо:
      - Та, зойдзем у дом. Хачу табе нешта сказаць. - I калi яны пайшлi да дома, Том на хаду крыкнуў: - Ма, iдзi сюды на хвiлiнку!
      На кухнi гарэў адзiн лiхтар, на стале стаяла талерка, яшчэ поўная свiных костак. Том сказаў:
      - Паслухайце. Дзед, вядома, мае права вырашаць - ехаць цi не ехаць, але яму нельга тут заставацца. Гэта ж ясна.
      - Ясна, - сказаў бацька.
      - Дык вось што. Калi яго ўзяць сiлай i звязаць, можна яго пакалечыць альбо ён так ашалее, што сам сябе знявечыць. Добра было б напаiць яго, тады ўсё ўладзiцца. У вас ёсць хоць крышачку вiскi?
      - Няма, - адказаў бацька. - Нi кроплi. У Джона таксама няма. Калi ён не ў запоi, спiртнога дома не трымае.
      Мацi сказала:
      - У мяне, Том, засталася бутэлька снатворнага, яшчэ з тае пары, як Уiнфiлду вушы балелi. Думаеш, падзейнiчае? Я давала яму глынуць, i ён адразу засынаў.
      - Можа, i падзейнiчае, - сказаў Том. - Нясi сюды, ма. Ва ўсякiм разе, праверым.
      - Я выкiнула яе на сметнiк, - сказала мацi, узяла лiхтар, выйшла на двор i неўзабаве вярнулася з бутэлькай, напалову налiтай чорнай вадкасцю.
      Том узяў бутэльку i паспрабаваў вадкасць на смак.
      - Не гiдка, - сказаў ён. - Згатуй кубак чорнай кавы, чым гусцейшай. Колькi ж налiць яму? Ну, скажам, адну чайную лыжку. Не, лепш больш - дзве сталовыя.
      Мацi налiла ў кафейнiк вады, усыпала кавы, тады адчынiла плiту i паставiла кафейнiк блiзка да вуголля.
      Том з бацькам выйшлi на двор.
      - Кожны мае права сам сабой распараджацца, - не сунiмаўся дзед. - Хто тут еў свiныя рэбры?
      - Мы, - адказаў Том. - Зараз ма налье табе кавы i дасць i свiнiны.
      Дзед пайшоў на кухню, выпiў каву i з'еў мяса. Людзi стаялi на двары, на якiм пачало ўжо святлець, i праз адчыненыя дзверы кухнi пазiралi на дзеда. Яны ўбачылi, як ён раптам пазяхнуў i пахiснуўся на крэсле, потым паклаў рукi на стол, апусцiў на iх галаву i заснуў.
      - Ён i так быў вельмi змораны, - сказаў Том. - Раней часу не чапайце яго.
      Нарэшце ўсё ўжо было зусiм гатова да ад'езду. Заспаная, млявая бабка ўсё пыталася:
      - Што тут у вас дзеецца? Чаго ўскочылi ў такую рань? - Але яна была апранутая i паводзiла сябе мiрна.
      Руцi i Ўiнфiлд таксама прачнулiся, але былi вялыя i сонныя. Ранiшняе святло iмклiва разлiвалася па зямлi. А людзi знерухомелi. Яны стаялi пасярод двара, i нiхто не адважваўся зрабiць рашучы крок. Цяпер, калi надышоў час пускацца ў дарогу, iм стала страшна, не менш страшна, чым дзеду. Яны бачылi, як паступова на фоне пасвятлелага неба выступаюць абрысы свiрна, як блякнуць агеньчыкi лiхтароў i ўжо больш не адкiдаюць на зямлю жоўтых кругоў святла. Адна за адной, з усходу на захад, тухлi зоркi ў небе. А людзi стаялi, здранцвелыя, як лунацiкi, i вочы iх глядзелi ўдалячынь, не заўважаючы таго, што было блiзка, i бачылi адразу ўвесь абсяг свiтальнага неба, усю шыр палёў, усю зямлю да самага гарызонту.
      Адзiн толькi М'юлi неспакойна снаваў па двары, зазiраў праз шчылiны мiж бартавых планак у грузавiк, стукаў кулаком па запасных шынах, прывязаных ззаду. Нарэшце ён падышоў да Тома.
      - Пяройдзеш мяжу штата? - запытаўся ён. - Парушыш падпiску?
      I Том строс з сябе здранцвенне.
      - Бог ты мой, хутка ўжо сонца ўзыдзе! - сказаў ён гучна. - Час ехаць. - I ўсе таксама выйшлi з анямення i пакiравалi да грузавiка.
      - Пайшлi панясём дзеда на грузавiк, - сказаў Том.
      Бацька, дзядзька Джон, Том i Эл увайшлi ў кухню, дзе, уткнуўшыся лбом у рукi, складзеныя на стале побач з лужынкай разлiтай кавы, спаў дзед. Яны ўзялi яго пад локцi i паставiлi на ногi, а ён бурчаў i лаяўся хрыплым голасам, як п'яны. За дзвярамi паднялi яго на рукi i панеслi. Том з Элам залезлi на грузавiк, перагнулiся цераз борт, падхапiлi старога пад пахi i асцярожна пацягнулi наверх. Эл адвязаў адзiн канец брызенту, накрыў iм дзеда i падставiў побач скрынку, каб на яго не цiснуў цяжкi брызент.
      - Абавязкова пастаўлю жардзiну, - сказаў Эл. - Сёння ж вечарам, на першым прыпынку.
      Дзед усё яшчэ нешта бурчаў, чапляючыся за сон, i ледзь толькi яго паклалi, зноў моцна заснуў.
      Бацька сказаў:
      - Ма, вы з бабкай сядзеце з Элам. Потым будзем мяняцца - не так стомiмся ў дарозе, але пачнём з вас.
      Мацi з бабкай залезлi ў кабiну, астатнiя - Конi i Ружа Сарона, бацька i дзядзька Джон, Руцi i Ўiнфiлд, Том i прапаведнiк - усе забралiся наверх. Ной стаяў унiзе, глядзеў, як яны ўладкоўваюцца там, на высокай паклажы.
      Эл абышоў вакол грузавiка, зазiраючы пад нiз, на рысоры.
      - Госпадзi, рысоры зусiм праселi, - сказаў ён. - Шчасце, што калодкi падставiў.
      Ной запытаўся:
      - А з сабакамi як, та?
      - Я i забыўся пра iх, - адказаў бацька i пранiзлiва свiснуў. Але на свiст прыбег толькi адзiн сабака. Ной злавiў яго i падкiнуў на грузавiк, i там сабака быццам здранцвеў, баючыся вышынi. - Астатнiх двух давядзецца кiнуць тут, - сказаў бацька i крыкнуў: - Гэй, М'юлi, ты, можа, прыгледзiш за iмi? А то з голаду паздыхаюць.
      - Добра, - сказаў М'юлi. - Ад сабак адмаўляцца не буду. Няхай сабе, бяру iх.
      - Бяры i курэй, - сказаў бацька.
      Эл сеў на сваё месца ў кабiне. Завiшчаў, загуў стартэр, на мiг уключылася запальванне, зноў закруцiўся стартэр. I раптам усiмi сваiмi шасцю цылiндрамi завыў матор на халастых абаротах, ззаду машыны заклубiўся сiнi дымок выхлапу.
      - Пакуль, М'юлi! - крыкнуў Эл.
      Усе астатнiя члены сям'i крыкнулi хорам:
      - Бывай, М'юлi!
      Эл адпусцiў ручны тормаз i ўключыў счапленне. Грузавiк здрыгануўся i цяжка папоўз па двары. Уключылася другая скорасць. Машына паволi пачала падымацца на невысокi ўзгорак, i ўсiх завалакло чырвоным пылам.
      - Ого як нагрузiлiся! - сказаў Эл. - Рэкорда хуткасцi не паставiш.
      Мацi хацела паглядзець назад, але паклажа не давала ёй бачыць. Тады яна падняла галаву i стала глядзець проста перад сабой на пыльную грунтавую дарогу. У вачах у яе была вялiкая стома.
      А тыя, што сядзелi на паклажы, пазiралi назад. Яны бачылi свiран, дом i лёгкi дымок, якi ўсё яшчэ выбiваўся з комiна. Яны бачылi, як запунсавелi вокны, азораныя першымi промнямi сонца. Бачылi М'юлi - ён самотна стаяў пасярод двара, праводзячы iх вачамi. А потым усё знiкла за грэбенем узгорка. Абапал дарогi цягнулiся палi бавоўнiку. Грузавiк марудна прабраўся скрозь пыл да шашы i пайшоў на Захад.
      РАЗДЗЕЛ АДЗIНАЦЦАТЫ
      Дамкi ў палях стаялi пустыя, а раз апусцелi хацiны, пуста было i на палях. Не пуставалi толькi трактарныя гаражы з рыфленага жалеза, якiя адсвечвалi срэбрам; яны былi поўныя металу, пасудзiн з бензiнам i маслам, блiшчастых плужных дыскаў. У трактароў блiскучыя фары, трактарам усё роўна - што дзень, што ноч, дыскi пераварочваюць зямлю ў цемры, круцяцца днём, паблiскваючы на сонцы. Калi конь пасля дзённай працы вяртаецца ў стайню, жыццёвыя сiлы яго i патрэбы не гаснуць, стойла поўнiцца дыханнем i цяплом, там шамацiць пад капытамi салома, хрумсцiць на зубах сена, варушацца конскiя вушы, зiркаюць вочы. Адтуль нясе жывым духам, цягне пахам жыцця. А калi спыняе работу матор, трактар робiцца мёртвым, як руда, з якой ён урэшце зроблены. Цеплыня пакiдае яго, як жывое цяпло пакiдае труп. Дзверы з рыфленага жалеза зачыняюцца, i трактарыст едзе дамоў, у горад, бывае, што i за дваццаць мiль адтуль, i можа не вяртацца цэлымi тыднямi, а то i месяцамi, бо трактар не жывая iстота. Гэта проста i практычна. Настолькi проста, што праца перастае здавацца цудам, настолькi практычна, што перастае здавацца цудам зямля i дзеянне яе сiл, а разам з цудам знiкае i глыбокае разуменне зямлi, пачуццё роднасцi з ёю. I ў трактарыста нараджаецца i мацнее пагарда да яе, уласцiвая толькi чужаку, якi мала што ў ёй разумее i якога нiчога не раднiць з ёю. Бо азотныя ўгнаеннi гэта яшчэ не зямля, фасфатныя - таксама; i даўжыня баваўнянага валакна - не зямля. Чалавек - не вуглярод, не солi, не вада i не кальцый. Усё гэта ў iм ёсць, але ён нешта большае, значна большае; i зямля нешта значна большае, чым элементы, з якiх яна складаецца. Чалавек, якi з'яўляецца нечым невымерна большым, чым яго хiмiя, чалавек, што ступае па зямлi, адварочвае лямеш ад каменя, нахiляе ручкi плуга, каб лямеш прыўзняўся i слiзнуў над голай пародай, апускаецца на каленi, каб з'есцi сняданак, - чалавек гэты большы, чым тое, з чаго ён складзены, ён ведае зямлю, якая ўяўляе сабой нешта большае, чым сукупнасць хiмiчных элементаў. А чалавек за штурвалам, якi вядзе мёртвы трактар па чужой, нялюбай зямлi, пакланяецца толькi хiмii, ён не паважае нi гэтай зямлi, нi самога сябе. Калi зачыняюцца жалезныя рыфленыя дзверы, ён выпраўляецца дамоў, але дом яго не тут, не на гэтай зямлi.
      Дзверы пустых дамоў былi парасчыняныя насцеж i рыпелi завесамi на ветры. Чароды хлапчукоў збягалiся з блiзкiх гарадкоў, каб пакiдаць камянямi ў шыбы, пакапацца ў смеццi i ламаччы ў пошуках скарбаў. Вось нож з напалову адламаным лязом. Згадзiцца. А смурод! Напэўна недзе ляжыць здохлы пацук. Гэй, глянь, што Ўiтнi напiсаў на сцяне! Ён i ў школьнай прыбiральнi тое самае накрэмзаў, i настаўнiца прымусiла яго змыць.
      Таго дня, калi людзi паехалi, як толькi звечарэла, каты прыцягнулiся з ловаў у палях i з мяўканнем забралiся на ганак. Але нiхто з дому не выйшаў, i яны шмыгнулi праз адчыненыя дзверы i, мяўкаючы, пачалi снаваць па апусцелых пакоях. А потым вярнулiся ў палi i неўзабаве здзiчэлi i кармiлiся суслiкамi i палявымi мышамi, удзень спалi ў канавах. Калi апусцiлася ноч, кажаны, якiя раней не адважвалiся сунуцца далей за дзверы, бо баялiся святла, цяпер уляцелi ў дамы i пачалi кружыцца па пустых пакоях, а праз некалькi дзён яны ўжо забiралiся на дзень у самыя цёмныя куты, складалi крылы i павiсалi ўнiз галавой на бэльках, i ў бязлюдных пакоях смярдзела iхнiм памётам.
      Мышы таксама панабiвалiся ў дамы i нарабiлi складаў зерня ў кутках, у скрынках, за шуфлядамi кухонных шафаў. За iмi паявiлiся ласкi - прыйшлi паляваць на мышэй, а совы то заляталi з вухканнем у вокны, то выляталi.
      Прайшоў спорны дожджык. Перад ганкам, там, дзе раней яму расцi не належала, зазелянела пустазелле, мiж дошак, скрозь шчылiны, прараслi былiнкi. Хацiны былi пустыя, а пустыя жытлы развальваюцца хутка. Абшыўка пайшла трэшчынамi, пачынаючы з iржавых цвiкоў. На падлозе густа ляжаў пыл, i на iм вiднелiся толькi сляды мышэй, ласак i кошак.
      Неяк ноччу вецер ададраў з даху гонту i шпурнуў яе на зямлю. Другi раз вецер прабраўся ў гэтую дзiрку i сарваў яшчэ тры гонты, а потым адразу больш за дзесятак. Здзiчэлыя каты падбiралiся да дома, але ўжо не мяўкалi каля ганка. Ледзь прыкметныя, як ценi хмарак, што засцiлi месяц, яны пракрадалiся ў пакоi, каб папаляваць на мышэй. Ветранымi начамi дзверы дамоў ляпалi i бразгалi, i ў вокнах з разбiтымi шыбамi трапяталiся падраныя фiранкi.
      РАЗДЗЕЛ ДВАНАЦЦАТЫ
      Шаша No 66 - аўтастрада, па якой ехалi перасяленцы. Шаша No 66 - гэта доўгая бетанаваная магiстраль, што бяжыць па краiне, мякка вiючыся на карце ад Мiсiсiпi да Бейкерсфiлда; яна iдзе праз чырвоныя i шэрыя землi, ушрубоўваючыся ў горы, перасякае Вялiкi водападзел, збягае ўнiз, у страшную сляпучую пустыню, цягнецца па ёй, зноў падымаецца ў горы i нарэшце выходзiць у раскошныя далiны Калiфорнii. Шаша No 66 - гэта дарога ўцекачоў, бежанцаў - тых, хто ратуецца ад пылу i высахлай, згалелай зямлi, ад грымотнага грукату трактароў i ўласнага згалення, ад паступовага наступу пустынi на поўнач, ад вiхравых вятроў, што з выццём налятаюць з Тэхаса, ад разводдзяў, якiя не робяць глебу багацейшай, а толькi крадуць апошнiя рэшткi яе скарбу. Ад усяго гэтага людзi ўцякаюць, i на аўтастраду iх выносяць бакавыя шашэйныя прытокi, палявыя дарогi, прарэзаныя ў грунце коламi павозак i грузавiкоў. Шаша No 66 - гэта галоўны шлях уцекачоў.
      Кларксвiл i Озарк, Вэн-Б'юран i Форт-Смiт - гэта на шашы No 64, i тут канчаецца Арканзас. Дарогi сходзяцца да Аклахома-Сiцi, No 66 з Талсы, No 270 з Макалестара, No 81з Уiчыта-Фолс - з поўдня, i Iнiд - з поўначы, i яшчэ з Эдманда, Маклаўда i Парсела. Шаша No 66 выходзiць з Аклахома-Сiцi; Эл-Рына i Клiнтан застаюцца на захадзе. Гайдра, Элк-Сiцi i Тэксала, i тут канчаецца штат Аклахома, i аўтастрада No 66 пераразае Тэхаскi выступ, так званую Ручку рондаля. Шэмрак i Маклiн, Конуэй i жоўты Амарыльё, Уiлдарада, Вега i Бойс - i тут канчаецца Тэхас. Тукумкары, Санта-Роса, потым з Санта-Фэ ўнiз, праз ньюмексiканскiя горы да Альбукерка. А там удоўж цяснiн ракi Рыо-Грандэ да Лос-Лунаса i зноў на захад па шашы No 66 да Гэлапа, што на мяжы штата Нью-Мексiка.
      Тут пачынаюцца высокiя горы. Холбрук, i Ўiнслаў, i Флагстаф у высакагор'i Арызоны. Потым шырокае плато з хвалiстымi лiнiямi ўзгоркаў. Эфарк i Кiнгмэн, i зноў камянiстыя горы, куды ваду завозяць з iншых мясцiн i гандлююць ёю. Пасля вызубленых, выпаленых сонцам гор Арызоны - да ракi Каларада з зялёнымi зараснiкамi трыснягу па берагах. Тут канчаецца штат Арызона. Адразу за ракой Калiфорнiя, i пачынаецца яна з вельмi прыгожага гарадка - Нiдлс, якi стаiць на самым беразе. Але рака здаецца чужанiцай у гэтых краях: ад Нiдлса ўверх i за абпаленым сонцам хрыбтом пачынаецца пустыня. Там шаша No 66 бяжыць па страшэннай пустыннай мясцовасцi, паветра трымцiць ад спёкi, а высокiя чорныя горы, што маячаць наперадзе, нясцерпна томяць душу. I вось ужо Барстаў, але за iм усё тая ж пустыня, пакуль наперадзе зноў не паўстаюць горы, прыгожыя горы, i аўтастрада пятляе сярод iх. I раптам вузкi праход, i ўнiзе разлягаецца цудоўная далiна, унiзе сады, вiнаграднiкi i маленькiя катэджы, а ўдалечынi горад. О госпадзi, нарэшце ўсё скончылася!
      Людзей, што кiнулiся ўцякаць, выносiла на аўтастраду No 66; машыны iшлi то па адной, то цэлымi караванамi. Удзень яны паволi кацiлiся па дарозе, а ноччу спынялiся каля вады. З лядашчых, дзiравых радыятараў валiла пара, шатуны бразгаталi i ляскалi. I людзi, што сядзелi за рулём грузавiкоў i перагружаных легкавушак, апаслiва ўслухоўвалiся. Колькi яшчэ да горада? Пакуль едзеш ад аднаго да другога, нацерпiшся страху. Калi што-небудзь паламаецца... што ж, калi паламаецца, зробiм прывал, а Джым збегае ў горад, раздабудзе патрэбную дэталь i вернецца... А колькi яшчэ харчу засталося?
      Услухоўвайся ў матор. Прыслухоўвайся да колаў. I вухам, i рукой прыслухоўвайся да абаранка руля, далонню да рычага пераключэння скорасцей, нагамi - да дошак насцiлу. Усiмi пяццю пачуццямi прыслухоўвайся да тарахцення гэтага старога драндулета, бо змена тону, перамены рытму могуць азначаць... тыдзень вымушанай стаянкi. Во стукае! Гэта клапаны. Клапаны - не страшна. Няхай стукаюць сабе хоць да другога прышэсця - не бяда. А вось гэты глухi шум на хаду... яго амаль не чуеш, хутчэй адчуваеш. Можа, масла куды-небудзь не даходзiць? Можа, падшыпнiк якi-небудзь пачынае рассыпацца? Госпадзi, калi падшыпнiк, што ж тады рабiць? Грошы цякуць, як вада.
      I чаго гэта радыятар, чорт на яго, так разагрэўся? Не на пад'ёме ж. Дай гляну. А божачкi, рэмень радыятара паляцеў! Што ж, замест рэменя вяроўку паставiм, вось гэту. Давай прымер, во-во, якраз. Канцы я звяжу. Цяпер паволi, зусiм павольненька, пакуль да гарадка якога не даедзем. Вяроўка доўга не пакруцiцца.
      Толькi каб дабрацца да Калiфорнii, дзе апельсiны растуць, перш чым рассыплецца гэтая старая калымага. Толькi каб дабрацца!
      А пакрышкi - пратэктар зусiм знасiўся, аж да драцяной аплёткi. Каб не наляцелi на той камень, мы, можа, яшчэ мiль сто выцiснулi б. Што лепш - лiшняя сотня мiль або спушчаная камера? Што лепш? Вядома, сотня мiль. Ну, не ведаю, тут ёсць пра што падумаць. Латаць у нас ёсць чым. Можа, толькi крышачку спусцiць? А што, калi манжэтку зрабiць? Мiль пяцьсот яшчэ маглi б выцiснуць. Паехалi. Калi лопне, тады i станем.
      Трэба было б шыну купiць, ды вельмi ж дорага просяць, нават за старую. Позiркам наскрозь працiнаюць. Разумеюць, што чалавеку пазарэз трэба. Ведаюць, што яму часу няма стаяць. I цану набiваюць.
      Не хочаш - не трэба. Я не здароўе тут папраўляю, а шынамi гандлюю. Задарма не раздаю. Якая мне справа, што там у вас? Сваiх клопатаў хапае.
      А далёка да блiжэйшага гарадка?
      Учора я сорак дзве машыны налiчыў з такiмi самымi пасажырамi. Адкуль вы ўсе едзеце? Куды вас нясе?
      О, Калiфорнiя штат вялiкi!
      Не такi ўжо i вялiкi. I ўсе Злучаныя Штаты разам - не такая ўжо вялiкая краiна. Зусiм не вялiкая. Нам цесна ўсiм разам - i табе, i мне, i такiм, як ты, i такiм, як я, багатым i бедным - усiм месца не хапае, i жуллю, i сумленным людзям. Галодным i сытым. Можа, ты лепш назад павярнуў бы?
      Мы жывём у свабоднай краiне. Чалавек вольны ехаць, куды захоча.
      Гэта ты так думаеш. Калi-небудзь чуў пра патрулi на калiфарнiйскай гранiцы? Палiцэйскiя з Лос-Анжэлеса спыняюць вось такiх, як ты, назад заварочваюць. Кажуць: хто не можа купiць нерухомасць, той нам не патрэбен. Пытаюцца: шафёрскiя правы ёсць? Ты iм: парвалiся. А яны: без шафёрскiх правоў уезд забаронены. Мы ў свабоднай краiне жывём. Што ж, пайдзi пашукай яе, свабоду. Мне адзiн гаварыў: свабоды ў цябе столькi, колькi ты яе можаш купiць.
      У Калiфорнii добра плацяць. Вось у мяне лiсток, там пра гэта сказана.
      Мана! Адтуль уцякаюць - я сам такiх бачыў. Вас абдурваюць: камусьцi так трэба. Ну дык што, бярэш шыну цi не?
      Давядзецца браць, але ж, далiбог, мiстэр, гэта моцна б'е нас па кiшэнi! Грошай зусiм мала засталося.
      Дык я ж дабрачыннасцю не займаюся. Трэба, бяры.
      Што зробiш, вазьму. Давай глянем. Раскрый яе. Глянь, якая камера! Ах ты шэльма, а казаў, камера добрая. Якая ж гэта камера, адны дзiркi.
      Што вярзеш? Чорт... праўда! Як гэта я не ўбачыў?
      Ты ўсё, сукiн сын, бачыў. За рвань чатыры даляры захацеў. У зубы табе за гэта даць!
      Ты не гарачыся, цiшэй. Кажу, не бачыў. Ну добра, аддаю за тры пяцьдзесят.
      Ага, падстаўляй кiшэню! Як-небудзь да горада даедзем.
      Думаеш, з такой камерай даедзем?
      Трэба. На вобадзе паеду, а нi цэнта гэтай сволачы не дам.
      А якiм ты ўяўляеш сабе камерсанта? I праўда ж, не здароўе ён сюды прыйшоў папраўляць. Такая ўжо гэта справа - камерцыя. А ты думаў - што? Чалавек хоча... Бачыш - шчыт пры дарозе? "Клуб абслугоўвання. Па аўторках - урачыстае снеданне. Гатэль "Калмада". Шчыра вiтаю, браток! Клуб абслугоўвання... Мне адзiн неяк расказваў. Прыйшоў ён на сход розных там дзялкоў i паднёс iм такую гiсторыю. Калi я, кажа, быў яшчэ хлапчуком, бацька аднойчы вывеў на вяроўцы цялушку i загадвае: завядзi яе да быка, яе трэба абслужыць. Я i завёў, кажа. I з таго дня, як пачую, што якi-небудзь дзялок гаворыць пра абслугоўванне, не магу ўцямiць - хто ж тут каго?.. У гандляроў адзiн клопат - ашукаць i абдурыць, але называецца гэта ў iх iнакш. У тым вось i справа. Калi ўкрадзеш шыну, ты злодзей, а калi ён хоча ўкрасцi ў цябе чатыры даляры - гэта нiчога, гэта можна. У iх гэта называецца камерцыя.
      Дэнi там, ззаду, вады просiць.
      Пацерпiць. Адкуль тут вада?
      Чуеш - стукае?.. Цi не ў заднiм мосце?
      Цяжка сказаць.
      Праз раму перадаюцца гукi, падобныя на марзянку.
      Пракладка ляцiць. Спыняцца нельга. Чуеш - свiшча? Знойдзем добрае месца, зробiм прывал, я падыму капот - праверу. Але харч канчаецца, грошы канчаюцца. А калi не будзе на што бензiну купiць, тады што?
      Дэнi там, ззаду, вады просiць. Малы пiць хоча.
      Во, чуеш, свiшча? Пракладка.
      Госпадзi! Лопнула! Камера, пакрышка - усё к чорту! Трэба рамантаваць. Гэтай не выкiдай - зробiм з яе манжэты: разрэжам i накладзем на слабыя месцы.
      Машыны спыняюцца на абочыне дарогi - адкрываюцца капоты, рамантуюцца шыны. Аўтамабiлi цягнуцца па аўтастрадзе No 66, як падраненыя жывёлiны, выбiваючыся з сiл, i хрыпла дыхаюць. Маторы перагрэтыя, аслабленыя цягi, разбiтыя падшыпнiкi, усё ў машыне грукоча.
      Дэнi вады просiць.
      Людзi ўцякалi па шашы No 66. А бетанаваная дарога блiшчыць на сонцы, як люстра, паветра трымцiць ад спёкi, i здаецца, што наперадзе шаша залiта вадой.
      Дэнi просiць вады.
      Яшчэ крыху пацерпiць малы. Яму горача. Хутка ўжо заправачная - станцыя абслугоўвання. Там абслужаць, як той хлопец казаў.
      На дарозе дзвесце пяцьдзесят тысяч чалавек. Пяцьдзесят тысяч старых машын - параненых, ахутаных парай. Развалiны, кiнутыя гаспадарамi. А з iмi што, з людзьмi? Што было потым з тымi, хто ехаў вось у гэтай, напрыклад, машыне? Пайшлi пеша? Дзе яны цяпер? Адкуль бярэцца гэтая страшная сваёй сiлай вера?
      А вось я вам раскажу адну гiсторыю. Вы можаце не паверыць, але гэта праўда. Крыху дзiўная гiсторыя, але цудоўная. Адну сям'ю - дванаццаць чалавек - сагналi з зямлi. Машыны ў iх не было. Яны змайстравалi прычэп з рознай непатрэбшчыны i пагрузiлi на яго ўвесь свой скарб. Потым падкацiлi прычэп да шашы No 66 i сталi чакаць. I неўзабаве iх узяў на буксiр легкавы аўтамабiль. Пяцёра ехалi ў машыне, а сем чалавек з сабакам - на прычэпе. Азiрнуцца не паспелi - ужо Калiфорнiя. Гаспадар легкавой машыны i вёз iх, i кармiў. I гэта ўсё праўда. Але адкуль бярэцца такая мужнасць i такая вера ў людзей? Не многае на свеце можа навучыць такой веры.
      Людзi ўцякаюць ад жаху, што ў iх за спiнай, i з iмi здараюцца розныя рэчы - то да жудасцi жорсткiя, то проста дзiвосныя, i ў сэрцах у iх зноў i зноў разгараецца вера i нiколi не гасне.
      РАЗДЗЕЛ ТРЫНАЦЦАТЫ
      Дапатопны, перагружаны "гудзон" са скрыпам i крактаннем дабраўся каля Салiса да аўтастрады i пад сляпучым сонцам скiраваў на захад. Але на бетанаванай шашы Эл паддаў газу, бо аслабелым рысорам цяпер нiшто не пагражала. Ад Салiса да Гора дваццаць адна мiля, i "гудзон" iшоў з хуткасцю трыццаць пяць мiль у гадзiну. Ад Гора да Ўорнера трынаццаць мiль, ад Уорнера да Чакоты чатырнаццаць, потым доўгi прабег да Генрыэты - трыццаць чатыры мiлi, затое ў канцы - сапраўдны горад. Ад яго да Касла дзевятнаццаць мiль, а сонца стаяла ў зенiце, i над чырвонымi палямi дрыжэла распаленае сонцам паветра.
      Эл засяроджана сядзеў за рулём i ўсёй сваёй iстотай прыслухоўваўся да машыны, раз-пораз пераводзячы позiрк з палатна дарогi на прыборны шчыток. Ён нiбы злiўся з машынай, кожным сваiм нервам ловячы яе хiбы, глухiя стукi цi вiск, хмыканне i шчоўканне - любыя перамены ў яе ходзе пагражалi паломкай. Эл стаў душой машыны.
      Бабка, якая сядзела побач з iм, жаласна хныкала ў паўсне, раптам расплюшчвала вочы, утароплiвалася на дарогу i зноў упадала ў забыццё. А каля бабкi сядзела мацi, высунуўшы ў акенца кабiны сагнутую ў локцi руку, на якой пад гарачым сонцам пачырванела скура. Мацi таксама ўставiла вочы наперад, але яны былi цьмяныя i не бачылi нi дарогi, нi палёў, нi заправачных станцый, нi павiльёнчыкаў закусачных. Яна не глядзела на тое, мiма чаго праязджаў iхнi "гудзон".
      Эл пакруцiўся на праседжаным сядзеннi i перамясцiў рукi на абаранку руля. Уздыхнуў:
      - Здорава тарахцiць, але, думаю, нiчога страшнага. А вось калi прыйдзецца браць пад'ёмы з такiм грузам, адзiн бог ведае, што яна выкiне. Ма, а на дарозе да Калiфорнii ёсць узгоркi?
      Мацi паволi павярнула да яго галаву, i вочы яе ажывiлiся.
      - Думаю, павiнны быць, - адказала яна. - Напэўна не ведаю. Але помнiцца, людзi казалi, узгоркi ёсць i нават горы. Высокiя горы.
      Бабка працяжна застагнала ў сне.
      Эл сказаў:
      - На першым пад'ёме расплавiм падшыпнiкi. Добра было б сёе-тое скiнуць. Можа, не варта было браць гэтага прапаведнiка.
      - Ты яшчэ не раз парадуешся, што мы яго ўзялi, - сказала мацi. - Гэты прапаведнiк паможа нам. - Яна зноў перавяла вочы на блiскоткую стужку дарогi.
      Эл кiраваў адной рукой, другая ляжала на дрыгатлiвым рычагу пераключэння скорасцей. Ён усё хацеў нешта сказаць, але не рашаўся. Нарэшце, спачатку бязгучна паварушыўшы губамi, вымавiў:
      - Ма... - Мацi паволi скiравала на яго позiрк, галава яе ледзь пагойдвалася ў такт пагойдванню машыны. - Ма, а табе не страшна? Не страшна ехаць на новае месца?
      Вочы ў яе зрабiлiся задуменныя, мяккiя.
      - Не, - рашуча адказала яна. - Пра гэта не думала. Так немагчыма. Мне нельга так думаць. Гэта вышэй чалавечых сiл - для гэтага трэба пражыць некалькi жыццяў, а жыццё толькi адно. А думаць наперад на некалькi жыццяў мне не пад сiлу. Ты малады, ты глядзi наперад, а я... у мяне цяпер толькi дарога перад вачамi. I думаю я толькi пра тое, цi хутка ўсе прагаладаюцца i папросяць свiных костак. - Твар у яе звяў. - Гэта ўсё, пра што я магу думаць. Больш нi пра што. А забяруся ў думках далёка, вас устрывожу. Вы ўсе тым i трымаецеся, што я думаю толькi пра вас.
      Бабка вiсклiва пазяхнула i расплюшчыла вочы. Здзiўлена азiрнулася па баках.
      - Мне злезцi трэба, хвала богу, - сказала яна.
      - Зараз да кустоў пад'едзем, - адказаў Эл. - Вунь наперадзе зараснiк.
      - Кусты-кусты, навошта мне ў кусты. Мне вылезцi трэба, кажу, - заенчыла бабка. - Злезцi мне трэба, злезцi.
      Эл газануў i каля нiзкага кустоўя рэзка затармазiў. Мацi шырока расчынiла дзверцы, выцягнула мiтуслiвую старую з кабiны i павяла ў зараснiк.
      На версе грузавiка таксама заварушылiся. Твары ва ўсiх iльснiлiся i пачырванелi ад сонца, ад якога не было дзе схавацца. Том, Кейсi, Ной i дзядзька Джон стомлена саскочылi на зямлю. Руцi i Ўiнфiлд пералезлi цераз барты i гайсанулi ў кусты. Конi асцярожна зняў з машыны Ружу Сарона. Дзед прачнуўся, высунуў галаву з-пад брызенту, але вочы ў яго былi п'яныя, слязлiвыя i няўцямныя. Ён утаропiў iх на людзей, ды наўрад цi пазнаў каго.
      Том крыкнуў яму:
      - Хочаш, дзед, злезцi?
      Старэчыя вочы безуважна павярнулiся да Тома.
      - Не, - адказаў дзед. На мiг у вачах у яго ўспыхнула лютасць. - Казаў, не паеду. Застануся, як М'юлi. - I ён зноў страцiў усякую цiкавасць да навакольнага.
      Мацi памагла бабцы падняцца па насыпе на шашу.
      - Том, - сказала яна, - вазьмi там, у самым задзе, пад брызентам, патэльню з косткамi. Трэба падсiлкавацца.
      Том дастаў патэльню i абнёс усiх па чарзе. I сям'я, стоячы на абочыне шашы, пачала згрызаць са свiных костак хрумсткае мяса.
      - Шчасце, што хоць гэта з сабой узялi, - сказаў бацька. - У мяне ногi як драўляныя, ледзь ступаю. А вада дзе?
      - Хiба не ў вас там? - устрывожылася мацi. - Я цэлы галонавы збан налiла.
      Бацька палез на борт грузавiка i зазiрнуў пад брызент.
      - Тут няма. Мусiць, забылiся.
      Усiх iмгненна апанавала прага. Уiнфiлд захныкаў:
      - Пiць хачу. Хачу пiць.
      Мужчыны аблiзнулi губы - iм раптам страшэнна захацелася вады. Усчалася лёгкая панiка.
      - Вады на першай заправачнай дастанем, - заспакойлiва сказаў Эл. - Нам i гаручае трэба.
      Тыя, што ехалi наверсе, зноў палезлi на свае месцы; мацi пасадзiла бабку ў кабiну i сама села побач. Эл запусцiў матор, i ўся грамада паехала далей.
      Ад Касла да Падэна - дваццаць пяць мiль, а сонца толькi-толькi прайшло зенiт i пачало хiлiцца на захад. Каўпачок радыятара бразгацеў, пара з шыпеннем выбiвалася з-пад яго. Непадалёк ад Падэна спынiлiся каля заправачнай станцыi; перад хацiнай дзве бензiнавыя калонкi, ля агароджы - водаправодны кран з доўгiм шлангам. Эл падвёў носам да яго свой "гудзон". З крэсла ззаду калонак падняўся таўстун з загарэлым да чырванi тварам i такiмi ж рукамi i пайшоў насустрач. На iм былi карычневыя вельветавыя штаны на падцяжках i спартовая кашуля з кароткiмi рукавамi, на галаве - серабрыстага колеру кардонны шлем ад сонца. Пот пацеркамi выступiў у яго на носе i пад вачамi i струменьчыкамi сцякаў па складках шыi. Ён перавальваючыся падышоў да грузавiка з непрыязным, суровым выразам на твары.
      - Што-небудзь купляць будзеце? - запытаўся ён. - Бензiн цi дэталi?
      Эл ужо вылез на падножку i кончыкамi пальцаў пачаў адвiнчваць каўпачок радыятара, раз-пораз адхоплiваючы руку, каб не апячыся.
      - Нам патрэбен бензiн, мiстэр.
      - Грошы ёсць?
      - А то ж. Вы што думалi, мы пабiраемся?
      Твар таўстуна адразу палагаднеў.
      - Ну, тады парадак, хлопцы. Налiвайце вады. - I таўстун паспяшаўся растлумачыць: - А то цяпер столькi рознага народу тут праязджае - нальюць вады, набрудзяць у прыбiральнi, ды яшчэ сцягнуць што-небудзь, а купiць нiчога не купляюць. Клянчаць, дай iм хоць галон бензiну, каб з месца зрушыць.
      Том гнеўна саскочыў з машыны i падышоў да таўстуна.
      - Мы на свае грошы едзем, - са злосцю сказаў ён. - Ты што гэта нас з галавы да ног азiраеш? Мы задарма ў цябе нiчога не просiм.
      - Я ж нiчога такога, - паспешлiва адказаў таўстун. Праз кашулю ў яго праступiў пот. - Налiвайце вады, а прыбiральня - вунь яна, каму трэба.
      Уiнфiлд схапiў шланг, напiўся, потым падставiў пад струмень галаву i твар i адскочыў убок увесь мокры.
      - Зусiм не халодная, - сказаў ён.
      - Што ў нас у краiне робiцца, проста розуму не дабяру, - загаварыў таўстун. Ён ужо знайшоў iншую тэму для скаргаў i пакiнуў Джоўдаў у спакоi. Кожны дзень па пяцьдзесят - шэсцьдзесят машын праязджае, народ падаўся на захад з малымi, з усiм сваiм скарбам. Куды ўсе яны едуць? Што там будуць рабiць?
      - Туды ж, куды i мы, - адказаў Том. - Едуць на новыя месцы. Трэба ж неяк жыць. Толькi i ўсяго.
      - Ну, не ведаю, што ў нас у краiне творыцца. Проста не магу зразумець. Вось i я таксама стараюся неяк жыць. Думаеш, новыя вялiкiя машыны тут спыняюцца? Не, сэр! Яны iдуць далей, у горад, да жоўценькiх заправачных станцый, што належаць кампанii. Шыкоўныя машыны праязджаюць мiма такiх халуп, як мая. Сюды большай часткай адна голь пад'язджае.
      Эл адкруцiў каўпачок радыятара, i струмень пары падкiнуў каўпачок угору, а ў радыятары пачулася цiхае бульканне. На версе грузавiка змардаваны сабака падпоўз да самага краю паклажы i заскавытаў, пазiраючы ўнiз на ваду. Дзядзька Джон палез на борт i зняў яго адтуль за загрывак. Спачатку сабака няўпэўнена пераступiў здранцвелымi нагамi, потым падышоў да лужыны пад водаправодным кранам i пачаў хлябтаць з яе. Па шашы, паблiскваючы на яркiм сонцы, з шумам праносiлiся аўтамашыны, i падняты iмi гарачы вецер далятаў да двара заправачнай станцыi. Эл налiў са шланга вады ў радыятар.
      - Не тое каб я стараўся зарабiць на багатых клiентах, - гаварыў сваё таўстун. - Я проста хачу, каб справа iшла. Але тыя, што заязджаюць, альбо клянчаць бензiн, альбо выменьваюць яго на што-небудзь. Хочаце, гляньце там, у заднiм пакоi, колькi ў мяне назбiралася непатрэбшчыны, якую мне ўпёрлi за бензiн i масла, - ложкi, дзiцячыя каляскi, рондалi, патэльнi... Адна сям'я дык ляльку дала за галон бензiну - у дачкi забралi. А што мне з усiм гэтым хламам рабiць? Старызнiкам стаць? Адзiн чалавек за галон бензiну чаравiкi з сябе гатовы быў зняць. I каб я быў, як некаторыя, дык мог бы... - Ён зiрнуў на мацi i не дагаварыў.
      Джым Кейсi змачыў сабе валасы, i па яго высокiм iлбе ўсё яшчэ беглi кропелькi вады, жылiстая яго шыя была мокрая, кашуля мокрая. Ён падышоў i стаў каля Тома.
      - Людзi не вiнаватыя, - сказаў ён. - Табе самому было б прыемна абмяняць ложак, на якiм ты спiш, на бензiн?
      - Ведаю, што не вiнаватыя. З кiм нi пагаворыш, без дай прычыны з месца нiхто не знiмаецца. Але ж куды iдзе краiна? Вось што я хачу ведаць. Куды яна iдзе? Цяпер чалавек не можа сябе пракармiць. Зямля людзей таксама не кормiць. I я ў вас пытаюся: куды мы ўсе iдзём? Нiчога не разумею! I ў каго нi спытайся, нiхто нiчога не разумее. Чалавек гатовы чаравiкi з ног зняць, абы праехаць лiшнюю сотню мiль. Розуму не дабяру! - Ён зняў свой серабрысты трапiчны шлем i выцер лоб далонню. Том таксама зняў з галавы кепку i выцер ёю лоб. Тады падышоў да шланга, намачыў кепку, адцiснуў яе i зноў надзеў. Мацi прасунула руку мiж планак борта, дастала алавяную конаўку, налiла ў яе вады i панесла да грузавiка. Напаiла бабку ў кабiне i пайшла да дзеда, якi ляжаў на грузавiку. Стаўшы на нiжнюю планку, яна падала конаўку старому, той толькi змачыў губы i пакруцiў галавой - не захацеў пiць. Ён недаўменна паглядзеў на нявестку тужлiвымi старэчымi вачамi i праз момант зноў упаў у забыццё.
      Эл запусцiў матор i заднiм ходам пад'ехаў да бензакалонкi.
      - Налiвай, - сказаў ён. - Наогул у яе iдзе каля сямi галонаў, але больш як шэсць не трэба, а то выплюхвацца будзе.
      Таўстун уставiў бензiнавы шланг у адтулiну бака.
      - Не, сэр, - сказаў ён. - Проста не ведаю, куды iдзе краiна. Дапамога па беспрацоўю i ўсё такое iншае.
      Кейсi сказаў:
      - Я шмат пахадзiў па краiне. Усе задаюць такое пытанне. Куды мы iдзём? Куды коцiмся, спынiцца не можам? Чаму б людзям сур'ёзна не падумаць пра гэта? Усё ў руху. Людзi едуць i едуць. Мы ведаем, чаму яны едуць i як едуць. Едуць, бо iнакш нельга. Даводзiцца ехаць. Так заўсёды бывае, калi людзi шукаюць лепшага. Седзячы на месцы, нiчога не даб'ешся. Людзi цягнуцца да лепшага жыцця, шукаюць яго i знойдуць. Крыўда прымушае людзей змагацца за свае правы. Я многа пахадзiў па краiне, мне часта даводзiлася чуць тое, што вы гаварылi.
      Таўстун пампаваў бензiн, стрэлка на лiчыльнiку круцiлася.
      - Дык усё ж такi, куды мы iдзём? Вось што я хачу ведаць.
      Том сярдзiта перабiў яго:
      - Ну i нiколi не даведаешся. Кейсi стараецца табе растлумачыць, а ты дзяўбеш адно i тое. Я такiх не першы раз сустракаю. Нiчога цябе не цiкавiць. Заладзiў адну i тую песеньку. "Куды мы iдзём?" А ты i ведаць не жадаеш. Уся краiна на колах, людзi едуць кудысьцi. А колькi iх памiрае навокал? Можа, i ты хутка канцы аддасi, а нiчога толкам не дазнаешся. Шмат мне такiх траплялася. Нiчога i ведаць не хочуць. Закалыхваеце сябе песенькай "Куды мы iдзём?". - Том паглядзеў на бензiнавую помпу, старую, iржавую, i на халупу, збiтую з ужываных дошак з дзiркамi ад старых цвiкоў, што праступалi праз фарбу, - некалi бадзёрую жоўтую фарбу, якая храбра намагалася падрабiць сваю заправачную пад выгляд вялiкiх фiрменных заправачных станцый у горадзе. Але фарба не змагла схаваць нi старых дзiрак ад цвiкоў, нi трэшчын у дошках, а зноў фарбаваць халупу гаспадару ўжо не давядзецца. Падробка не ўдалася, i гаспадар гэта добра ведаў. Праз расчыненыя дзверы халупы Том убачыў бляшанкi са змазачным маслам усяго дзве - i прылавак з заляжалымi цукеркамi, пацямнелымi ад часу лакрычнымi ледзянцамi i пачкамi цыгарэт. Убачыў зламанае крэсла i сетку ад мух з дзiркай пасярэдзiне, абведзенай iржой. Ён паглядзеў на гразкi дворык, якi трэба было б пасыпаць жвiрам, на кукурузнае поле ззаду яго, якое высыхала i памiрала пад сонцам. Каля хацiны - горка езджаных i падноўленых шын. I толькi цяпер ён заўважыў на таўстуну старыя, замытыя штаны, танную спартовую кашулю i кардонны шлем. Том сказаў: - Я не хацеў вас пакрыўдзiць, мiстэр. Гэта ўсё ад спёкi. У вас таксама небагата. Хутка i вы апыняцеся на дарозе. Толькi выганяць вас не трактары. Вас выганяць жоўценькiя станцыi ў горадзе. Людзi здымаюцца з месцаў, -цiха дадаў ён, - i вы таксама, мiстэр, падасцеся ўслед за iмi.
      Таўстун слухаў Тома, i рука яго ўсё марудней круцiла ручку помпы, пакуль зусiм не замерла. Ён з трывогай пазiраў на Тома.
      - Адкуль ты ведаеш? - разгублена запытаўся ён. - Адкуль табе вядома, што мы пагаворваем ужо пра гэта - хочам сабраць усе пажыткi i падацца на Захад?
      Яму адказаў Кейсi:
      - Так усе робяць. Я зацята змагаўся з д'яблам, бо ў д'ябле мне ўяўляўся наш агульны вораг. Але цяпер нашай краiнай завалодаў яшчэ горшы вораг, i ён не адступiцца, пакуль яго не пасякуць на кавалкi. Вы бачылi, як яшчарка-ядазуб трымае здабычу, мiстэр? Учэпiцца, ты рассячэш яе напалам, а яна зубоў не расцiскае. Адсячэш галаву, яна ўсё трымае. Даводзiцца адвёрткай расшчапляць ёй скiвiцы, толькi тады адпусцiць. А пакуль трымае сваю здабычу, атрута прасочваецца праз рану кропля за кропляй. - Ён змоўк i скоса глянуў на Тома.
      Таўстун збянтэжана ўтаропiў позiрк некуды ўдалячынь. Рука яго пачала паволi круцiць каленчаты рычаг помпы.
      - Проста не ведаю, куды мы iдзём, - цiха прамовiў ён.
      Конi i Ружа Сарона стаялi каля вадзянога шланга i па-змоўнiцку перамаўлялiся. Конi спаласнуў алавяную конаўку i, перш чым налiць у яе вады, паспрабаваў струмень пальцам. Ружа Сарона глядзела на машыны, што праносiлiся па шашы. Конi паднёс ёй конаўку.
      - Хоць i цеплаватая, ды ўсё ж вада, - сказаў ён.
      Ружа Сарона глянула на яго i таямнiча ўсмiхнулася. З тае пары, як яна зацяжарала, таямнiчасць ахiнула ўсю яе iстоту, тайны i недамоўкi, здавалася, мелi для iх абаiх нейкi асаблiвы сэнс. Яна была вельмi задаволеная сабой i пераборлiвая ў самых малаважных дробязях. Яна вымагала ад Конi безлiч непатрэбных паслуг, i абое ведалi, што i без iх можна абысцiся. Конi таксама быў задаволены Ружай Сарона i нiяк не мог нацешыцца з яе цяжарнасцi. Яго радавала, што ён падзяляў з ёю ўсе яе таямнiцы. Калi яна хiтра ўсмiхалася, ён адказваў ёй такою самаю хiтрай усмешкаю, i яны перашэптвалiся мiж сабой. Свет самкнуўся вакол iх у цеснае кола, i яны былi яго цэнтрам, праўдзiвей - Ружа Сарона была яго цэнтрам, а Конi круцiўся вакол яе на маленькай арбiце. Усё, пра што яны гаварылi, было ахутана таямнiцай.
      Ружа Сарона адвяла вочы ад шашы.
      - Мне пiць не дужа хочацца, - сказала яна манерна. - Але, магчыма, мне трэба пiць.
      Конi сцвярджальна кiўнуў галавой, бо зразумеў, што яна мела на ўвазе. Яна ўзяла ў яго з рук конаўку, прапаласкала рот, сплюнула i выпiла цеплаватую ваду да дна.
      - Яшчэ адну? - запытаўся Конi.
      - Палову. - I ён налiў паўконаўкi i падаў ёй. Па шашы прашугаў "лiнкольн" мадэлi "зефiр" - серабрысты, нiзкай пасадкi. Ружа Сарона азiрнулася, цi далёка астатнiя члены сям'i, i, убачыўшы, што яны стаяць усе каля грузавiка, цiха сказала: - Ты хацеў бы раз'язджаць на такой машыне?
      Конi ўздыхнуў:
      - Чаму не... але гэта потым. - I яны абое зразумелi, што мелася на ўвазе. - Калi будзем добра зарабляць у Калiфорнii, займеем машыну. Але вось такiя, ён паказаў рукой на "зефiр", якi знiкаў удалечынi, - такiя каштуюць не менш за вялiкi дом.
      - А мне хацелася б мець i дом, i такую машыну, - сказала Ружа Сарона. Толькi, вядома, спярша дом, бо... - I абое зразумелi, што яна хацела сказаць. Iх увесь час хвалявала яе цяжарнасць.
      - Як ты сябе адчуваеш - добра? - запытаўся Конi.
      - Стамiлася. Цяжка ехаць пад такiм сонцам.
      - Нiчога не зробiш. Iначай мы нiколi не дабяромся да Калiфорнii.
      - Ведаю, - сказала Ружа Сарона.
      Сабака, прынюхваючыся, абмiнуў грузавiк, падбег да лужыны пад вадзяным шлангам i пачаў хлябтаць мутную ваду. Потым адышоў убок, апусцiў нос да зямлi i звесiў вушы. Абнюхваючы пыльную траву, ён дайшоў да самага краю дарогi, падняў галаву, паглядзеў на шашу i пайшоў упоперак яе. Раптам Ружа Сарона пранiзлiва закрычала. Мiма, вiскочучы шынамi, iмклiва iмчалася вялiкая машына. Сабака бездапаможна шарахнуўся назад i, ледзь паспеўшы скавытнуць, апынуўся пад коламi. У акенцах з'явiлiся твары, павярнулiся назад, машына на iмгненне сцiшыла ход, потым зноў набрала хуткасць i знiкла з вачэй. А сабака з вываленымi вантробамi ляжаў акрываўленым камяком на зямлi, слаба падрыгваючы нагамi.
      Ружа Сарона ўтаропiлася на яго шырока расплюшчанымi вачамi.
      - Мне гэта не пашкодзiць? - жаласна запыталася яна. - Як ты думаеш, не пашкодзiць?
      Конi абняў яе.
      - Iдзi пасядзi, -сказаў ён. -Гэта нiчога.
      - Але я адчула боль. Калi я закрычала, нешта ў мяне ўсярэдзiне нiбы абарвалася.
      - Iдзi пасядзi. Гэта нiчога. З табой нiчога не будзе. - Ён падвёў яе да грузавiка, далей ад сабакi, i пасадзiў на падножку.
      Том i дзядзька Джон падышлi да акрываўленага камяка. Пакалечанае цела сабакi апошнi раз сутаргава страпянулася i замерла. Том узяў яго за заднiя лапы i адцягнуў на абочыну. Дзядзька Джон стаяў збянтэжаны, быццам на iм ляжала вiна за тое, што здарылася.
      - Няхай бы я прывязаў яго, - сказаў ён.
      Бацька глянуў на сабаку i адвярнуўся.
      - Паехалi далей, - сказаў ён. - Мы ўсё роўна не пракармiлi б яго. Так, можа, i лепш.
      З-за грузавiка вынырнуў гаспадар заправачнай.
      - Вось шкада, людзi, - сказаў ён. - Каля вялiкай шашы сабачае жыццё кароткае. За год у мяне тут трох раздушыла. Больш iх не трымаю. - I дадаў: Вы не трывожцеся. Я ўсё зраблю. Адцягну ў кукурузу i там закапаю.
      Мацi падышла да Ружы Сарона, якая сядзела на падножцы, усё яшчэ калоцячыся з перапуду.
      - Ну што з табой, Разашарна? - запыталася яна. - Табе нядобра?
      - Усё было на маiх вачах. Я вельмi перапужалася.
      - Я чула твой крык. Але цяпер пара ўжо супакоiцца.
      - Думаеш, мне гэта не пашкодзiць?
      - Не, - адказала мацi. - Калi будзеш глядзець насупай, ад усяго нюнi распускаць i цацкацца сама з сабой, вось тады добрага не чакай. А зараз падымайся, памажы бабку ўсадзiць. I хоць на хвiлiну кiнь думаць пра сваё дзiця. Яно само пра сябе паклапоцiцца.
      - А дзе яна, бабка?
      - Не ведаю. Недзе тут. Можа, у прыбiральнi.
      Ружа Сарона пайшла да будкi i неўзабаве вярнулася, ведучы за руку бабку.
      - Яна там заснула, - сказала Ружа Сарона.
      Бабка шырока ўсмiхнулася:
      - А як там добра! Такое ўсё фiрменнае, i вада яшчэ лiецца згары. - I радасна дадала: - Мне вельмi спадабалася. Я б там добра выспалася, ды вось жа пабудзiлi...
      - Не самае гожае месца для спання, - сказала Ружа Сарона i падсадзiла бабку ў кабiну. Тая задаволена апусцiлася на сядзенне i сказала:
      - Гожае цi нягожае, а што добра, дык добра.
      - Ну, паехалi, - сказаў Том. - Яшчэ шмат мiль наперадзе.
      Бацька паклаў два пальцы ў рот i пранiзлiва свiснуў.
      - Во, цяпер малыя недзе зашылiся, - сказаў ён i яшчэ раз свiснуў.
      Праз момант дзецi выскачылi з кукурузы - Руцi наперадзе, Уiнфiлд за ёю.
      - Яйкi! - крыкнула Руцi. - Я мяккiя яйкi знайшла! - Яна падбегла да грузавiка, Уiнфiлд не адставаў. - Гляньце! - На мурзатай далонi ляжаў з дзесятак маленькiх светла-шэрых яек. I калi яна працягнула руку, каб паказаць знаходку, позiрк яе ўпаў на здохлага сабаку, якi ляжаў з краю дарогi. - Ой! крыкнула яна i разам з Уiнфiлдам асцярожна падышла да сабакi. Абое пачалi разглядаць яго.
      Бацька паклiкаў малых:
      - Ну, хутчэй, а то без вас паедзем.
      Дзецi моўчкi павярнулiся i пайшлi да грузавiка. Яшчэ раз глянуўшы на маленькiя яйкi нейкай рэптылii, Руцi скiнула iх з далонi i разам з Уiнфiлдам ускараскалася па борце на машыну.
      - У яго яшчэ вочы адплюшчаныя, - здушаным голасам прагаварыла яна.
      Але Ўiнфiлд вырашыў трымацца малайцом i храбра сказаў:
      - У яго кiшкi ўсе так i вывалiлiся, так i вывалiлiся... - I, крыху памаўчаўшы, зноў: - Вывалiлiся... усе кiшкi. - Раптам ён упаў на жывот над самым краем борта i званiтаваў. Калi зноў сеў, вочы яго слязiлiся, з носа цякло. - Калi свiней рэжуць, тады зусiм iншае, - апраўдваўся ён.
      Эл падняў капот "гудзона" i змераў узровень масла ў маторы. Потым дастаў з-пад сядзення ў кабiне бляшанку ёмiстасцю адзiн галон, падлiў у картэр таннага чорнага масла i зноў праверыў яго ўзровень.
      Падышоў Том.
      - Хочаш, цяпер трохi я павяду? - запытаўся ён у Эла.
      - Я не стамiўся, - адказаў той.
      - Але ж ты ноччу зусiм не спаў. Я хоць крышачку прыкархнуў ранiцай. Залазь наверх. Я пакiрую.
      - Ну давай, - неахвотна згадзiўся Эл. - Толькi за маслам сачы. Не ганi. Я ўсё баюся кароткага замыкання. Паглядай на стрэлку амперметра. Калi яна скокне на нуль, значыць, замыканне. I, Том, не ганi. Машына вельмi перагружаная.
      Том засмяяўся:
      - Я буду сама ўвага. Можаш спаць спакойна.
      Верхнiя пасажыры занялi свае месцы. Мацi зноў уселася каля бабкi, Том сеў за руль, нацiснуў стартэр.
      - Ледзь лiпее, - прамармытаў ён, адпусцiў счапленне i выехаў на шашу.
      Матор гуў роўна, сонца свяцiла ў ветравое шкло, хiлячыся на захад. Бабка моцна спала, i нават мацi задрамала, апусцiўшы галаву. Том насунуў кепку на вочы, каб не сляпiла сонца.
      Ад Падэна да Мiкера - трынаццаць мiль; ад Мiкера да Хары - чатырнаццаць, а потым Аклахома-Сiцi - вялiкi горад. Том павёў машыну напрасткi праз горад. Мацi прачнулася i стала глядзець на вулiцы, па якiх яны праязджалi. I тыя, што сядзелi наверсе, таксама глядзелi на ўсе вочы на крамы, на высокiя жылыя дамы, на будынкi розных кантор i ўстаноў. А потым дамы i службовыя будынкi пачалi сустракацца радзей, рабiлася ўсё менш крамаў. Пацягнулiся аўтамабiльныя звалкi, сасiсачныя, загарадныя дансiнгi.
      Руцi i Ўiнфiлд пазiралi на ўсё гэта i дзiвiлiся, моцна ўражаныя, - якi вялiкi горад, як тут усё незвычайна, колькi на вулiцах прыгожа апранутых людзей! Стаiўшы дыханне, яны не перакiнулiся нiводным словам. Потым нагаворацца, а цяпер маўчалi. Нафтавыя вышкi i ў горадзе, i на ўскраiне чорныя нафтавыя вышкi, i пах нафты i бензiну. Дзецi нават нi разу не ўскрыкнулi ад здзiўлення: усё тут было такое вялiзнае i такое незвычайнае, што iх узяў страх.
      На адной вулiцы Ружа Сарона ўбачыла чалавека ў светлым касцюме. На iм былi белыя чаравiкi i пляскаты саламяны капялюш. Яна тыкнула Конi ў бок i вачамi паказала на гэтага дзiўнага чалавека, i абое сталi перасмейвацца мiж сабой, спачатку цiха, а потым мацней. Яны зацiскалi сабе рот далонню. Iм так было забаўна, што яны пачалi шукаць вачамi, з каго б яшчэ пасмяяцца. Руцi з Уiнфiлдам убачылi, як яны душацца ад смеху, i таксама паспрабавалi пахiхiкаць, але нiчога не выйшла - проста не маглi. А Ружа Сарона i Конi сядзелi чырвоныя i ледзь пераводзiлi дух, стараючыся стрымацца. Пад канец варта было iм толькi глянуць адно на аднаго, як яны зноў пырскалi ў кулак.
      Прыгарад раскiнуўся шырока. Том вёў грузавiк паволi, асцярожна праз густы вулiчны рух i нарэшце выехаў на вялiкi заходнi шлях - шашу No 66, да палатна якой апускалася сонца. Ветравое шкло зацерушылася пылам. Том насунуў кепку яшчэ нiжэй на вочы, i цяпер яму даводзiлася задзiраць галаву назад, каб бачыць дарогу. Бабка так i не прачыналася, хоць сонца бiла ёй проста ў заплюшчаныя павекi; жылы на скронях былi блакiтныя, а тонкiя прожылкi на шчоках чырвоныя, як вiно, застарэлыя карычневыя плямы на твары яшчэ больш пацямнелi.
      Том сказаў:
      - Па гэтай дарозе так да канца i паедзем.
      Мацi доўга маўчала i нарэшце сказала:
      - Можа, пашукаем зручнага месца для прыпынку, пакуль сонца яшчэ не зайшло. Трэба свiнiны зварыць i хлеба спячы. На гэта пойдзе час.
      - Ата, - пагадзiўся Том. - Адным махам такую адлегласць не адолееш. Разварушыцца таксама не шкодзiць.
      Ад Аклахома-Сiцi да Бэтанi - чатырнаццаць мiль.
      Том сказаў:
      - I праўда, пакуль не зайшло сонца, трэба зрабiць прывал. Эл абяцаў паставiць тую штуку наверсе. А то яны там зусiм спякуцца.
      Мацi зноў задрамала, але раптам ускiнула галаву, сказала:
      - Трэба вячэру прыгатаваць. - I дадала: - Том, бацька казаў, што табе нельга пераступаць мяжу штата.
      Ён доўга не адказваў ёй.
      - Праўда? Ну i што ж, ма? - нарэшце сказаў ён.
      - Я баюся за цябе. Выходзiць, ты ўцякаеш. Цябе могуць злавiць.
      Том засланiў далонню вочы ад сонца, якое апускалася ўсё нiжэй.
      - Ты не хвалюйся, - сказаў ён. - Я ўсё абдумаў. Адпушчаных па падпiсцы шмат, а ў турму садзяцца яшчэ больш. Калi там, на Захадзе, я за што-небудзь пападуся, тады запатрабуюць з Вашынгтона мой здымак i адбiткi пальцаў. Зноў запратораць у турму. А калi за мной нiякiх правiнак не будзе, дык iм на мяне напляваць.
      - I ўсё ж я баюся. Бывае, што-небудзь такое зробiш i нават не ведаеш, што гэта караецца законам. Можа, у Калiфорнii многае такое лiчыцца злачынствам, а мы нават не ведаем. Ну вось ты хочаш што-небудзь зрабiць, думаеш, усё законна, а ў Калiфорнii за гэта караюць.
      - Тады ўсё роўна, што з падпiскай, што без, - сказаў Том. - Праўда, такiм, як я, больш перападае, чым каму. Але кiнь непакоiцца. У нас i без таго клопату па вушы, навошта прыдумляць лiшнi.
      - А як магу я быць спакойнай? Перайшоў мяжу - вось табе i злачынства.
      - Усё ж лепш, чым бадзяцца вакол Салiса i з голаду здыхаць, - сказаў Том. - Давай пашукаем месца для прывалу.
      Праехалi Бэтанi з канца ў канец. За горадам, у тым месцы, дзе пад насыпам праходзiла маставая труба, стаяла старая легкавая машына, а каля яе была раскiнута палатка, над якой з комiна, прасунутага праз брызент, вiўся дымок. Том паказаў на палатку.
      - Вунь нехта спынiўся. Бадай што, нядрэннае месца.
      Ён збавiў газ i затармазiў на абочыне. Капот старэнькай легкавушкi быў падняты, чалавек сярэдняга веку разглядаў матор. На iм былi таннае саламянае самбрэра, сiняя кашуля, чорная, у крапiнку, камiзэлька i зашмальцаваныя, злубянелыя джынсы. Глыбокiя i доўгiя маршчыны на худых шчоках рабiлi больш кiдкiмi яго вострыя скулы i падбародак. Ён падняў галаву i паглядзеў на грузавiк Джоўдаў, i ў яго позiрку адлюстравалiся заклапочанасць i раздражненне.
      Том высунуўся з акенца:
      - Тут спыняцца нанач не забаронена?
      Дагэтуль чалавек бачыў толькi грузавiк. Цяпер яго позiрк перабег на Тома.
      - Не ведаю, - адказаў ён. - Мы спынiлiся тут толькi таму, што далей ехаць не можам.
      - А вада тут паблiзу ёсць?
      Чалавек паказаў на хiбарку заправачнай, што вiднелася мо за чвэрць мiлi наперадзе.
      - Вада вунь дзе - вядро налiць дадуць.
      Том быў у нерашучасцi.
      - А нiчога, калi мы таксама тут спынiмся?
      Хударлявы чалавек крыху замяшаўся.
      - Я тут не гаспадар, - адказаў ён. - Мы толькi таму тут сталi, што вось гэтая старая скрыня далей ехаць не захацела.
      Том не здаваўся:
      - Усё ж такi вы ўжо тут, а мы толькi прыехалi. Ваша права вырашаць перашкодзяць вам суседзi цi не.
      Заклiк да гасцiннасцi падзейнiчаў iмгненна.
      - Ну як жа, вядома, з'язджайце з дарогi. Вельмi будзем радыя. - I паклiкаў: - Сэйры, тут людзi спынiцца каля нас хочуць. Выйдзi паздароўкайся. Сэйры ў мяне хварэе, - паведамiў ён Тому.
      Полкi палаткi расхiнулiся, i з яе выйшла худая, ссохлая жанчына. Твар у яе быў зморшчаны, як завялы лiст, i на iм гарэлi вочы - чорныя вочы, у глыбiнi якiх затаiўся страх. Маленькую жанчыну калацiла. Яна трымалася за адкiнутую полку палаткi, i рука яе нагадвала руку шкiлета, абцягнутую сухой скурай.
      Яна загаварыла нiзкiм, прыгожым, мяккiм пявучым голасам, у якiм прабiвалiся звiнючыя ноткi.
      - Скажы iм: з добрым прыбыццём, - прамовiла яна. - Скажы: сардэчна запрашаем.
      Том з'ехаў з шашы i паставiў машыну ў полi побач з легкавой. Пасажыры выплюхнулiся з грузавiка, як кiпень з гаршка. Руцi i Ўiнфiлд так паспешлiва саскочылi, што ў iх ледзь не падкасiлiся замлелыя ногi, i ўзнялi вiск, калi ў лытках пачало паколваць, як iголкамi. Мацi адразу ўзялася за справу. Адвязала вялiкае вядро, што было прывязана ззаду грузавiка, i падышла з iм да дзяцей, якiя ўсё яшчэ вiшчалi.
      - Iдзiце па ваду - вунь туды. Папрасiце далiкатна. Скажыце: "Будзьце ласкавыя, цi нельга нам налiць вядро вады?" I не забудзьцеся, скажыце: "Вялiкi дзякуй". Назад панесяце ўдваiх, толькi не расплюхайце па дарозе. А трапiцца на вочы сухое голле, захапiце з сабой - касцёр распалiм.
      Дзецi патупалi да хацiны.
      А каля палаткi адбылася маленькая замiнка, гутарка завязалася не адразу. Першы пачаў бацька:
      - Вы не з Аклахомы?
      Эл, якi стаяў каля легкавушкi, паглядзеў на нумарны знак.
      - Канзас, - сказаў ён.
      Хударлявы чалавек растлумачыў:
      - Мы з Галены, з яе наваколля. Уiлсан, Айвi Ўiлсан.
      - А мы Джоўды. З-пад самага Салiса.
      - Што ж, мы вельмi радыя пазнаёмiцца, - сказаў Айвi Ўiлсан. - Сэйры, гэта Джоўды.
      - Я адразу здагадаўся, што вы не аклахомцы. У вас гаворка нейкая дзiўная, я гэта не ў крыўду вам, разумееце.
      - Гавораць усе па-рознаму, - сказаў Айвi. - Арканзасцы па-свойму, аклахомцы па-свойму. А неяк раз нам стрэлася жанчына з Масачусетса, дык яна ўжо зусiм дзiўна гаварыла. Ледзь разумелi яе.
      Ной, дзядзька Джон i прапаведнiк узялiся разгружаць машыну. Спачатку памаглi дзеду злезцi i пасадзiлi яго на траву. Стары сядзеў млявы, уставiўшы вочы проста перад сабой.
      - Табе што, дзед, нядобра? - запытаўся Ной.
      - Вельмi, - слабым голасам адказаў стары. - Страх як дрэнна.
      Паволi i асцярожна ступаючы, да яго падышла Сэйры Ўiлсан.
      - Можа, вам лепш зайсцi ў палатку? - запыталася яна. - Паляжыце там на матрацы, адпачнiце.
      Пачуўшы яе мяккi голас, дзед падняў галаву.
      - Хадзем, - сказала Сэйры. - Вам трэба адпачыць. Мы вас давядзём.
      Стары раптам расплакаўся. Падбародак у яго дрыжэў, губы шчыльна сцялiся, ён хрыпла ўсхлiпваў. Мацi кiнулася да яго i абняла за плечы. Памагла яму падняцца, напружыўшы сваю шырокую спiну, i павяла, пацягнула яго ў палатку.
      Дзядзька Джон сказаў:
      - Вiдаць, сапраўды дзед наш расхварэўся. Раней з iм гэтага не бывала. У жыццi не бачыў, каб ён слязу пусцiў. - Джон хуценька залез на грузавiк i скiнуў унiз матрац.
      Мацi выйшла з палаткi i падышла да Кейсi.
      - Вам даводзiлася даглядаць хворых, - сказала яна. - Дзед занядужаў. Можа, пойдзеце глянеце на яго?
      Кейсi паспешлiва пайшоў у палатку. На зямлi ляжаў двухспальны матрац, акуратна засланы коўдрамi, у маленькай жалезнай печцы на ножках няроўна гарэў агонь. Вядро вады, драўляная скрынка з харчам, яшчэ адна замест стала - i ўсё. Заходняе сонца прасвечвала ружовым скрозь сцены палаткi. Сэйры Ўiлсан стаяла на каленях каля матраца, на якiм расцягнуўся на спiне дзед. Яго шырока расплюшчаныя вочы глядзелi ўгору, на твары гарэў румянец. Ён цяжка дыхаў.
      Кейсi ўзяў яго кашчавае запясце ў пальцы.
      - Крышачку стамiўся, дзед? - сказаў ён.
      Шырока расплюшчаныя вочы пакасiлiся на голас i не знайшлi таго, хто гаварыў. Вусны заварушылiся, бязгучна вымаўляючы нейкiя словы. Кейсi памацаў дзеду пульс, адпусцiў яго руку i паклаў яму на лоб далонь. У целе старога iшло змаганне, ногi безупынна варушылiся, рукi не ведалi спакою. З вуснаў зрывалася неразборлiвае мармытанне, шчокi пад белай шчэццю налiлiся чырванню. Сэйры Ўiлсан цiха запыталася ў Кейсi:
      - Вы ведаеце, што з iм?
      Кейсi глянуў на яе маршчынiсты твар i агнiстыя вочы.
      - А вы?
      - Здаецца, ведаю.
      - Што?
      - Магчыма, я памыляюся. Не хочацца дарэмна гаварыць.
      Кейсi азiрнуўся на старога, у якога ўвесь час паторгваўся твар.
      - Думаеце... можа... апаплексiчны ўдар?
      - Думаю, што так, - адказала Сэйры. - Мне тры ўжо разы даводзiлася бачыць такое.
      А звонку даносiлiся гукi бiвачнага жыцця - секлi сухое голле, бразгалi посудам. Мацi ўсунула галаву мiж полкамi палаткi.
      - Бабка хоча зайсцi. Можа, ёй не варта?
      Прапаведнiк сказаў:
      - Не пусцiш, яна разнервуецца.
      - Як ён - нiчога?
      Кейсi паволi пакруцiў галавой. Мацi кiнула хуткi позiрк на дзедаў налiты крывёю твар, якi скажалi пакутлiвыя грымасы. Яна адышла ад палаткi, i пачуўся яе голас:
      - Яму лепш, бабка. Цяпер няхай крыху адпачне.
      Але бабка зласлiва сказала:
      - А я ўсё роўна гляну. Ён хiтры чорт. Ад яго праўды нiколi не дазнаешся, i хуценька прашмыгнула ў палатку. Яна спынiлася каля матраца i глянула ўнiз на дзеда. - Што з табой? - Дзед зноў павёў вачамi на голас, i губы яго скурчылiся. - Гэта ён ад злосцi, - сказала бабка. - Я ж гаварыла вам, ён хiтры, як чорт. Ранiцай надумаў уцячы, каб не ехаць. Але раптам бядро ў яго разбалелася, - з пагардай прамовiла бабка. - Гэта ён проста ад злосцi. З iм i раней такое бывала, калi ён не захоча нi з кiм размаўляць.
      Кейсi далiкатна сказаў:
      - Гэта не ад злосцi, бабка. Ён захварэў.
      - А! - яна зноў глянула ўнiз на старога. - Цяжка захварэў, ты думаеш?
      - Вельмi цяжка, бабка.
      На хвiлiну яна завагалася.
      - Ну дык чаго ты не молiшся? - таропка загаварыла яна. - Ты прапаведнiк цi не?
      Моцныя пальцы Кейсi нерашуча пацягнулiся да дзедавага запясця i абхапiлi яго.
      - Я ўжо казаў табе, бабка. Не прапаведнiк я.
      - Усё роўна малiся, - загадала старая. -Ты справу гэту на памяць ведаеш.
      - Не магу, - сказаў Кейсi. - Я не ведаю, за што малiцца i каму малiцца.
      Бабка адвяла ад яго вочы i спынiла позiрк на Сэйры.
      - Ён не хоча малiцца, - сказала яна. - А я не гаварыла вам, як малiлася Руцi, калi была яшчэ зусiм маленькая? "У пасцельцы спачываю, богу душу ўручаю. А туды як прыляцiць, там буфет пусты стаiць, а бедны сабачка галодны сядзiць. Аман". Вось як яна малiлася.
      Па брызенце палаткi з сонечнага боку пасунуўся цень - нехта прайшоў мiма.
      А дзедава цела ўсё яшчэ змагалася, б'ючыся ў сутаргах. Раптам яно здрыганулася, быццам ад раптоўнага ўдару, i дзед зацiх i перастаў дыхаць. Кейсi глянуў на твар старога i ўбачыў, што ён робiцца чарнавата-барвовы. Сэйры дакранулася да пляча прапаведнiка:
      - Язык, хутчэй язык!
      Кейсi кiўнуў галавой.
      - Засланiце яго ад бабкi, - сказаў ён цiха i разняў дзеду сцятыя скiвiцы, прасунуў пальцы ў самае горла, каб дастаць язык. I калi ён адцягнуў яго, з горла вырваўся раскацiсты хрып i дзед перарывiста ўздыхнуў, як усхлiпнуў. Кейсi падабраў з зямлi тонкую палачку i прыцiснуў ёю язык, услухоўваючыся ў вуркатлiвае, няроўнае дыханне.
      Бабка насiлася па палатцы, як напалоханая курыца.
      - Малiся! - патрабавала яна. - Малiся ж! Малiся, табе кажуць! - Сэйры дарэмна спрабавала яе суняць. - Малiся, каб цябе чорт! - закрычала бабка.
      Кейсi глянуў на яе. Вуркатлiвае дыханне рабiлася ўсё гучнейшым i больш перарывiстым.
      - Ойча наш, якi ёсць у небе, свяцiся Iмя Тваё...
      - Слава! - выгукнула бабка.
      - ...прыйдзi валадарства Тваё, будзь воля Твая... як у небе... так i на зямлi.
      - Аман.
      З адкрытага рота старога вырваўся сутаргавы ўсхлiп i хрыплы працяглы выдых.
      - Хлеба нашага штодзённага... дай нам сёння... i адпусцi нам грахi нашы. Дыхання не стала чуваць. Кейсi глядзеў на дзедавы вочы - яны былi ясныя, глыбокiя, пранiклiвыя, у iх затаiлася спакойная ўсёведнасць.
      - Алiлуя! - крыкнула бабка. - Гавары далей.
      - Аман, - сказаў Кейсi.
      Бабка маўчала. З таго боку палаткi панавала цiшыня. Толькi па шашы прашумела коламi машына. Каля матраца Кейсi не падымаўся з кален. Звонку людзi ў напружаным маўчаннi прыслухоўвалiся да гукаў, што абвяшчалi смерць. Сэйры ўзяла бабку пад руку i вывела з палаткi. Старая iшла, поўная годнасцi, з высока ўзнятай галавой. Яна iшла так напаказ усёй сям'i. Сэйры падвяла яе да матраца, што ляжаў на зямлi, i ўсадзiла яе. I бабка сядзела, пазiраючы проста перад сабой, сядзела горда, бо ведала, што ўсе позiркi скiраваны на яе. У палатцы было цiха. Нарэшце Кейсi рассунуў брызент i выйшаў.
      Бацька цiха запытаўся:
      - Што з iм было?
      - Апаплексiчны ўдар, - адказаў Кейсi. - Удар, i адразу канец.
      А жыццё iшло па сваiх законах. Сонца дакранулася да лiнii гарызонту i сплюшчылася. Доўгая калона вялiкiх чырвоных грузавiкоў паказалася на шашы. Машыны iшлi з грукатам, скаланаючы зямлю, а iх вертыкальныя выхлапныя трубы выплёўвалi сiнi дым дызельнага палiва. У кабiне сядзеў толькi вадзiцель, яго зменны спаў на ложку, падвешаным пад самым верхам. Грузавiкi грукаталi няспынна, пад iх цяжкiм поступам увесь дзень i ўсю ноч дрыжэла зямля.
      Сям'я з'ядналася ў адно цэлае. Бацька апусцiўся на кукiшкi, побач з iм прысеў дзядзька Джон. Галавой сям'i цяпер быў бацька. Ной, Том i Эл таксама селi на кукiшкi, а прапаведнiк апусцiўся проста на зямлю i потым лёг, абапёршыся на локаць. Руцi i Ўiнфiлд бадзёра прытупалi з вядром вады, але адразу адчулi нядобрае, запаволiлi крок i, паставiўшы вядро на зямлю, цiха падышлi да мацi.
      Бабка сядзела горда, спакойна, пакуль уся сям'я не сабралася, пакуль на яе не перасталi глядзець, а тады лягла, закрыла твар сагнутай у локцi рукой. Чырвонае сонца схавалася, i над зямлёй разлiлося мiгатлiвае сутонне; твары людзей здавалiся зусiм светлымi, а вочы паблiсквалi, адлюстроўваючы вячэрняе неба. Вечар збiраў святло адусюль - дзе толькi мог.
      Бацька сказаў:
      - Гэта здарылася ў палатцы мiстэра Ўiлсана.
      Дзядзька Джон пацвярджальна кiўнуў галавой:
      - Ён уступiў сваю палатку.
      - Добрыя, сардэчныя людзi, - цiха прамовiў бацька.
      Уiлсан стаяў каля сваёй папсаванай машыны, а Сэйры сядзела каля бабкi на матрацы, стараючыся не дакранацца да яе.
      Бацька паклiкаў:
      - Мiстэр Уiлсан!
      Уiлсан няспешна падышоў да iх i апусцiўся на кукiшкi. Сэйры таксама падышла i стала каля яго.
      Бацька сказаў:
      - Мы вам вельмi ўдзячныя, людзi.
      - Мы радыя, што хоць чым-небудзь змаглi памагчы вам, - адказаў Уiлсан.
      - Мы вельмi абавязаныя вам, - сказаў бацька.
      - Перад тварам смерцi не варта лiчыцца, - прамовiў Уiлсан, i Сэйры падхапiла:
      - Не варта лiчыцца.
      Эл сказаў:
      - Я адрамантую вам машыну... мы з Томам яе адрамантуем. - I Эл адчуў прылiў гордасцi, што ён можа заплацiць доўг, якi лёг на яго сям'ю.
      - Ад дапамогi мы не адмовiмся. - Уiлсан прызнаў, што прымае такую плату.
      - Трэба вырашыць, як нам быць далей, - сказаў бацька. - Ёсць закон: пра нябожчыкаў неабходна паведамiць уладам, а яны возьмуць сорак даляраў для гаспадара пахавальнага бюро або пахаваюць яго як жабрака.
      - У нас у сям'i жабракоў нiколi не было, - умяшаўся дзядзька Джон.
      Том сказаў:
      - Можа, i не тое яшчэ будзе. З зямлi нас раней таксама нiколi не зганялi.
      - Мы дрэннага нiчога не рабiлi, - сказаў бацька. - Нас няма чым папракнуць. Без грошай нiчога не бралi, чужой ласкаю нiколi не карысталiся. Калi з Томам здарылася бяда, мы галаву трымалi высока. На яго месцы кожны так зрабiў бы.
      - Дык што ж рабiць будзем? - запытаўся дзядзька Джон.
      - Зробiш па закону, цела забяруць. У нас усяго паўтары сотнi даляраў. Сорак пойдзе на пахаванне, i тады мы не даедзем да Калiфорнii. А не заплацiш, яго пахаваюць як жабрака.
      Мужчыны заварушылiся i ўставiлi вочы ў зямлю, што цямнела ў iх пад нагамi.
      Бацька цiха сказаў:
      - Дзед пахаваў свайго бацьку сам, сваiмi рукамi, зрабiў усё, як належыць, i сам рыдлёўкаю зрабiў магiльны насып. У тыя часы чалавек меў права легчы ў магiлу, выкапаную яго сынам, а сын меў права пахаваць свайго бацьку.
      - Цяпер законы ўжо не тыя, - сказаў дзядзька Джон.
      - Часам цяжка прытрымлiвацца закону, - сказаў бацька. - Асаблiва калi хочаш, каб усё было па сумленнi. Такiх выпадкаў хапае. Калi Флойд хаваўся, як дзiкi звер, закон патрабаваў, каб мы выдалi яго, але нiхто не выдаў. Iншы раз даводзiцца абыходзiць закон. Вось я i кажу: я маю права пахаваць роднага бацьку. Хто-небудзь хоча што сказаць?
      Прапаведнiк прыўзняўся на локцi.
      - Законы мяняюцца, - сказаў ён, - а людскiя патрэбы застаюцца. Ты маеш права рабiць тое, што табе трэба рабiць.
      Бацька павярнуўся да дзядзькi Джона:
      - Гэта i тваё права, Джон. Ты маеш што-небудзь супраць?
      - Нiчога, - адказаў дзядзька Джон. - Толькi атрымлiваецца так, быццам мы хочам хаваць яго пад сховай начной цемры. Пры жыццi дзед рабiў усё адкрыта.
      Крыху прысаромлены, бацька сказаў:
      - Гэтак, як ён рабiў, нам цяпер нельга. Трэба даехаць да Калiфорнii, пакуль грошы яшчэ ёсць.
      I Том уставiў сваё слова:
      - Бываюць выпадкi, калi дзе-небудзь капаюць зямлю, знаходзяць нябожчыка i ўзнiмаюць гвалт - забiлi чалавека. Нашы ўлады цiкавяцца мёртвымi больш, чым жывымi. Пачнуць дазнавацца, хто ён такi i як памёр. Я вось што прапаную: давайце пакладзём у бутэльку запiску i закапаем разам з iм. Там усё будзе сказана - хто ён, як памёр i чаго яго тут пахавалi.
      Бацька ў знак згоды пакiваў галавой.
      - Правiльна. Толькi трэба прыгажэй напiсаць. I дзеду не так самотна будзе, калi з iм будзе яго iмя, а то закапалi - i ляжы адзiн, стары, пад зямлёй. У каго-небудзь ёсць яшчэ што сказаць?
      Усе маўчалi.
      Бацька павярнуўся да мацi:
      - Ты ўбярэш яго?
      - Убяру, - адказала мацi. - А хто вячэру згатуе?
      - Я прыгатую вячэру, - сказала Сэйры Ўiлсан. - Мы з вашай старэйшай дачкой усё зробiм.
      - Вялiкi дзякуй. Ты, Ной, пайдзi дастань з якой бачуркi свiнiны. Яна як след яшчэ не прасалiлася, але есцi можна.
      - А ў нас ёсць паўмяшка бульбы, - сказала Сэйры.
      - Дай мне дзве манеты па паўдаляра, - папрасiла мацi ў бацькi; той пакапаўся ў кiшэнi i падаў ёй срэбра.
      Мацi адшукала таз, налiла ў яго вады i панесла ў палатку. Там было амаль зусiм цёмна. Сэйры ўвайшла следам, запалiла свечку, прыткнула яе на скрынку i пакiнула мацi адну. Мацi паглядзела на нябожчыка, i ў яе сцiснулася сэрца. Яна адарвала палоску ад свайго фартуха i падвязала дзеду нiжнюю скiвiцу. Выпрастала яму ногi, склала рукi на грудзях. Потым апусцiла яго павекi i паклала на iх па сярэбранай манеце, зашпiлiла яму кашулю i абмыла твар.
      Сэйры зазiрнула ў палатку:
      - Можа, чым дапамагчы?
      Мацi паволi падняла галаву.
      - Зайдзiце, - сказала яна. - Хацела б з вамi пагаварыць.
      - Старэйшая дачка ў вас упраўная, - сказала Сэйры. - Колькi ўжо бульбы абабрала! Дык кажыце, што трэба рабiць?
      - Я хацела абмыць яго, ды вось няма ў што пераапрануць. А коўдра ваша цяпер сапсаваная. Мёртвы дух нiчым з яе не вытравiш. Памятаю, у нас сабака панюхаў матрац, на якiм памерла мая мацi, i аж затросся i пачаў гыркаць, хоць два гады прайшло пасля яе смерцi. Мы загорнем яго ў вашу коўдру, а вам аддадзiм другую, у нас ёсць.
      Сэйры сказала:
      - Навошта вы так гаворыце. Мы памагаем вам ад шчырага сэрца. У мяне ўжо даўно не было... так спакойна на душы. У людзей ёсць такая патрэба - памагаць адзiн аднаму.
      Мацi кiўнула галавой.
      - Ёсць, - адказала яна i доўга глядзела на зарослы шчэццю стары твар з падвязанай скiвiцай i сярэбранымi вачнiцамi, якiя паблiсквалi пры святле свечкi. - Так ён сам на сябе не падобны, - сказала яна. - Трэба закруцiць яго з галавой.
      - Ваша старая добра трымалася.
      - Яна зусiм старэнькая. Магчыма, i не разумее толкам, што здарылася. I, можа, не хутка зразумее. Акрамя таго, гонар нам не дазваляе адчайвацца. Бывала, мой бацька казаў: "Зламацца кожны можа. А каб саўладаць з сабой, трэба быць чалавекам". У любых выпадках мы не паддаёмся адчаю. - Мацi акуратна захутала ногi i плечы нябожчыка, закiнула адзiн ражок коўдры яму на галаву, як капюшон, i насунула на твар. Сэйры падала ёй некалькi вялiкiх ангельскiх шпiлек, i яна старанна i акуратна зашпiлiла з усiх бакоў гэты доўгi пакунак. Нарэшце паднялася з кален. - Пахаванне будзе прыстойнае, - сказала яна. - З намi едзе прапаведнiк, ён адпяе яго, i сям'я ўся ў зборы. - Яна пахiснулася. Сэйры падскочыла да яе, не дала ёй упасцi. - На хаду засынаю... - сумелася мацi. - Не, нiчога, пройдзе. Перад ад'ездам нам шмат давялося пакруцiцца.
      - Выйдзем на паветра, - сказала Сэйры.
      - Ага, я ўсё, што трэба, зрабiла.
      Сэйры задзьмула свечку, i жанчыны выйшлi з палаткi.
      На дне неглыбокага яра ярка гарэла вогнiшча. Том убiў у зямлю калкi, падвесiў на дроце два кацялкi, i вада цяпер у iх бурна кiпела, з-пад накрывак выбiвалася пара. Ружа Сарона стаяла на каленях крыху ўбаку ад гарачага полымя з доўгай лыжкай у руцэ. Убачыўшы, што мацi выйшла з палаткi, яна паднялася i падышла да яе.
      - Ма, - сказала яна, - хачу ў цябе пра нешта спытацца.
      - Зноў спалохалася? - запыталася мацi. - Дзевяць месяцаў без гора не пражывеш, даражэнькая.
      - А дзiцяцi не пашкодзiць?
      Мацi адказала:
      - Ёсць такая прымаўка: "Дзiця, што ў смутку родзiцца, у жыццi са шчасцем водзiцца". Здаецца, так, мiсiс Уiлсан?
      - Чула такую, - адказала Сэйры. - А яшчэ я ведаю i другую: "У залiшняй радасцi радзiцца, увесь свой век смуцiцца".
      - У мяне ўсё ўсярэдзiне падскочыла ад страху, - сказала Ружа Сарона.
      - Ад весялосцi ў нас нiчога не скача, - прамовiла мацi. - Ты лепш глядзi кацялкi.
      Мужчыны сабралiся на краi светлага круга ад вогнiшча. З прылад у iх была рыдлёўка i матыка. Бацька адмераў месца для магiлы - восем футаў у даўжыню i тры футы ў шырыню. Працавалi па чарзе. Бацька ўскопваў зямлю матыкай, а дзядзька Джон адкiдаў яе ўбок рыдлёўкай. Потым крышыў зямлю Эл, а выграбаў Том. Тады крышыў Ной, выграбаў Конi. Работа iшла без перапынку, i магiла рабiлася ўсё глыбейшай. Рыдлёўка за рыдлёўкай вылятала адтуль зямля. Стоячы па плечы ў прамавугольнай яме, Том запытаўся:
      - На якую глыбiню капаць, та?
      - Глыбей. Яшчэ футы на два. Ты вылазь, Том, пайдзi напiшы тую запiску.
      Том вылез, i яго месца заняў Ной. Том падышоў да мацi, якая падтрымлiвала агонь.
      - У нас, ма, ёсць папера i пяро?
      Мацi пакруцiла галавой:
      - Н-не. Што iншае, а гэтага з сабой не ўзялi. - Яна глянула на Сэйры, i маленькая жанчына паспешлiва пайшла ў палатку. Вярнулася яна з Бiблiяй у руках i напалову спiсаным алоўкам.
      - Вось, - сказала яна. - Тут, у пачатку, ёсць чыстая старонка. Напiшы на ёй i вырвi. - Сэйры падала Бiблiю i аловак Тому.
      Том сеў каля вогнiшча. Ён засяроджана прыплюшчыў вочы i нарэшце няспешна вывеў буйнымi выразнымi лiтарамi на чыстай частцы старонкi: "Тут спачывае Ўiльям Джэймс Джоўд, памёр ад удару зусiм старым. Радня закапала яго тут, бо не было грошай на пахаванне. Яго нiхто не забiваў. З iм здарыўся ўдар, i ён памёр". - Том адняў аловак ад паперы. - Паслухай, ма, - сказаў Том i паволi прачытаў услых напiсанае.
      - Што ж, гучыць нядрэнна, - ухвалiла мацi. - А ты яшчэ што-небудзь i набожнае падабраў бы з Пiсання. Пагартай Бiблiю, пашукай якое выслоўе.
      - Трэба, каб карацей, - сказаў Том. - А то месца амаль не засталося.
      Сэйры сказала:
      - А што, калi напiсаць: "Супакой, госпадзi, душу яго"?
      - Не, - запярэчыў Том. - Атрымлiваецца, быццам ён вiсельнiк. Я спiшу што-небудзь адсюль. - Ён гартаў старонкi Бiблii i чытаў сам сабе, бязгучна варушачы губамi. - Ну вось, i добра, i коратка, - сказаў ён уголас. - "I Лот сказаў iм: не, Уладыка".
      - Нiякага сэнсу, - сказала мацi. - Калi ўжо пiсаць, дык каб хоць сэнс якi быў.
      Сэйры параiла:
      - Пагартай далей, там, дзе псалмы. З iх заўсёды ёсць што выбраць.
      Том хутка перагортваў старонкi i прабягаў вачамi вершы.
      - Ёсць! - нарэшце сказаў ён. - I прыгожа, i так i дыхае набожнасцю: "Шчаслiвы той, каму адпушчаны беззаконнi i чые грахi выкупленыя". Ну як?
      - Сама раз, - сказала мацi. - Спiшы.
      Том старанна перапiсаў радок на паперу. Мацi спаласнула i выцерла фруктовы слоiк. Том шчыльна закруцiў крышку.
      - Можа, лепш было прапаведнiку пiсаць, - сказаў ён.
      - Не, прапаведнiк нам не сваяк, - сказала мацi, узяла ў яго слоiк i пайшла ў цёмную палатку. Там яна выцягнула некалькi шпiлек з шарсцяной коўдры, усунула слоiк пад халодныя тонкiя рукi i зноў зашпiлiла. Тады вярнулася да вогнiшча.
      Мужчыны адышлi ад ямы, твары ў iх блiшчалi ад поту.
      - Гатова, - сказаў бацька i разам з дзядзькам Джонам, Ноем i Элам зайшоў у палатку. Яны вынеслi адтуль доўгi, зашпiлены з усiх бакоў скрутак i панеслi да магiлы. Бацька скочыў унiз, пераняў цела i асцярожна апусцiў на зямлю. Дзядзька Джон памог яму вылезцi.
      - А як быць з бабкай? - запытаўся бацька.
      - Я зараз прывяду яе, - адказала мацi, пайшла да матраца i нейкi час глядзела на старую. Потым вярнулася да магiлы.
      - Спiць, - сказала яна. - Можа, бабка i закрыўдуе на мяне, але я не буду яе будзiць. Ёй спакой патрэбен.
      Бацька запытаўся:
      - А прапаведнiк дзе?
      Том адказаў:
      - Я бачыў, ён пайшоў па дарозе. Не хоча больш малiцца.
      - Не хоча малiцца?
      - Не. Ён больш не прапаведуе. Кажа, навошта ашукваць людзей i выдаваць сябе за прапаведнiка, калi на самай справе я не прапаведнiк. Б'юся аб заклад, што ён уцёк, каб мы не прасiлi яго малiцца.
      Кейсi, прыходу якога яны не заўважылi, чуў словы Тома.
      - Нiкуды я не ўцёк, - сказаў ён. - Я памагу вам, людзi, але ашукваць вас не буду.
      Бацька сказаў:
      - Можа, усё-ткi скажаш некалькi слоў? У нас у сям'i нiкога яшчэ не хавалi без малiтвы.
      - Добра, скажу, - згадзiўся прапаведнiк.
      Конi вёў да дзедавай магiлы Ружу Сарона, тая iшла неахвотна.
      - Трэба, - угаворваў яе Конi. - Iначай непрыстойна. Гэта ж нядоўга.
      Святло ад вогнiшча падала на людзей, што акружылi магiлу, азарала iх твары i вочы i меркла на цёмным адзеннi. Мужчыны стаялi, зняўшы капелюшы. Языкi полымя ў вогнiшчы скакалi, кiдаючы трапятлiвыя блiкi на людзей.
      Кейсi сказаў:
      - Гаварыць буду коратка. - Ён схiлiў галаву, i астатнiя таксама схiлiлi галовы. Кейсi ўрачыста сказаў: - Стары, якi тут ляжыць, пражыў жыццё i памёр. Я не ведаю, якi ён быў чалавек, - добры цi дрэнны, але гэта няважна. Важна тое, што ён быў жывы. А цяпер памёр, i цяпер гэта таксама няважна. Я раз чуў, як адзiн чытаў вершы, i там было сказана: "Усё жывое - святое". Я задумаўся i неўзабаве зразумеў, што ў словах у гэтых сэнсу больш, чым на першы погляд здаецца. I я не буду малiцца за гэтага старога, якога ўжо няма сярод жывых. З iм усё як мае быць. У яго ёсць адна мэта, i яна стаiць перад iм, да яе вядзе толькi адзiн шлях. У нас таксама ёсць свая мэта, але ў нас сотнi шляхоў да яе, i мы не ведаем, па якiм пайсцi. I калi б мне выпала памалiцца, я памалiўся б за тых, хто не ведае, на якi шлях ступiць. У дзеда дарога прамая. А цяпер укрыйце яго зямлёй, i няхай ён робiць сваю справу. - Кейсi падняў галаву.
      Бацька сказаў:
      - Аман.
      I астатнiя прамармыталi хорам:
      - Аман.
      Бацька ўзяў рыдлёўку, набраў паўштыха зямлi i асцярожна скiнуў у чорную яму. Тады перадаў рыдлёўку дзядзьку Джону, i той кiнуў зямлi поўны штых. Рыдлёўка пераходзiла з рук у рукi, пакуль не абышла ўсiх мужчын. Калi ўсе яны выканалi свой абавязак i зрабiлi тое, што iм належала зрабiць па праву, бацька накiнуўся на кучу зямлi, што ляжала з краю, i пачаў таропка засыпаць магiлу. Жанчыны адышлi да вогнiшча гатаваць вячэру. Руцi i Ўiнфiлд, як зачараваныя, стаялi каля магiлы. Руцi ўрачыста прамовiла:
      - Цяпер дзед там, унiзе, ляжыць.
      Уiнфiлд спалохана вытрашчыў на яе вочы i пабег да вогнiшча, там сеў на зямлю i заплакаў.
      Бацька засыпаў магiлу да паловы i спынiўся, цяжка пераводзячы дух, а рэшту зямлi скiнуў дзядзька Джон. Калi Джон пачаў рабiць насып, Том затрымаў яго руку.
      - Паслухай, - сказаў ён. - Калi магiлка будзе з насыпам, яе як бачыш знойдуць. Трэба, каб не было прыкметна. Зраўняй з зямлёй, а зверху мы накiдаем травы. Што зробiш, iнакш нельга.
      Бацька сказаў:
      - Я пра гэта i не падумаў. Але без насыпу няможна.
      - Нiчога не зробiш, - сказаў Том. - Яго адразу адкапаюць, i нас абвiнавацяць у парушэннi закону. Ты ведаеш, што мне будзе, калi я пераступлю закон.
      - Правiльна, - пагадзiўся бацька. - Я зусiм забыўся. - Ён узяў у Джона рыдлёўку i зраўняў магiлу. - Ледзь зiма, i правалiцца, - сказаў ён.
      - Нiчога не зробiш, - сказаў Том. - Да зiмы мы будзем далёка. Утапчы добра, а зверху мы чаго-небудзь накiдаем.
      Калi свiнiна i бульба зварылiся, абедзве сям'i селi вячэраць вакол вогнiшча. Усе елi моўчкi, пазiраючы на агонь. Уiлсан запусцiў зубы ў кавалак мяса i задаволена ўздыхнуў.
      - Цудоўная свiнiна, - сказаў ён.
      - У нас былi дзве свiнкi, - паяснiў бацька, - i мы вырашылi iх з'есцi. За iх нiчога не давалi. Вось крыху асвоiмся з дарогай, мацi спячэ хлеба, тады адно задавальненне - едзеш сабе, пазiраеш па баках, а ў грузавiку ў цябе яшчэ i дзве бачуркi свiнiны. Колькi часу вы ўжо ў дарозе?
      Уiлсан прачысцiў языком зубы i глынуў.
      - Нам не пашчасцiла, - адказаў ён. - Трэцi ўжо тыдзень, як мы паехалi з дому.
      - Божа лiтасцiвы! А мы мяркуем за дзесяць дзён дабрацца да Калiфорнii, а то i хутчэй.
      У гутарку ўмяшаўся Эл:
      - Не, та, наўрад цi. З такiм грузам мы, можа, i нiколi не дабяромся. Асаблiва калi давядзецца ехаць праз горы.
      Вакол вогнiшча запанавала цiшыня. Галовы ва ўсiх апусцiлiся, i агонь асвятляў iм толькi валасы i лоб. Над невысокiм купалам святла скупа паблiсквалi летнiя зоркi, дзённая спёка памалу спадала. На сваiм матрацы, убаку ад вогнiшча, цiха захныкала бабка, нiбы шчанюк заскавытаў. Твары ўсiх павярнулiся ў той бок.
      Мацi сказала:
      - Разашарна, будзь разумненькай, iдзi паляжы з бабкай. Яе цяпер нельга пакiдаць адну. Яна ўжо ўсё зразумела.
      Ружа Сарона паднялася на ногi, пайшла да матраца i лягла побач са старой, i да вогнiшча данеслiся няясныя гукi iх галасоў. Ружа Сарона i бабка перашэптвалiся, лежачы на матрацы.
      Ной сказаў:
      - Дзiўна неяк - дзеда няма, а быццам нiчога не здарылася. Смутку мне не прыбавiлася.
      - Гэта ўсё адно, - сказаў Кейсi. - Зямля ваша i дзед - адно непадзельнае.
      Эл сказаў:
      - Вельмi крыўдна за яго. Памятаеце, ён гаварыў, што там будзе рабiць, як ён вiнаградныя гронкi аб галаву будзе расцiскаць, каб усю бараду сокам залiло, i ўсякае такое.
      Кейсi сказаў:
      - Гэта ён так, дурыўся. Думаю, ён усё разумеў. Дзед ваш памёр не сёння. Ён памёр, як толькi вы яго з месца знялi.
      - Ты гэта напэўна ведаеш? - усклiкнуў бацька.
      - Ну, не зусiм так. Дыхаць ён дыхаў, але жыцця ў iм ужо не было. Дзед i зямля ваша - адно цэлае, i ён гэта разумеў.
      Дзядзька Джон запытаўся:
      - А ты ведаў, што ён памiрае?
      - Так, - адказаў Кейсi. - Ведаў.
      Джон утаропiўся на прапаведнiка, i ў вачах у яго рос жах.
      - I нiкому не сказаў?
      - А якая карысць?
      - Мы... мы зрабiлi б што-небудзь.
      - Што?
      - Ну што-небудзь, але...
      - Не, - сказаў Кейсi, - зрабiць вы не змаглi б нiчога. Ваш шлях быў вызначаны, а дзеду з вамi было не па дарозе. Ён i не мучыўся. Хiба, можа, толькi ранiцай, у першыя хвiлiны. Ён астаўся з зямлёй. Не мог яе кiнуць.
      Дзядзька Джон глыбока ўздыхнуў.
      Уiлсан сказаў:
      - А нам прыйшлося майго брата кiнуць. - Усе павярнулiся да яго. - У нас з iм былi ўчасткi-саракоўкi побач. Ён старэйшы за мяне. Машыны нiхто з нас нiколi не вадзiў. I вось мы прадалi ўсё, што ў нас было. Уiл купiў сабе машыну, i да яго прыставiлi нейкага падлетка - вучыць кiраваць. За дзень перад ад'ездам Уiл з цёткай Мiнi паехалi папрактыкавацца. Раптам перад Уiлам калдобiна, ён як гаркне: "Тпру!" - i як дасць заднi ход. Урэзаўся ў агароджу. Зноў крыкнуў: "Тпру, каб на цябе!" - тупнуў нагой па педалi газу i перакулiўся ў канаву. I застаўся ён нi з чым: нi на продаж нiчога, нi машыны. Але ж, дзякуй богу, сам вiнаваты. I так узлаваўся, з сябе аж выходзiць, з намi ехаць не захацеў - сядзiць, лаецца апошнiмi словамi.
      - Што ж ён будзе рабiць?
      - Каб я ведаў. Чалавек зусiм крануўся ад злосцi. А нам чакаць няможна. У нас толькi восемдзесят даляраў на ўсю дарогу. Не сядзець жа нам i чакаць, пакуль i тыя разыдуцца. Але дарога ўжо амаль усе iх з'ела. Не праехалi i сотнi мiль, зуб у заднiм мосце паляцеў, а рамонт абышоўся трыццаць даляраў. А там спатрэбiлася пакрышка, i запальная свечка трэснула, а яшчэ Сэйры занядужала. Давялося прыпынiцца, вось ужо дзесяць дзён стаiм. А цяпер машына, няхай яна спрахне, зноў паламалася, а грошай ужо - кот наплакаў. Проста не ведаю, калi мы дабяромся да гэтай Калiфорнii. Трэба рамантаваць, а я ў гэтым нiчога не кемлю.
      Эл дзелавiта запытаўся:
      - Што з машынай?
      - Ды проста iсцi не хоча. Завядзецца, чхне разок - i заглухне. Праз момант зноў завядзецца, i перш чым паспееш тармазы адпусцiць, зноў як мёртвая.
      - Матор працуе хвiлiну i глухне?
      - Ага, так. Прыбаўлю газу, усё роўна не iдзе. Чым далей, тым усё горш, а вось цяпер зусiм ужо не запускаецца.
      Выгляд у Эла зрабiўся горды, па-даросламу салiдны.
      - Вiдаць, у яе бензаправод забiўся, - прамовiў ён. - Я прадзьму яго.
      I бацька таксама заганарыўся:
      - Эл у гэтых справах разбiраецца.
      - Вось за дапамогу я скажу вам дзякуй. Вялiкi дзякуй. Не ўмееш паправiць, проста дзiцём сябе адчуваеш. Калi дабяромся да Калiфорнii, куплю добрую машыну. Яна, можа, псавацца не будзе.
      Бацька сказаў:
      - Калi дабяромся... Не так i лёгка дабрацца туды.
      - Затое Калiфорнiя! - сказаў Уiлсан. - Я бачыў лiсткi - там патрэбны людзi на збор фруктаў, i заробкi добрыя. Толькi падумаць! Фрукты збiраеш у цянi дрэў, прыхваткамi ў рот пакладзеш што-небудзь. Ды там, чорт вазьмi, столькi гэтага дабра - хоць аб'ядайся, нiхто табе слова не скажа. А плацiць будуць добра, купiм невялiкi ўчастак i яшчэ падрабляць будзем на старане. Я ў заклад, чорт вазьмi, iду, што i двух гадоў не мiне, як мы прыдбаем свой участак.
      Бацька сказаў:
      - Мы бачылi гэтыя лiсткi. У мяне адзiн нават з сабой ёсць. - Ён выняў кашалёк i дастаў з яго складзены папалам аранжавы рэкламны лiсток. Чорныя лiтары гаварылi: "У Калiфорнii Патрабуюцца Зборшчыкi Гароху. Добрая Плата Круглы Год. Патрэбна 800 Чалавек".
      Уiлсан з цiкавасцю паглядзеў на лiсток.
      - Ага, ага! Я бачыў такi самы. Акурат як той. А як вы думаеце... васемсот чалавек ужо, можа, набралася?
      Бацька сказаў:
      - Гэта ж толькi ў адной невялiкай частцы Калiфорнii. А Калiфорнiя ў нас другi па велiчынi штат. Дапусцiм, у адным месцы васемсот чалавек i набралася. А там шмат такiх месцаў. Мне ўсё роўна дзе фрукты збiраць. Вы ж самi сказалi, працаваць будзем у цянi дрэў. На такую работу i малыя з ахвотай пойдуць.
      Раптам Эл падняўся i падышоў да легкавой машыны.
      - Сёння ўжо не адрамантуеш, - сказаў Уiлсан.
      - Вядома. Заўтра з ранiцы вазьмуся.
      Том ва ўпор паглядзеў на свайго малодшага брата.
      - Я таксама пра гэта падумаў, - сказаў ён.
      - Пра што вы там, хлопцы? - запытаўся Ной.
      Том з Элам маўчалi, чакаючы, што скажа другi.
      - Кажы ты, - нарэшце прамовiў Эл.
      - Ну, можа, з гэтага нiчога не выйдзе, можа, Эл зусiм пра iншае думае. А справа вось якая. У нас перагрузка, а мiстэр i мiсiс Уiлсан едуць без цяжкага грузу. Калi хто-небудзь з нашых перасядзе да iх, а iхнiя лягчэйшыя рэчы мы перакладзём на грузавiк, тады ў нас i рысоры будуць цэлыя, i пад'ёмы нам не страшныя. Машынай мы з Элам абодва ўмеем кiраваць, значыць, хто-небудзь з нас павядзе легкавую. На дарозе будзем разам трымацца, i ад гэтага нам усiм лепш будзе.
      Уiлсан ускочыў на ногi.
      - Вядома, вядома! Мы будзем толькi радыя. Так i зробiм. Ты чула, Сэйры?
      - Проста цудоўна, - адказала Сэйры. - А мы не наробiм вам лiшнiх турбот?
      - Ну што вы, далiбог! - сказаў бацька. - Якiя турботы? Наадварот, вы нас выручыце.
      Уiлсан зноў сеў на зямлю, крыху сумеўшыся.
      - Не ведаю, як быць.
      - Што, раздумалi?
      - Разумееце... У мяне ўсяго даляраў трыццаць засталося, i я не хацеў бы быць вам цяжарам.
      Мацi сказала:
      - Вы i не будзеце нам цяжарам. Будзем дапамагаць адзiн аднаму, i разам даедзем да Калiфорнii. Сэйры Ўiлсан дапамагла мне прыбраць дзеда... - яна раптам змоўкла. Сувязь памiж тым i другiм была ўсiм зразумелая.
      Загаварыў Эл:
      - У легкавую свабодна сядзе шэсць чалавек. Скажам, так: я за рулём, мiсiс i мiстэр Уiлсаны, Разашарна з Конi i бабка. Вялiкiя рэчы, лягчэйшыя, перакладзём на грузавiк. У дарозе будзем мяняцца месцамi. - Ён гаварыў голасна, радуючыся, што з плячэй звалiўся такi клопат.
      Астатнiя бянтэжлiва ўсмiхалiся, апусцiўшы вочы долу. Бацька правёў кончыкамi пальцаў па пыле. Сказаў:
      - Мацi наша марыць пра беленькi домiк сярод апельсiнавых дрэў. Яна бачыла вялiкi такi малюнак у календары.
      Сэйры сказала:
      - Калi я зноў расхварэюся, вы нас не чакайце, едзьце адны. Мы не хочам быць вам цяжарам.
      Мацi пiльна паглядзела на яе i быццам упершыню ўбачыла яе пакутнiцкiя вочы i змарнелы, змучаны болем твар. I сказала:
      - Нiчога, даедзеце, мы пра вас паклапоцiмся. Вы ж самi сказалi: ад дапамогi нельга адмаўляцца.
      Сэйры глянула на свае маршчынiстыя рукi, асветленыя агнём вогнiшча.
      - Трэба класцiся спаць. - Яна ўстала.
      - А дзед... як быццам ужо год, як ён памёр, - прамовiла мацi.
      Абедзве сям'i няспешна разышлiся класцiся спаць, смачна пазяхаючы. Мацi спаласнула талеркi i сцерла з iх тлушч мяшком з-пад мукi. Агонь у вогнiшчы патух, зоркi нiбы апусцiлiся нiжэй. Легкавыя аўтамашыны толькi зрэдку прабягалi цяпер па шашы, але грузавiкi час ад часу з грукатам праносiлiся мiма, ажно дрыжэла зямля. Абедзве машыны, якiя стаялi ў лагчынцы каля дарогi, ледзь вiднелiся пры святле зорак. Каля заправачнай станцыi выў прывязаны нанач сабака. Людзi ўгаманiлiся i цiха спалi, i асмялелыя палявыя мышы снавалi каля матрацаў. Адна Сэйры Ўiлсан не спала. Яна глядзела ў неба i стойка змагалася з болем.
      РАЗДЗЕЛ ЧАТЫРНАЦЦАТЫ
      Заходнюю тэрыторыю апанаваў неспакой - наблiжаюцца перамены. Заходнiя штаты затрывожылiся, як конi перад навальнiцай. Буйныя ўласнiкi занепакоiлiся, чуюць: будуць перамены, толькi не ведаюць - якiя. Буйныя ўласнiкi б'юць па непасрэднай пагрозе: па пашыраным складзе ўрада, па ўсё мацнейшым адзiнстве рабочага руху; б'юць па новых падатках, па новых эканамiчных планах - не разумеюць, што ўсё гэта вынiкi, а не прычыны. Вынiкi, а не прычыны. Не прычыны, а вынiкi. А прычыны караняцца глыбока, хоць яны i зусiм простыя. Прычыны - гэта фiзiчны голад, памножаны ў мiльён разоў; гэта духоўны голад iмкненне да шчасця, да пачуцця ўпэўненасцi ў заўтрашнiм днi, памножанае ў мiльён разоў; гэта iмкненне мускулаў i мозгу да росту, да працы, да творчасцi, памножанае ў мiльён разоў. Канчатковая, ясная функцыя чалавека - працаваць сваiмi мускуламi, ствараць сваiм мозгам, i не толькi на карысць аднаму сабе гэта i ёсць чалавек. Пабудаваць сцяну, пабудаваць дом, пабудаваць плацiну, укласцi часцiнку свайго чалавечага "я" ў гэту сцяну, у гэты дом, у гэту плацiну i ўзяць i сабе што-небудзь ад iх - ад гэтай сцяны, ад гэтага дома, ад гэтай плацiны; умацаваць мускулы цяжкай працай, прылучыцца да яснасцi лiнiй i форм сваiх здзейсненых задум. Бо чалавек - адзiнае стварэнне ва ўсiм арганiчным i неарганiчным жыццi прыроды, адзiны аб'ект у сусвеце, якi перасягае створанае iм, узнiмаецца па прыступках сваiх задум, вырываецца наперад, пакiдаючы ззаду ўжо дасягнутае. I вось што трэба сказаць пра чалавека: калi тэорыi мяняюцца цi рушацца, калi фiласофскiя школы i вучэннi, вузкiя завулкi думкi - нацыянальныя, рэлiгiйныя, эканамiчныя - узнiкаюць, а потым рассыпаюцца прахам, чалавек, хоць i спатыкаючыся, атрымлiваючы жорсткiя ўдары, памыляючыся, iдзе наперад i нечага дасягае. Зрабiўшы крок наперад, ён можа адступiць, але толькi на паўкроку i нiколi не зробiць поўнага кроку назад. Вось што можна сказаць, i гэта трэба добра разумець. Гэта трэба разумець, калi з чорных самалётаў падаюць бомбы на людныя рынкi, калi палонных забiваюць, як свiней, калi скалечаныя целы сплываюць крывёю ў гразi i пыле. I вось яшчэ што: калi спынiцца, калi б памерла вострае да болю жаданне iсцi наперад, што б там нi было, бомбы не падалi б, глоткi не рэзалi б. Пакуль будуць жывыя ўладальнiкi бомбаў, гэты смертаносны груз будзе падаць на моцных духам, i бойся таго часу, калi дух гэты памрэ; пакуль жывуць буйныя ўласнiкi, удары будуць сыпацца на тых, хто робiць крок наперад - бойся таго часу, калi памрэ iмкненне iсцi наперад. Бойся таго часу, калi чалавечае "я" не будзе гатова iсцi на пакуты i смерць за iдэю, бо гатоўнасць гэтая - асновы чалавечага "я", адзiнае, што робiць чалавека чалавекам.
      Заходнiя штаты апанаваў неспакой - блiзяцца нейкiя перамены. Тэхас i Аклахома, Канзас i Арканзас, Нью-Мексiка, Арызона, Калiфорнiя... Вось адна сям'я пакiдае свой участак. Некалi бацька ўзяў пазыку ў банку, i цяпер банк наважыў авалодаць яго зямлёй. Зямельная кампанiя, гэта значыць банк, якi валодае зямлёй, хоча, каб на гэтай зямлi працавалi трактары, а не людзi. А хiба трактар - дрэнна? Хiба ў сiле, якая праразае доўгiя барозны ў зямлi, ёсць што-небудзь нядобрае? Калi б гэты трактар належаў нам, тады было б добра - не мне, а нам. Калi б нашы трактары праводзiлi доўгiя барозны па нашай зямлi, тады было б добра. Не па маёй зямлi, а па нашай. Мы любiлi б гэты трактар, як любiлi гэту зямлю, калi яна была наша. Але трактар робiць адразу дзве справы: узорвае зямлю i выворвае з яе нас. Памiж трактарам i танкам рознiцы мала. I той, i другi гоняць перад сабой людзей, апанаваных страхам i роспаччу. Тут ёсць над чым задумацца.
      З зямлi сагналi аднаго чалавека, адну сям'ю - вось яго ржавая машына паўзе па шашы на Захад. Я страцiў зямлю, маёй зямлёй авалодаў трактар. Я адзiн i не ведаю, што рабiць. Адна сям'я спыняецца на начлег каля прыдарожнай канавы, ставiць палатку; да яе пад'язджае яшчэ адна сям'я i таксама ставiць палатку. Двое мужчын прысаджваюцца на кукiшкi, а жанчыны з дзецьмi стаяць каля iх i слухаюць. Гэта i ёсць завязка, разумееце, вы - тыя, хто ненавiдзiць перамены i баiцца рэвалюцыi? Раз'яднайце гэтых двух мужчын, пасейце ў iх сэрцах нянавiсць, боязь адзiн аднаго, недавер адзiн да аднаго. Бо гэта зачатак таго, што наганяе на вас страх. Зародак. Таму што ў выказванне: "Я страцiў зямлю" ўносiцца папраўка: "Мы страцiлi нашу зямлю". Вось дзе тоiцца небяспека для вас, бо два чалавекi ўжо не такiя адзiнокiя i разгубленыя, як адзiн. А з гэтага "мы" ўзнiкае нешта яшчэ больш небяспечнае: "У мяне ёсць крыху ежы" плюс "У мяне зусiм нiчога няма". I калi ў суме атрымлiваецца: "У нас ёсць крыху ежы", значыць, усё ўвайшло ў сваю каляiну i рух набыў накiраванасць. Цяпер засталося зрабiць нескладанае памнажэнне, i зямля гэтая, гэты трактар - нашы. Двое мужчын сядзяць на кукiшках у дрэнажнай канаве, маленькае вогнiшча, у кацялку варыцца мяса, маўклiвыя жанчыны з застылым позiркам, ззаду - дзецi прагна ўслухоўваюцца ў незразумелую гутарку. Наблiжаецца ноч. У малога прастуда. Вось, вазьмiце коўдру. Яна шарсцяная - яшчэ ад мацi засталася. Вазьмiце, накрыйце дзiця. Вось што iм трэба бамбiць. Бо тут пачынаецца пераход ад "я" да "мы".
      Калi б вам, тым, хто залодае ўсiм, што патрэбна людзям, удалося зразумець гэта, вы змаглi б утрымацца на паверхнi. Калi б вам удалося аддзялiць прычыны ад вынiкаў, зразумець, што Пэйн, Маркс, Джэферсан, Ленiн былi вынiкам, а не прычынай, вы ўцалелi б. Але дзе вам зразумець: уласнiцтва, як марозам, скоўвае ваша "я" i назаўсёды адгароджвае яго ад "мы".
      Заходнiя штаты ў трывозе - наблiжаюцца перамены. Патрэба нараджае iдэю, iдэя - дзеянне. Паўмiльёна людзей рухаюцца па дарогах; яшчэ адзiн мiльён, больш упартых, таксама гатовы ў любую хвiлiну зняцца з месца; дзесяць мiльёнаў яшчэ толькi пачынаюць нервавацца.
      А трактары праводзяць баразну за баразной па абязлюдзелай зямлi.
      РАЗДЗЕЛ ПЯТНАЦЦАТЫ
      Уздоўж шашы No 66 стаяць прыдарожныя бары: "Дом Эла i Сузi", "Снеданне ў Карла", "Джо i Мiнi", "Закусачная Ўiла". Халупкi з лямцавай пракладкай мiж дошак. Дзве бензiнавыя калонкi каля ўвахода, дзверы з драцяной сеткай, доўгая стойка, высокiя табурэты, рэйка для ног. Каля дзвярэй тры гульнёвыя аўтаматы, праз шкло вiдаць, якое багацце ў пяцiцэнтавых манетах можна выйграць за тры жэтоны. А побач з iмi патэфон, якi iграе за пяцiцэнтавiк, i наваленыя горкай, як блiны, пласцiнкi, гатовыя ў любы момант слiзгануць на дыск, i тады загучыць танцавальная музыка - факстроты "Цi-пi-цi-пi-цiн", "Дзякуй за памяць", шлягеры Бiнга Кросбi, джаз Бенi Гудмэна. На адным канцы стойкi пад шкляным каўпаком дражэ ад кашлю, серна-кафеiнавыя таблеткi пад назвай "Бяссонныя", "Не драмаць"; цукеркi, цыгарэты, лёзы для брытваў, аспiрын, белыя шарыкi "Брома-Сельтэр" i "Алька-Сельтэр" для шыпучкi. На сценах плакаты: купальшчыцы - пышнагрудыя, вузкабёдрыя бландзiнкi з васковымi тварамi, у белых купальнiках, з бутэлькай кока-колы ў руках, усмiхаюцца: вось што абяцае вам кока-кола. Стойка доўгая, на ёй сальнiцы, перачнiцы, гарчычнiцы i папяровыя сурвэткi. За стойкай пiўныя краны, а каля самай сцяны блiскучыя, ахутаныя парай кававаркi з зашклёнымi акенцамi, якiя паказваюць узровень вады. Тарты пад драцянымi накрыўкамi, апельсiны пiрамiдамi па чатыры штукi. Невысокiя слупкi кардонак з крэкерамi i кукурузнымi шматкамi - раскладзены ўзорам.
      Надпiсы на картках меню з вялiкiмi блiскучымi лiтарамi са слюды: "Такiя пiрагi пякла твая мама". "Крэдыт вядзе да сваркi, лепш застанемся сябрамi". "Дамам можна курыць, толькi акуркi глядзiце, куды кладзяце". "Абедайце ў нас, шкадуйце сваю жоначку".
      На другiм канцы стойкi - сталовы посуд, бляхi з запечаным мясам, бульбай, тушаным мясам, смажанай ялавiчынай, шэрай бужанiнай - засталося толькi скрылiкамi нарэзаць.
      Мiнi, цi Сузi, цi Мэй старыцца за стойкай - валасы завiтыя, на спацелым твары пудра i румяны. Бярэ заказы, размаўляе з клiентам цiха, мякка, повару заказы паўтарае скрыпучым, як у паўлiна, голасам. Выцiрае стойку анучай кругамi, начышчае вялiкiя блiскучыя кававаркi. Повару - Джо, цi Карлу, цi Элу - горача ў белым кiцелi i фартуху: на белым iлбе пад белым каўпаком пацеркi поту; ён пахмурны, гаворыць мала, мяльком паглядае на новых наведнiкаў. Нацiрае патэльню, шлёпае на яе катлету ў цесце. Цiха паўтарае за Мэй заказы, скрабе патэльню, працiрае джутавай анучкай. Пануры, маўклiвы.
      Мэй ажыццяўляе сувязь з наведнiкамi, усмiхаецца iм, а сама ледзь стрымлiвае раздражненне; усмiхаецца, а вочы глядзяць мiма, калi госць не вадзiцель грузавiка. Шафёры - касцяк усяго. Там, дзе спыняюцца шафёры, там клiенты. Iх не абдурыш, яны разбiраюцца, што да чаго. Шафёры - гэта заказы. Яшчэ ого як разбiраюцца! Паспрабуйце падаць iм спiтую каву, i больш нагi iхняй у вас не будзе. А абслужыце як след, яны зноў наведаюцца. Вадзiцеляў грузавiкоў Мэй сустракае шырокай усмешкай. Крыху выгнуўшы стан, папраўляе на патылiцы валасы, i ўслед за рукамi крыху падымаюцца пад сукенкай угору i грудзi; ветла вiтае гасцей, быццам абяцаючы вясёлае баўленне часу, вясёлую гутарку, вясёлыя досцiпы. Эл нiколi нi з кiм з наведнiкаў не загаворвае. Не кантактуе з iмi. Бывае, адкажа ўсмешкай на анекдот, а смяяцца, не, не смяецца. Часам гляне на Мэй, пачуўшы гуллiвыя ноткi ў яе голасе, i зноў скрабе патэльню лапаткай, перакладзе застылы тлушч у латочак каля плiты. Ён прыцiскае лапаткай катлету, яна шыпiць. Кладзе на патэльню разрэзаную напалам булачку, падаграе, падсмажвае. Зграбае з патэльнi колцы цыбулi, кладзе на фарш, прыцiскае лапаткай, накрывае паловай булачкi, другую палову змазвае растопленым маслам i вострай прыправай. Прытрымлiваючы пакладзеную на катлету паўбулачкi, падчэплiвае лапаткай тонкую катлетку, пераварочвае яе, накрывае другой паловай i скiдае на маленькую талерку. Туды ж кладзе чвэртку марынаванага агурка i дзве чорныя маслiны. Пускае талерку па стойцы, як кiдальнае кальцо. Тады зноў скрабе патэльню i панура пазiрае на жароўню з тушаным мясам.
      Легкавыя машыны iмклiва праносяцца па шашы No 66. Нумарныя знакi з Масачусетса, з Тэнесi, Род-Айленда, з Нью-Ёрка, Верманта, Агаё. Кiруюць на захад. Шыкоўныя машыны, хуткасць - шэсцьдзесят пяць мiль у гадзiну.
      Вунь "корд" iдзе. Труна на колах.
      Але ж, глянь, якi ход! Бачыш "ласаль"? Мне б такую. Я не з ганарлiвых. Узяў бы i "ласаль".
      Калi ты ўжо так разышоўся, дык чаму б не "кадзiлак"? Ён трохi большы i хутчэйшы.
      А сабе я выбраў бы "зефiр". Не такi ўжо i шык, затое клас, хуткасць! Мне дай "зефiр".
      I ўсё ж, сэр, можаце смяяцца, толькi я стаю за "б'юiк-п'юiк". Даволi добрая машына.
      Дык яна ж, халера, цаной, як "зефiр", а цягне слабавата.
      Ну i няхай. Мне ад гэтага Генры Форда нiчога не трэба. Не люблю я Форда. Нiколi не любiў. У мяне брат працаваў у яго на заводзе. Ты б толькi паслухаў, што ён расказваў.
      I ўсё-такi "зефiр" - сiла!
      На шашы вялiкiя легкавыя аўтамашыны. Стомлена-пяшчотныя, разамлелыя ад гарачынi дамы, вакол iх, як вакол цэнтра прыцяжэння, круцiцца безлiч аб'ектаў: крэмы, ласьёны, бутэлечкi з фарбамi - чорнай, ружовай, чырвонай, белай, зялёнай, сярэбранай, з iх дапамогай мяняецца колер валасоў, вачэй, губ, пазногцяў, броваў, веек, павек. Рознае семя, алеi, пiлюлi - каб добра працаваў страўнiк. Сумка з бутэлечкамi, спрынцоўкамi, таблеткамi, прысыпкамi, растворамi, мазямi - каб унiкнуць усякай рызыкi пры iнтымных зносiнах, зняць пахi, засцерагчыся ад нежаданых вынiкаў. А яшчэ адзенне... Адна марока!
      Маршчынкi стомы вакол вачэй, складкi раздражнення па кутках рота, грузныя грудзi ў цесных ячэйках бюстгальтараў, тугiя жываты i клубы пад гумавымi гарсэтамi. Цяжка ловяць спякотнае паветра раты, у пахмурных вачах нялюбасць да сонца, ветру, да зямлi, агiда да ежы, злосць на знямогу, нянавiсць да самога часу, якi рэдка калi маладзiць, а старыць - заўсёды.
      Побач з жанчынамi кароткiя пузатыя мужчыны ў светлых касцюмах i панамах чысценькiя ружовыя мужчыны з неспакойнымi, разгубленымi вачамi, поўнымi трывогi. Iм неспакойна таму, што не працуюць прывычныя формулы: яны прагнуць бяспекi, але адчуваюць, што яна знiкае з твару зямлi. На лацканах пiнжакоў у iх значкi розных суполак i клубаў - тых месцаў, куды можна пайсцi i ў натоўпе такiх жа занепакоеных чалавечкаў пераканаць сябе, што камерцыя - занятак высакародны, а не асвячонае рытуалам зладзейства; што яны шчодрыя i дабрачынныя, часта нават сабе ў шкоду, насуперак прынцыпам камерцыi; што жыццё ў iх паўнацэннае, а не ўбогая i стомная руцiна; i што блiзкi ўжо той час, калi нiчога iм не будзе страшна.
      Гэта сямейная пара таксама едзе ў Калiфорнiю; там, у холе галiвудскага гатэля "Беверлi Ўiлтмар" яны з зайздрасцю будуць глядзець на людзей, будуць пазiраць на горы - вы разумееце, на горы! - i на высокiя дрэвы, ён з ранейшым неспакоем у вачах, а яна - з апаскай, каб сонца не апалiла скуру. Будуць пазiраць на Цiхi акiян, i стаўлю сто тысяч супраць нiчога, што ён скажа: "Я думаў, ён большы". А яна будзе кiдаць зайздрослiвыя позiркi на круглявыя маладыя дзявочыя целы на пляжы. Яны едуць у Калiфорнiю толькi дзеля таго, каб потым, вярнуўшыся дамоў, сказаць: "Такая вось i такая сядзела ў Тракадэра побач з намi, за суседнiм столiкам. Ну i страшыдла! Але апранаецца з густам". А ён скажа: "Я там гутарыў з салiднымi дзелавымi людзьмi. Яны лiчаць, што пакуль мы не збавiмся ад гэтага тыпа ў Белым доме, дабра не чакай". I яшчэ: "Ад аднаго дасведчанага чалавека я чуў, што ў яе сiфiлiс. Яна здымалася ў фiльмах братоў Уорнераў. Кажуць, спала з кiм папала, абы ролю атрымаць. Што ж, знайшла, чаго шукала". Але ўстрывожаныя вочы ўсё роўна не ведаюць спакою, надзьмутыя губы не ведаюць радасцi. Вялiкая легкавая машына iмчыцца з хуткасцю шэсцьдзесят мiль у гадзiну.
      Я выпiла б чаго-небудзь халодненькага.
      Вунь наперадзе нешта вiднеецца. Спынiцца?
      Думаеш, у iх чыста?
      Не брудней, чым дзе ў iншым месцы ў гэтым богам забытым краi.
      Ну, бутэльку содавай, я думаю, можна.
      Вялiкая машына скрыгоча тармазамi i спыняецца. Неспакойны таўстун дапамагае жонцы вылезцi з кабiны.
      Калi яны ўваходзяць, Мэй глядзiць спярша на iх, потым паўз iх. Эл на iмгненне адрывае вочы ад плiты. Мэй ведае, што будзе далей. Яны вып'юць бутэльку содавай за пяць цэнтаў i бурчлiва паскардзяцца, што вада цеплаватая. Жанчына скамечыць шэсць папяровых сурвэтак i кiне на падлогу. Мужчына папярхнецца i звалiць вiну на Мэй. Жанчына пачне прынюхвацца, быццам пачула пах тухлага мяса, а пасля яны пойдуць i да канца сваiх дзён будуць усiм гаварыць, што народ на Захадзе няветлы. А Мэй, зноў застаўшыся адна з Элам, падбярэ iм адпаведнае слоўца - абзаве iх задрыпамi.
      Вадзiцелi грузавiкоў - гэта людзi!
      - Вось едзе вялiкi грузавы фургон. Добра было б, каб яны тут спынiлiся адаб'юць пах гэтых смярдзючак. Калi я працавала ў вялiкiм гатэлi ў Альбукерку - як яны кралi, Эл! Бралi ўсё, што дрэнна ляжыць. I чым больш шыкоўныя ў iх машыны, тым яны болей крадуць - ручнiкi, сталовае срэбра, мыльнiцы. Проста розуму не дабяру - навошта.
      А Эл змрочна:
      - А як, па-твойму, адкуль у iх такiя машыны i гэтулькi дабра? Што, можа, нарадзiлiся з усiм гэтым? А ў цябе нiколi нiчога не будзе.
      Вялiкi грузавiк, шафёр i зменны.
      - Можа, спынiмся тут, кавы вып'ем. Забягалаўку гэту я ведаю.
      - А як у нас з графiкам?
      - Iдзём з апярэджаннем.
      - Тады пад'язджай. Тут ёсць баявая кабылка з перчыкам. I кава добрая.
      Машына спыняецца. Двое шафёраў у брыджах колеру хакi, у высокiх шнураваных чаравiках, кароткiх куртках i вайсковых фуражках з блiскучымi брылямi. Дзверы з сеткай - бразь!
      - Здарова, Мэй!
      - Няўжо гэта ты, Вялiкi Бiл Пацук? Даўно перавялi зноў на гэты маршрут?
      - Тыдзень таму.
      Яго напарнiк кiдае пяцiцэнтавiк у адтулiну прайгравальнiка, глядзiць, як выслiзгвае пласцiнка i кладзецца на дыск. Голас Бiнга Кросбi - чыстае золата. "Зноў залацiцца пляж, i хвалi плешчуць глуха... Ты - у скронях боль, але не скруха..." А Вялiкi Бiл напявае на вушка Мэй: "Ты ў скрынях соль, але не шлюха..."
      Мэй смяецца.
      - А хто гэта з табой, Бiл? Ён першы раз на гэтым маршруце?
      Напарнiк Бiла апускае пяць цэнтаў у аўтамат, выйграе чатыры жэтоны i зноў кiдае iх у шчылiну. Падыходзiць да стойкi.
      - Што ж вам падаць? - пытаецца Мэй.
      - Ну, па кубку кавы. А тарты якiя?
      - З бананавым крэмам, з ананасным крэмам, шакаладны, ну i яблычны.
      - Давай яблычны... Чакай... а вунь той, вялiкi i пышны, з чым?
      Мэй падымае торт, нюхае.
      - Бананавы.
      - Адрэж кавалак, ды не шкадуй.
      Шафёр, што каля аўтамата, кажа:
      - Рэж два.
      - Наце вам два. Што-небудзь такое новенькае чуў, Бiл?
      - Ага, вось паслухай.
      - Ты пры даме не вельмi...
      - Ды тут нiчога такога. Вучань спазнiўся ў школу. Настаўнiца пытаецца: "Чаму спазнiўся?" Хлопчык адказвае: "Я вадзiў цялушку да быка". Настаўнiца кажа: "Няўжо твой бацька сам не мог справiцца?" А малы ёй: "Вядома ж, мог, толькi дзе яму цягацца з быком".
      Мэй вiшчыць ад смеху, ледзь не хрыпне. Эл акуратна рэжа цыбулю, узнiмае на iх позiрк, усмiхаецца i зноў апускае вочы. Вадзiцелi грузавiкоў - гэта людзi! Кожны з iх пакiне Мэй па чвэрцi даляра. Пятнаццаць цэнтаў за торт i каву i дзесяць - "чаявыя". I не чапляюцца да яе.
      Сядзяць на высокiх табурэтах, п'юць каву, з кубкаў вытыркаюцца лыжачкi. Гутараць пра свае справы. Эл скрабе патэльню, слухае, але заўваг не робiць нiякiх. Бiнг Кросбi раптам змаўкае. Дыск апускаецца, i пласцiнка зноў займае сваё месца сярод iншых пласцiнак. Лiловае святло гасне. Пяцiцэнтавiк, што прывёў увесь гэты механiзм у дзеянне, прымусiў Кросбi спяваць, а аркестр яму акампанаваць, саслiзгвае з кантактаў i падае ў манетнiк. Манета гэтая, у адрозненне ад мноства iншых, сапраўды папрацавала, вымусiла аўтамат падпарадкавацца сабе.
      З клапана кававаркi выбiваецца пара. Кампрэсар халадзiльнiка пачынае цiха гусцi, потым сцiхае. Электрычны вентылятар у куце паволi паварочваецца з боку ў бок, абвяваючы пакой цёплым ветрыкам. Па шашы No 66 з шумам праносяцца аўтамашыны.
      - У нас незадоўга перад вамi машына з Масачусетса спынялася, - сказала Мэй.
      Вялiкi Бiл абхапiў кубак зверху далонню так, што лыжачка тырчыць у яго памiж вялiкiм i ўказальным пальцамi. Ён шумна ўцягнуў у рот каву разам з паветрам, каб астудзiць яе.
      - Паездзiла б ты цяпер па шэсцьдзесят шостай. Машыны з усёй краiны. Усе на Захад iдуць. Раней нiколi гэтулькi машын не бачыў. Сярод iх такiя трапляюцца прыгажунi!
      - Сёння ранiцай мы бачылi аварыю, - сказаў яго зменны. - Вялiкая машына "кадзiлак", зроблены, вiдаць, па спецыяльным заказе, прыгожы такi. Нiзкая пасадка, крэмавы колер. На грузавiк наляцеў. Радыятар умяла проста ў вадзiцеля. Гнаў пад дзевяноста мiль. Рулявой калонкай наскрозь прапарола, курчыўся, як жаба на круку. Была шык, а не машына, адна любата. А цяпер што хоць задарма бяры. Адзiн ехаў, без нiкога.
      Эл падымае вочы ад плiты:
      - А з грузавiком што?
      - Божа мой, якi там грузавiк! Проста машына з адрэзаным верхам, набiтая ўсялякiм кухонным начыннем - плiта, рондалi, а яшчэ матрацы, дзецi, куры. Ну ведаеце ж - на Захад едуць. "Кадзiлак" прамчаўся паўз нас з хуткасцю мо дзевяноста мiль, - абагнуў на двух колах, а насустрач машына. Ён - убок, а тут грузавiчок гэты. Урэзаўся ў яго на ўсiм хаду. Вадзiцель п'яны быў, цi што. Коўдры, куры, дзецi - усё ўзляцела ў паветра. Аднаго малога забiла, проста раздушыла. Жудаснае вiдовiшча. Мы пад'ехалi. Чалавек, што вёў грузавiк, стаiць як укапаны, пазiрае на сынка мёртвага. Нi слова з яго не выцягнулi. Маўчыць, як знямеў. Мноства людзей на шашы - цэлымi сем'ямi на Захад едуць. I з кожным днём iх усё больш i больш. Адкуль яны толькi бяруцца?
      - Лепш спытайцеся - куды едуць? - сказала Мэй. - Бывае, заязджаюць да нас па бензiн i, акрамя яго, нiчога не купляюць. Кажуць, яны на руку не чыстыя. Але ў нас нiдзе нiчога лiшняга не валяецца. Нас не абкрадалi.
      Жуючы на поўны рот торт, Вялiкi Бiл глянуў праз зацягнутае сеткай акно на шашу.
      - Ну вось, прывязвай сваё дабро мацней. Здаецца, едуць сюды.
      З шашы стомлена збочыў "нэш" выпуску 1926 года. Задняе сядзенне ў яго было высока завалена мяхамi, рондалямi i патэльнямi, а на самым версе, амаль упiраючыся макаўкамi ў дах, сядзелi два хлопчыкi. На даху ляжалi прывязаныя да яго матрац i палатка, слупкi ад яе былi прымацаваны да падножкi. Машына пад'ехала да бензiнавых помпаў i спынiлася. З кабiны вылез цёмнавалосы чалавек з вострым скуластым i насатым тварам. Абодва малыя ссунулiся з паклажы на зямлю.
      Мэй абагнула стойку i стала ў дзвярах. На чалавеку былi шэрыя шарсцяныя штаны i сiняя кашуля, пацямнелая ад поту на спiне i пад пахамi. На хлопчыках камбiнезоны на голае цела, патрапаныя, залатаныя. Валасы ў малых былi светлыя, стрыжаныя "пад вожык" i тырчалi, як шчацiна. Твары ў брудных плямах. Дзецi адразу пабеглi да лужыны пад водаправодным шлангам i засунулi пальцы босых ног у гразь.
      Чалавек запытаўся:
      - У вас можна вады ўзяць, мэм?
      Цень нездавальнення мiльгануў на твары Мэй.
      - Пэўна ж, налiвайце, - адказала яна i цiха кiнула цераз плячо: - Я пасачу за шлангам. - Яна глядзела, як чалавек няспешна адкручваў каўпачок радыятара i ўсунуў у адтулiну наканечнiк шланга.
      Бялявая жанчына, што сядзела ў кабiне, сказала:
      - Спытайся, можа, тут дадуць.
      Чалавек выняў шланг з радыятара i прыкруцiў каўпачок. Хлопчыкi ўзялi з рук бацькi шланг, павярнулi яго наканечнiкам угору i пачалi прагна пiць. Чалавек зняў з галавы цёмны запэцканы капялюш, падышоў да драцяных дзвярэй бара i стаў перад iмi з нейкiм дзiўным, прынiжаным выглядам.
      - Цi не прадасце нам буханку хлеба, мэм?
      Мэй адказала:
      - Тут не бакалейная крама. Хлеб у нас iдзе на сандвiчы.
      - Ведаю, мэм. - У яго прынiжанасцi адчувалася ўпартасць. - Нам трэба хлеб, а да крамаў, кажуць, ехаць яшчэ i ехаць.
      - Прадасi, i сама без нiчога застанешся. - У голасе Мэй прагучала нотка нерашучасцi.
      - Мы галодныя, - сказаў чалавек.
      - Дык чаму ж не купiце сандвiчаў з катлетамi?
      - Мы б радыя купiць гамбургеры, мэм. Ды не можам. Нам трэба абысцiся дзесяццю цэнтамi на ўсiх. - I, сумеўшыся, чалавек дадаў: - Грошы зусiм канчаюцца.
      Мэй сказала:
      - За дзесяць цэнтаў буханкi хлеба не купiш. У нас толькi па пятнаццаць.
      Ззаду буркнуў Эл:
      - Госпадзi, Мэй, дай iм хлеба.
      - Да прывозу самiм можа не хапiць.
      - I няхай не хопiць, чорт з iм, - сказаў Эл i пахмурна глянуў на бульбяную салату, якую ён перамешваў.
      Мэй пацiснула круглявымi плячамi i азiрнулася на шафёраў, нiбы кажучы: бачыце, як бывае.
      Яна адчынiла дзверы, i чалавек увайшоў, уносячы з сабой пах поту. Следам за iм у бар шмыгнулi хлапчукi i адразу пайшлi да прылаўка з цукеркамi утаропiлiся на iх, але ў вачах у iх не загарэлася нi прага, нi надзея, нi нават жаданне iх пакаштаваць, а было толькi здзiўленне, што ёсць такiя рэчы на свеце. Хлопчыкi былi аднаго росту i на адзiн твар. Адзiн з iх стаяў, паскрэбваючы пальцамi нагi брудную шчыкалатку. Другi раптам нешта шапнуў яму на вуха, i абое ўсунулi рукi ў кiшэнi, i тонкую сiнюю тканiну iх камбiнезонаў адтапырылi сцiснутыя ў кулакi далонi.
      Мэй высунула шуфляду i выняла адтуль буханку хлеба ў васкаванай паперы.
      - Вось за пятнаццаць цэнтаў.
      Чалавек зноў надзеў капялюш i сказаў усё гэтак жа прынiжана:
      - А цi нельга... Можа, вы адрэжаце на дзесяць цэнтаў?
      Эл сярдзiта рыкнуў:
      - Госпадзi, Мэй! Аддай iм усю.
      Чалавек павярнуўся да Эла:
      - Не, нам трэба толькi на дзесяць цэнтаў. Даводзiцца ўсё дакладна разлiчваць, мiстэр, iнакш не дабяромся да Калiфорнii.
      Мэй пакорлiва прамовiла:
      - Бярыце ўсю за дзесяць цэнтаў.
      - Гэта ж як рабаваць вас, мэм.
      - Бярыце. Раз Эл сказаў, бярыце. - Яна пусцiла па стойцы загорнуты ў васкаваную паперу хлеб. Чалавек дастаў з задняй кiшэнi скураны капшук, развязаў шнуркi i раскрыў яго. Капшук быў туга набiты сярэбранымi манетамi i залапанымi грашовымi паперкамi.
      - Вам, вiдаць, дзiўна, што я так скуплюся, - выбачлiвым тонам сказаў ён. Але наперадзе ў нас яшчэ тысяча мiль дарогi, i невядома, цi дабяромся яшчэ. Ён пакорпаўся ўказальным пальцам у капшуку, намацаў дзесяцiцэнтавую манету i выцягнуў яе. Калi паклаў на стойку, убачыў, што выпадкова прыхапiў яшчэ адзiн цэнт. Ён хацеў ужо схаваць яго назад у капшук, але раптам позiрк яго ўпаў на хлопчыкаў, што застылi перад прылаўкам з цукеркамi. Ён паволi падышоў да iх, паказаў пальцам на доўгiя палачкi ледзянцоў пад шклом у паласатых абгортках. Гэтыя - цэнт за штуку, мэм?
      Мэй нахiлiлася i глянула пад шкло.
      - Якiя?
      - Вось гэтыя, паласатыя.
      Малыя паднялi на яе вочы i перасталi дыхаць - замерлi, крыху раскрыўшы раты i напружыўшы паўголыя цельцы.
      - Гэтыя? Не. Яны на цэнт пара.
      - Дык дайце дзве штучкi, мэм. - Чалавек беражлiва паклаў медную манетку на прылавак. Хлопчыкi ледзь чутна перавялi дух. Мэй дастала два мятныя ледзянцы.
      - Бярыце, - сказаў бацька дзецям.
      Хлопчыкi нясмела працягнулi рукi, узялi па адной ледзянцовай палачцы i апусцiлi ўнiз, не кiнуўшы на iх позiрку. Але зiрнулi адзiн на аднаго, куточкi iх губ ледзь варухнулiся ад бянтэжлiвай усмешкi.
      - Дзякуй вам, мэм. - Чалавек узяў бохан i выйшаў за дзверы; хлопчыкi неяк ненатуральна чынна пайшлi следам, i кожны прыцiскаў да нагi доўгую цукерку ў абгортцы з чырвонымi палоскамi. А ў машыне яны, як бурундукi, скокнулi з пярэдняга сядзення на самы верх паклажы i зашылiся, як у норку, сярод клункаў.
      Чалавек сеў у машыну, завёў матор, i лядашчы "нэш", равучы i выпусцiўшы клуб маслянiстага дыму, уз'ехаў на шашу i пакiраваў на захад.
      З бара глядзелi яму ўслед абодва шафёры, Мэй i Эл.
      Вялiкi Бiл павярнуўся да Мэй.
      - Такiя ледзянцы каштуюць не цэнт за пару, - сказаў ён.
      - А табе што? - агрызнулася Мэй.
      - Iм цана кожнаму пяць цэнтаў.
      - Ну паехалi, - сказаў другi вадзiцель. - А то час трацiм.
      Абодва палезлi ў кiшэню. Бiл кiнуў на стойку манету, другi шафёр, глянуўшы на яе, зноў палез у кiшэню i паклаў сваю манету побач. Потым яны павярнулiся i пайшлi да дзвярэй.
      - Бывай, - сказаў Бiл.
      Мэй аклiкнула iх:
      - Гэй! Пачакайце! Рэшту вазьмiце.
      - Iдзi ты к чорту, - сказаў Бiл, i сеткаватыя дзверы бразнулi за iм.
      Мэй глядзела, як вадзiцелi садзiлiся ў вялiкую грузавую машыну, як яна з грукатам цяжка кранулася з месца, потым, заскрыгатаўшы перадачамi i набраўшы газ, пайшла сваёй звычайнай рэйсавай хуткасцю.
      - Эл... - цiха паклiкала Мэй.
      Повар адвёў вочы ад катлеты, якую ён спляскваў лапаткай, збiраючыся абкласцi яе васкаванымi паперкамi.
      - Што там у цябе?
      - Зiрнi сюды, - яна паказала на грошы, што ляжалi каля кубкаў, - дзве манеты па паўдаляра.
      Эл падышоў да стойкi, глянуў на iх i вярнуўся да сваiх гамбургераў.
      - Вадзiцелi грузавiкоў, - паважлiва прамовiла Мэй, - гэта вам не задрыпы.
      Мухi раз-пораз натыкалiся на драцяныя сеткi i з гудзеннем адляталi прэч. Кампрэсар халадзiльнiка павуркатаў i сцiх. Па шашы No 66 мiма бара са зласлiвым вiскам праляталi машыны - i грузавыя, i зграбныя абцякальныя легкавыя, i нехлямяжыя драндулеты; i ўсе пранiзлiва вiшчалi. Мэй сабрала талеркi i счысцiла з iх у вядро крошкi ад торта. Потым узяла мокрую анучу i пачала кругамi выцiраць стойку. А вочы яе былi прыкаваныя да шашы, па якой вiхрам праносiлася мiма жыццё.
      Эл выцер рукi аб фартух i паглядзеў на паперку, прышпiленую да сцяны над плiтой. На ёй былi нейкiя кропкi - радкамi ў тры слупкi. Эл падлiчыў самы доўгi радок. Тады пайшоў уздоўж стойкi да касы, нацiснуў на кнопку "Выкл." i ўзяў з высунутай шуфлядкi жменю манет па пяць цэнтаў.
      - Што ты там робiш? - запыталася Мэй.
      - Трэцi павiнен ужо хутка выплацiць, - сказаў Эл. Ён падышоў да трэцяга гульнёвага аўтамата i пачаў апускаць у яго проразь манеты; пасля таго як у машыне пяты раз закруцiлiся нейкiя колцы, у акенцы паявiлiся тры палоскi, i ў коўшык высыпаўся галоўны выйгрыш. Эл згроб манеты жменяй i вярнуўся да стойкi, кiнуў грошы ў шуфлядку касы i замкнуў яе. Потым вярнуўся да плiты i закрэслiў на паперцы самы доўгi радок. - Да трэцяга часцей за ўсё падыходзяць, - сказаў ён. - Можа, iх месцамi памяняць? - Ён падняў накрыўку i пачаў памешваць у рондалi, дзе тушылася мяса.
      - I што яны будуць рабiць у Калiфорнii? - сказала Мэй.
      - Хто?
      - Ды гэтыя, ну што толькi што да нас заязджалi.
      - Аднаму богу вядома, - адказаў Эл.
      - Думаеш, знойдуць там працу?
      - Я адкуль ведаю?
      Мэй паглядзела на шашу.
      - Едзе грузавiк з прычэпам. Цi спынiцца тут? Няхай бы спынiўся.
      I калi грузавiк цяжка з'ехаў з шашы i стаў каля бара, Мэй зноў схапiлася за сваю анучку i працерла з канца ў канец усю стойку. Хуценька правяла ёю разы два па блiскучай кававарцы i крыху больш адкруцiла вентыль газавага балона. Эл паклаў перад сабой некалькi невялiкiх рэпак i пачаў iх абiраць. Мэй адразу павесялела, калi адчынiлiся дзверы i ў бар увайшлi два шафёры ў аднолькавым форменным адзеннi.
      - Хэло, сястрычка!
      - У мяне брацiкаў няма, - адрэзала Мэй. Госцi засмяялiся, засмяялася i Мэй. - Што вам падаць, хлопцы?
      - Ну, па кубку кавы. А тарты якiя?
      - Ананасны, бананавы, шакаладны i яблычны.
      - Давай яблычны. Не, чакай... а вунь той, вялiкi i пышны, якi?
      Мэй падняла торт, панюхала:
      - Ананасны.
      - Адрэж кавалак.
      А па шашы No 66 са зласлiвым вiскатам праносiлiся машыны.
      РАЗДЗЕЛ ШАСНАЦЦАТЫ
      Джоўды i Ўiлсаны як адна сям'я прабiралiся на Захад - Эль-Рэна i Брыджпарт, Клiнтан, Элк-Сiцi, Сэйр i Тэксала. Тут праходзiла мяжа штата, i Аклахома засталася ззаду. Цэлы дзень абедзве машыны паўзлi ўсё далей i далей па Тэхаскiм выступе. Шэмрак i Эланрыд, Грум i Ярнал. Пад вечар мiнулi Амарыльё, пасля доўга яшчэ ехалi i на змярканнi зрабiлi прывал. Усе страшэнна знемаглiся, прапылiлiся, перагрэлiся. У дарозе ад гарачынi ў бабкi зрабiлiся сутаргi, i, калi машына нарэшце спынiлася, старая ледзь лiпела.
      Позна вечарам Эл выламаў з нейкай агароджы перакладзiну, паклаў упоперак грузавiка пад брызент i замацаваў яго з абодвух бакоў. Вячэралi аднымi аладкамi, што засталiся ад снедання, - халоднымi i цвёрдымi. Усе, як былi ў адзеннi, так i павалiлiся на матрацы i заснулi. Уiлсаны нават палаткi не раскiнулi.
      Ратуючыся ўцёкамi, Джоўды i Ўiлсаны ехалi па Тэхаскiм выступе - узгорыстай шэрай мясцовасцi, удоўж i ўпоперак спаласаванай рубцамi былых паводак. Аклахома засталася ззаду, перад iмi быў Тэхас. Па пыле паўзлi чарапахi, сонца палiла зямлю, вечарамi неба астывала, але ўжо сама зямля дыхала жарам.
      Уцёкi доўжылiся ўжо два днi, i на трэцi дзень прастора нарэшце адолела ўцекачоў i вымусiла iх падладзiцца пад нязвыклыя жыццёвыя абставiны - шаша стала iх домам, а рух - сродкам самавыяўлення. Спакваля яны прынаравiлiся да новага ладу жыцця. Спачатку Руцi з Уiнфiлдам, потым Эл, за iмi Конi з Ружай Сарона i нарэшце - дарослыя. Зямля выгiналася ўзгоркамi, падобнымi на вялiкiя застылыя хвалi. Уiлдарада, Вега, Боўзi, Гленрыё. Тэхас скончыўся. Цяпер Нью-Мексiка i горы. Далёка наперадзе на фоне неба ўзвышалiся грабянi гор. Колы машын вiсклiва круцiлiся, маторы перагрэлiся, з-пад каўпачкоў радыятараў выбiвалася пара. Машыны дайшлi да рэчкi Пекас i перабралiся цераз яе каля Санта-Росы. А там праехалi яшчэ дваццаць мiль.
      Эл Джоўд вёў легкавую машыну, поруч з iм сядзела мацi, а каля яе - Ружа Сарона. Наперадзе паволi сунуўся грузавiк. Распаленае паветра iшло хвалямi над зямлёю, далёкiя горы ад спёкi трымцелi. Сутула адкiнуўшыся назад, Эл апатычна кiраваў машынай, слаба абхапiўшы пальцамi адной рукi спiцу рулявога кола; шэры капялюш яго неяк залiшне зухавата ссунуўся на адно вока; раз-пораз ён паварочваў галаву да акенца кабiны i сплёўваў на дарогу.
      Мацi ўпарта змагалася са стомай. Склаўшы рукi на каленях, яна сядзела свабодна, цела i галава пагойдвалiся ў такт рухам машыны. Прыжмурыўшы вочы, яна пазiрала на далёкiя горы. Ружа Сарона, наадварот, супрацiўлялася штуршкам i гайданню - уперлася нагамi ў насцiл кабiны, перакiнула правы локаць за раму акенца. Ад гэтых намаганняў мускулы на яе пухлявым твары напружылiся, галава рэзка паторгвалася, бо мускулы шыi ў яе таксама былi напятыя. Яна старалася заняць такую позу, каб цела, як цвёрдае ёмiшча, ахоўвала плод яе чэрава ад штуршкоў.
      - Ма... - павярнулася яна да мацi.
      Матчын позiрк ажыў, скiраваўся на дачку. Вочы, слiзгануўшы па стомленым пухлявым твары, усмiхнулiся.
      - Ма, - паўтарыла Ружа Сарона, - калi мы прыедзем туды, усе вы пойдзеце на збор фруктаў i там жыць застаняцеся?
      Лёгкая iронiя пачулася ў голасе мацi, калi яна з усмешкай адказала:
      - Туды мы яшчэ не прыехалi. I не ведаем, як там усё. Прыедзем, пабачым.
      - Мы з Конi не хочам больш жыць на ферме, - сказала Ружа Сарона. - Мы ўжо абдумалi, як жыць будзем.
      Па твары мацi прабег цень трывогi.
      - Хiба вы не хочаце застацца з намi... з сям'ёй? - запыталася яна.
      - Ну мы ўжо ўсё абгаварылi, мы з Конi. Ма, мы хочам жыць у горадзе, адказала Ружа Сарона i ўсхвалявана загаварыла: - Конi работу сабе знойдзе ў якой-небудзь майстэрнi цi на фабрыцы. А дома вечарамi вучыцца будзе, ну там па радыё, стане знаўцам сваёй справы, а потым, можа, i сам майстэрню завядзе. Мы ў кiно хадзiць будзем. I яшчэ Конi кажа, ён доктара паклiча, калi мне прыйдзе час радзiць; i кажа, гледзячы, як там выйдзе, што, можа, i ў бальнiцу мяне пакладзе. I свая машына ў нас будзе, маленькая. А калi ён скончыць вучыцца... вось цудоўна было б! Ён ужо нават старонку з часопiса "Любоўныя апавяданнi Захаду" выразаў з аб'явай i выпiша праграму курсаў - яе высылаюць бясплатна. Там так i напiсана. Сама бачыла. А як пройдзеш поўны курс па радыё, дык табе нават працу даюць. Работа добрая, чыстая i надзеi дае на будучыню. I зажывём мы ў горадзе, у кiнатэатры будзем часта хадзiць, а я... я куплю сабе электрычны прас, а дзiцяцi зусiм новае прыданае. Конi кажа, прыданае купiм новенькае... беленькае i... Ну ты ж бачыла ў каталогах, якое ёсць дзiцячае прыданае. На першым часе, пакуль Конi яшчэ вечарамi дома вучыцца будзе, нам, можа, i нялёгка давядзецца, але... калi ў мяне народзiцца дзiця, тады ён, магчыма, ужо скончыць вучобу i ў нас свая кватэра будзе. Нiякай ужо такой асаблiвай нам не трэба, абы дзiцяцi добра было... - Твар у Ружы Сарона разгарэўся ад хвалявання. - I яшчэ я падумала, можа, нам усiм у горад пераехаць, i, калi ў Конi будзе свая майстэрня... Эл будзе працаваць у яго.
      Мацi не зводзiла вачэй з разрумяненага твару дачкi, з цiкавасцю сачыла, як расце гмах яе планаў.
      - Нам не хацелася б вас адпускаць, - сказала яна. - Сям'ю разбiваць нядобра.
      Эл фыркнуў:
      - Гэта каб я пайшоў працаваць на Конi? Можа, Конi на мяне папрацуе? Думае, акрамя яго, такога малайца, нiхто вечарамi вучыцца не здольны.
      Мацi раптам зразумела, што ўсё гэта адны мары. Яна зноў перавяла позiрк на дарогу, села вальней, але слабая ўсмешка ў вачах згасла не адразу.
      - Каб хоць ведаць, як бабка сябе адчувае, - праз нейкi час сказала яна.
      Эл мацней абхапiў абаранак руля - у маторы пачуўся слабы стук. Ён даў большую скорасць, i стук зрабiўся гучнейшы. Тады ён перавёў запальванне на больш позняе, прыслухаўся, зноў прыбавiў скорасць i зноў прыслухаўся.
      Стук перайшоў у металiчны ляскат. Эл нацiснуў на сiгнал i з'ехаў на край шашы. Грузавiк наперадзе спынiўся i паволi даў заднi ход. Паўз iх на захад прамчалiся тры легкавыя машыны, i кожная пасiгналiла, а вадзiцель апошняй крыкнуў, высунуўшыся з акенца:
      - Дзе ты стаў, чорт!
      Том падвёў грузавiк зусiм блiзка, вылез i пайшоў да машыны Эла. Усе, хто сядзеў на паклажы ззаду грузавiка, павярнуўшы галовы, пазiралi ўнiз. Эл зноў пераставiў запальванне i прыслухаўся да матора, якi працаваў на халастых абаротах.
      - Ну што там у цябе? - запытаўся Том.
      Эл прыбавiў абароты.
      - Вось паслухай.
      Заляскатала яшчэ мацней. Том прыслухаўся.
      - Дай ранняе запальванне i збаў абароты, - сказаў ён, падняў капот i ўсунуў пад яго галаву. - Цяпер дай газу. - Ён зноў прыслухаўся i апусцiў капот. - Так, здаецца, твая праўда, Эл.
      - Шатунны падшыпнiк?
      - Па гуку падобна на тое, - адказаў Том.
      - Я масла не шкадаваў, - недаўменна прамовiў Эл.
      - Значыць, яно не даходзiць. Перасохла ўсё к чорту! Нiчога не зробiш, трэба мяняць. Я праеду крыху наперад, знайду роўнае месца для стаянкi. А ты цiшэй едзь. Не ганi, а то зусiм кардан сапсуеш.
      Уiлсан запытаўся:
      - Кепскiя справы?
      - Радасцi мала, - адказаў Том, вярнуўся да грузавiка i паволi паехаў наперад.
      Эл не мог супакоiцца:
      - Розуму не дабяру, чаму такое здарылася. Масла я падаваў удосталь. - Але ён ведаў, што вiнаваты. Сам адчуваў, што даў маху.
      Мацi сказала:
      - Вiна не твая. Ты ўсё рабiў як след. - I нясмела папыталася: Што-небудзь сур'ёзнае?
      - Туды цяжка дабрацца, i трэба дастаць недзе новы падшыпнiк цi гэты залiць бабiтам. - Ён глыбока ўздыхнуў. - Добра, што Том тут. Я падшыпнiкаў яшчэ нiколi не рамантаваў. Адна надзея на Тома.
      Наперадзе збоч дарогi стаяў вялiзны чырвоны рэкламны шчыт, ад якога падаў на зямлю шырокi доўгi цень. Том звярнуў машыну з шашы, пераехаў неглыбокi кювет i спынiў грузавiк у цянi. Потым вылез з кабiны i стаў чакаць Эла.
      - Цiшэй, цiшэй! - крыкнуў яму Том. - Не ганi, вядзi асцярожна, а то яшчэ i рысору зламаеш.
      Эл пачырванеў ад злосцi i заглушыў матор.
      - Iдзi ты к чорту! - крыкнуў ён. - Я падшыпнiка не расплаўляў. А ты яшчэ кажаш - "i рысору зламаеш"!
      Том ашчэрыўся ўсмешкай:
      - Во завёўся. Я нiчога такога сказаць не хацеў. Проста каб ты цераз кювет цiшэй ехаў.
      Асцярожна ведучы машыну па схiлах кювета, Эл бурчаў:
      - Яшчэ каму-небудзь у галаву ўваб'еш, што па маёй вiне падшыпнiк паляцеў. - Стук у маторы перайшоў ужо ў грукат. Эл накiраваў машыну ў цень i выключыў запальванне.
      Том падняў капот i замацаваў яго.
      - Пакуль не астыне, пачынаць нельга, - сказаў ён.
      Усе пасажыры павылазiлi з машын i збiлiся ў кучку каля легкавушкi.
      Бацька запытаўся:
      - Вельмi сур'ёзна? - i прысеў на кукiшкi.
      Том павярнуўся да Эла:
      - Калi-небудзь шатунныя падшыпнiкi мяняў?
      - Не, - адказаў Эл. - Нiколi не даводзiлася. Але паддон знiмаў.
      Том сказаў:
      - Трэба зняць паддон, потым шатун, раздабыць новы падшыпнiк, падкласцi пракладкi i падагнаць. Працы на цэлы дзень. Па падшыпнiк давядзецца з'ездзiць назад у Санта-Росу. Да Альбукерка мiль семдзесят пяць, не меней... А чорт, заўтра ж нядзеля! Нiдзе нiчога заўтра не купiш. - Усе маўчалi. Руцi працiснулася да самай машыны i пiльна ўзiралася пад адкiнуты капот, стараючыся ўбачыць зламаную дэталь. Том цiха гаварыў: - Заўтра нядзеля. У панядзелак купiм, а рамонт скончым, вiдаць, не раней як у аўторак. Без патрэбнага iнструменту цяжка давядзецца. Работка яшчэ тая.
      Па зямлi праплыў цень сарыча, i ўсе задралi ўгору галовы, пазiраючы на чорную птушку, што лунала ў паветры.
      Бацька сказаў:
      - Чаго я больш за ўсё баюся, дык гэта застацца пасярод дарогi без грошай. I есцi ўсiм трэба, i бензiн, i масла купляць. Калi грошы кончацца, проста не ведаю, што рабiць будзем.
      Уiлсан сказаў:
      - Бадай, я тут вiнаваты. Няшчасная гэта развалiна ўсю дарогу мне жыць не давала. Вы i так шмат добрага нам зрабiлi. Перакладзiце свае рэчы на грузавiк i едзьце далей. Мы з Сэйры тут застанемся, што-небудзь прыдумаем. Не хочам, каб вы праз нас пацярпелi, хоць адзiн з вас.
      Бацька няспешна прагаварыў:
      - Не, гэтак рабiць не будзем. Мы амаль параднiлiся з вамi. Дзед у вашай палатцы памёр.
      Сэйры стомлена прамовiла:
      - Вам з намi адны турботы, адны турботы...
      Том павольна скруцiў цыгарку, агледзеў яе з усiх бакоў i запалiў. Зняў з галавы памятую кепку i выцер ёю лоб.
      - Вось што я надумаў, - сказаў ён. - Можа, вам i не спадабаецца, але справа такая: чым хутчэй усе вы даберацеся да Калiфорнii, тым хутчэй грошы да вас пойдуць. Ход у легкавой машыны разы ў два хутчэйшы, чым у грузавiка. I вось я што прапаную: здымiце частку рэчаў з грузавiка, тады вы ўсе ў iм размесцiцеся без мяне i прапаведнiка, i - наперад. А мы з Кейсi застанемся тут, адрамантуем машыну i таксама паедзем. Ехаць будзем дзень i ноч i дагонiм вас, а калi не дагонiм, што ж, затое вы ўжо пры рабоце будзеце. Калi ж якая паломка ў дарозе ў вас здарыцца, не страшна, стаўце каля шашы палаткi i нас чакайце. Як добра ўсё абыдзецца, вы даедзеце да месца, працу знойдзеце, i грошы пойдуць. Кейсi мне з рамонтам дапаможа, мы ўсё зробiм i да вас прыкацiм.
      Члены аб'яднанай сям'i задумалiся. Дзядзька Джон апусцiўся на кукiшкi побач з братам.
      Эл запытаўся:
      - А мая дапамога пры рамонце не патрэбна?
      - Ты ж сам казаў, што нiколi шатунных падшыпнiкаў не мяняў.
      - Правiльна, - пагадзiўся Эл. - Тут трэба моцную спiну мець. А прапаведнiк, можа, i не захоча застацца з табою.
      - Ну дык хто-небудзь iншы, мне ўсё адно, - сказаў Том.
      Бацька паскроб указальным пальцам сухую зямлю.
      - На маё разуменне, Том правiльна кажа, -сказаў ён. - Усiм тут заставацца нiякай карысцi. А дацямна можна яшчэ мiль пяцьдзесят зрабiць, а то i сто.
      Мацi з трывогай запыталася:
      - А як вы знойдзеце нас?
      - Шаша ж тут адна, - адказаў Том. - Шэсцьдзесят шостая - да самага канца. А там Бейкерсфiлд. Я па карце глядзеў. Проста туды i прыедзеце.
      - А калi ўжо ў Калiфорнii мы з яе дзе-небудзь збочым?
      - Не хвалюйся, - супакоiў Том мацi. - Мы вас знойдзем. Калiфорнiя ж не на ўвесь свет.
      - На карце яна страшэнна вялiкая.
      Бацька вырашыў параiцца з братам:
      - Ну як, Джон, ёсць сэнс гэтак рабiць, га?
      - Ёсць, - адказаў Джон.
      - Мiстэр Уiлсан, машына ваша. Вы нiчога не маеце супраць таго, каб мой сын адрамантаваў тут яе, а потым прыгнаў вам?
      - Не маю нiчога, - адказаў Уiлсан. - Вы ўжо зрабiлi нам шмат добрага. Я вашаму сыну цалкам давяраю.
      - Калi мы вас i не так хутка дагонiм, што ж, вы паспееце ўжо дзе-небудзь на працу прыстроiцца i грошай крыху ў кiшэню пакласцi, - сказаў Том. - А што будзе, калi ўсе мы тут засядзем? Вады паблiзу няма, машыну гэту з месца не скранеш. А вось, дапусцiм, усе вы даедзеце i на работу ўладкуецеся. Грошы ў вас завядуцца, дамок нават, можа, якi сабе купiце. Кейсi, ты як? Застаешся са мной, паможаш?
      - Як вам, людзi, лепш, так я i зраблю, - адказаў Кейсi. - Вы мяне пасадзiлi ў машыну, везлi. Я што заўгодна зраблю.
      - Глядзi, застанешся - будзеш валяцца на спiне пад машынай, твар увесь маслам перамажаш, - папярэдзiў Том.
      - Не страшна.
      Бацька сказаў:
      - Ну, раз цяпер усё ясна, давайце ў дарогу. Да начлегу можна яшчэ сотню мiль выцiснуць.
      Мацi ступiла крок i стала перад iм:
      - Я не еду.
      - Як гэта - не едзеш? Што гэта значыць? Якраз табе i трэба ехаць. Уся сям'я на табе. - Бацька не чакаў такога бунту.
      Мацi падышла да легкавой машыны, прасунула руку ў дзверцы, памацала пад заднiм сядзеннем, выцягнула адтуль рычаг ад дамкрата i лёгенька ўзважыла яго ў руцэ.
      - Я не еду, - паўтарыла яна.
      - Кажу ж табе, трэба ехаць. Так вырашана.
      Губы ў мацi моцна сцялiся, i яна спакойна сказала:
      - Мяне толькi сiлай адсюль павязеш. - Яна зноў крыху павяла жалезным стрыжнем. - Глядзi, бацька, сораму не абярэшся. Бiць сябе я не дазволю, плакаць i лiтасцi прасiць не буду. Я табе так засвячу! Цi ты справiшся са мной? А калi наб'еш, дык, бог сведка, я свайго часу дачакаюся - павернешся да мяне спiнай цi на кукiшкi дзе прысядзеш, я цябе ззаду вядром! Госпадам богам прысягаю, так будзе.
      Бацька бездапаможна абвёў вачамi прысутных.
      - Во расхрабрылася! - сказаў ён. - Нiколi яе такой яшчэ не бачыў.
      Жалезны стрыжань злавесна пагойдваўся ў руцэ ў мацi.
      - Давай падыходзь! - сказала мацi. - Ты ж ужо вырашыў. Падыходзь, бi. Ну, паспрабуй, што атрымаецца. Толькi я не паеду, а калi сiлай пацягнеш, дык ты нiколi ўжо ўначы вока не звядзеш, бо я буду цярплiва чакаць, доўга чакаць, i як толькi сон стулiць табе павекi, я паленам - трах!
      - Гэта ж трэба, якая баявая, - прабурчаў бацька. - Здаецца, i не маладая ўжо.
      Астатнiя моўчкi сачылi за гэтым бунтам. Пазiралi на бацьку, чакаючы, што ён вось-вось увойдзе ў злосць. Яны сачылi за яго рукамi, якiя раптоўна маглi сцiснуцца ў кулакi. Але бацька не даў волi гневу, рукi яго спакойна вiселi па баках. I неўзабаве ўсе зразумелi, што мацi перамагла. I сама яна зразумела гэта.
      Том сказаў:
      - Якая цябе, ма, муха ўкусiла? Навошта ты ўсё гэта распачала? Што з табой такое? Табе боязна за нас стала?
      Твар у мацi крыху палагаднеў, але ў вачах у яе яшчэ быў суровы бляск. Яна сказала:
      - Вы вырашылi, а як след не падумалi. Што ў нас на свеце засталося? Нiчога, толькi мы самi. Толькi сям'я i засталася, больш нiчога. Ледзь з месца зрушылi, i дзед лёг у зямлю. А цяпер вось вы самi сям'ю разбiваеце.
      Том усклiкнуў:
      - Мы ж вас дагонiм, ма! Мы тут нядоўга затрымаемся.
      Мацi павяла рычагом ад дамкрата.
      - Дапусцiм, мы зробiм прывал, а вы мiма праедзеце, што тады? Дапусцiм, прыехаўшы туды, мы не знойдзем, дзе вам вестку пакiнуць, дык адкуль вы будзеце ведаць, дзе нас шукаць? - Памаўчаўшы, мацi дадала: - Горкая нас чакае дарога. Бабка зусiм хворая. Ляжыць там наверсе, на грузавiку, чаго добрага, за дзедам пойдзе. Сiлы яе пакiдаюць. Доўгая, горкая нас чакае дарога.
      Умяшаўся дзядзька Джон:
      - Але ж там можна грошай зарабiць. Паспелi б крыху нават i сабраць, пакуль астатнiя пад'едуць.
      Позiркi ўсiх зноў скiравалiся на мацi. Цяпер яна была галоўная. Стырно ўлады перайшло да яе.
      - Адны тыя грошы, што мы заробiм, нам мала шчасця прынясуць. Самае дарагое, што ў нас ёсць, гэта сям'я. Калi ваўкi нападаюць на статак, каровы трымаюцца кучкай, цiснуцца адна да адной. Мне нiчога не страшна, пакуль мы ўсе разам, - усе, хто жывы яшчэ, i разбiваць сям'ю я не дазволю. З намi Ўiлсан, з намi прапаведнiк. Калi яны захочуць ехаць, што я iм скажу? Але калi дзецi мае пачнуць адбiвацца ад сям'i, дык мяне не ўтрымаеш, пушчу ў ход вось гэту жалезiну. - У голасе яе гучалi жорсткасць i рашучасць.
      Том супакойлiва сказаў:
      - Тут нам, ма, усiм нельга заставацца. Вады няма. I нават ценю мала. А бабку ж трэба ў цянi пакласцi.
      - Ну што ж, добра, - сказала мацi, - паедзем далей. Спынiмся там, дзе будзе цень i вада. Грузавiк вернецца i павязе цябе ў горад. Купiш там тое, што трэба, i на грузавiку прыедзеш назад. Не тупаць жа пеша ў такую спёку. I наогул аднаго цябе я не адпушчу - раптам арыштуюць, а заступiцца не будзе каму.
      Том падцiснуў губы i гучна цмокнуў. Бездапаможна развёў рукамi i ляпнуў сябе па бёдрах.
      - Та, - сказаў ён, - калi б ты падхапiў яе з аднаго боку, а я з другога, а астатнiя навалiлся б на яе ўсёй кучай ды яшчэ бабка скочыла б на яе зверху, тады мы, можа, i справiлiся б з ёю, перш чым яна ўлажыла б гэтай жалязякай, ну там двух цi трох з нас, не больш. Але ж табе, зразумела, не хочацца дзiрку ў галаве атрымаць, а мама, глянь, як кiпiць. Ого, на што здольны адзiн, але рашучы чалавек - цэлы натоўп раскiдае. Перамога за табой, ма. Толькi штучку гэтую кiнь, пакуль каго-небудзь не пакалечыла.
      Мацi са здзiўленнем глянула на жалезны рычаг у руцэ, пальцы яе ўздрыгнулi, i яна кiнула сваю зброю на зямлю. Том з падкрэсленай асцярогай падняў рычаг ад дамкрата i паклаў на ранейшае месца.
      - Ты, тата, выпусцi пару, ты, Эл, саджай усiх на грузавiк, знайдзi месца для прывалу, дапамажы i вяртайся сюды. А мы з прапаведнiкам знiмем паддон. Пабачым, як работа пойдзе, можа, яшчэ дацямна зганяем у Санта-Росу i дастанем там шатунны падшыпнiк. Магчыма, i ўдасца - яшчэ ж субота. Толькi давай не марудзь, каб нам паспець. Прынясi з грузавiка развадны ключ i пласкагубцы. Том прасунуў руку пад нiз машыны i памацаў замаслены паддон. - I яшчэ дай мне сюды бляшанку якую цi вядро - я масла спушчу. Яго трэба берагчы. - Эл прынёс вядро, Том падставiў яго пад машыну i пласкагубцамi аслабiў каўпачок. Пакуль ён адкручваў яго пальцамi, чорнае масла залiвала яму руку, а потым бясшумным струменем хлынула ў вядро. Да таго часу, як налiлася палова вядра, Эл паспеў ужо ўсiх пасадзiць на грузавiк. Запэцканы маслам Томаў твар вызiрнуў мiж двух колаў легкавой машыны. - Хутчэй вяртайся! - крыкнуў Том i пачаў адкручваць балты паддона. Грузавiк тым часам асцярожна пераехаў неглыбокi кювет i пайшоў па шашы. Балты Том адкручваў па чарзе толькi на адзiн абарот, каб не папсаваць пракладкi. Прапаведнiк апусцiўся каля колаў на каленi.
      - А мне што рабiць?
      - Пакуль што нiчога. Сцячэ масла, я выкручу балты, i ты паможаш мне апусцiць паддон. - Том зусiм запоўз пад машыну, аслабляючы балты развадным ключом i выкручваючы iх пальцамi. Бакавыя балты ён адкруцiў не да канца, каб паддон не звалiўся. - Зямля тут, пад машынай, яшчэ гарачая, - зазначыў Том i запытаўся: - Што гэта ты, Кейсi, апошнiя днi такi маўклiвы стаў? Чаму? Калi мы з табой першы раз стрэлiся, ты ледзь не кожныя паўгадзiны прамовы гаварыў. А за гэтыя два днi i дзесяцi слоў не вымавiў. Што з табой - занудзiўся?
      Кейсi ляжаў на жываце, зазiраючы пад машыну. Зарослы рэдкай шчэццю падбародак апiраўся на тыльны бок рукi. Капялюш ссунуўся на патылiцу, прыкрыўшы ззаду шыю.
      - Я на ўсё жыццё нагаварыўся, як быў прапаведнiкам, - сказаў ён.
      - Ну так, але ж часам ты слушна гаварыў.
      - Я ўвесь растрывожаны, - сказаў Кейсi. - Калi быў прапаведнiкам, я надта не задумваўся, а цяпер вось дайшло: здорава распуснiчаў я тады. А цяпер, раз я не буду больш прапаведаваць, мне трэба ажанiцца. Ведаеш, Томi, вельмi ўжо кроў зайграла.
      - У мяне таксама, - сказаў Том. - У той дзень, як я выйшаў з Макалестара, я проста дымiўся. Падчапiў нейкую дзеўку, шлюху. Што потым было, табе не скажу. Гэтага я нiкому сказаць не магу.
      Кейсi засмяяўся:
      - Што было потым, я ведаю. Неяк раз я адышоў у пустыню папасцiцца, а калi выйшаў, са мной тое самае было.
      - Чорт ведае што! - сказаў Том. - Грошай я не патрацiў нi цэнта, але дзеўцы той здорава дасталося. Вiдаць, падумала, я чокнуты. Трэба было, безумоўна, заплацiць. Толькi ў мяне за душой нiчога не было, акрамя пяцi зялёненькiх. Яна сказала, што грошай ёй не трэба. Ну, залазь сюды, трымай. Зараз я яго выслабаню. Ты адкруцi вось гэты болт, а я той, што з майго боку, тады пойдзе лёгка. Асцеражней з пракладкай. Цяпер увесь цалкам i выйдзе. Стары "додж" - усяго чатыры цылiндры. Ужо раз неяк такi разбiраў. Карэнныя падшыпнiкi вялiзныя, як мускатныя дынi. Ну апускай... мацней трымай. Прасунь руку, там пракладка задзёрлася... лягчэй. Ну вось! - Замаслены паддон ляжаў мiж iмi на зямлi, i ў карытцах яго яшчэ заставалася крыху масла. Том выняў з аднаго карытца кавалак бабiту. - Вось, - сказаў ён i пакруцiў абломак пальцамi. - Вал стаiць каленам угору. Там, ззаду, у машыне завадная ручка, вазьмi яе. Пакруцi, пакуль я не крыкну.
      Кейсi падняўся, знайшоў завадную ручку i прыладзiў да матора.
      - Ну, можна?
      - Давай крутнi... цiшэй... яшчэ трохi... яшчэ крышачку, ага, вось... Хопiць.
      Кейсi апусцiўся на каленi i зазiрнуў пад машыну. Том пабразгаў шатунным падшыпнiкам па каленчатым вале.
      - Так яно i ёсць.
      - А чаму, па-твойму, гэта здарылася? - пацiкавiўся Кейсi.
      - Чорт яго ведае. Драндулет гэты гадоў ужо трынаццаць па дарогах бегае. На спiдометры шэсцьдзесят тысяч мiль накручана. Значыць, на самай справе тысяч сто шэсцьдзесят - колькi разоў лiчбы назад пераводзiлi, аднаму богу вядома. Моцны перагрэў - можа, хто з маслам недагледзеў цi яго проста не хапiла. - Том выцягнуў шплiнты i захапiў ключом адзiн з балтоў, што трымалi падшыпнiк. Рэзка павярнуў ключ, i ён сарваўся з галоўкi балта. На тыльным баку рукi з'явiўся доўгi i глыбокi парэз. Том глянуў на ранку - з яе выступiла кроў i, змешваючыся з маслам, закапала ў паддон.
      - Дрэнь справа, - сказаў Кейсi. - Дай я буду адкручваць балты, а ты чым-небудзь рану завяжы.
      - А, дробязь! Яшчэ нiколi не бывала, каб я разок не паранiўся, калi з машынай важдаюся. Цяпер ужо больш няма чаго баяцца. - Том зноў прыладзiў ключ. - Шкада, тарцовага няма, - сказаў ён i, пастукваючы асновай далонi па дзяржаннi ключа, адзiн за адным аслабiў усе балты на падшыпнiку, выцягнуў iх i паклаў у паддон разам са шплiнтамi i балтамi ад паддона. Зняў шатун з поршнем i таксама паклаў у паддон. - Ну, дзякуй богу! - Том вылез з-пад машыны, абцёр руку аб мешкавiну i агледзеў рану. - Свiшча, сволач! - сказаў ён. - Зараз спынiм. - Ён памачыўся, згроб з зямлi жменю мокрага пяску i прыклаў да раны. Неўзабаве кроў спынiлася. - Лепшага сродку спынiць кроў няма, - сказаў Том.
      - Павуцiнне таксама памагае, - зазначыў Кейсi.
      - Правiльна, але павуцiння не заўсёды дастанеш, а мачу - калi заўгодна. Том сеў на падножку i пачаў разглядаць расплаўлены падшыпнiк. - Цяпер каб знайсцi дзе "додж" дваццаць пятага года. Знiмем з яго шатун з пракладкамi i, можа, наладзiм. А Эл, пэўна, заехаў чорт ведае куды.
      Цень ад рэкламнага шчыта выцягнуўся цяпер футаў на шэсцьдзесят. Ужо было далёка за поўдзень. Кейсi таксама сеў на падножку i паглядзеў на захад.
      - Хутка мы апынемся сярод высокiх гор, - прамовiў ён i змоўк. Потым паклiкаў:
      - Том!
      - Што?
      - Я, Том, увесь час прыглядаўся да машын - да тых, якiя мы абмiналi, i да тых, што ехалi паўз нас. Я лiчыў.
      - Што ты лiчыў?
      - Том, гэта ж такiя самыя сем'i, як ваша, цэлымi сотнямi на захад едуць. Я пiльна сачыў. На ўсход нiхто не едзе - усе, цэлымi сем'ямi, толькi на захад. Заўважыў?
      - Ну заўважыў.
      - Дык яны ж... быццам... быццам ад войска якога ўцякаюць. Як быццам уся краiна знялася з месца.
      - Яно так i ёсць, - пагадзiўся Том. - Уся чыста знялася. Мы таксама кiнулi свой дом.
      - Ну, а што будзе, калi... калi людзi гэтыя... i яны, i ўсе iншыя працы там не знойдуць, што тады?
      - Iдзi ты да д'ябла! - гаркнуў Том. - Адкуль мне ведаць, што будзе? Я адно толькi ведаю - ногi перастаўляць, спачатку адну наперад, потым другую. Гэтак i ў Макалестары рабiў чатыры гады запар - у камеру, з камеры, у сталоўку, са сталоўкi... Госпадзi, а як я спадзяваўся, што на волi ўсё будзе iначай! У турме стараўся нi пра што не думаць, каб мазгi не перакруцiлiся, i цяпер таксама нi пра што думаць не хачу. - Том павярнуўся да Кейсi. - Вось падшыпнiк расплавiўся. Мы гэтага не ведалi, i нам было спакойна. Цяпер мы ўбачылi паляцеў, што ж, адрамантуем. I, далiбог, гэтак трэба заўсёды рабiць. Я дарэмна хвалявацца не буду. Не хачу. Во, бачыш, кавалак жалеза i бабiт? Бачыш? Вось i ўвесь мой клопат, больш мяне нiчога на свеце не турбуе... Куды гэта, чорт, Эл правалiўся?
      Кейсi сказаў:
      - Не, Том, ты паслухай... Што за лiха! I словы нават патрэбныя на язык не iдуць...
      Том зняў засохлую гразь з рукi, кiнуў на зямлю. Па краях ранкi засталася брудная палоска. Том перавёў позiрк на прапаведнiка.
      - Ты, я бачу, настройваешся на прамову, - сказаў ён. - Што ж, давай. Люблю слухаць прамовы. У нас там наглядчык безупынна красамоўнiчаў. Нам шкоды нiякай, а яму ўцеха. Ну давай, выкладвай, што там у цябе.
      Адной рукой Кейсi пашчыкваў вузлаватыя пальцы другой.
      - Нешта творыцца ў краiне, народ заварушыўся. Людзi, як ты кажаш, перастаўляюць па чарзе ногi i не задумваюцца, куды iдуць, але дарога ў iх адна, ва ўсiх адна. Як прыслухаешся, чуеш нейкi рух, таемнае шастанне, шоргат i... i нейкi неспакой. Нешта творыцца ў краiне, i людзi, тыя, каго гэта тычыцца, нiчога яшчэ не ведаюць... пакуль што не ведаюць. Народ зрушыў з месца, кiруе на Захад... пакiдае за сабой пустыя фермы. Усё гэта немiнуча прывядзе да нечага такога, што пераменiць усю краiну.
      Том сказаў:
      - Я адно ведаю: перастаўляю па чарзе свае хадулi.
      - Так. Ну, а калi табе страчаецца загарадзь, ты i цераз яе палезеш?
      - Чаму ж не? Калi трэба, палезу.
      Кейсi ўздыхнуў:
      - Бадай, гэтак лепей. Я згодзен з табою. Але ж загарадзi бываюць розныя. I людзi розныя. Ну накшталт мяне: загарадзi яшчэ не паставiлi, а яны ўжо лезуць... iначай не могуць.
      - Цi не Эл гэта едзе? - ажывiўся Том.
      - Ага, вiдаць, Эл.
      Том падняўся на ногi, загарнуў шатун i абедзве часткi падшыпнiка ў кавалак мешкавiны.
      - Вазьму з сабой за ўзор, каб не памылiцца, - сказаў ён.
      Грузавiк спынiўся на краi шашы. Эл высунуўся з акенца.
      Том сказаў:
      - Дзе цябе чэрцi насiлi? Далёка заехалi?
      Эл уздыхнуў.
      - Зняў шатун?
      - Ага. - Том падаў яму скрутак. - Бабiт паляцеў.
      - Я тут нi пры чым, - сказаў Эл.
      - Ясна. Куды ты iх завёз?
      - О, у нас там такое! Бабка раптам зараўла, i Разашарна таксама, на яе гледзячы. Уткнула галаву пад падушку i плача. Бабка рот разявiла i вые, як сабака на месяц. Быццам дае яму прачуханца. Ага, вось бацька загадаў не адказвае, нiкога не пазнае. Толькi нешта балбоча i балбоча, быццам да дзеда звяртаецца.
      - Дзе ты iх пакiнуў?
      - Мы да лагера пад'ехалi. Там i цень ёсць, i вада водаправодная. За дзень стаянкi паўдаляра бяруць. Але ўсе так стамiлiся, проста з ног валiлiся, i мы вырашылi застацца там. Ма кажа: што зробiш - бабка зусiм нямоглая. Раскiнулi палатку Ўiлсана, наш брызент таксама нацягнулi. Бабка, думаю, зусiм з розуму выжыла.
      Том паглядзеў на сонца, якое ўжо прыкметна хiлiлася на захад.
      - Кейсi, -сказаў ён, - каму-небудзь аднаму трэба застацца пры машыне, а то з яе ўсё здзяруць. Ты як?
      - Добра, застануся.
      Эл узяў з сядзення папяровы мяшочак.
      - Во мама прыслала хлеба з мясам, i ў мяне яшчэ тут збан з вадой ёсць.
      - Яна нiкога не забудзе, - сказаў Кейсi.
      Том залез у кабiну да Эла.
      - Значыць, так, - сказаў ён. - Мы пастараемся як найхутчэй вярнуцца. Але загадзя не скажаш калi.
      - Я буду тут, - сказаў Кейсi.
      - Добра. Толькi не выступай тут сам перад сабой. Паехалi, Эл. - Грузавiк рушыў па шашы. Вечарэла. - Добры ён хлопец, - сказаў Том. - Увесь час усё думае, усё думае...
      - Што ж, каб ты быў прапаведнiкам, i табе б давялося. А наш бацька ўвесь ажно кiпiць ад злосцi - пяцьдзесят цэнтаў толькi за тое, каб машыну паставiць пад дрэва! Нiяк у толк узяць не можа. Сядзiць, лаецца. Хутка, кажа, паветрам у бочках пачнуць гандляваць. А мама яму: бабцы трэба паляжаць у цянi i каб вада была блiзка.
      Грузавiк з грукатам ехаў па шашы: цяпер, калi з яго знялi паклажу, усё ў iм ляскатала i бразгала - барты, абрэзаны кузаў. Ён iшоў хутка i лёгка. Эл даў скорасць трыццаць восем мiль у гадзiну, матор тарахцеў, праз шчылiны ў дне кабiны прабiваўся шызы дымок.
      - Збаў трохi, - сказаў Том. - Перапалiш усё чыста. А што ж гэта з бабкай?
      - Не ведаю. Памятаеш, апошнiя два днi яна дулася на ўсiх, нi з кiм слова не прамовiла? А цяпер крычыць, усё балбоча нешта, усё роўна як да дзеда звяртаецца. Гэта яна на яго крычыць. Хоць вушы затыкай. Быццам ён на самай справе сядзiць перад ёю i ўхмыляецца, як калiсьцi, - пачухваецца i ўхмыляецца. Яна нiбы бачыць: вось ён сядзiць. Быццам дае яму прачуханца. Ага, вось бацька загадаў перадаць табе на ўсякi выпадак дваццаць даляраў. Не ведаю, колькi спатрэбiцца. Раней ты калi бачыў, каб ма так накiнулася на яго, як сёння?
      - Нешта не прыпомню. Што i казаць, добры я выбраў час выходзiць з турмы. Вярнуўся, думаў, дамоў, пашвэндаюся на волi, спаць позна буду, есцi колькi ўлезе. Гуляць буду, на вечарынках скакаць, за спаднiцамi бегаць. А выйшла так, што на гэта i хвiлiнкi вольнай няма.
      Эл сказаў:
      - Я i забыўся. Ма шмат чаго загадала табе перадаць: каб ты не пiў, у спрэчкi не ўвязваўся, бiцца нi з кiм не лез. Баiцца, каб цябе ў турму зноў не запраторылi.
      - Ёй i без мяне клопатаў хапае, я падбаўляць не буду, - сказаў Том.
      - Ну, куфлi два ўсё-такi вып'ем? Жах, як пiва захацелася.
      - Не варта, - сказаў Том. - Калi бацька даведаецца, што мы патрацiлiся на пiва, пер'е з нас паляцiць.
      - Але паслухай, Том. У мяне свае шэсць даляраў ёсць. Вып'ем i пойдзем да дзяўчат. Нiхто пра гэтыя грошы не ведае. Эх, i пагулялi б мы з табой!
      - А ты сваю касу прыберажы, - сказаў Том. - Вось прыедзем на ўзбярэжжа, мы з табой такога жару зададзiм! Можа, калi ўжо працаваць будзем... - Ён глянуў на Эла. - А я i не ведаў, што ты да дзяўчат ходзiш. Думаў, ты проста так, на словах.
      - Тут я нiкога не ведаю. I наогул, калi будзем вось так матацца па дарогах, не iначай, жанiцца прыйдзецца. Вось толькi каб у Калiфорнiю прыехаць, я там пакажу!
      - Добра было б, - сказаў Том.
      - Ты ўжо, здаецца, веру страцiў.
      - Страцiў я веру.
      - Калi ты забiў таго чалавека... табе потым не снiлася... цi што-небудзь такое? Ты мучыўся?
      - Не.
      - I нiколi пра гэта не думаў?
      - Думаў. Мне шкада яго было.
      - А ты не каяўся?
      - Не. Я за гэта сядзеў. Сядзеў жа я, нiхто iншы.
      - Вельмi там... кепска было?
      Том занерваваўся:
      - Паслухай, Эл. Я свой тэрмiн адседзеў, i канец. Няма чаго ўвесь час вяртацца ў мiнулае. Вунь там рэчка, а за ёю горад. Давай дастанем шатун, i к чорту ўсё астатняе.
      - Мацi душы ў табе не чуе, - сказаў Эл. - Так ужо гаравала, так гаравала, калi цябе пасадзiлi. I ўсё ўпотайкi. Быццам слёзы ў яе ў горле захрасалi. Але мы ўсё роўна разумелi, што з ёю творыцца.
      Том ссунуў кепку на самыя вочы.
      - Паслухай, Эл, давай пра што iншае пагаворым.
      - Я проста расказваю, што з мацi было.
      - Яно так... яно так... Але ж лепш пра гэта не думаць. Лепш... знай сабе перастаўляй па чарзе ногi.
      Эл пакрыўджана змоўк.
      - Я проста хацеў расказаць табе, - прамовiў ён праз хвiлiну.
      Том зiрнуў на яго, але Эл глядзеў на дарогу. Парожнi грузавiк з грукатам падскокваў на няроўнасцях шашы. Доўгiя губы Тома саслiзнулi з зубоў, i ён цiха засмяяўся.
      - Я разумею, Эл. Вiдаць, у мяне ў галаве ўсё перамяшалася ад турмы. Калi-небудзь я раскажу табе, можа, усё. Табе проста, разумееш, хочацца ведаць. Цiкавасць разбiрае. Але ў мяне цяпер адно жаданне - забыцца на ўсё гэта хоць на хвiлiнку. Можа, потым будзе ўсё iнакш. А цяпер, як прыгадаю, усе кiшкi перакручваюцца i мне моташна робiцца. Я табе, Эл, адно толькi скажу: турма гэта сродак паволi звесцi чалавека з розуму. Ясна? Там усе ненармальныя. Ты iх бачыш, чуеш i неўзабаве пачынаеш ужо сумнявацца, нармальны ты сам цi не. Iншы раз узнiмуць немы крык ноччу, а табе здаецца, гэта ты крычыш... i так i сапраўды бывае.
      Эл сказаў:
      - Не буду больш, Том.
      - Трыццаць дзён - гэта нiчога, - гаварыў далей Том. - I паўгода таксама нiчога. А калi перавалiць за год, тады... не ведаю. Гэта нi з чым на свеце параўнаць нельга. Так нельга рабiць, наогул нельга садзiць людзей пад замок. Ды к чорту ўсё гэта! I гаварыць не хачу. Глянь, як сонца гарыць на вокнах.
      Грузавiк пад'ехаў да выстраеных у рад заправачных калонак; справа ад дарогi быў склад аўтамабiльнага лому - участак плошчай у акр, абнесены высокай агароджай з калючага дроту; блiжэй да дарогi - павець з рыфленага жалеза i груда езджаных шын каля ўвахода, на якiх былi напiсаны цэны. За павеццю вiднелася халупа, збiтая з рознага ламачча - абрэзкаў дошак i кавалкаў бляхi. Вокны - ветравое шкло ад машын, устаўленае ў сцены. На зарослай травой зямлi аўтамабiльны лом: машыны з пакарабачанымi, памятымi радыятарамi, зраненыя машыны ляжалi на баку без колаў. Паўсюль на траве i каля сцяны павецi валялiся ржавыя маторы, узвышалiся груды хламу - крылы, барты грузавiкоў, колы, восi; i над усiм гэтым лунаў дух тла, цвiлi i ржы. Пакарабачанае жалеза, напаўвыпатрашаныя рухавiкi, кучы рознай непатрэбшчыны, падабранай на дарогах.
      Эл пад'ехаў па залiтай маторным маслам дарожцы да павецi. Том вылез з кабiны i зазiрнуў у цёмны праём дзвярэй.
      - Нiкога не вiдаць, - сказаў ён i гукнуў: - Ёсць тут хто-небудзь?
      - Хоць бы знайшоўся ў iх "додж" дваццаць пятага года.
      У глыбiнi павецi бразнулi дзверы. Са змроку выйшаў чалавек, падобны на прывiд. Кашчавы, брудны, з запэцканым маслам жылiстым тварам, туга абцягнутым скурай. Аднаго вока ў яго не было, а калi ён паводзiў другiм, здаровым, мускулы пустой вачнiцы паторгвалiся. Джынсы i кашуля на iм iльснiлiся ад засохлага масла; рукi былi ўсе ў ранках i рубцах; тоўстая нiжняя губа злавесна выступала наперад.
      Том запытаўся:
      - Вы гаспадар?
      Адзiнае вока блiснула ў яго бок.
      - Я працую на гаспадара, - буркнуў ён у адказ. - А што трэба?
      - Якi-небудзь разбiты "додж" дваццаць пятага ў вас ёсць? Нам патрэбен шатун.
      - Не ведаю. Каб быў гаспадар, ён сказаў бы. Але яго цяпер няма. Дадому паехаў.
      - А самiм можна глянуць?
      Чалавек смаркнуў у далонь i абцёр яе аб штаны.
      - Вы з гэтых краёў?
      - Не, з Усходу. На Захад едзем.
      - Ну пашукайце. Хоць двор увесь спалiце, мне што.
      - Ты, я бачу, не вельмi гаспадара свайго любiш.
      Валочачы ногi, чалавек падышоў блiжэй i зноў блiснуў сваiм адзiным вокам.
      - Цярпець яго не магу, - вымавiў ён цiха. - Цярпець не магу гэту сволач! Цяпер во дамоў падаўся. Паехаў сабе дадому. - Словы вывальвалiся з яго вуснаў, налятаючы адно на адно. - Такую прывычку сабе завёў... такую прывычку чапляцца i дражнiцца. Ён... ён сволач! Дачка ў яго, дзевятнаццаць гадоў, прыгожанькая з твару. Дык ён пытаецца: "Як ты наконт таго, каб ажанiцца з ёю?" Гэта ён у мяне пытаецца! А сёння кажа: "Вечарам танцы будуць. Ну як, пойдзеш?" Гэта ён мне кажа - мне! - На вачах у яго выступiлi слёзы, пакацiлiся з пустой чырвонай вачнiцы па шчацэ. - Далiбог, калi-небудзь вазьму i схаваю трубны ключ у кiшэнi. Такое мне гаворыць i на маё выбiтае вока зырыцца. Я... я гэтым ключом галаву яму адкручу... накiну i проста з шыi скручу, гэтак лёгенька буду паварочваць. - Ён задыхаўся ад шаленства. - Лёгенька паварочваць буду i з шыi скручу.
      Сонца схавалася за горы. Эл паглядзеў на двор, завалены разбiтымi машынамi.
      - Вунь, Том, глянь! Здаецца, "додж" дваццаць пятага цi дваццаць шостага.
      Том павярнуўся да аднавокага:
      - Зiрнуць можна?
      - Чорт з вамi, бярыце што трэба.
      Прабiраючыся мiж мёртвых аўтамабiляў, Том з Элам накiравалiся да закрытай iржавай машыны, што стаяла на спушчаных шынах.
      - Так i ёсць, дваццаць пятага! - усклiкнуў Эл. - Зняць паддон можна, мiстэр?
      Том апусцiўся на каленi i зазiрнуў пад машыну.
      - Ужо зняты. Аднаго шатуна няма. Ага, ужо няма. - Ён запоўз пад машыну. Эл, вазьмi ручку i пакруцi. - Ён пахiстаў шатун на валу. - Усё застылым маслам залеплена. - Эл пацiху паварочваў завадную ручку. - Цiшэй! - крыкнуў Том. Ён падабраў з зямлi трэску i саскроб з падшыпнiка i балтоў засохлае масла.
      - Моцна расхiстаўся? - запытаўся Эл.
      - Не, толькi крышачку, не страшна.
      - Вельмi зношаны?
      - Пракладкi ёсць, амаль усе. Ага, парадак. Яшчэ крышачку крутнi. Зараз апусцiцца, цiшэй! Ага, вось, хопiць. Цяпер збегай да грузавiка, ключ прынясi.
      Аднавокi сказаў:
      - Я дам вам скрынку з iнструментам. - Ён зашкандыбаў памiж iржавых машын да павецi i неўзабаве вярнуўся з бляшанай скрынкай. Том узяў з яе тарцовы ключ i перадаў Элу.
      - Адкручвай. Толькi пракладак не згубi, не пазрывай балтоў, са шплiнтамi асцеражней. Не марудзь, хутка зусiм сцямнее.
      Эл падлез пад машыну.
      - Абавязкова трэба абзавесцiся тарцовымi ключамi, - пачуўся голас знiзу. З развадным нi да чога не дабярэшся.
      - Паклiч, калi адзiн не справiшся.
      Аднавокi з бездапаможным выглядам стаяў каля машыны.
      - Я падмагу, калi трэба, - сказаў ён. - А ведаеце, што гэты сукiн сын яшчэ прыдумаў? Прыходзiць раз у белых штанах i кажа мне: "Хадзем пакатаемся на маёй яхце". Далiбог, я трахну яго калi-небудзь. - Ён цяжка дыхаў. - З тае пары, як я вока страцiў, у мяне не было нiводнай жанчыны. А ён мне такое гаворыць! - I буйныя слёзы пацяклi з яго вачэй, прамываючы баразёнкi на брудным твары каля носа.
      Том з раздражненнем сказаў:
      - Дык чаму ж ты тут тырчыш? Цябе ж пад вартай нiхто не трымае.
      - Табе лёгка казаць. Не так проста работу знайсцi, ды яшчэ калi ў цябе аднаго вока няма.
      Том крута павярнуўся да яго:
      - Слухай, дружа. Ты хоць гэтым сваiм адным вокам на сябе паглядзi. Ты брудны ўвесь, ад цябе смярдзiць. Сам нарываешся на непрыемнасцi. Табе так хочацца. А потым сам сябе шкадуеш. Дзе табе, сляпому, думаць пра жанчын. Хоць павязку начапi, твар памый. Выкiнь з галавы - нiякiм ты ключом нiкога не заб'еш.
      - Пажыў бы ты сам з адным вокам. I бачыш не так, як усе, i адлегласць правiльна не вызначыш - не можаш. Усё плоскiм здаецца.
      Том сказаў:
      - Галава ты яловая! Я вось шлюху ведаў адну без нагi. Дык, думаеш, яна па дзяшоўцы давала? Ого! Дзе там! Ёй яшчэ звыш паўдаляра прыплочвалi. Яна казала: "Цi шмат табе разоў даводзiлася з аднаногай спаць? Нi разу! Ну вось, кажа, атрымаеш асаблiвае задавальненне, а каштаваць табе гэта будзе ўсяго на паўдаляра больш". I плацiлi, далiбог, праўда, i нават лiчылi яшчэ, што iм пашанцавала. Запэўнiвалi, што гэта ўдачу прыносiць. А яшчэ гарбуна ведаў... у адным месцы. Зарабляў сабе на жыццё тым, што даваў пакратаць свой горб за грошы. Гэта таксама нiбыта ўдачу прыносiла. А ў цябе ж, госпадзi, аднаго толькi вока няма.
      Аднавокi, запiнаючыся, сказаў:
      - Дык жа ж усе цябе староняцца, нехаця такiм станеш.
      - А ты завяжы чым-небудзь вока. А то выстаўляеш усiм напаказ, як карова заднiцу. Вельмi любiш шкадаваць самога сябе. А з табой нiчога ж такога. Штаны сабе белыя купi. Ты, вiдаць, найболей п'яны ў ложку валяешся i плачаш. Эл, табе памагчы?
      - Не, - пачуўся адказ. - Падшыпнiк я ўжо зняў. Хачу поршань ссадзiць.
      - Галавой не стукнiся.
      Аднавокi цiха прамовiў:
      - Думаеш... я магу яшчэ... каму-небудзь спадабацца?
      - Абавязкова, - адказаў Том. - Кажы ўсiм, што пасля таго, як ты страцiў вока, у цябе нешта iншае добра адрасло.
      - Куды вы, хлопцы, едзеце?
      - У Калiфорнiю. Усёй сям'ёй. Думаем на працу там прыстроiцца.
      - А як па-твойму, такому, як я, работа там знойдзецца? У мяне ж будзе чорная павязка.
      - Чаму не? Ты ж не калека.
      - Дык... можа, вы падвезяце мяне?
      - О не! Мы самi так напакавалiся, што ледзь валачомся. Знайдзi нейкi iншы спосаб. Прывядзi да ладу якую-небудзь з гэтых развалiн i едзь.
      - Што ж, магчыма, так i зраблю, далiбог.
      Пад машынай нешта бразнула.
      - Гатова, - пачуўся голас Эла.
      - Дык вылазь, паглядзiм.
      Эл падаў Тому поршань з нiжняй галоўкай падшыпнiка. Том працёр бабiтавую паверхню i ўважлiва агледзеў падшыпнiк.
      - Здаецца, усё ў парадку, - сказаў ён. - Каб быў у нас лiхтар, мы сёння i паставiлi б.
      - Ведаеш, Том, пра што я падумаў? - сказаў Эл. - У нас няма зацiскачкi. I паваждаемся ж мы з кольцамi, асаблiва з нiжнiмi, пакуль поршань уставiм!
      Том сказаў:
      - Мне неяк раз параiлi абкруцiць кольцы тонкiм латунным дротам, i ён зацiсне.
      - А як яго потым зняць?
      - Знiмаць не трэба. Сам расплавiцца.
      - Тады лепш медны.
      - Медзь слабейшая, - сказаў Том i павярнуўся да аднавокага: - У цябе знойдзецца тонкi латунны дрот?
      - Хто яго ведае. Здаецца, адна шпуля недзе валяецца. А дзе, па-твойму, можна дастаць такую павязку на вока?
      Шпулю яны знайшлi ў павецi, пакапаўшыся ў скрынях. Том уставiў шатун у цiскi i старанна абкруцiў дротам поршневыя кольцы, заганяючы iх глыбей у пазы; там, дзе дрот быў сагнуты, падраўняў яго малатком, потым, паварочваючы поршань, лёгенька пастукваў па ўсёй паверхнi, каб дрот нiдзе не выпiраў. Нарэшце правёў па поршнi пальцам, правяраючы, цi ўсё легла ўпоравень з паверхняй поршня. У павецi хутка цямнела. Аднавокi прынёс кiшэнны лiхтарык i накiраваў прамень святла на цiскi.
      - Ну вось, гатова! - сказаў Том. - Паслухай, колькi возьмеш за лiхтарык?
      - Ён ужо добра выгараў. За новую батарэйку я заплацiў пятнаццаць цэнтаў. Ну бяры ўсё за... трыццаць пяць.
      - Згодзен. А колькi з нас за шатун з поршнем?
      - Проста не ведаю, што вам сказаць. Калi б гаспадар тут быў, ён праверыў бы па прэйскуранту, колькi каштуе новая запчастка, i, пакуль ты тут важдаешся, паспеў бы выведаць, цi сур'ёзна ты засеў i колькi ў цябе манеты, i за тое, што па прэйскуранту каштуе восем зялёненькiх, запрасiў бы пяць. Пачнеш таргавацца, да трох збавiць. Вось ты ва ўсiм мяне вiнавацiш, але ж, далiбог, ён сволач. Бачыць, што табе да зарэзу трэба. Бывае, за дыск счаплення здзярэ больш, чым уся машына яму каштавала.
      - Во як! Ну, а ўсё-такi, колькi з мяне?
      - Каля даляра, думаю.
      - Добра. I яшчэ за тарцовы ключ чвэрць даляра дам. З iм удвая лягчэй пойдзе. - Том перадаў аднавокаму грошы. - Дзякуй. А вока сваё чым-небудзь прыкрый.
      Том з Элам селi ў машыну. Было ўжо зусiм цёмна. Эл запусцiў матор i ўключыў фары.
      - Ну, бывай, - крыкнуў Том. - Можа, у Калiфорнii ўбачымся. - Грузавiк развярнуўся на шашы i паехаў.
      Аднавокi пастаяў, пазiраючы яму ўслед, потым пайшоў цераз павець у сваю халупку. Там было цёмна. Ён вобмацкам прабраўся да матраца на падлозе, лёг i заплакаў, а машыны, што з вiскатам праносiлiся па шашы, толькi шчыльнейшымi рабiлi сцены яго адзiноты.
      Том сказаў Элу:
      - Калi б ты мне напачатку сказаў, што мы дастанем гэту штуковiну i сёння ж паставiм, я цябе вар'ятам абазваў бы.
      - Сёння абавязкова скончым, - сказаў Эл. - Толькi ты сам усё рабi. Я баюся, зацягну падшыпнiк крыху тужэй, ён расплавiцца, недацягну - стукаць будзе.
      - Пастаўлю, - сказаў Том. - Паляцiць дык паляцiць. Што зробiш.
      Эл углядаўся ў густы змрок. Святла фар было недастаткова, каб разагнаць яго; спераду, на дарозе, трапiўшы на iмгненне ў прамень рэфлектара, зялёным агнём блiснулi вочы кошкi, што выйшла на начное паляванне.
      - А здорава ты яго прапясочыў, - сказаў Эл. - Управiў яму мазгi.
      - Сам, дурань, напрасiўся. Усё пад'юджвае сябе, ные, усе свае беды звальвае на вока. Абiбок, неахайнiк. Можа, i возьмецца за розум, калi зразумее, што людзi наскрозь яго бачаць.
      - Я, Том, не вiнаваты, што падшыпнiк згарэў.
      Хвiлiну памаўчаўшы, Том адказаў:
      - У мяне проста рукi свярбяць на цябе, Эл. Заладзiў адно i тое, баiшся, што цябе будуць лiчыць вiнаватым. Але не станавiся ў позу, калi цябе не чапаюць. I ўсё добра будзе.
      Эл нiчога не адказаў. Ён глядзеў проста перад сабой. Грузавiк з грукатам i ляскам кацiў па дарозе. Збоку на шашу выбегла кошка, Эл крута павярнуў на яе, але колы пранеслiся мiма, i кошка адскочыла назад у траву.
      - Крыху прамахнуўся, - сказаў Эл. - Слухай, Том, ты чуў, як Конi гаварыў, што вечарамi будзе вучыцца? Я падумаў, можа, i мне ўзяцца. Ну радыё там, тэлебачанне альбо дызелi. З гэтым дарога можа адкрыцца.
      - Можа, - сказаў Том. - Але перш даведайся, колькi з цябе за навучанне здзяруць. I падумай, цi зможаш ты вучыцца. У нас у Макалестары былi такiя, што вучылiся па пошце. Толькi не прыпомню, каб хто з iх да канца ўсё адолеў. Надакучыць, i кiдаюць.
      - Эх, чорт, есцi забылiся купiць.
      - Нiчога, ма нам многа прыслала. Усё прапаведнiк не з'есць. Нам пакiне. Колькi яшчэ ехаць у гэту Калiфорнiю?
      Яны змоўклi, настала начная цемра, i зоркi на небе загарэлiся яркiм белым святлом.
      Кейсi падняўся з задняга сядзення "доджа" i падышоў да краю дарогi, куды пад'ехаў грузавiк.
      - Я вас так хутка не чакаў, - сказаў ён.
      Том узяў з кабiны загорнутыя ў мешкавiну часткi.
      - Нам пашанцавала, - сказаў ён. - I лiхтар раздабылi. Адразу i адрамантуем.
      - Вы ежу забылiся з сабой узяць, - сказаў Кейсi.
      - Зробiм усё, тады i падмацуемся. Давай, Эл, з'язджай з дарогi i iдзi пасвяцi мне. - Том падышоў да "доджа", лёг на спiну i падлез пад машыну. Эл запоўз пад яе на жываце i пачаў свяцiць лiхтарыкам. - Проста ў вочы свецiш, вышэй падымi. - Том уставiў поршань у цылiндр i, пакручваючы яго, пачаў засоўваць глыбей. Драцяная абмотка на кольцах зачапiлася за сценкi цылiндра. Хуткiм рухам рукi Том падштурхнуў поршань, i ўсе кольцы ўвайшлi ў цылiндр. Добра, што зазор ёсць, а то кампрэсiя выпiхвала б яго.
      - Толькi каб дрот не заклiнiў кольцаў.
      - Таму я малатком яго i расплюшчыў. Нiчога, не з'едзе. А там латунь расплавiцца i, можа, яшчэ i сценкi пакрые.
      - А драпiн не застанецца?
      Том засмяяўся:
      - Сценкам гэтым нiчога ўжо не страшна. Масла прапускае, як рэшата. Адной драпiнай больш, адной менш, якая рознiца. - Ён насадзiў шатун на вал i памацаў яго нiжнюю галоўку. - Трэба пракладак больш. Гэй, Кейсi!
      - Га?
      - Я зараз замацую падшыпнiк. Вазьмiся за завадную ручку i пакруцiш, калi я табе крыкну. - Ён падцягнуў балты. - Ну, давай. Цiшэй. цiшэй! - Калi каленчаты вал паварочваўся, Том пахiстваў падшыпнiк. - Пракладак мнагавата, - сказаў ён. - Стой, Кейсi! - Том выкруцiў балты, зняў некалькi пракладак i зноў паставiў балты. - Ну, Кейсi, крутнi яшчэ разок. - Ён зноў пахiстаў шатун. - Крышачку ходзiць. А калi яшчэ выняць пракладку, баюся, каб не заела. Зараз паспрабуем. - Том зноў адкруцiў балты i зняў два слаi тонкай фольгi. - Цяпер, Кейсi, давай!
      - Здаецца, парадак, - сказаў Эл.
      Том крыкнуў:
      - Цяжэй стала круцiць, Кейсi?
      - Не, па-мойму.
      - Ну, здаецца, падагнаў. Дай бог, каб прыцерлася. Без iнструменту бабiт не прышабрыш. А праўда, з тарцовым ключом куды лягчэй працаваць.
      Эл сказаў:
      - Гаспадар хопiцца - дзе ключ, а яго няма. Во разыдзецца!
      - Не наша справа, - сказаў Том. - Мы ключа не кралi. - Ён лёгенька пастукаў па шплiнтах i развёў iх канцы. - Цяпер, думаю, усё ў парадку. Гэй, Кейсi, ты пасвяцi тут, а мы з Элам паддон пасадзiм.
      Кейсi апусцiўся на каленi, узяў лiхтарык i накiраваў пучок святла на рукi, якiя асцярожна ставiлi на месца пракладку i ўстаўлялi балты ў гнёзды паддона. Том з Элам паднялi цяжкi паддон, усадзiлi канцы крайнiх балтоў у адтулiны, потым астатнiя, i тады Том патроху, адзiн за адным, пачаў закручваць усе балты i, калi паддон роўна лёг на пракладку, туга зацягнуў iх ключом.
      - Ну, як быццам гатова, - сказаў Том. Ён завiнцiў масляны каўпачок, уважлiва агледзеў паддон, потым узяў з рук Кейсi лiхтарык i пасвяцiў вакол сябе. - Вось i ўсё. Цяпер толькi зальём назад масла.
      Том з Элам вылезлi з-пад машыны i ўлiлi з вядра масла ў картэр. Том праверыў, цi няма ўцечкi.
      - Ну вось, Эл, цяпер запускай, - сказаў ён.
      Эл сеў у кабiну i нацiснуў на стартэр. Матор загрукатаў, з выхлапной трубы павалiў сiнi дым.
      - Збаў газ! - крыкнуў Том. - Масла будзе гарэць, пакуль дрот не расплавiцца. Во, ужо мякчэй iдзе. - Ён уважлiва ўслухоўваўся ў абароты рухавiка. - Дай ранняе запальванне i збаў абароты. - Том зноў прыслухаўся. Добра, Эл. Думаю, зроблена. Ну, дзе гэтае мяса?
      - З цябе механiк што трэба, - зазначыў Эл.
      - Дзiва што. Я цэлы год у аўтамайстэрнi працаваў. Першыя сотнi дзве мiль паедзем на малым газе. Няхай прытрэцца.
      Пучкамi травы яны выцерлi запэцканыя маслам рукi i абцерлi аб штаны. Потым прагна накiнулiся на вараную свiнiну, запiваючы яе вадой з бутэлькi.
      - Я галодны, як воўк, - сказаў Эл. - Што цяпер рабiць будзем - паедзем у лагер?
      - Сам не ведаю, - адказаў Том. - З нас там могуць здзерцi яшчэ паўдаляра лiшнiх. Але пад'едзем, пагаворым з нашымi, скажам, што машыну адрамантавалi. А калi з нас запатрабуюць за стаянку, рушым далей. Нашы ж, вядома, хочуць ведаць, як там у нас. А добра, што ма настояла на сваiм. Вазьмi, Эл, пасвяцi навокал. Глянь, нiчога не забылiся? Вунь тарцовы ключ падбяры. Яшчэ спатрэбiцца.
      Святлом лiхтарыка Эл пашарыў па зямлi.
      - Як быццам нiчога.
      - Добра. Я павяду легкавую. Ты, Эл, садзiся ў грузавiк. - Том запусцiў матор. Прапаведнiк сеў да яго. Том вёў "додж" паволi, на самай малой скорасцi. Эл ехаў следам. Легкавая асцярожна перабралася цераз неглыбокi кювет. Том сказаў: - Гэтыя "доджы" могуць цэлы дом на малым газе пацягнуць. Гаручае паступае скупа. Нам гэта на руку - памаленьку абкатаем падшыпнiк.
      "Додж" паволi iшоў па шашы. Дванаццацiвольтавыя фары кiдалi на палатно дарогi блiкi жаўтаватага святла.
      Кейсi павярнуўся да Тома:
      - Проста дзiву даюся, як вы, хлопцы, умела паправiлi машыну. Пасвяцiў лiхтарыкам - i гатова. Я хоць i бачыў, як вы рамантавалi, але i цяпер нiзашто б сам гэтага не зрабiў.
      - Да машын трэба з маленства прывыкаць, - сказаў Том. - Справа не толькi ва ўмельстве. Тут патрэбна нешта большае. Цяпер хлапчукi жартам разбiраюць машыну да шрубкi.
      У святло фар трапiў заяц. Ён iмклiва i лёгка нёсся наперад, i яго доўгiя вушы ўзляталi ўгору пры кожным скачку. Раз-пораз ён рабiў спробу збочыць з дарогi, але сцяна цемры нiбы адштурхоўвала яго назад. Далёка наперадзе ярка засвяцiлiся аўтамабiльныя фары, i неўзабаве сноп святла ўпаў на iх машыну. Заяц у нерашучасцi спынiўся, потым павярнуўся i адскочыў да менш яркiх фар "доджа". Колы прайшлi па iм, мякка падкiнуўшы машыну. Сустрэчны аўтамабiль са свiстам пранёсся мiма.
      - Раздушыла, - зазначыў Кейсi.
      Том сказаў:
      - Некаторыя любяць iх душыць. А ў мяне кожны раз мароз па скуры. На слых матор працуе добра. Дрот на кольцах, вiдаць, расплавiўся. Не так дымiць.
      - Вы здорава ўсё зрабiлi, - сказаў Кейсi.
      У цэнтры лагера стаяў невялiкi драўляны дамок, на яго ганку з шыпеннем гарэў бензiнавы лiхтар, якi адкiдваў шырокi круг белага святла. Непадалёк ад дамка былi разбiты з паўтузiна палатак, каля iх стаялi машыны. Вячэра ўжо была згатаваная, але на вогнiшчах каля стаянак усё яшчэ тлела вуголле. Каля ганка, дзе гарэў лiхтар, сабралася невялiкая купка мужчын; у яркiм белым святле твары iх здавалiся грубымi i жылiстымi, i ад таго, што лбы i вочы iх хавалiся ў густым цянi ад капелюшоў, падбародкi рэзка выдавалiся наперад. Хто сядзеў на прыступках, хто стаяў каля ганка, абапiраючыся локцямi на яго насцiл. На ганку, адкiнуўшыся да сцяны на нахiленым крэсле, сядзеў гаспадар, барабанячы пальцамi па калене. У пакоi гарэла газавая лямпа, але яе кволы агеньчык прападаў у яркiм святле лiхтара, што шыпеў на ганку. Гаспадар быў цэнтрам усёй групы.
      Том падвёў "додж" да краю дарогi i выключыў запальванне. Эл праехаў на грузавiку ў вароты.
      - Заязджаць не буду, - сказаў Том, вылез з машыны i пайшоў праз вароты на яркае святло лiхтара.
      Гаспадар апусцiў пярэднiя ножкi крэсла на дошкi ганка i нахiлiўся наперад.
      - Хочаце ў нас стаць на прывал?
      - Не, - адказаў Том. - Мае тут спынiлся. Гэй, та!
      Бацька, якi сядзеў на нiжняй прыступцы, сказаў:
      - Я думаў, вы там на тыдзень засядзеце. Адрамантавалi?
      - Нам моцна пашанцавала, - адказаў Том. - Яшчэ засветла дасталi што трэба. Як развiднее, адразу i рушым.
      - Вось i добра, - сказаў бацька. - Мацi непакоiцца - у бабкi ў нашай зусiм розум памуцiўся.
      - Мне Эл ужо казаў. Ёй не лепш?
      - Заснула, i то добра.
      Гаспадар сказаў:
      - Калi заедзеце i спынiцеся, плацiце пяць манет. Атрымаеце месца, ваду i галлё на вогнiшча. I нiхто вас не патрывожыць.
      - На чорта нам гэта, - сказаў Том. - Праспiм ноч у кювеце бясплатна.
      Гаспадар забарабанiў пальцамi па калене.
      - Начамi тут шэрыфаў памагаты ходзiць. Можа прыдрацца. У нашым штаце начаваць пад адкрытым небам законам забаронена. I супраць бадзяжнiцтва таксама ёсць закон.
      - А калi я вам заплачу пяцьдзесят цэнтаў, дык я ўжо не бадзяга, так?
      - Правiльна.
      Вочы ў Тома загарэлiся злосцю:
      - Шэрыфскi памагаты выпадкам вам не швагер?
      Гаспадар падаўся наперад:
      - Не, не швагер. I не настаў яшчэ той час, калi ўсякiя бадзягi няшчасныя вучыць нас тут будуць.
      - Браць па паўдаляра вы i самi ўмееце, гэтаму вучыць вас не трэба. Але з якой пары мы папалi ў бадзягi? Нiхто ў вас тут нiчога не просiць. Значыць, усе мы бадзягi? Мы ж не клянчым у вас грошай i не просiмся на начлег.
      Людзi на ганку i каля яго замерлi ў напружаным маўчаннi. На iх тварах не адбiвалася нiчога, але вочы, зацененыя палямi капелюшоў, крадком пазiралi ўгору, на гаспадара.
      Бацька буркнуў:
      - Перастань, Том.
      - Добра, перастану.
      Мужчыны, што сядзелi на прыступках i стаялi вакол высокага ганка, маўчалi. Вочы iх паблiсквалi, адбiваючы святло бензiнавага лiхтара. У яго яркiх промнях рысы iх твараў былi рэзка акрэсленыя. Людзi застылi ў нерухомасцi, толькi позiркi iх пераходзiлi то на гаспадара, то на Тома, але твары iх былi непранiкальныя i абыякавыя. Начны матылёк наляцеў на лiхтар, разбiўся i ўпаў у цемру.
      У адной палатцы жаласна заплакала дзiця, i мяккi жаночы голас пачаў супакойваць яго, потым цiха зацягнуў калыханку: "Цябе любiць наш гасподзь уначы. Спi, заснi. Беражэ цябе гасподзь уначы, спi, заснi".
      Лiхтар на ганку шыпеў. Гаспадар запусцiў руку ў выраз кашулi i пачухаў зарослыя сiвымi валасамi грудзi. Ён увесь насцярожыўся ў прадчуваннi сваркi. Прыглядаўся да людзей, што яго абкружалi, узiраўся ў iхнiя твары. Але людзi застылi ў нерухомасцi.
      Том доўга маўчаў. Потым паволi падняў свае цёмныя вочы на гаспадара.
      - Скандалiць я не збiраюся, - сказаў ён. - Калi цябе абзываюць бадзягам, цяжка сцярпець. Я не баюся, - дадаў ён цiха. - Кулакоў не пашкадую нi на вас, нi на шэрыфскага памагатага - пабачым яшчэ, хто каго. Толькi якая ад гэтага карысць?
      Людзi заварушылiся, перамянiлi позы, iх вочы, паблiскваючы, паволi ўзнялiся, скiравалiся на гаспадара, сочачы за яго губамi. Гаспадар асмялеў. Ён адчуваў, што перамог, але не дастаткова для таго, каб перайсцi ў наступленне.
      - Няўжо ў цябе пяцiдзесяцi цэнтаў няма? - запытаўся ён.
      - Ёсць. Але яны мне яшчэ спатрэбяцца. Я не буду трацiць iх на начлег.
      - На пражытак трэба ўсiм зарабляць.
      - Правiльна. Толькi лепш так зарабляць, каб не забiраць яго ў другiх.
      Людзi зноў перамянiлi паставы. Бацька сказаў:
      - Мы паедзем заўтра раным-рана. Паслухайце, мiстэр, мы ж вам заплацiлi. Хлапец гэты з нашай сям'i. Дазвольце яму застацца. Мы ж заплацiлi.
      - Пяцьдзесят цэнтаў з машыны, - сказаў гаспадар. - Гэтак кожны зробiць пакiне машыну за варотамi, а сам будзе карыстацца ўсiм бясплатна.
      Том сказаў:
      - Мы далей паедзем. Ранiцай стрэнемся. Будзем вас чакаць. Эл няхай застаецца, а мы возьмем з сабой дзядзьку Джона. - Ён глянуў на гаспадара: Гэтак згодны?
      Гаспадар iмгненна прыняў рашэнне, пайшоў на ўступку:
      - Калi застанецца столькi чалавек, за колькi заплачана, дык згодзен.
      Том выняў з кiшэнi капшук, якi паспеў ужо ператварыцца ў пакамечаны, зашмальцаваны мяшэчак з адсырэлым тытунёвым пылам на дне. Ён скруцiў тонкую цыгарку i шпурнуў капшук убок.
      - Мы хутка паедзем, - сказаў ён.
      Бацька загаварыў, нi да кога з прысутных не звяртаючыся асабiста:
      - Нялёгка вось так сарвацца з месца. У нас быў дом, гаспадарка. Мы не галота бяздомная. Мы жылi на сваёй ферме, пакуль нас трактарамi не прагналi.
      Хударлявы малады чалавек з выгаралымi да жаўцiзны брывамi паволi павярнуў да яго галаву:
      - Баваўнаробы?
      - Так, здольнiкi. Раней самi былi гаспадарамi.
      Малады чалавек адвярнуўся ад яго.
      - Мы таксама, - прамовiў ён.
      - Добра хоць, што нядоўга ўжо засталося цярпець, - сказаў бацька. Прыедзем на Захад - будзем працаваць, займеем зямельку з вадой.
      Каля самага ганка стаяў чалавек у падранай адзежы. Чорны пiнжак звiсаў лахманамi, штаны на каленях былi працёртыя да дзiрак. На твары ў яго, там, дзе пыл змяшаўся з потам, былi брудныя палосы. Ён матнуў галавой у бок бацькi:
      - У вас, вiдаць, прыхаваны невялiчкi глечык з грашыма.
      - Не, грошай у нас зусiм мала, - сказаў бацька. - Але нас шмат, i ўсе мы працавiтыя. Добра заробiм, i ўсе грошы пойдуць у агульны кацёл. Зажывём.
      Чалавек у лахманах выслухаў бацьку, шырока расплюшчыўшы вочы, i раптам засмяяўся, потым смех яго перайшоў у вiсклiвае хiхiканне. Усе павярнулi да яго галовы. Хiхiкаючы, ён пачаў захлiпацца i закашляўся. Калi ён нарэшце адолеў прыступ кашлю, вочы ў яго былi чырвоныя, на iх выступiлi слёзы.
      - Ты думаеш, там... а божухна! - ён зноў захiхiкаў. - Ты думаеш, там табе... будуць добра плацiць... ой, смех! - I, перастаўшы смяяцца, iранiчна сказаў: - На збор, можа, пойдзеце апельсiнаў? Грушы, можа, будзеце збiраць?
      Бацька з годнасцю адказаў:
      - Будзем рабiць тое, што нам прапануюць. У iх там работы шмат.
      Чалавек у лахманах цiхенька рагатнуў. Том з раздражненнем павярнуўся да яго.
      - А што тут такога смешнага?
      Абадранец сцяў губы i панура ўтаропiўся на маснiцы ганка.
      - Вы, няйначай, у Калiфорнiю едзеце?
      - Я табе сам гэта сказаў, - адказаў бацька. - Падумаеш, якi здагадлiвы знайшоўся!
      Абадранец паволi прагаварыў:
      - А я... я вяртаюся адтуль. Пабыў ужо там.
      Твары людзей iмгненна павярнулiся да яго. Усе напружана чакалi. Лiхтар на ганку перастаў шыпець i цiха пыхкнуў. Гаспадар апусцiў пярэднiя ножкi крэсла на падлогу, падняўся, падпампаваў лiхтар, i той зноў гучна i тонка зашыпеў. Гаспадар вярнуўся на месца, але ўжо не адкiнуўся да сцяны. Чалавек у лахманах абвёў позiркам твары людзей.
      - Еду назад памiраць галоднай смерцю. Лепш ужо адразу з голаду памерцi.
      Бацька сказаў:
      - Што ты вярзеш? У мяне вось рэкламны лiсток ёсць - там пра добрыя заробкi пiшацца, а надоечы я i ў газеце чытаў: iм зборшчыкi фруктаў патрэбныя.
      Абадранец павярнуўся да бацькi:
      - А ў цябе ёсць куды вярнуцца?
      - Няма. Нас сагналi з зямлi. Прайшлiся трактарамi аж да самага дома.
      - Назад, значыць, не павернеш?
      - Вядома, не.
      - Тады не буду цябе расстройваць.
      - А ты мяне i не расстроiш. У мяне лiсток ёсць, там сказана, што людзi патрэбны. Дарэмна ж не будуць пiсаць такiя лiсткi. Яны вялiкiх грошай каштуюць. Iх не друкавалi б, каб не было патрэбы ў людзях.
      - Не буду цябе расстройваць.
      Бацька сярдзiта сказаў:
      - Дурасць нейкую ляпнуў, а адрачыся не хочаш. У лiстку ж ясна напiсана: людзi патрэбныя. А ты на смех мяне падымаеш, кажаш: не, не патрэбныя. Хто ж з нас iлжэ?
      Абадранец паглядзеў у сярдзiтыя вочы бацькi, i позiрк яго пахмурнеў.
      - У лiстку ўсё правiльна, - сказаў ён. - Людзi патрэбныя.
      - Якога ж ты чорта бударажыш нас сваiм смехам?
      - Бо вы не ведаеце, якiя iм людзi патрэбныя.
      - Куды ты хiлiш?
      Сабраўшыся з духам, абадранец сказаў:
      - Слухай, колькi iм там чалавек трэба?
      - Восемсот напiсана, а гэта ж толькi ў адным маленькiм месцы.
      - Аранжавы такi лiсток?
      - Аранжавы.
      - Там i прозвiшча стаiць... такi i такi агент па найме?
      Бацька палез у кiшэню i выцягнуў з яе складзены папалам лiсток.
      - Правiльна. Адкуль ты ведаеш?
      - Паслухай, - сказаў абадранец, - усё гэта лухта. Яму трэба восемсот рабочых. Ён бярэ i друкуе пяць тысяч лiсткоў, i яны трапляюць на вочы, можа, дваццацi тысячам чалавек. Тысячы дзве-тры з iх зрываюцца з месца - тыя, у каго розум памутнеў ад гора.
      - Дык гэта ж нейкая бязглуздзiца! - усклiкнуў бацька.
      - А ты спярша стрэнься з чалавекам, якi выпускае такiя лiсткi. З iм самiм альбо з тым, хто на яго працуе. Пажывi ў лагеры ля прыдарожнай канавы разам з паўсотняй такiх самых сем'яў, як твая. Чалавек гэты зазiрне ў тваю палатку, гляне, цi засталося ў цябе што ў рот пакласцi, i, калi ўбачыць, што пуста, запытае: "Хочаш работу атрымаць?" Ты ўзрадуешся: "Вядома, хачу, мiстэр. Вялiкi вам дзякуй за такую прапанову". А ён скажа: "Я вазьму цябе". Ты запытаеш: "Калi выходзiць?" Ён табе ўсё расталкуе - i куды прыходзiць, i а якой гадзiне - i далей пойдзе. Яму, можа, усяго дзве сотнi рабочых патрэбныя, а ён пагаворыць з пяццю сотнямi, а тыя яшчэ i iншым раскажуць, i, калi ты прыйдзеш, куды табе сказана, там iх ужо тысяча. Тады чалавек гэты абвесцiць: "Я плачу дваццаць цэнтаў у гадзiну". Каля паловы з тых, што прыйшлi, назад пойдзе, але чалавек пяцьсот застанецца - яны так згаладалiся, што гатовыя i за сухi праснак працаваць. У агента гэтага кантракт на збор персiкаў альбо на збор бавоўны. Цяпер дайшло? Чым больш набяжыць народу i чым людзi галаднейшыя, тым менш ён плацiць будзе. А калi яму трапляюцца шматсямейныя, з дзецьмi малымi... дык... Ах, чорт! Я ж казаў, што не буду расстройваць цябе.
      Людзi пазiралi на чалавека ў лахманах халоднымi вачамi, ацэньваючы кожнае яго слова. Ён сумеўся.
      - Сказаў, што не буду расстройваць, але ж вось не стрымаўся. Ты ўсё роўна паедзеш. Назад не павернеш.
      На ганку запанавала цiшыня. А лiхтар шыпеў, i вакол яго вяночкам кружылiся начныя матылi. Чалавек у лахманах усхвалявана загаварыў:
      - Я параю табе, што рабiць; калi такi вось агент пачне на працу зазываць. Слухай! Ты спытайся ў яго, колькi ён плацiць будзе. Скажы яму, няхай на паперцы табе напiша. Папрасi, няхай напiша. Я ўсiм вам кажу: вас абдураць, калi вы гэтага не зробiце.
      Гаспадар, седзячы на крэсле, падаўся наперад, каб лепш разгледзець гэтага абадранага, бруднага чалавека. Ён пачухаў зарослыя сiвымi валасамi грудзi i халодным тонам запытаўся:
      - А ты часам не з бунтаўшчыкоў гэтых? Не з рабочых-падбухторшчыкаў?
      Чалавек у лахманах выгукнуў:
      - Не, бог сведка!
      - Iх шмат развялося цяпер, - сказаў гаспадар. - Швэндаюцца тут, людзей баламуцяць. Народ з толку збiваюць. У злосць уводзяць. Iх шмат бадзяецца тут. Але хутка мы прыбяром iх да рук, усiх баламутаў гэтых. Прагонiм з краiны. Хочаш працаваць - цудоўна. Не хочаш - чорт з табой. Падбухторваць мы не дазволiм.
      Чалавек у лахманах выпрастаўся.
      - Я хацеў перасцерагчы вас, людзi, - сказаў ён. - Цэлы год прайшоў, пакуль я разабраўся ва ўсiм гэтым. Спачатку двух дзяцей пахаваў i жонку, i толькi тады зразумеў. Але вам не ўтлумачыш, я ведаю. Мне таксама не ўтлумачылi ў свой час. Хiба ж раскажаш пра тое, як малыя ляжаць у палатцы з успушанымi жыватамi, а самi - скура ды косцi, дрыжаць i скавычуць, як шчанюкi, а я бегаю, работы шукаю... не за плату, не за грошы! - выкрыкнуў ён. - Госпадзi, хоць за кубак мукi i лыжку здору! А потым прыходзiць следчы. Смерць дзяцей настала ад сардэчнай недастатковасцi, кажа. Так i запiсаў. Iх калацiла, а жываты надзьмутыя, як пузыры парасячыя.
      Навокал яго ўсе маўчалi, трохi раскрыўшы раты. Амаль стаiўшы дыханне, пазiралi на чалавека ў лахманах.
      Ён абвёў позiркам кола твараў, павярнуўся i шпарка пайшоў прэч, у цемру. Яна праглынула яго, але доўга яшчэ чулася шарканне крокаў, шоргат ног па дарозе. Па шашы прамчалася легкавая машына, i фары яе на мiг вырвалi з цемры постаць чалавека: ён iшоў, валакучы ногi, нiзка апусцiўшы галаву, засунуўшы рукi ў кiшэнi чорнага пiнжака.
      Людзi каля ганка неспакойна заварушылiся. Нехта прамовiў:
      - Ну што ж, час ужо познi. Трэба спаць класцiся.
      Гаспадар сказаў:
      - Лайдак нейкi. Цяпер па дарогах шмат такiх бадзяецца. - I змоўк. Адкiнуўся разам з крэслам да сцяны, пачухаў шыю пад падбародкам.
      Том сказаў:
      - Зайду на хвiлiнку да мацi, а тады крыху далей ад'едзем.
      Джоўды пайшлi ад ганка.Бацька сказаў:
      - А што, калi ён праўду казаў?
      Яму адказаў прапаведнiк:
      - Вядома, праўду. Сваю праўду. Ён нiчога не выдумляў.
      - А мы як? - запытаўся Том. - Для нас гэта таксама праўда?
      - Не ведаю, - сказаў Кейсi.
      - Не ведаю, - сказаў бацька.
      Яны падышлi да палаткi - перакiнутага цераз вяроўку брызенту. Усярэдзiне было цёмна i цiха. Калi яны падышлi блiзка, нешта шэрае заварушылася на зямлi каля ўвахода i паднялося на ўзровень чалавечага росту. Гэта мацi выйшла iм насустрач.
      - Усе спяць, - сказала яна. - I бабка нарэшце задрамала. - Тут яна ўбачыла Тома i занепакоена запыталася: - Як ты тут апынуўся? Усё абышлося шчаслiва?
      - Наладзiлi, - адказаў Том. - Можам ехаць далей разам з вамi.
      - Дзякуй богу, - сказала мацi. - Мне ўжо тут не сядзiцца. Хутчэй бы туды, дзе зелянiна вакол, прыволле. Хутчэй бы даехаць.
      Бацька адкашляўся.
      - А тут адзiн расказваў...
      Том таргануў яго за локаць.
      - Ага, цiкава было паслухаць, - сказаў ён. - Народу туды, кажа, едзе процьма.
      Мацi прыглядалася да iх у змроку. Пад брызентавым навесам кашлянула i засапла ў сне Руцi.
      - Я iх памыла. За ўсю дарогу першы раз вады на купанне хапiла. I вам яшчэ засталося, можаце памыцца. У дарозе хутка пэцкаешся.
      - Усе на месцы? - запытаўся бацька.
      - Усе, акрамя Конi з Разашарнай. Захацелi спаць на паветры. Сказалi, горача пад брызентам.
      Бацька прабурчаў:
      - Гэтая Разашарна дужа капрызная стала i пераборлiвая.
      - Першае дзiця, - сказала мацi. - Яны абое проста трасуцца над iм. Ты сам такi быў.
      - Ну, мы паехалi, - сказаў Том. - Збочым з дарогi дзе-небудзь непадалёк. Можа, мы вас прамаргаем, дык вы паглядайце. З правага боку будзем.
      - А Эл застаецца?
      - Ага. Замест яго дзядзька Джон паедзе з намi. Добрай ночы, ма.
      Яны прайшлi праз сонны лагер. Каля адной палаткi няроўным агнём гарэла маленькае вогнiшча, ля кацялка, у якiм варылася ранняе снеданне, сядзела жанчына. У нос ударыла смачным пахам фасолi.
      - Вось каб з'есцi талерачку, - далiкатна прамовiў Том, праходзячы мiма.
      Жанчына ўсмiхнулася:
      - Яшчэ не згатавалася, а то пачаставала б. Прыходзьце рана-раненька.
      - Дзякуй, мэм, - адказаў Том.
      Ён, Кейсi i дзядзька Джон прайшлi паўз ганак. Гаспадар усё яшчэ сядзеў на сваiм крэсле, лiхтар шыпеў i час ад часу ярка ўспыхваў. Гаспадар павярнуўся да iх тварам.
      - Бензiн канчаецца, - зазначыў Том.
      - Ага, час ужо закрываць.
      - Манеткi па шашы, здаецца, ужо не коцяцца, - сказаў Том.
      Ножкi крэсла грукнулi аб насцiл ганка.
      - Ты кiнь задзiрацца. Я цябе запомнiў. Ты таксама з бунтаўшчыкоў.
      - Трапiў у самую кропку. Я - бальшавiк.
      - Дужа многа вас развялося апошнiм часам.
      Том засмяяўся i, выйшаўшы разам з Кейсi i дзядзькам Джонам за вароты, палез у "додж". Сядаючы, ён прыхапiў камяк зямлi i кiнуў яго ў святло. Яны пачулi, як стукнула па сцяне, убачылi, што гаспадар ускочыў з крэсла i пачаў узiрацца ў цемру. Том уключыў запальванне i выехаў на шашу. Ён уважлiва прыслухоўваўся да работы матора - цi не стукае. Шаша бегла перад iм, ледзь бачная ў слабым святле фар.
      РАЗДЗЕЛ СЕМНАЦЦАТЫ
      Машыны перасяленцаў выпаўзалi з бакавых дарог на аўтастраду, што iшла праз горы i долы, i кiравалi на Захад. Удзень яны, як кузуркi, паспешлiва беглi ў заходнiм напрамку, а калi ў дарозе iх заспяваў вячэрнi змрок, збiвалiся, як кузуркi, у кучкi, блiжэй да жытла i вады. Людзi цiснулiся адзiн да аднаго, бо iх даймала адзiнота i разгубленасць, бо ўсе яны ўцякалi з тых месцаў, дзе iх спасцiглi смутак, нядоля i паражэнне, бо ўсе яны iмкнулiся дабрацца да новага таямнiчага краю; яны гутарылi адзiн з адным, дзялiлiся перажытым, i ежай, i спадзяваннямi на нешта добрае ў новых краях. I бывала так, што якая-небудзь сям'я рабiла прывал каля ручая, потым другая спынялася там дзеля вады i людской кампанii, а тады i трэцяя далучалася да тых, хто выбраў гэту стаянку i быў, вiдаць, задаволены ёю. I да захаду сонца там маглi сабрацца да дваццацi сем'яў, дваццацi машын.
      Дзiўныя рэчы здаралiся вечарамi: дваццаць сем'яў рабiлiся адной сям'ёй, дзецi - агульнымi дзецьмi. Страта роднага кута рабiлася агульнай стратай, шчаслiвае жыццё там, на Захадзе, - агульнай марай. I бывала так, што хвароба аднаго дзiцяцi ўводзiла ў роспач дваццаць сем'яў, сто чалавек. I сто чалавек усю ноч захоўвалi поўную цiшыню, ахопленыя набожным страхам, калi ў адной з палатак раджала жанчына, а ранiцай сто чалавек радавалiся нараджэнню дзiцяцi. Сям'я, якая, можа, яшчэ толькi папярэдняй ноччу пакутавала ў адзiноце i страху, цяпер капалася ў сваiм скарбе, шукаючы, што падарыць нованароджанаму. Вечарам каля вогнiшча дваццаць сем'яў злiвалiся ў адну. I гэтая аб'яднаная сям'я была бiвачнай адзiнкай, якая iснавала адзiн вечар, адну ноч. Даставалася загорнутая ў коўдру гiтара, яе настройвалi, i ўначы гучалi песнi - песнi аб народзе. Мужчыны спявалi iх словамi, а жанчыны з закрытымi ратамi цягнулi мелодыю.
      Штоноч стваралiся маленькiя сукупнасцi людзей - мiнiяцюрныя грамадствы, i ў такiм "грамадстве", у такiм свеце было ўсё - i дружба, i варожасць; у iм былi выхвалякi i баязлiўцы i былi цiхiя, сцiплыя, добрыя людзi. Кожную ноч мiж iмi завязвалiся адносiны, без якiх не iснуе чалавечае грамадства, i кожную ранiцу яны разам знiмалiся з месца, як вандроўны цырк.
      Напачатку ў гэтых грамадствах, што ўзнiкалi i рушылiся, людзi паводзiлi сябе нерашуча, нясмела, але паступова стварэнне iх рабiлася прывычнай справай. Наперад выступалi важакi, узнiкалi правiлы, нараджалiся законы. I чым далей на захад забiралiся гэтыя грамадствы, тым больш дасканалымi i добраўпарадкаванымi яны рабiлiся, бо стваральнiкi iх усё больш набiралiся вопыту.
      Сем'i даведвалiся, якiя правы павiнны захоўвацца: права пабыць у адзiноце ў сваёй палатцы; права схаваць у сэрцы памяць аб горкiм мiнулым; права ўдзельнiчаць у гутарцы цi толькi слухаць; права адхiлiць альбо прыняць дапамогу; права прапанаваць дапамогу альбо адмовiць у ёй; права сына пазаляцацца да дзяўчыны i права дачкi прыняць заляцанне; права галоднага быць накормленым i пераважныя правы цяжарных i хворых перад усiмi iншымi правамi.
      Сем'i таксама даведвалiся, хоць нiхто iх гэтаму не вучыў, якiя правы тояць у сабе зло i падлягаюць вынiшчэнню: права парушаць чыю-небудзь адзiноту, узнiмаць шум, калi лагер спiць, права спакусiць дзяўчыну, гвалцiць, права на пралюбадзейства, крадзеж i забойства. Гэтыя правы няшчадна душылiся, бо калi iх не выкаранiць, гэтыя маленькiя грамадствы i ночы адной не праiснавалi б.
      I па меры таго як грамадствы гэтыя ўсё далей пасоўвалiся на захад, правiлы самi сабой атрымлiвалi сiлу законаў. Незаконна пэцкаць каля лагера; незаконна брудзiць пiтную ваду; незаконна сытна i смачна есцi на вачах у галоднага i не падзялiцца з iм ежай.
      А з узнiкненнем законаў узнiкалi i кары - кары ўсяго двух вiдаў: кароткае, але жорсткае збiванне цi выгнанне; выгнанне было больш суровай карай. Бо калi хто пераступаў закон, iмя яго i твар заўсёды былi з iм, i не было яму месца нi ў якiм з гэтых грамадстваў, дзе б яно нi стваралася.
      Маральныя асновы ў такiх грамадствах былi цвёрда акрэсленыя i строгiя: мужчына абавязкова павiнен быў паздароўкацца пры сустрэчы, мужчына мог жыць з жанчынай, калi начаваў разам з ёю ў палатцы, калi стаў бацькам i абаронцам яе дзяцей. Але ён не мог спаць сёння з адной, а заўтра з другой, бо гэта пагражала бядой грамадству.
      Сем'i ўсё далей забiралiся на Захад, спосабы стварэння гэтых грамадстваў усё больш удасканальвалiся, i людзi адчувалi сябе ў бяспецы, бо нормы супольнага жыцця былi цвёрдыя i непарушныя, i сям'я, якая выконвала ўсе правiлы, магла нiчога не баяцца.
      Самi сабой паяўлялiся органы ўлады, з важакамi, са старэйшынамi; дурны не мог прапанаваць сваю дурноту грамадству. Гэтае начное жыццё было нечым накшталт страхоўкi. Чалавек, у якога была ежа, кармiў галоднага i тым страхаваў ад голаду самога сябе. А калi памiрала малое, каля ўвахода ў палатку вырастала кучка сярэбраных манет, бо дзiця трэба было хоць пахаваць па-чалавечы, раз яно не ўзяло ад жыцця нiчога iншага. На могiлках для беднякоў i бадзяг можна пахаваць якога-небудзь старога, толькi не немаўля.
      Для стварэння такiх грамадстваў патрэбны былi пэўныя матэрыяльныя ўмовы, асаблiва вада - рэчка, ручай, крынiца цi хоць бы водаправодны кран, пакiнуты без нагляду. I яшчэ каб участак быў роўны - для палатак, крыху сухога галля цi дроў на вогнiшча. А калi паблiзу яшчэ i звалка была, дык зусiм добра: там можна знайсцi вельмi патрэбныя да ўжытку рэчы - пячную трубу, пагнутае аўтамабiльнае крыло, каб загарадзiць iм агонь ад ветру, бляшанкi з-пад кансерваў, каб у iх згатаваць ежу i есцi з iх.
      Грамадствы ўтваралiся вечарамi. Людзi збочвалi з шашы i аддавалi што ў каго было - палаткi, сэрцы, мозг.
      Ранiцай палаткi разбiралi, брызент згортвалi, жэрдкi прывязвалi да падножак, матрацы клалi ў машыну на сваё месца, посуд - на сваё. I, едучы ўсё далей на Захад, сем'i мала-памалу асвойвалi тэхнiку пабудовы жытла ўвечары i яго разбурэння на золку. I з цягам часу кожны член сям'i звыкаўся са сваiм месцам, са сваiмi абавязкамi, i стары i малы ведаў, дзе яму сядзець у машыне, а стомнымi, душнымi вечарамi, калi пад'язджалi да стаянкi, кожны ведаў свае абавязкi i выконваў iх, не чакаючы нiчыiх указанняў, - дзецi збiралi ламачча на вогнiшча, прыносiлi ваду; мужчыны ставiлi палаткi, раскладалi матрацы; жанчыны гатавалi вячэру, кармiлi сям'ю. I ўсё гэта рабiлася без пануквання. У сем'яў, жыццё якiх раней было абмежавана ўначы сценамi дома, а ўдзень - сваёй фермай, цяпер паявiлiся новыя межы. I доўгiмi спякотнымi днямi яны моўчкi сядзелi ў машынах, што паволi пасоўвалiся на Захад, а начамi злiвалiся з групай людзей, з якiмi iм выпала стаць на прывал.
      Яны перамянiлi сваё жыццё так, як яго можа перамянiць толькi чалавек. Яны ўжо былi не фермеры, а вандроўнiкi. I думы, разлiкi, засяроджанае маўчанне, якiя раней прызначалiся палям, цяпер прызначалiся дарозе, адлегласцi, Захаду. Чалавек, думкi якога раней былi скiраваны на акры, цяпер лiчыў мiлi вузкай стужкi бетону. I ў думках яго, у яго клопатах не было ўжо месца дажджу, ветру, пылу i палявым усходам. Вочы пiльна сачылi за шынамi, вушы ўслухоўвалiся ў стукат матора, галава пухла ад думак пра масла, бензiн, пра станчэлы слой гумы памiж паветрам у камеры i бетонам шашы. Зламаная шасцярня была трагедыяй. Самае моцнае жаданне вечарамi- вада. I кацялок з вячэрай над вогнiшчам. Здароўе - залог iмкнення ехаць далей, здольнасцi ехаць далей i волi ехаць да канца. Жаданнi рвалiся на Захад, абганяючы людзей, а былыя страхi перад засухай цi паводкай цяпер уступiлi месца страху перад усiм, што магло спынiць iх марудны рух на Захад.
      Месцы прывалаў цяпер ужо былi пастаянныя - ад аднаго да другога адзiн дзень шляху.
      У дарозе некаторыя сем'i паддавалiся панiцы i ехалi дзень i ноч, спалi ў машынах - спяшалiся на Захад, iмкнулiся хутчэй уцячы ад дарогi, ад самога руху. Iм карцела як мага хутчэй дзе-небудзь асесцi, i яны, утаропiўшы вочы на захад, гналi i гналi туды свае бразгатлiвыя машыны.
      Але большасць сем'яў хутка прыстасавалася i ўвайшла ў рытм новага жыцця. I на захадзе сонца...
      Пара ўжо месца для прывалу пашукаць.
      Вунь, наперадзе, палаткi.
      Машына з'язджала з шашы, спынялася, i з тае прычыны, што не яны сталi там першыя, трэба было не забываць пра далiкацтва.
      У вас тут можна стаць на начлег?
      Калi ласка, нам гэта вялiкi гонар.
      З якога вы штата?
      З самага Арканзаса.
      Вунь, у чацвёртай палатцы, таксама арканзасцы.
      Праўда? I самае галоўнае пытанне: як з вадой?
      Яе тут колькi хочаш, толькi на смак не вельмi.
      Дзякуй вам.
      Няма за што.
      Без далiкацтва не абысцiся. Машына з грукатам пад'язджала да крайняй палаткi i спынялася. Стомленыя пасажыры вылазiлi з яе, распраўлялi замлелае цела. Вырастала яшчэ адна палатка; малыя беглi з вёдрамi па ваду, старэйшыя дзецi секлi голле, збiралi ламачча. Успыхвала вогнiшча, гатавалася вячэра варылася цi смажылася. Падыходзiлi тыя, што прыехалi раней, усе дазнавалiся адзiн у аднаго, хто з якога штата, знаходзiлiся агульныя знаёмыя, а бывала, i сваякi.
      Аклахома? Якая акруга?
      Чэрокi.
      Гэ! У мяне там радня. Эленаў ведаеце? Iх там, у Чэрокi, дзе толькi няма. А Ўiлiсаў?
      А як жа, ведаю.
      Стваралася новая бiвачная адзiнка. Пачынала змяркацца, але яшчэ дацямна новыя начлежнiкi паспявалi ўвайсцi ў жыццё лагера, перакiнуцца словам з кожнай сям'ёй. Свае людзi, добрыя людзi.
      Я Эленаў, колькi сябе помню, ведаю. Сайман Элен, стары Сайман, з першай жонкай не ладзiў. Паўкроўка з племенi чэрокi. Прыгожая, як... вараная жаробка.
      Малодшы Сайман, што ажанiўся з дачкой Рудольфаў, так? Ага, ён самы. Пераехалi ў Элiд i добра зажылi там - як людзi.
      З усiх Эленаў яму аднаму пашчасцiла. Гараж займеў.
      Калi прыносiлi вады i галля, дзецi пачыналi нясмела пахаджваць мiж палатак. На якiя толькi хiтрыкi не iшлi, каб пазнаёмiцца! Хлопчык спыняўся каля незнаёмага хлопчыка i пiльна ўглядаўся ў каменьчык на зямлi, падбiраў яго, старанна разглядаў, пляваў на яго, працiраў i аглядаў з усiх бакоў, пакуль другi хлопчык нарэшце не пытаўся: што гэта ў цябе?
      А ўладальнiк каменьчыка абыякава, безуважна адказваў: а нiчога, проста каменьчык.
      Чаму ж ты так яго разглядаеш?
      А мне здалося, у iм золата.
      Як ты ўбачыў золата? У камянях золата не залатое, а чорнае.
      Кожны гэта ведае.
      Мусiць, залатая падманка, а ты - золата!
      Яшчэ чаго. Тата столькi золата пазнаходзiў i навучыў мяне, як шукаць.
      А табе вельмi хочацца знайсцi цэлы самародак?
      Пытаешся! Я купiў бы сабе, чорт вазьмi, такую цукерку, што табе i ў сне не снiлася.
      Мне не дазваляюць лаяцца, а я ўсё роўна.
      I я лаюся. Гайда да ручая.
      Дзяўчаты таксама знаходзiлi сабе сябровак i бянтэжлiва расказвалi пра свае поспехi i надзеi. Жанчыны ўвiхалiся каля вогнiшчаў, спяшалiся накармiць сям'ю. Калi ў iх быў запас грошай - свiнiнай з бульбай i цыбуля; праснакамi з жароўнi цi пшанiчнымi пампушкамi са шчодрай падлiўкай; смажанай грудзiнкай цi адбiўной i чорным гаркаватым чаем у бляшанцы з-пад кансерваў. Калi з грашыма было туга - маiсавымi блiнамi, румянымi, хрумсткiмi, залiтымi салам, у якiм яны смажылiся.
      Сем'i, што мелi запас грошай цi проста пускалi грошы на вецер, елi кансерваваныя бабы i персiкi, куплёны хлеб i кексы. Але яны ласавалiся гэтым у сваiх палатках, бо есцi такiя смачныя рэчы на людзях нягожа. Зрэшты, дзецi, жуючы свае маiсавыя блiны, усё роўна чулi пах гарачых бабоў, i iм было крыўдна.
      Толькi паспявалi павячэраць, памыць i выцерцi посуд, наставала начная цемра, i мужчыны прысаджвалiся на кукiшкi пагутарыць. Гаварылi пра зямлю, якую яны пакiнулi. Што будзе далей, невядома, казалi яны. Сапсавалася наша краiна.
      З часам усё паправiцца, толькi нас там ужо не будзе.
      Вiдаць, яны рашылi, што мы што-небудзь парушылi, самi таго не ведаючы.
      Адзiн чалавек мне казаў, блiзкi да ўрада, i ён мне казаў: вас яры даканалi. Блiзкi да ўрада чалавек. Калi б, кажа, вы ўпоперак контураў аралi, тады ў зямлi яроў не павымывала б. Але праверыць мне не давялося. А прышлыя гэтыя таксама ўпоперак не аруць. Як павядуць баразну, дык мiлi на чатыры без спыну i нiдзе ўбок не звернуць, хоць бы там сам бог стаяў.
      Яны цiха расказвалi пра свой дом. У мяне склеп быў пад ветраком. Ставiлi там малако на смятанку, кавуны трымалi. Залезеш туды, бывала, у поўдзень, у самую спёку, а там халадок на любы густ. Разрэжаш кавун - такi халодны, аж зубы заходзяцца. А з бака вада кап-кап...
      Расказвалi пра свае трагедыi. Быў брат у мяне, Чарлi. Валасы жоўтыя, што тая кукуруза. Дарослы ўжо хлопец быў. На акардэоне цудоўна iграў. I вось баранаваў ён аднойчы ў полi, нахiлiўся пастронак выслабанiць, а тут змяя грымучая як зашыпiць! Конi памчалi, i барана прайшла па Чарлi, прапарола зубамi жывот, вырвала кiшкi, знявечыла твар... Ох, госпадзi!
      Гаварылi i пра будучыню. Цiкава, як там будзе, у Калiфорнii?
      На малюнках усё так цудоўна - залюбавацца можна. Я бачыў адзiн - гарачае сонца, прыгажосць наўкол, дрэвы арэхавыя, ягаднiкi, а ззаду, зусiм блiзка, проста рукой падаць - высокiя горы са снежнымi вяршынямi. Вачэй не адарваць.
      Толькi каб работу знайсцi, i ўсё будзе добра. Халадоў зiмою там не бывае. Дзецi па дарозе ў школу не замерзнуць. Сам я ўмею чытаць, але мне з гэтага няма радасцi, не прывык я чытаць, як iншыя.
      А iншы раз хто-небудзь выходзiць з палаткi з гiтарай. Садзiцца на скрыню каля ўвахода, i людзi з усяго лагера няспешна падыходзяць да яго, быццам iх нечым прыцягвае. Шмат хто брынкае на гiтары, але гэты, здаецца, умелец. Ёсць што паслухаць - акорды густыя, мерныя, рытмiчныя, а мелодыя бяжыць па струнах лёгкiмi крокамi. Цяжкiя, грубыя пальцы ходзяць па ладах. Чалавек iграў, а людзi паволi падыходзiлi, пакуль не абступалi яго цесным колам, i тады ён зацягваў: "Бавоўна па дзесяць, а мяса па сорак". I людзi падхоплiвалi словы. Ён спяваў: "Навошта, дзяўчаты, вы косы рэжаце?" I людзi падцягвалi. Ён з надрывам спяваў: "Пакiдаю я родны Тэхас" - жудасную песню, якую спявалi яшчэ да прыходу гiшпанцаў, толькi словы тады былi iндзейскiя.
      Гэта згуртоўвала людзей, яднала, i ў цемры позiркi iх скiроўвалiся ўсярэдзiну, думкi адбягалi назад, у мiнулае, i сум, якi апаноўваў iх, быў адпачынкам, выратавальным сном. Чалавек спяваў "Блюзы Макалестара", а потым, каб дагадзiць старым, - "Мяне гасподзь наш клiча да сябе". Музыка навявала на дзяцей дрымоту, яны iшлi ў палаткi спаць, але песнi ўваходзiлi ў iхнiя сны.
      Нарэшце гiтарыст падымаўся i пазяхаў. Добрай ночы, людзi, казаў ён.
      I чуўся шэпт у адказ: добрай табе ночы.
      I кожнаму хацелася самому ўмець iграць на гiтары - гэта ж так прыемна. Людзi разыходзiлiся, клалiся спаць, лагер зацiхаў. А над палаткамi насiлiся совы, удалечынi гаўкалi каёты, у лагер пракрадвалiся скунсы, шукаючы, чым пажывiцца, - расхаджвалi ўперавалку, нахабныя, дзёрзкiя смярдзючкi.
      Мiнала ноч, i з першым проблiскам зары жанчыны выходзiлi з палатак, распальвалi вогнiшчы i варылi каву. Следам выходзiлi мужчыны i цiха перамаўлялiся мiж сабой у перадсвiтальным сутоннi.
      Пераедзеш раку Каларада, а далей, кажуць, пустыня. Сцеражыся пустынi. Глядзi, не засядзь там. На ўсякi выпадак вазьмi як больш вады.
      Цераз пустыню я паеду ноччу.
      I я. Яна з каго хочаш дух выб'е.
      Таропка снедалi, мылi i выцiралi посуд. Разбiралi палаткi. Усе спяшалiся хутчэй рушыць у дарогу. I калi сонца выплывала над гарызонтам, на стаянцы ўжо было пуста, толькi дзе-нiдзе валялася пакiнутае людзьмi смецце. Але мясцiна гатова была прыняць новых падарожнiкаў наступнай ноччу.
      А машыны перасяленцаў, як кузуркi, паўзлi па шашы, i перад iмi вузкай стужкай распасцiралiся мiлi i мiлi бетону.
      РАЗДЗЕЛ ВАСЕМНАЦЦАТЫ
      Сям'я Джоўдаў паволi рухалася на захад, па гарах Нью-Мексiка, мiма востраканечных скал i пiрамiдальных вяршынь. Яны ўзабралiся на Арызонскае нагор'е i цераз прасветлiны мiж уцёсаў зазiралi ўнiз, на Каляровую пустыню. Iх спынiў пагранiчны iнспектар.
      - Куды едзеце?
      - У Калiфорнiю, - адказаў Том.
      - Колькi часу прабудзеце ў Арызоне?
      - Пакуль не праедзем.
      - Раслiны з сабой везяце?
      - Раслiн няма.
      - Трэба праверыць.
      - Кажу ж вам, раслiн нiякiх няма.
      Iнспектар наляпiў на ветравое шкло ярлычок.
      - Добра. Едзьце, толькi не спыняйцеся.
      - А мы i не збiраемся.
      Яны падымалiся па схiлах, на якiх раслi крывыя карлiкавыя дрэвы. Холбрук, Джозеф-Сiцi, Уiнслаў. Дрэвы тут былi ўжо высокiя. Вывяргаючы дым, абедзве машыны адольвалi пад'ёмы. I вось ужо Флагстаф - самы высокi пункт. Ад Флагстафа дарога пабегла ўнiз, з аднаго шырокага плато на другое, i нарэшце знiкла ўдалечынi. Вады не хапала, яе даводзiлася купляць па пяць, па дзесяць, па пятнаццаць цэнтаў за галон. Сонца высмактала ўсю вiльгаць з бязводнага скалiстага краю. Наперадзе завiднелiся няроўныя, вострыя выступы гор - заходнi вал Арызоны. Цяпер ужо Джоўды ўцякалi ад сонца i сушы. Ехалi ўсю ноч i ноччу заехалi ў горы. У цемры машыны паўзлi мiж зубчастых скалiстых бастыёнаў, i слабае святло фар цьмяна мiгацела на шэрых каменных сценах абапал дарогi. Перавал адолелi ў цемры i глыбокай ноччу пачалi паволi спускацца сярод бязладнага россыпу каменных абломкаў каля Оўтмена. На золку ўбачылi ўнiзе раку Каларада. Даехалi да Топака, пастаялi каля моста, пакуль iнспектар змываў ярлык з ветравога шкла. Тады пераехалi мост i апынулiся ў няроўнай камянiстай пустынi. I хоць усе страшэнна стамiлiся i ўсё мацней прыпякала ранiшняе сонца, падарожнiкi спынiлiся пасярод дарогi. Бацька выгукнуў:
      - Прыехалi!.. Вось яна, Калiфорнiя!
      Усе тупа пазiралi на каменныя глыбы, што блiшчалi на сонцы, i на страшныя цвярдынi Арызоны за ракой.
      - Перад намi пустыня, - сказаў Том. - Трэба дабрацца да вады i трохi адпачыць.
      Дарога цягнулася ўздоўж ракi, i познiм ранкам машыны з перагрэтымi маторамi дабралiся да Нiдлса, дзе рака iмклiва несла свае воды мiж зараснiкаў чароту.
      Джоўды i Ўiлсаны з'ехалi да берага i, седзячы ў машынах, скiравалi позiркi на празрыстую ваду, што праплывала мiма, i на зялёны чарот, якi паволi пагойдваўся ў плынi. Каля самай ракi на залiўным лужку, зарослым сакавiтай травой, быў невялiкi лагер - адзiнаццаць палатак. Том высунуўся з кабiны.
      - Нiчога, калi мы тут станем?
      Поўная жанчына, якая мыла ў вядры бялiзну, падняла галаву.
      - Мы тут не гаспадары, мiстэр. Станавiцеся, калi хочаце. Пазней да вас палiсмен прыйдзе. - I яна зноў пачала церцi бялiзну на самым санцапёку.
      Абедзве машыны заехалi на свабоднае месца на густой траве. Адразу ўзялiся за палаткi - паставiлi палатку Ўiлсанаў, навесiлi на вяроўку брызент Джоўдаў.
      Уiнфiлд i Руцi няспешна пайшлi праз вербалоззе да зараснiку чароту. З цiхай радасцю Руцi сказала:
      - Калiфорнiя. Вось мы i прыехалi ў самую Калiфорнiю!
      Уiнфiлд надламаў чарацiнку, пакруцiўшы, адарваў яе i, узяўшы ў рот, пачаў жаваць белую мякаць сцябла. Яны ўвайшлi ў ваду па лыткi.
      - Далей паедзем па пустынi, - сказала Руцi.
      - А якая яна, пустыня?
      - Сама не ведаю. Толькi на малюнку раз бачыла. Паўсюль косцi валяюцца.
      - Чалавечыя?
      - Можа, i чалавечыя, але больш каровiныя.
      - А мы iх убачым?
      - Можа, i ўбачым, хто ведае. Мы паедзем па ёй ноччу. Так Том сказаў. Том кажа, згарыш к чорту, калi днём паедзеш.
      - Тут так прыемна, такi халадок, - сказаў Уiнфiлд i грабянуў нагой пясок на дне.
      Здалёку пачуўся голас мацi:
      - Руцi! Уiнфiлд! Вяртайцеся!
      Дзецi павярнулiся i, прабiраючыся праз чарот i вербалоз, паволi пайшлi назад.
      У лагеры было цiха, нiдзе нiкога. Толькi калi машыны пад'ехалi, з некалькiх палатак на момант высунулiся галовы. Зрабiўшы сабе прыстанiшча, мужчыны абедзвюх сем'яў сабралiся разам.
      Том сказаў:
      - Пайду пакупаюся. Асвяжуся - i спаць. Цяпер бабка пад навесам. Што з ёй?
      - Не ведаю, - адказаў бацька. - Усё спiць, так i не прачнулася. - Ён павярнуў галаву ў бок брызенту. З-пад яго данеслася жаласнае мармытанне. Мацi паспяшалася туды.
      - Прачнулася нарэшце, - сказаў Ной. - На грузавiку ўсю ноч трызнiла. Пэўна, з розуму кранулася.
      Том сказаў:
      - Дзiва што. Зусiм замучылася. Калi не даць ёй паляжаць спакойна, яна нядоўга працягне. Здарожылася. Ну, хто са мной? Пакупаюся i залягу ў цянi... дзень цэлы спаць буду.
      Ён пакiраваў да берага, астатнiя мужчыны пайшлi следам. Усе раздзелiся ў кустах вербалозу, зайшлi ў рэчку i селi на дно. Яны доўга сядзелi так, упiраючыся пяткамi ў пясок, толькi галовы тырчалi над вадой.
      - Вось гэта па мне! - сказаў Эл. Ён зачарпнуў жменю пяску з дна i стаў нацiраць цела.
      Яны сядзелi ў рацэ i пазiралi на горныя пiкi - "Iголкi", як iх называлi, Нiдлс, i на белыя скалiстыя горы Арызоны.
      - Мы прабралiся праз iх, - сказаў, сам яшчэ не верачы сабе, бацька.
      Дзядзька Джон акунуў галаву ў ваду.
      - Нарэшце мы тут. Вось яна, Калiфорнiя. Але нешта раскошы я нiякай не бачу.
      - Яшчэ пустыня наперадзе, - сказаў Том. - Паганая, кажуць, штука.
      Ной пацiкавiўся:
      - Сёння ў ноч паедзем?
      - Што скажаш, та? - запытаўся Том.
      - Не ведаю. Няблага было б адпачыць, асаблiва бабцы. А з другога боку, было б добра хутчэй перабрацца праз гэту пустыню i на працу ўладкавацца. Усяго сорак даляраў засталося грошай. Мне спакайней будзе, калi мы пачнём працаваць i зарабляць хоць трохi.
      Яны сядзелi ў рацэ, адчуваючы напор плынi. Прапаведнiк паклаў выцягнутыя рукi на паверхню iмклiвай вады. Целы ва ўсiх былi белыя да шыi i да запясцяў, твары, трохвугольнiк грудзiны i кiсцi рук - карычневыя ад загару. Усе старанна нацiралiся пяском.
      Ной лянiва прамовiў:
      - Застацца б тут назусiм. Ляжаць вось так вечна i не ведаць нi голаду, нi бяды нiякай. Увесь свой век так праляжаць i песцiцца, як свiння ў гразi.
      А Том, пазiраючы на зубчастыя вяршынi за ракой i на вострыя пiкi ў тым баку, куды яна цякла, сказаў:
      - Такiх стромых гор я зроду не бачыў. Гiблы край. Усё роўна як косцi шкiлета. Цi даедзем мы калi-небудзь туды, дзе можна жыць, не ваюючы з каменнем i скаламi? На малюнках мясцовасць роўная, зялёная, куды нi глянь домiкi, як ма кажа, беленькiя. Ма спiць i бачыць такi беленькi домiк. А я ўжо i не веру, што ёсць такi край. Хiба толькi на малюнках.
      Бацька сказаў:
      - Пачакай, вось прыедзем у Калiфорнiю, тады i ўбачыш прыгажосць.
      - Ты што, та? Мы ж ужо ў Калiфорнii!
      З вербняку выйшлi двое ў джынсах i сiнiх прапацелых кашулях i спынiлiся, пазiраючы на голых людзей у вадзе.
      Старэйшы запытаўся:
      - Паплаваць тут можна?
      - Хто яго ведае, - адказаў Том. - Мы яшчэ не спрабавалi. А пасядзець у вадзе прыемна.
      - I нам дазволiце?
      - Рэчка не наша. Але так i быць, мы ўступiм вам кавалачак.
      Прышлыя знялi штаны, сцягнулi з плячэй кашулi i ўвайшлi ў ваду. Ногi ў iх да калень былi ў пыле, ступнi бледныя, размоклыя ад поту. Яны вяла апусцiлiся ў ваду, ленавата апалоскваючы сабе жменямi бакi. Гэта былi бацька i сын, моцна прасмаленыя сонцам. Яны фыркалi i стагналi, плёскаючыся ў вадзе.
      Бацька Джоўд далiкатна пацiкавiўся:
      - На Захад кiруеце?
      - Не. Вяртаемся адтуль. Дадому едзем. Там немагчыма на хлеб зарабiць.
      - А дом ваш дзе? - запытаўся Том.
      - Пэнхендл у Тэхаскiм выступе, непадалёк ад Пампы.
      Запытаўся бацька:
      - А дома што, пражыць можна?
      - Дзе там! Толькi калi ўжо з голаду памiраць, дык хоць сярод сваiх. А галадаць i адчуваць нянавiсць да сябе мы не хочам.
      Бацька сказаў:
      - Ад другога ўжо чалавека такое чую. За што яны нас там так ненавiдзяць?
      - Хто iх ведае, - адказаў чалавек, зачарпнуў далонямi ваду i пачаў мыць галаву i твар, крэхчучы i пырхаючы. З валасоў палiлася на шыю брудная вада.
      - А ўсё ж цiкава было б паслухаць, - сказаў бацька.
      - Нам таксама, - далучыўся Том. - Чаму яны там, на Захадзе, такую нянавiсць адчуваюць да нас?
      Мужчына пiльна паглядзеў на Тома.
      - Вы на Захад едзеце?
      - Туды.
      - Нiколi яшчэ ў Калiфорнii не былi?
      - Не, не даводзiлася.
      - Дык што ж вам маё слова. Едзьце i самi ўбачыце.
      - То так, - сказаў Том, - але ўсё ж такi хацелася б ведаць, на што едзем.
      - Добра, раз вы абавязкова хочаце ведаць, я раскажу - я i сам распытваў людзей i нямала разважаў. Краiна цудоўная. Толькi яе даўно ўжо ўсю раскралi. Праедзеце пустыню, а там Бейкерсфiлд, i вакол яго такая мясцовасць прыгожая вачэй не адарвеш: фруктовыя сады, вiнаграднiкi. Прыгажэйшага краю на свеце няма. Далей - мясцiны роўныя, прыгожыя, вада не глыбейшая, як трыццаць футаў i ўся зямля ляжыць неўзараная. Але ты нi кавалачка яе не атрымаеш. Яна цалкам належыць Зямельна-жывёлагадоўчай кампанii. Не захочуць яе апрацоўваць, так i застанецца ўся няўробленая. А паспрабуй засей якi ўчастачак кукурузай - у турму запратораць!
      - Зямля добрая, кажаш? I нiчога на ёй не сеюць?
      - Так, сэр! Добрая зямля, а не сеюць! Ну, цябе, вядома, злосць адразу бярэ, але зямля пустая стаiць. Людзi глядзяць там такiмi вачамi - зiрнуць на цябе, а ў самiх на тварах нiбы напiсана: "Бачыць цябе не магу, сукiн ты сын!" А тут яшчэ шэрыфавы памагатыя - яны паганяюць цябе з месца на месца! Зробiш прывал пры дарозе, а яны гоняць далей. Там у кожнага па твары вiдаць, як ён цябе ненавiдзiць. I вось што я вам скажу: нянавiсць у iх ад страху. Бо ведаюць: калi ў галоднага няма чаго есцi, ён i на зладзейства пайсцi можа. Яны ведаюць, што грэх трымаць зямлю пустой - каму-небудзь захочацца яе сабе прыбраць. Чорт ведае што! Вас нiхто яшчэ не абзываў "Окi"?
      Том запытаўся:
      - Окi? А што гэта значыць?
      - Раней азначала аклахомца. А цяпер - проста "сволач". Окi - гэта падонак. Само па сабе ў слове гэтым нiчога такога няма, уся соль у тым, як там яго вымаўляюць. Ды хiба ўсё раскажаш? Трэба самому там пабыць. Кажуць, такiх, як мы, туды трыста тысяч наехала... жывуць, як быдла, бо ў Калiфорнii ўсё скрозь ужо каму-небудзь належыць. I нiчога не засталося. А людзi, якiя ўсiм гэтым валодаюць, так учапiлiся за сваё дабро, што забiць за яго каго хочаш на свеце гатовыя. Страх iх разбiрае, таму i кiпяць злосцю. Гэта вам на свае вочы ўбачыць трэба. Самiм усё пачуць. Надзiва прыгожы край, а людзi нядобрыя, зласлiвыя. I так ужо iм страшна, што нават адзiн аднаго гатовыя з'есцi.
      Том глядзеў у ваду i разграбаў пяткамi пясок.
      - Ну, а калi знойдзеш працу i збярэш крыху грошай, можна ўсё-такi невялiкi ўчастак купiць?
      Мужчына засмяяўся i глянуў на сына, i твар маўклiвага хлопчыка расплыўся ў амаль пераможнай усмешцы. Мужчына сказаў:
      - Сталай работы вы не знойдзеце. Кожны дзень давядзецца думаць, як зарабiць сабе на абед. I працаваць будзеце з людзьмi, якiя на вас коса глядзяць. А бавоўну збiраць будзеце, вам здасца, што вагi няправiльныя. Вагi бываюць i правiльныя i няправiльныя. Вы ж будзеце думаць, што ўсе яны махлярскiя, а як праверыш? I нiчога з гэтым не зробiш.
      Бацька нерашуча запытаўся:
      - Там што... там зусiм нiчога добрага няма?
      - Чаму ж, ёсць, паглядзiш - вочы разбягаюцца, толькi вам з таго нiчога не перападзе. Вось, напрыклад, цэлы гай стаiць апельсiнавых дрэў з жоўтымi пладамi, а там чалавек расхаджвае са стрэльбай, i, як толькi дакранешся да апельсiна, ён цябе прыстрэлiць - такое яму дадзена права. А на ўзбярэжжы ёсць адзiн гаспадар, газетчык нейкi, дык у яго зямлi гэтай мiльён акраў...
      Кейсi стрэльнуў у яго вачамi:
      - Цэлы мiльён? Што ж ён робiць з мiльёнам акраў?
      - Хто яго ведае. Валодае iмi, i ўсё. Трымае трохi жывёлы. Паўсюль у яго вартаўнiкi, нiкога не пускаюць. Раз'язджае ў куленепрабiвальнай машыне. Я бачыў яго партрэты. Тлусты такi, друзлы, вочкi маленькiя, злосныя, а рот, як паддувала. Баiцца, каб не забiлi. У самога мiльён акраў зямлi, а ён смерцi баiцца.
      Кейсi зноў запытаўся:
      - На чорта яму мiльён акраў? Што ён з iмi рабiць будзе?
      Мужчына развёў рукамi з пабялелымi, зморшчанымi ад вады далонямi, прыкусiў нiжнюю губу i нахiлiў набок галаву.
      - А я ведаю? - адказаў ён. - Вiдаць, з розуму крануўся. Пэўна, вар'ят. I на партрэце такi. З выгляду вар'ят. Вар'ят i зласлiвец.
      - Смерцi, кажаш, баiцца? - сказаў Кейсi.
      - Так ад людзей чуў.
      - Баiцца, што да яго бог дабярэцца?
      - Хто ведае. Баiцца, i ўсё.
      - Што ж ён сабе думае? - сказаў бацька. - Не можа ж ён усё жыццё так пражыць - без нiякiх радасцей.
      - А вось дзед наш нiкога не баяўся, - сказаў Том. - Яму самая радасць была, калi яго вось-вось маглi ўкакошыць. Раз уначы ўдваiх з прыяцелем яны пайшлi на iндзейцаў навахаў. Цудам жывымi засталiся, затое пацешылiся ўволю.
      Кейсi сказаў:
      - Так, вiдаць, заўсёды бывае. Калi чалавеку радасць, пляваць яму на ўсё, а вось зласлiўцы, адзiнокiя, старыя i расчараваныя баяцца смерцi.
      Бацька запытаўся:
      - Чаго гэта ён раптам расчараваўся, калi зямлi ў яго мiльён акраў?
      Прапаведнiк усмiхнуўся, але ў вачах у яго мiльганула нерашучасць. Ён пляснуў далонню па вадзе, адганяючы вадзянога жука.
      - Калi чалавеку патрэбен мiльён акраў, каб адчуць сваё багацце, значыць, душа яго ўбогая, а з такой душой нiякiя мiльёны не дапамогуць. Пэўна, таму ён i расчараваўся - адчувае, што няма ў яго багацця... таго багацця, што было ў мiсiс Уiлсан, калi яна дала сваю палатку, як памiраў дзед. Я вам не пропаведзь чытаю, але калi чалавек цягне ўсякае дабро ў сваю нару, як лугавы сабачка, дык, урэшце, ён ва ўсiм расчаруецца. - Кейсi шырока ўсмiхнуўся: - Мiмаволi, здаецца, як пропаведзь атрымалася.
      Сонца палiла ўжо немiласэрна.
      Бацька сказаў:
      - Лепей зусiм схавацца пад вадой. Так прыпякае - згарыш. - I ён адкiнуўся назад, i лёгкая плынь абняла яго шыю. - А калi цяжкай працы не баiшся, можна яе знайсцi? - запытаўся ён.
      Чалавек прыўзняўся ў вадзе i павярнуўся да яго тварам:
      - Бачыце, мiстэр, я не ўсё ведаю. Магчыма, прыедзеце туды i адразу знойдзеце сталую работу, i тады я акажуся брахуном. А магчыма, нiякай не знойдзеце i скажаце: ён нас папярэдзiў. Адно толькi ведаю: народ там большай часткай жыве ў бядоце. - Ён зноў апусцiўся ў ваду. - А ўсяго ведаць нельга.
      Бацька павярнуў галаву i глянуў на дзядзьку Джона. Сказаў:
      - Ты ў нас гаваркi нiколi не быў, а як паехалi з дому, я ад цябе i двух слоў не пачуў. Ну, што ты думаеш пра ўсё гэта?
      Дзядзька Джон насупiўся:
      - Анiчога не думаю. Мы едзем туды, так? I нiякiмi расказамi нас назад не павернеш. Прыедзем - пабачым. Знойдзем работу, будзем працаваць, а не, дык хвост падцiснем. Ад размоў гэтых толку мала.
      Том адкiнуўся назад, набраў у рот вады, выпусцiў яе фантанам i засмяяўся:
      - Дзядзька Джон гаворыць рэдка ды метка. Далiбог, разумна гаворыць. Ноччу далей паедзем, та?
      - Што ж, можна. Хоць бы ўжо пустыню пераехаць.
      - Тады я пайду ў кусты i трохi пасплю. - Том падняўся i пайшоў па вадзе да пясчанага берага. Там накiнуў на мокрае цела кашулю, надзеў штаны, паморшчыўся ад дотыку прапаленай сонцам адзежы. Астатнiя пабрылi за iм.
      Бацька i сын, застаўшыся ў вадзе, пазiралi ўслед Джоўдам, пакуль усе яны i прапаведнiк не знiклi ў вербалоззi. Хлопчык сказаў:
      - Хацеў бы я паглядзець на iх праз якiя шэсць месяцаў. Ох, госпадзi!
      Яго бацька працёр куткi вачэй указальным пальцам.
      - Дарэмна я iм усё гэта нагаварыў, - сказаў ён. - Вось жа хочацца чалавеку паказаць, якi ён разумны, другiх вучыць.
      - Ну што ты, та! Яны ж самi прасiлi.
      - Яно так. Але ж ён сказаў, што ўсё роўна паедуць. Ад маiх слоў нiчога не перамянiлася, а iм ад iх толькi лiшняе засмучэнне паперад часу.
      Том увайшоў у зараснiк вербалозу i лёг у густы цень пад кустом. Ной палез за iм.
      - Тут i пасплю, - сказаў Том.
      - Том!
      - Што табе?
      - Я далей, Том, не паеду.
      Том прыўзняўся i сеў.
      - Што ты надумаў?
      - Я каля гэтай рэчкi застануся, Том. Пайду па беразе ўнiз па цячэннi.
      - Ты звар'яцеў!
      - Завяду сабе вуду. Лавiць буду рыбу. Каля такой рэчкi з голаду не памрэш.
      Том сказаў:
      - А сям'я? А мама?
      - Што зробiш. Не магу я расстацца з такой цудоўнай ракой. - Шырока расстаўленыя вочы Ноя былi прыплюшчаныя. - Ты ж сам ведаеш, Том. Ты ведаеш, да мяне ўсе добра ставяцца, але iм усё роўна, што я ёсць, што мяне няма.
      - Ты звар'яцеў.
      - Не, Том. Я ўсё разумею. Я разумею, што iм будзе шкада мяне. Але... Не, не паеду з вамi. Ты маме скажы, Том.
      - Ной, ну паслухай ты... - пачаў Том.
      - Не. Ты мяне не адгаворыш. Я пабыў у гэтай рацэ i цяпер ужо яе не пакiну. Пайду берагам унiз па ёй, Том. Рыбай буду кармiцца цi яшчэ чым, а раку гэту не пакiну. Не магу. - Ной паўзком выбраўся з-пад цянiстых кустоў. - Ты маме скажы, Том. - Ён пакрочыў да рэчкi.
      Том правёў яго да берага.
      - Слухай, пудзiла ты гарохавае...
      - Дарэмна ўсё, - сказаў Ной. - Мне самому горка, але нiчога з сабой зрабiць не магу. Я мушу iсцi.
      Ной крута павярнуўся i пайшоў уздоўж берага ўнiз па рацэ. Том пайшоў за iм, але раптам спынiўся. Ён бачыў, як Ной знiк у кустоўi, потым зноў паказаўся, iдучы краем ракi. Том глядзеў яму ўслед, а Ной рабiўся ўсё меншы i меншы i нарэшце зусiм знiк з вачэй за вербалозамi. Том зняў з галавы кепку i пачухаў патылiцу. Тады вярнуўся ў сваё сховiшча ў кустах i лёг спаць.
      На матрацы пад перакiнутым цераз вяроўку брызентам ляжала бабка, а побач з ёю сядзела мацi. Там было душна, горача, назойлiва гулi мухi, хаваючыся ў цянi навеса. Бабка ляжала голая, прыкрытая доўгай ружовай занавескай. Старая неспакойна паводзiла галавой, нешта мармытала i цяжка дыхала. Мацi сядзела проста на зямлi, адганяючы ад бабкi мух кавалкам кардону, авявала гарачым паветрам старэчы маршчынiсты твар. Ружа Сарона сядзела насупраць i пазiрала на мацi.
      Раптам бабка ўладна закрычала:
      - Уiл! Уiл! Хадзi сюды, Уiл. - Вочы яе расплюшчылiся i злосна зiрнулi па баках. - Скажыце, хай сюды iдзе, - гаварыла яна. - Я да яго дабяруся. Усе валасы павыдзiраю. - Яна заплюшчыла вочы i, кiваючы галавой, хрыпла замармытала. Мацi абмахвала яе кардонам.
      Ружа Сарона разгублена глянула на старую i цiха сказала:
      - Зусiм расхварэлася.
      Мацi ўзняла на дачку вочы. Позiрк у яе быў спакойны, але лоб збаразнiлi маршчыны стомы. Яна махала i махала кардонам, змагаючыся з мухамi.
      - У маладосцi, Разашарна, усё, што з табой нi здарыцца, здаецца нечым адлучаным ад усяго. Быццам асобна стаiць. Я гэта ведаю, Разашарна, я добра памятаю. - Губы яе любоўна вымаўлялi даччыно iмя. - Прыйдзе час табе радзiць, Разашарна, i здасца табе, што ты зусiм адна, далёка ад дому, ад усяго свету. I ты адчуеш боль, i боль твой будзе толькi тваiм, ты адчуеш сябе адзiнокай, як вось гэтая палатка, што стаiць асобна ад усяго свету. - Мацi энергiчна памахвала кардонкай, каб прагнаць мясную муху, якая моцна гула, i вялiкая блiскучая сiняя муха двойчы пакружыла пад брызентам i вылецела на сляпучае сонечнае святло. Мацi зноў загаварыла: - Але з часам усё мяняецца, i тады смерць аднаго чалавека ўспрымаецца ў сувязi з усiмi iншымi смерцямi i нараджэнне дзiцяцi - з нараджэннем усiх iншых дзяцей. А нараджэнне i смерць гэта як паловы адной рэчы. I тады табе ўжо не здаецца, што беды твае i радасцi стаяць асобна адно ад аднаго. Тады, Разашарна, не так ужо i цяжка трываць боль, бо балiць не толькi табе. Мне так хацелася пра ўсё гэта табе расказаць, але ж вось не ўмею. - Апошнiя словы прагучалi так мякка, i было ў яе голасе столькi любовi, што да вачэй Ружы Сарона падкралiся слёзы, залiлi iх i асляпiлi яе. - Вазьмi памахай над бабкаю, - сказала мацi i падала дачцэ кардон. - Ёй лягчэй ад гэтага. Шкада, што не магла табе ўсё растлумачыць.
      Бабка ссунула бровы над заплюшчанымi вачамi i завiшчала:
      - Уiл! Зноў увесь выпацкаўся! Нiколi чысты не ходзiш. - Яе маленькая, скурчаная, маршчынiстая рука паднялася i пацерла шчаку. Рыжая мурашка перабегла з занавескi на азызлую шыю, папаўзла па згiбах скуры. Мацi зрэагавала iмгненна, зняла насякомае, раздушыла пальцамi i выцерла iх аб сукенку.
      Ружа Сарона замахала кардонiнай. Падняла вочы на мацi:
      - Яна?.. - Астатнiя словы нiбы спяклiся ў горле.
      - Ногi вытры, Уiлi... брудная свiння! - закрычала бабка.
      Мацi сказала:
      - Не ведаю. Можа, калi б давезлi яе туды, дзе не так горача... хто ведае. Ты не хвалюйся, Разашарна. Дыхай свабодна - удых, выдых, не стойвай дыхання.
      Да iх пад брызентавы навес зазiрнула мажная жанчына ў чорнай парванай сукенцы. Позiрк у яе быў мутны, туманны, друзлыя шчокi абвiслi складкамi абапал падбародка. Губы былi рыхлыя, нястуленыя: верхняя, як занавескай, закрывала зубы, а з-пад адвiслай нiжняй вiднелiся дзясны.
      - Добрай вам ранiцы, мэм, - сказала яна. - Добрай ранiцы i хвала госпаду богу.
      Мацi азiрнулася.
      - Добрай ранiцы, - адказала яна.
      Жанчына, сутулячыся, пралезла пад брызент i нахiлiла галаву над бабкай.
      - Мы чулi, што ў вас ёсць душа, гатовая ўзнесцiся да госпада. Хай славiцца iмя яго!
      Твар у мацi стаў жорсткi, вочы - калючыя.
      - Яна стамiлася, толькi i ўсяго, - сказала яна. - Ад дарогi i спёкi. Яна проста змучылася. Крыху адпачне i ачуняе.
      Жанчына нахiлiлася да самага твару бабкi - здалося, панюхала яго. Тады павярнулася да мацi i хутка пакруцiла галавой, шчокi яе затрэслiся i захiсталiся губы.
      - Добрая душа iмкнецца да госпада, - сказала яна.
      Мацi закрычала:
      - Няпраўда!
      Жанчына зноў пакруцiла галавой, цяпер ужо не так хутка, i паклала азызлую руку на лоб бабцы.
      - Гэта праўда, сястра, - сказала яна. - У нас у палатцы шасцёра вернiкаў. Зараз я iх паклiчу сюды, i мы наладзiм малiтоўны сход - памолiмся i звернемся да мiласцi боскай. Усе iегавiсты. Са мной шэсць. Пайду прывяду iх.
      Мацi ўся напялася.
      - Не, не! - сказала яна. - Не трэба. Бабка змучылася, малiтвы не вытрывае.
      Жанчына сказала:
      - Не вытрывае малiтвы? Не вытрывае салодкага дыхання госпада нашага? Што ты гаворыш, сястра?
      Мацi сказала:
      - Не. Тут нельга. Яна змучылася.
      Жанчына з дакорам паглядзела на мацi.
      - Вы няверуючая, мэм?
      - Не, мы людзi набожныя, але бабка вельмi змучылася. Мы ўсю ноч былi ў дарозе. Нам не хочацца турбаваць вас.
      - Якiя ж гэта турботы? А калi нават i так, мы ўсё зробiм для душы, што iмкнецца далучыцца да бязгрэшнага ягняцi.
      Мацi прыўзнялася з зямлi i стала на каленi.
      - Дзякуй вам, - сказала яна холадна. - Мы не хочам, каб у нашай палатцы быў малiтоўны сход.
      Жанчына доўга пазiрала на яе.
      - Што ж, але мы не адпусцiм сястру нашу без малiтвы. Маленне будзе ў нашай палатцы, мэм. I няхай даруецца вам такая душэўная жорсткасць.
      Мацi зноў апусцiлася на зямлю i павярнулася да бабкi тварам, з якога не сыходзiлi цвёрдасць i суровасць.
      - Яна змучылася, - паўтарыла яна зноў. - Проста змучылася.
      Бабка кiдалася галавой па падушцы i нешта ледзь чутна мармытала.
      Жанчына пагардлiва выйшла з-пад брызенту. Мацi не зводзiла вачэй са старэчага твару.
      Ружа Сарона махала кавалкам кардону, гонячы гарачае паветра хвалямi. Сказала:
      - Ма!
      - Што?
      - Чаму ты не дазволiла iм тут памалiцца?
      - Сама не ведаю. Наогул iегавiсты - людзi добрыя. Але, молячыся, завываюць i скачуць. Не ведаю. Нешта найшло на мяне. Я гэтага цяпер не стрывала б. Сiл маiх не хапiла б.
      Аднекуль зблiзку данеслiся гукi малення - манатонныя распевы пропаведзi. Слоў было не разабраць, чуўся толькi матыў. Голас то сцiхаў, то набiраў сiлу, i кожны распеў пачынаўся на больш высокай ноце. Вось у паўзе прапаведнiку адказалi iншыя галасы, i яго голас набыў урачыстасць i ўладнасць. Тон усё павышаўся, i ў паўзах гукi падхопу паступова перайшлi ў лямант. Мала-памалу фразы пропаведзi рабiлiся ўсё карацейшымi, адрывiстымi, як каманды, i ў галасах, што на iх адгукалiся, загучалi жалобныя ноткi. Рытм малення ўсё разганяўся. Мужчынскiя i жаночыя галасы гучалi суладна, але раптам, пасярод падхопу, адзiн жаночы голас вырваўся, узляцеў увысь i вылiўся ў роспачны крык, дзiкi i шалёны, як звярыны; яму пачалi ўторыць больш нiзкi жаночы голас, перарывiсты, як брэх, i мужчынскi, якi паступова танчэў, як воўчае выццё. Словы малiтвы абарвалiся, i з палаткi чулiся толькi жалобнае завыванне i тупат ног па зямлi. Мацi кiнула ў дрыжыкi. Ружа Сарона дыхала цяжка i перарывiста, а дзiкi лямант не змаўкаў, i здавалася, вось-вось у людзей разарвуцца лёгкiя.
      Мацi сказала:
      - Нервы не вытрымлiваюць. Нешта са мною сталася.
      Раптам высокi голас перайшоў у iстэрычны вiск, як завыванне гiены; тупат зрабiўся гучнейшы. Галасы ламалiся i зрывалiся, i нарэшце ўвесь хор загучаў роўна, i чулiся толькi рыданнi i хрыплыя стогны, гукi ўдараў па целе i прытупванне па зямлi; потым рыданне перайшло ў цiхае скуголенне, накшталт скавытання шчанюкоў каля мiскi з ежай.
      Знерваваная Ружа Сарона цiха плакала. Бабка раптам збiла занавеску з ног, падобных на дзве шэрыя вузлаватыя палкi, i таксама заскуголiла пад такiя ж гукi, што даносiлiся з палаткi iегавiстаў. Мацi зноў прыкрыла ёй ногi занавескай. I тут бабка глыбока ўздыхнула, дыханне яе стала роўнае i свабоднае, прыплюшчаныя павекi перасталi пацепвацца. Старая заснула моцным сном i, крыху адкрыўшы рот, пахрапвала. Жаласнае скуголенне ў палатцы iегавiстаў рабiлася ўсё цiшэйшым i нарэшце зусiм сцiхла.
      Ружа Сарона зiрнула на мацi поўнымi слёз вачамi.
      - Дапамагло, - сказала яна. - Бабцы дапамагло. Яна заснула.
      Мацi сядзела прысаромленая, апусцiўшы галаву.
      - Я, можа, дарэмна пакрыўдзiла добрых людзей, - сказала яна. - Бабка спiць.
      - Можа, табе схадзiць пакаяцца прапаведнiку нашаму?
      - Пайду... Толькi ён нейкi дзiўны. Магчыма, гэта я праз яго не дазволiла тым людзям памалiцца тут. Прапаведнiк наш думае: што людзi нi зробяць, усё добра. - Мацi паглядзела на свае рукi. - А цяпер спаць, Разашарна. Калi паедзем ноччу, дык трэба выспацца. - Яна выцягнулася на траве каля матраца.
      Ружа Сарона запыталася:
      - А бабку не трэба абмахваць?
      - Яна спiць. Кладзiся, дачушка.
      - Куды гэта Конi дзеўся? - незадаволена сказала Ружа Сарона. - Ужо колькi часу яго не бачыла.
      Мацi сказала:
      - Ш-ш... Паспi.
      - Ма, Конi будзе вучыцца вечарамi i ў людзi выйдзе.
      - Ага, ты мне ўжо казала. Кладзiся спаць.
      Ружа Сарона прымасцiлася з краю бабчынага матраца.
      - Конi ўжо новае задумаў. Ён увесь час думае. Вось вывучыць пра электрычнасць i майстэрню сваю завядзе, а тады ведаеш, што ў нас будзе?
      - Што?
      - Лёд... колькi душа пажадае. Купiм ледзяную шафу. Напакуем яе даверху. Нiчога псавацца не будзе.
      - Конi ўвесь час думае, - усмiхнулася мацi. - Вось i добра, а цяпер спаць.
      Ружа Сарона заплюшчыла вочы. Мацi павярнулася на спiну i падклала рукi пад галаву. Яна прыслухоўвалася да дыхання бабкi i дачкi. Махнула рукой, каб прагнаць муху з iлба. Лагер зацiх пад пякучым сонцам, i гукi, якiя даносiлiся з нагрэтай травы, - строкат конiкаў, гудзенне мух - толькi падкрэслiвалi цiшыню. Мацi глыбока перавяла дыханне, пазяхнула i заплюшчыла вочы. Праз дрымоту пачула чыесьцi крокi, але прачнулася не ад iх, а ад моцнага мужчынскага голасу.
      - Тут хто ёсць?
      Мацi хуценька адарвала спiну ад зямлi, села. Нейкi мужчына з моцна загарэлым тварам нахiлiўся i зазiрнуў пад брызент. На iм былi высокiя шнураваныя чаравiкi, штаны колеру хакi i такога ж колеру форменная кашуля. На шырокай скураной партупеi вiсела рэвальверная кабура, а злева на грудзях да кашулi была прышпiлена вялiкая сярэбраная зорка. Фуражка з мяккiм верхам была ссунута на патылiцу. Ён паляпаў далонню па туга нацягнутым брызенце, i той загуў, як барабан.
      - Тут ёсць хто-небудзь? - настойлiва паўтарыў ён.
      Мацi запыталася:
      - Што вам трэба, мiстэр?
      - А як вы думаеце, што мне трэба? Хачу ведаць, хто тут ёсць.
      - Тут нас трое: я, бабка i дачка мая.
      - А мужчыны дзе?
      - Пайшлi пакупацца. Мы ўсю ноч ехалi.
      - Адкуль вы?
      - З-пад самага Салiса ў Аклахоме.
      - Тут вам заставацца нельга.
      - Мы сёння позна вечарам паедзем далей, мiстэр, праз пустыню.
      - I добра зробiце. Калi заўтра ў гэты час будзеце тут, я пасаджу вас. Мы такiм не дазваляем тут надоўга спыняцца.
      Твар у мацi пацямнеў ад гневу. Яна памалу паднялася на ногi, падышла да скрынi з кухонным начыннем i выцягнула за доўгую ручку чыгунную патэльню.
      - Мiстэр, - сказала яна, - у вас бляшаная цэшка i рэвальвер. Там, адкуль я прыехала, такiя, як вы, голасу не павышаюць. - Яна пачала наступаць на яго з патэльняй у руцэ. Ён расшпiлiў кабуру. - Страляй, - сказала мацi. - Жанчын запалохваеш? Добра, што мужчын нашых тут няма. Яны б цябе на шматкi разадралi. У нашых краях такiя, як ты, не вельмi плешчуць языком.
      Чалавек адступiў назад на два крокi.
      - Краi вашы засталiся далёка. Цяпер вы ў Калiфорнii, i ўсякiм Окi мы не дазволiм тут затрымлiвацца.
      - Окi? - цiха перапытала мацi. - Окi?
      - Ага, Окi! I калi я заўтра вас тут застану, не мiнуць вам турмы. Чалавек крута павярнуўся, падышоў да суседняй палаткi i паляпаў далонню па брызенце:
      - Ёсць тут хто-небудзь?
      Мацi не спяшаючыся вярнулася пад брызент. Паклала патэльню назад у скрыню. Потым паволi апусцiлася на зямлю, села. Ружа Сарона ўпотайкi сачыла за ёю. Убачыўшы, што мацi стараецца стрымаць слёзы, яна заплюшчыла вочы i прытварылася, што спiць.
      Сонца ўжо добра схiлiлася на захад, а спёка не спадала. Том прачнуўся пад вярбой. У роце ў яго засмягла, цела змакрэла ад поту, галава была цяжкая пасля сну. Ён вяла падняўся на ногi i пайшоў да берага. Скiнуў з сябе адзежу, палез у рэчку. Ледзь толькi вада абняла яго, смага знiкла. Ён лёг на мелкiм месцы, упёршыся локцямi ў пясчанае дно, i цела яго плавала ў вадзе. I так ён ляжаў, пазiраючы на пальцы ног, якiя пагойдвалiся над паверхняй.
      Бледны хударлявы хлопчык выпаўз, як звярок, з чароту i хуценька раздзеўся. Ён шмыгнуў у ваду, як хахуля, i, як хахуля, паплыў, пакiнуўшы толькi вочы на паверхнi. Раптам ён убачыў над вадой галаву Тома, заўважыў, што за iм сочаць. Хлопчык кiнуў сваю гульню i сеў на дно.
      Том сказаў:
      - Хэло!
      - Хэло!
      - У хахулю гуляеш?
      - Ага. - Хлопчык пасоўваўся ўсё блiжэй да берага, быццам проста так, незнарок, i раптам выскачыў з вады, згроб у ахапак сваё адзенне i знiк у вербалоззi.
      Том цiха засмяяўся i раптам пачуў рэзкi крык:
      - Том! Гэй, Том!
      Ён сеў на дно i свiснуў праз зубы, пранiзлiва, з хвацкiм прысвiстам у канцы. Кусты варухнулiся, i з iх выйшла Руцi. Спынiлася, пазiраючы на яго.
      - Цябе мама клiча, - сказала яна. - Iдзi хутчэй.
      - Зараз. - Том падняўся i пайшоў па вадзе да берага, а Руцi глядзела на яго голае цела са здзiўленнем i цiкавасцю.
      Заўважыўшы на сабе яе позiрк, Том сказаў:
      - Ну бяжы. Давай адсюль!
      I Руцi ўцякла. Том пачуў, як яна ўсхвалявана клiча Ўiнфiлда. Ён нацягнуў гарачае адзенне на сваё халаднаватае, мокрае цела i няспешнай хадою пайшоў праз лазняк да палаткi.
      Мацi расклала агонь з сухога вярбовага голля i кiпяцiла на iм ваду ў рондалi. Убачыўшы Тома, адразу адчула палёгку.
      - Што тут у вас, ма? - запытаўся Том.
      - Я баялася за цябе, - адказала яна. - Тут палiсмен прыходзiў. Нам, кажа, нельга тут заставацца. Я баялася, каб ён з табой не загаварыў. Баялася, ты наб'еш яго, як толькi ён рот расчынiць.
      Том сказаў:
      - Чаго гэта я раптам палiсменаў бiць буду?
      Мацi ўсмiхнулася:
      - Ну... ён тут такога нагаварыў... я сама ледзь не набiла яго.
      Том схапiў яе за плячо i размашыста i грубавата трасянуў яе i засмяяўся. I яшчэ смеючыся, апусцiўся на траву.
      - Божа мой, ма. Я такой цябе не ведаў, раней ты была больш далiкатная. Што з табою стала?
      Мацi спахмурнела.
      - Не ведаю, Том.
      - Спярша на нас дамкратнай ручкай замахвалася, цяпер палiсмена ледзь не збiла. - Том цiха засмяяўся, выцягнуў руку i ласкава паляпаў мацi па голай ступнi. - Сапраўдная ведзьма.
      - Том...
      - Што?
      Мацi доўга вагалася, перш чым загаварыць.
      - Том, палiсмен гэты... ён абазваў нас... Окi. Кажа: "Мы не дазволiм усякiм Окi тут затрымлiвацца".
      Том пiльна паглядзеў на мацi, рука яго ўсё яшчэ ласкава ляжала на яе ступнi.
      - Адзiн чалавек нам ужо гаварыў. Сказаў, як яны вымаўляюць гэтае слова. Том задуменна памаўчаў. - Ма, як па-твойму, я ўжо зусiм адпеты? Месца маё ў турме?
      - Не, - адказала яна. - Цябе давялi да забойства. Не. А чаму ты пытаешся?
      - Проста так. Я палiсмену гэтаму ўляпiў бы як мае быць.
      Мацi лагодна ўсмiхнулася:
      - Магчыма, я цябе на гэта i падбiла б. Я сама яго ледзь патэльняй не агрэла.
      - А што ён гаварыў, ма? Чаму нам нельга тут заставацца?
      - Сказаў, не дазволiм усякiм Окi тут затрымлiвацца. Калi, кажа, я вас тут заўтра застану, у турму пасаджу.
      - Мы не прывыклi, каб палiсмены нас у карак гналi.
      - Я так i сказала яму. А ён кажа, вы тут не дома. Вы ў Калiфорнii, а тут мы гаспадары.
      Том нерашуча прамовiў:
      - Мне трэба табе нешта сказаць, ма. Ной... пайшоў унiз па рацэ. Далей ён з намi не паедзе.
      Сэнс яго слоў дайшоў да мацi не адразу.
      - Чаму? - праз нейкi момант цiха запыталася яна.
      - Не ведаю. Кажа, так трэба. Што яму лепш застацца каля гэтай ракi. Прасiў сказаць табе.
      - А што ён есцi будзе?
      - Не ведаю. Рыбу, кажа, лавiць буду.
      Мацi доўга маўчала.
      - Распадаецца наша сям'я, - нарэшце прамовiла яна. - Проста не ведаю, не прыдумаю, што рабiць. У галаве ўсё перамяшалася. Гэтага мне ўжо занадта.
      Том няўпэўнена сказаў:
      - А нiчога з iм не зробiцца, ма. Наогул, ён у нас з дзiвацтвамi.
      Мацi кiнула неўразумелы позiрк на раку.
      - Проста ў галаве ўсё перамяшалася.
      Том глянуў на рады палатак i каля адной з iх убачыў Руцi з Уiнфiлдам - яны стаялi каля ўвахода i з кiмсьцi далiкатна размаўлялi. Руцi мяла пальцамi сукенку, а Ўiнфiлд босай нагой калупаў пясок. Том крыкнуў:
      - Гэй, Руцi! - Дзяўчынка падняла галаву, убачыла брата i падбегла да яго, за ёю - Уiнфiлд. Том сказаў: - Збегай, Руцi, паклiч нашых. Яны спяць пад вербамi. Сюды вядзi. А ты, Уiнфiлд, скажы Ўiлсанам, што мы хутка едзем, няхай збiраюцца.
      Дзецi мiгам разбеглiся. Том запытаўся ў мацi:
      - А як бабка, ма?
      - Заснула. Здаецца, ёй лепш. I цяпер яшчэ спiць.
      - То добра. Колькi ў нас свiнiны засталося?
      - Малавата. Адна маленькая бочачка.
      - Тады ў другую вады набяром. Ваду трэба ўзяць у дарогу.
      З вербняку пачулiся гучныя крыкi Руцi, якая склiкала мужчын.
      Мацi падкiнула сухога вярбовага голля ў вогнiшча, i агонь з трэскам абхапiў рондаль. Сказала:
      - Дай нам, божа, хутчэй адпачыць. Дай нам, госпадзi, знайсцi сабе добры прыстанак!
      Сонца хiлiлася да ламанай рысы абпаленых iм узгоркаў. Вада ў рондалi шалёна бурлiла. Мацi пайшла пад брызентавы навес, выйшла адтуль з поўным фартухом бульбы i ўсыпала яе ў вар.
      - Дай, божа, хутчэй памыць бялiзну. Нiколi мы яшчэ такiя брудныя не хадзiлi. Бульбу i то нямытую вару. А чаму - не разумею. Быццам сэрца з мяне вырвалi.
      Мужчыны купкай выйшлi з кустоў. Вочы ў iх былi сонныя, твары расчырванелыя, азызлыя ад сну сярод дня. Бацька папытаўся:
      - Што тут у вас?
      - Трэба ехаць, - адказаў Том. - Палiсмен прыходзiў, гонiць далей. Лепш хутчэй пераехаць пустыню. Выедзем чым раней i, можа, адолеем яе адразу. Нейкiх трыста мiль засталося.
      Бацька сказаў:
      - Эх, думаў, адпачнём тут добра.
      - Нельга, трэба ехаць, та, - сказаў Том. - Ной з намi не едзе. Пакiраваў унiз па рацэ.
      - Не едзе? Што яму, чорту, у галаву ўзбрыло? - сказаў бацька i запнуўся. Потым паныла прамовiў: - Мая вiна. Ной - гэта мая вiна.
      - Ды кiнь ты, та.
      - Няма чаго i гаварыць. Вiна мая.
      - Трэба збiрацца, - сказаў Том.
      Уiлсан, падыходзячы, пачуў апошнiя словы Тома.
      - Мы ехаць не можам, - сказаў ён. - Сэйры зусiм знемаглася. Ёй патрэбен спакой. Жывая яна з гэтай пустынi не выберацца.
      Яго выслухалi моўчкi; потым Том сказаў:
      - Палiсмен гразiўся ўсiх нас у турму загнаць, калi мы да заўтра застанемся.
      Уiлсан пакруцiў галавой. Вочы яго заслалiся пялёнкай трывогi, праз загар на твары праступiла бледнасць.
      - Тады едзьце адны. Сэйры не можа. У турму дык у турму. Сэйры трэба адпачыць, набрацца сiлы.
      Бацька сказаў:
      - Можа, мы пачакаем вас? А тады ўсе i паедзем.
      - Не, - адказаў Уiлсан. - Вы i так шмат нам зрабiлi. А тут заставацца вам нельга. Вам трэба ехаць, знайсцi работу, працаваць. Мы вас не хочам затрымлiваць.
      Бацька ўсхвалявана сказаў:
      - Але ж у вас нiчога няма.
      Уiлсан усмiхнуўся:
      - Калi мы з вамi стрэлiся, у вас таксама нiчога не было. Вас гэта не датычыць. Будзеце спрачацца са мной, я ўзлавацца магу. Вы едзьце, а то я сапраўды зазлую i пасваруся з вамi.
      Кiўком галавы мацi паклiкала бацьку пад брызент i нешта шапнула яму.
      Уiлсан павярнуўся да Кейсi:
      - Сэйры прасiла вас зайсцi да яе.
      - Добра, - адказаў прапаведнiк. Ён пайшоў да маленькай шэрай палаткi Ўiлсанаў, адхiнуў полкi i ўвайшоў. У палатцы было цёмна i душна. На зямлi ён убачыў матрац, астатнiя рэчы, як былi скiнуты з грузавiка, так i валялiся дзе папала. Сэйры ляжала на матрацы, шырока расплюшчыўшы блiскучыя вочы. Кейсi спынiўся, глянуў на яе, апусцiўшы сваю вялiкую галаву, i мускулы на яго жылiстай шыi напялiся. Ён зняў з галавы капялюш i стаяў, трымаючы яго ў руцэ.
      Сэйры спыталася:
      - Муж сказаў, што мы не едзем?
      - Сказаў.
      Зноў пачуўся нiзкi прыгожы голас Сэйры:
      - Я хацела ехаць з вамi. Ведаю, мне з гэтай пустынi жывой не выбрацца, затое муж перабярэцца цераз яе. А ён не хоча. Ён не ведае. Думае, я папраўлюся. Ён не ведае.
      - Ён сказаў: не паедзем.
      - Ага. Ён упарты. А вас я паклiкала, каб малiтву прачыталi.
      - Я не прапаведнiк ужо, - цiха прамовiў Кейсi. - Малiтвы мае не памогуць.
      Сэйры правяла языком па сасмяглых губах.
      - Калi памёр iх дзед, я была ў палатцы. Тады вы прачыталi малiтву.
      - Гэта была не малiтва.
      - Малiтва, - сказала Сэйры.
      - Не такая, якiя чытаюць прапаведнiкi.
      - Малiтва была добрая. Прачытайце i мне такую.
      - Я не ведаю, што гаварыць.
      Сэйры заплюшчыла вочы i праз хвiлiну зноў паглядзела на Кейсi.
      - Тады памалiцеся моўчкi. Без слоў. Мне большага не трэба.
      - Ува мне няма бога, - сказаў Кейсi.
      - У вас ёсць бог. Вы не ведаеце, якi ён, але гэта няважна. - Прапаведнiк схiлiў галаву. Сэйры баязлiва сачыла за iм. I калi ён падняў галаву, твар яе пасвятлеў. - Гэтага я i хацела. Адчуць, што ёсць нехта побач... i молiцца.
      Кейсi матнуў галавой, быццам адганяючы сон.
      - Я гэтага не разумею, - сказаў ён.
      А Сэйры сказала:
      - Але вы... вы ведаеце, праўда?
      - Ведаю, - адказаў Кейсi, - ведаю, але не разумею. Можа, мiне некалькi дзён, вы адпачняце i паедзеце далей.
      Сэйры паволi пакруцiла галавой:
      - Ува мне ўжо нiчога не засталося, акрамя болю. Я ведаю, што гэта, толькi яму гаварыць не хачу. Ён вельмi засмуцiцца. А зрабiць усё роўна нiчога не зможа. Магчыма, ноччу, калi ён засне... Прачнецца, усё ж лягчэй.
      - Хочаце, я не паеду, застануся з вамi?
      - Не, - сказала Сэйры. - Не. Ведаеце, дзяўчынай я добра спявала. У нашых краях усе гаварылi, што я спяваю не горш за саму Джэнi Лiнд. Бывала, прыйдуць паслухаць мяне. I вось... пяеш, а людзi стаяць побач, i здаецца, быццам ты з iмi адно цэлае. Так мне рабiлася добра тады. Не кожнаму дадзена такое адчуць такую паўнату ў сэрцы i блiзкасць да людзей, што стаяць i слухаюць. Тады я ўсё думала, што некалi буду спяваць у тэатрах, ды не збылося. То i добра. Калi я спявала, нiкога памiж намi не было, нiчога. Вось чаму я папрасiла вас памалiцца. Захацелася яшчэ раз адчуць такую блiзкасць. Песня i малiтва - адно i тое. Шкада, што вы не чулi, як я спявала.
      Кейсi заглянуў ёй у самыя вочы.
      - Бывайце, - сказаў ён.
      Яна кiўнула яму галавой i моцна сцяла губы. I прапаведнiк выйшаў з паўзмроку палаткi на сляпучае сонечнае святло.
      Мужчыны рабiлi пагрузку. Дзядзька Джон стаяў на кузаве, а астатнiя падавалi яму рэчы. Ён акуратна расстаўляў iх, стараючыся, каб было як мага раўней. Мацi выняла салёную свiнiну з бочачкi i паклала ў рондаль, а Том з Элам схадзiлi да ракi i памылi абедзве бочачкi. Потым прывязалi iх да падножак грузавiка, налiлi вадой, якую прынеслi ў вёдрах. Зверху завязалi бачуркi парусiнай, каб вада не расплюхалася ў дарозе. Засталося яшчэ толькi ўкласцi брызент i матрац, на якiм спала бабка.
      Том сказаў:
      - З такiм грузам калымага наша моцна перагрэецца. Вялiкi запас вады трэба мець.
      Мацi раздала ўсiм вараную бульбу, вынесла з-пад брызенту астатнiя паўмяха бульбы i паставiла яго ля рондаля са свiнiнай. Усе елi стоячы, пераступаючы з нагi на нагу i перакiдаючы з далонi на далонь гарачыя бульбiны, каб яны астылi.
      Мацi пайшла ў палатку Ўiлсанаў, прабыла там хвiлiн дзесяць i цiхенька выйшла.
      - Пара ехаць, - сказала яна, падышоўшы да мужчын.
      Мужчыны зайшлi пад брызентавы навес. Бабка спала з шырока раскрытым ротам. Яны асцярожна паднялi матрац i паклалi яго на самы верх грузавiка. Бабка падабрала свае кашчавыя ногi, але не прачнулася.
      Дзядзька Джон з бацькам перакiнулi брызент цераз верхнюю перакладзiну так, што атрымалася нешта накшталт стрэшкi, i прывязалi яго да бакавых планак бартоў. Цяпер усё было гатова. Бацька дастаў з кiшэнi кашалёк i выняў з яго дзве пакамечаныя паперкi. Ён падышоў да Ўiлсана i падаў яму грошы.
      - Вось, прымiце ад нас i... - ён паказаў на рондаль са свiнiнай i мяшок з бульбай, - i гэта.
      Уiлсан панурыўся i рашуча пакруцiў галавой.
      - Не, я гэтага не зраблю, - сказаў ён. - У вас у самiх мала.
      - На дарогу нам хопiць, - сказаў бацька. - Не апошняе аддаём. А прыедзем на месца, у нас работа будзе.
      - Не, я гэтага не зраблю, - паўтарыў Уiлсан. - Лепш не ўгаворвайце, зазлую.
      Мацi ўзяла з рук бацькi абедзве паперкi, акуратна перагнула iх напалам i паклала на зямлю, а зверху паставiла рондаль са свiнiнай.
      - Вось дзе яно будзе, - сказала яна. - Не возьмеце вы, возьмуць iншыя.
      Уiлсан павярнуўся, не падымаючы галавы, i пайшоў да сваёй палаткi, i за iм захiнулiся полкi.
      Джоўды пачакалi яшчэ некалькi хвiлiн, i тады Том сказаў:
      - Трэба ехаць. Цяпер ужо, пэўна, каля чатырох.
      Усе забралiся на грузавiк, мацi наверх - блiжэй да бабкi. Том з Элам i бацькам селi ў кабiну, Уiнфiлд - на каленi да бацькi. Конi i Ружа Сарона прымасцiлiся каля пярэдняй сценкi. Прапаведнiк, дзядзька Джон i Руцi паселi хто дзе сярод паклажы.
      Бацька крыкнуў:
      - Мiсiс Уiлсан, мiстэр Уiлсан, бывайце!
      З палаткi не адказалi. Том завёў матор, i грузавiк цяжка зрушыў з месца. I калi яны папаўзлi па разбiтай дарозе, што вяла да Нiдлса i да шашы, мацi азiрнулася. Уiлсан стаяў з капелюшом у руцэ i пазiраў iм услед. Сонца бiла яму проста ў твар. Мацi памахала яму рукой, але ён не адказаў ёй.
      Том вёў грузавiк на другой скорасцi, каб не папсаваць рысоры. На ўскраiне Нiдлса ён спынiўся каля заправачнай станцыi, праверыў, цi не спускаюць камеры i цi моцна прывязаны запасныя шыны. Заправiў гаручым бак, купiў яшчэ дзве пяцiгалонавыя канiстры бензiну i адну двухгалонавую бляшанку масла. Ён залiў у радыятар вады, папрасiў даць яму карту i пачаў яе вывучаць.
      Малады чалавек у белай форме прыкметна нерваваўся, абслугоўваючы Тома, i супакоiўся толькi тады, калi яму заплацiлi па рахунку.
      - Храбры вы народ, - сказаў ён.
      Том адарваў вочы ад карты.
      - Гэта чаму ж?
      - Праз пустыню ў такiм драндулеце?
      - А ты сам праз яе пераязджаў?
      - I не адзiн раз, толькi не ў гэтакай скрынi.
      Том сказаў:
      - Калi будзе паломка, хто-небудзь нас, думаю, выручыць.
      - Што ж, можа, i выручыць. Але сярод ночы людзi баяцца спыняцца. Я нiзашто б не спынiўся. Храбрасцi не хапiла б.
      - Думаеш, мы храбрыя? Нам проста нiчога больш не застаецца. Ну, дзякуй табе. Пацягнемся далей. - Том сеў у кабiну i паехаў ад станцыi.
      Малады чалавек у белым увайшоў у домiк з рыфленага жалеза, дзе яго памочнiк праглядаў папку з рахункамi.
      - О божа, ну й адчайны народ!
      - Хто - Окi? Яны ўсе адчайныя.
      - На такiм драндулеце я пабаяўся б i з месца скрануцца.
      - У нас з табой здаровы розум. А ў гэтых чортавых Окi нi разумення нiякага няма, нi чалавечых пачуццяў. Яны i не людзi. Сапраўдны чалавек не будзе так жыць, як яны. Сапраўдны чалавек не прымiрыўся б з такiм брудам i ўбоствам. Яны не нашмат лепшыя за гарыл.
      - А ўсё ж добра, што мне не трэба ехаць праз пустыню на такiм дапатопным "гудзоне". Тарахцiць, як малатарня.
      Памочнiк паглядзеў на папку, што ляжала перад iм. Буйная кропля поту скацiлася з яго пальца i ўпала на ружовыя лiсткi.
      - Ведаеш, iх нiчым не напалохаеш. Яны такiя бязмозгiя, нават не ўяўляюць сабе, як гэта небяспечна. I, далiбог, далей свайго носа нiчога не бачаць. Ёсць за каго перажываць!
      - Я не перажываю. Проста ўявiў сябе на iх месцы. Не, нiзашто не хацеў бы!
      - Бо ты разумееш, што да чаго. А яны нiчога не разумеюць, - сказаў памочнiк i выцер рукавом кроплю з ружовага рахунка.
      Грузавiк выехаў на шашу i пачаў узбiрацца на пакаты ўзгорак мiж абламаных, выветраных скал. Вада ў радыятары неўзабаве закiпела, Том прыняў гэта як належнае i паехаў цiшэй. Вышэй i вышэй па доўгiм схiле, дарога выгiналася i пятляла па мёртвай мясцовасцi, выпаленай сонцам да шэрасцi, да белiзны, без нiякiх прыкмет жыцця. Том зрабiў кароткi прыпынак, каб астыў матор, потым рушыў далей. Яны ўзнялiся на перавал яшчэ да захаду сонца i зiрнулi ўнiз на пустыню - чорныя, як сажа, горы ўдалечынi i жоўтыя блiкi сонца на шэрай пустэльнай зямлi. Маленькiя чэзлыя пучкi травы, быльнёг i кусцiкi жорсткага хмызу кiдалi рэзкiя ценi на пясок i на абломкi скал. Сляпучае сонца свяцiла iм проста ў вочы. Том прыкрыў iх рукой, каб вiдаць была дарога. Яны перавалiлi цераз грэбень i пакацiлiся ўнiз з выключаным маторам, каб даць яму астыць. Так яны спускалiся па доўгiм схiле да пустынi, а вентылятар круцiўся, халодзячы ваду ў радыятары. Том, Эл i бацька з Уiнфiлдам на каленях глядзелi на яркае сонца над гарызонтам, i вочы ў iх былi як шкляныя, загарэлыя твары блiшчалi ад поту. Выпаленая зямля i чорныя, як сажа, горы парушалi роўную далеч пустынi i рабiлiся яшчэ страшнейшымi ў пачырванелых промнях заходняга сонца.
      Эл сказаў:
      - Ну i мясцовасць! А што, калi б давялося iсцi пеша?
      - Хадзiлi i пеша, - адказаў Том. - Шмат народу хадзiла, а раз iншыя маглi, значыць, i мы змаглi б.
      - Шмат, пэўна, загiнула iх, - сказаў Эл.
      - У нас ужо таксама не без страт.
      Эл змоўчаў. Пустыня, якая ўсё больш чырванелася, пралятала мiма.
      - Як думаеш, мы калi-небудзь убачым зноў гэтых Уiлсанаў? - папытаўся Эл.
      Том пакасiўся на iндыкатар узроўню масла i адказаў:
      - У мяне такое адчуванне, што нi мы, нi хто iншы больш не ўбачыць мiсiс Уiлсан. Проста адчуванне такое.
      Уiнфiлд сказаў:
      - Та, я хачу злезцi.
      Том глянуў на яго.
      - Не шкодзiла б усiх спусцiць да цемнаты. - Ён збавiў хуткасць i спынiў машыну. Уiнфiлд саскочыў на зямлю i памачыўся на краi шашы. Том высунуўся з кабiны. - Яшчэ каму трэба?
      - Пацерпiм, - адгукнуўся дзядзька Джон.
      Бацька сказаў:
      - Ты, Уiнфiлд, лезь наверх. У мяне ногi знямелi цябе трымаць. - Хлопчык зашпiлiў штаны, паслухмяна ўскараскаўся на грузавiк па заднiм борце i пералез на карачках цераз бабчын матрац блiжэй да Руцi.
      Машына iшла насустрач нiзкаму сонцу, якое ўжо дакранулася краем да няроўнай рысы гарызонту, залiўшы густой чырванню ўсю пустыню.
      Руцi сказала Ўiнфiлду:
      - Што, прагналi?
      - Я сам не захацеў. Тут лепш. Там легчы няма дзе.
      - Толькi сядзi цiха, не балбачы, - сказала Руцi, - бо я хачу заснуць прачнуся, а мы ўжо на месцы! Так Том сказаў. Цiкава будзе паглядзець прыгожы, кажуць, край.
      Сонца зайшло, пакiнуўшы на небе вялiкi зiхатлiвы круг. Пад брызентам стала цёмна, як у тунелi з прасветлiнамi ў абодвух канцах, трохвугольнымi прасветлiнамi.
      Конi i Ружа Сарона сядзелi, прыхiнуўшыся да кабiны, i гарачы вецер, якi ўрываўся пад навес, бiў iм у патылiцу, а брызент ляпаў i гуў, як барабан, у iх над галавой. Яны цiха перамаўлялiся пад ляпанне брызенту, каб нiхто iх не чуў. Конi паварочваў галаву i шаптаў жонцы на вуха, i Ружа Сарона, адказваючы, рабiла тое самае. Яна сказала:
      - Мы адно толькi робiм - едзем i едзем, i, здаецца, нiколi канца гэтаму не будзе. Мне надакучыла.
      Конi павярнуўся да яе вуха:
      - Можа, ранiцай... Ты б хацела, каб мы пабылi адны? - У змроку ён пагладзiў рукою яе бядро.
      Яна сказала:
      - Не трэба. А то я завядуся, як шлюха. Кiнь. - I павярнулася вухам да яго, каб пачуць, што ён адкажа.
      - Можа... калi ўсе заснуць.
      - Можа... - сказала Ружа Сарона, - Толькi пачакай, пакуль заснуць.
      - Я больш не магу, - сказаў Конi.
      - Ведаю. Я таксама. Давай пагаворым, як там усё будзе, а ты адсунься, пакуль галава ў мяне не закружылася.
      Конi крыху адсунуўся.
      - Значыць, адразу, як прыедзем, я пачну вучыцца вечарамi, - сказаў ён. Ружа Сарона глыбока ўздыхнула. - Я дастану кнiжачку такую, дзе ўсё пра гэта гаворыцца, выражу з яе падпiсны бланк i адразу пашлю.
      - А чакаць доўга давядзецца?
      - Чаго чакаць?
      - Калi ты пачнеш зарабляць вялiкiя грошы i ў нас будзе лёд.
      - Гэта цяжка сказаць, - важна прамовiў Конi. - Загадзя сказаць не магу. Да Каляд, а то i раней, думаю, вывучуся.
      - Ты вывучышся, i мы купiм сабе лёд i ўсё астатняе, так?
      Конi хмыкнуў:
      - Гэта ў цябе ад спёкi. Нашто табе лёд на Каляды?
      Ружа Сарона ўсмiхнулася:
      - I праўда. Але так хочацца, каб ён у нас заўсёды быў. Ну, перастань. А то я завядуся!
      Сутонне перайшло ў цемру, i лагоднае неба над пустыняй усыпалi зоркi калючыя, вострыя, з рэдкiмi кароткiмi i доўгiмi промнямi. I гарачыня стала iншая. Пакуль сонца стаяла ў небе, гарачыня хвастала, працiнала наскрозь, а цяпер яна падымалася знiзу, ад зямлi, i шчыльна ахiнала людзей. Загарэлiся фары, i цьмяна завiднеўся наперадзе кавалак шашы i паласа пустынi абапал яе. Час ад часу ўдалечынi паблiсквалi вочы якой-небудзь жывёлiны, але самой яе не было вiдаць. Пад брызентам цяпер зрабiлася зусiм цёмна. Дзядзька Джон i прапаведнiк ляжалi, скурчыўшыся i апiраючыся на локцi, пасярэдзiне грузавiка i глядзелi на дарогу праз заднi трохкутны праём навеса. Блiжэй да задняга борта яны бачылi два няясныя выступы - гэта былi бабка i мацi; мацi раз-пораз варушылася, i ў праёме мiльгалi абрысы яе рукi.
      Дзядзька Джон загаварыў з прапаведнiкам.
      - Кейсi, - сказаў ён, - ты павiнен ведаць, што з гэтым рабiць.
      - З чым?
      - Не ведаю, - адказаў дзядзька Джон.
      Кейсi сказаў:
      - Нялёгкую ты мне задачу задаў!
      - Ты ж быў прапаведнiкам.
      - Паслухай, Джон, усе мне тыцкаюць - прапаведнiк, прапаведнiк... А прапаведнiк такi самы чалавек, як i ўсе iншыя.
      - То так, але... ён... чалавек асаблiвы, iнакш якi ж ён прапаведнiк. Я вось што хацеў спытацца... як па-твойму, можа так быць, што прыносiш людзям няшчасце?
      - Не ведаю. Не ведаю.
      - Ну, разумееш... была ў мяне жонка... прыгожая, добрая. Неяк ноччу забалеў у яе жывот. I папрасiла яна: "Прывядзi доктара". А я кажу: "Яшчэ чаго. Ты проста аб'елася". - Дзядзька Джон паклаў руку на калена прапаведнiку i пачаў узiрацца ў цемры ў яго твар. - Як яна на мяне паглядзела! Усю ноч стагнала i назаўтра днём памерла. - Прапаведнiк нешта прамармытаў. - Разумееш? - гаварыў далей Джон. - Я забiў яе. I з таго дня ўсё стараўся выкупiць сваю вiну, рабiць дабро... усё больш дзецям. I жыць захацеў дабром, а не магу. Напiваюся, распуснiчаю.
      - Усе распуснiчаюць, - сказаў Кейсi. - Я таксама.
      - То так, але ў цябе няма грэху на душы.
      Кейсi мякка сказаў:
      - Як няма - ёсць. Усе не без грэху. Грэх - гэта тое, у чым ты не адчуваеш упэўненасцi. А тых, хто ва ўсiм упэўнены i не ведае за сабой грахоў, тых сукiных сыноў я, на месцы бога, гнаў бы выспяткам у зад з царства нябеснага. Цярпець iх не магу!
      Дзядзька Джон сказаў:
      - У мяне такое адчуванне, быццам я сваiм родным няшчасце прыношу. Думаю, цi не пайсцi ад iх. Гэтак жыць больш не магу.
      Кейсi адказаў адразу:
      - Мне гэта вядома... Што чалавеку трэба рабiць, няхай тое i робiць. Параiць табе нiчога не магу. Не ведаю, цi можа чалавек прыносiць другому шчасце або няшчасце. Адно толькi добра ведаю: нiхто не мае права лезцi ў чужое жыццё. Няхай чалавек вырашае сам за сябе. Памагчы яму можна, а ўказваць - не.
      Дзядзька Джон расчаравана сказаў:
      - Дык ты не ведаеш, што мне рабiць?
      - Не, не ведаю.
      - Па-твойму, гэта грэх, што я даў жонцы вось гэтак памерцi?
      - Разумееш, - сказаў Кейсi, - у каго iншага гэта была б проста памылка, але раз ты лiчыш, што гэта грэх... значыць, грэх. Чалавек сам стварае сабе грахi.
      - Мне трэба добра падумаць, - сказаў дзядзька Джон, павярнуўся на спiну i лёг, падняўшы каленi.
      Грузавiк iшоў па гарачай пустынi гадзiна за гадзiнай. Руцi i Ўiнфiлд спалi. Конi выцягнуў аднекуль з паклажы коўдру, накрыў сябе i Ружу Сарона, i, стрымлiваючы дыханне, яны пачалi валтузiцца ў духаце. Потым Конi адкiнуў коўдру, i гарачы скразняк абвеяў прахалодай iх змакрэлыя целы.
      Каля задняга борта мацi ляжала на матрацы побач з бабкай, i, хоць нiчога ў цемры не бачыла, яна адчувала сутаргавае паторгванне цела, няроўнае сэрцабiццё i перарывiстае дыханне бабкi. I ўсё паўтарала:
      - Супакойся. Усё будзе добра. - I потым дадала зрывiстым голасам: - Ты ж ведаеш, нам трэба пераехаць гэту пустыню. Ты ж гэта ведаеш.
      Дзядзька Джон аклiкнуў яе:
      - Што там у вас?
      Толькi праз якую хвiлiну мацi адказала:
      - Ды гэта я так. Пэўна, у сне.
      Потым бабка зацiхла, i мацi знерухомела побач з ёю.
      Ноч цягнулася, мiналi гадзiны, цемра ляцела насустрач грузавiку. Часам iх абганялi легкавыя аўтамашыны, што беглi на захад, у ноч; часам насустрач iм iмчалiся вялiзныя грузавiкi i з грукатам праляталi мiма, на ўсход. Зоркi марудным каскадам струменiлiся ў бок заходняга гарызонту. Каля паўночы Джоўды пад'ехалi да iнспектарскай станцыi на ўскраiне Дэгета. Шаша ў гэтым месцы была залiтая электрычнасцю, а каля канторы стаяў ярка асветлены шчыт з надпiсам: "Бяры ўправа. Стоп". Том спынiў машыну, i iнспектары, што сланялiся без справы па канторы, зараз жа выйшлi i сталi пад доўгай драўлянай паветкай. Адзiн з iх запiсаў нумар машыны i падняў века капота.
      Том запытаўся:
      - Гэта навошта?
      - Агранамiчная iнспекцыя. Зараз агледзiм вашу машыну. Раслiны, насенне ёсць?
      - Няма, - адказаў Том.
      - Усё роўна агледзiм. Разгружайцеся.
      Мацi з цяжкасцю злезла з грузавiка. Твар у яе быў апухлы, вочы глядзелi сурова.
      - Паслухайце, мiстэр, у нас старая хворая жанчына. Вязём яе да доктара. Нам марудзiць нельга. - Яна, вiдаць, ледзь стрымлiвалася, каб не закацiць iстэрыку. - Вы не маеце права нас затрымлiваць.
      - Не маю права? Без агляду нельга.
      - Богам прысягаю, у нас нiчога гэтага няма! - закрычала мацi. - Прысягаю. Бабцы зусiм дрэнна.
      - У вас у самой выгляд нездаровы, - сказаў iнспектар.
      Мацi ўзялася за край борта i з усяе сiлы падцягнулася да бабкi.
      - Вось, зiрнiце, - сказала яна.
      Iнспектар накiраваў прамень электрычнага лiхтарыка на стары зморшчаны твар.
      - Далiбог, праўда, - сказаў ён. - Дык вы прысягаеце, што нiчога няма - нi насення, нi фруктаў, нi гароднiны, нi кукурузы, нi апельсiнаў?
      - Няма, няма. Прысягаю.
      - Што ж, едзьце. У Барстаў ёсць доктар. Усяго восем мiль адсюль. Давайце наперад!
      Том сеў у кабiну, i машына зрушыла з месца.
      Iнспектар павярнуўся да свайго таварыша:
      - Не мог я iх затрымлiваць.
      - Можа, маняць, - сказаў той.
      - Што ты, не! Ты бачыў бы твар гэтай старой! Не, не маняць.
      Том павялiчыў хуткасць, каб хутчэй дабрацца да Барстаў, i, калi яны пад'ехалi да гэтага маленькага гарадка, ён спынiў машыну, вылез з кабiны i падышоў да задняга борта. Мацi вызiрнула яму насустрач.
      - Усё ў парадку, - сказала яна. - Я проста не хацела там часу трацiць, баялася, не паспеем да ранiцы пераехаць пустыню.
      - Гэта добра. А з бабкай што?
      - Нiчога. Едзь далей. Трэба хутчэй пераехаць пустыню.
      Том пакруцiў галавой i вярнуўся ў кабiну.
      - Эл, - сказаў ён, - зараз заправiмся, а далей ты трохi павядзеш.
      Грузавiк пад'ехаў да заправачнай станцыi, якая працавала круглыя суткi, i Том налiў бак i радыятар i падлiў масла ў картэр. Эл перасунуўся да руля, а Том сеў на крайняе месца справа, бацька сядзеў пасярэдзiне. Яны зноў акунулiся ў цемру, i невысокiя ўзгоркi вакол гарадка засталiся ззаду.
      Том сказаў:
      - Не разумею, што гэта з мамай? Якая яе муха ўкусiла? Не так ужо i доўга агледзець паклажу. Сказала, што з бабкай зусiм дрэнна, а цяпер кажа - нiчога. Розуму не дабяру. Нешта нядобрае з ёю. Мазгi, цi што, перакруцiлiся за дарогу.
      Бацька сказаў:
      - Яна цяпер як у маладосцi. Адчайная была дзяўчына. Нiчога не баялася. Здаецца, ужо час ёй уцiхамiрыцца - гэтулькi ж дзяцей нараджала. А праца якая цяжкая. Ды дзе там! А калi той жалязякай размахвала, памятаеш! Паспрабуй забяры ў яе - я нiзашто б не адважыўся.
      - Зразумець не магу, што з ёю, - сказаў Том. - Пэўна, проста стамiлася.
      Эл сказаў:
      - Вось ужо не буду гараваць, калi падарожжа наша скончыцца. Усе нервы выматала гэтая праклятая машына.
      Том сказаў:
      - Ты малайчына, Эл. Добрую выбраў. З ёю амаль нiякага клопату не было.
      Усю ноч машына ўгрызалася ў душную цемру, i зайцы збягалiся на святло фар i ўцякалi доўгiмi пругкiмi скачкамi. I калi наперадзе блiснулi агеньчыкi форта Махаве, ззаду пачало ўжо свiтаць. У перадранiшнiм сутоннi на захадзе паказалiся высокiя горы. У Махаве, на гранiцы мiж Арызонай i Калiфорнiяй, залiлi ў машыну вады i масла i паволi папаўзлi ў горы. Досвiтак цяпер акружаў iх з усiх бакоў.
      Том сказаў:
      - Дзякуй богу, праехалi! Та, Эл, радуйцеся! Пустыню праехалi!
      - Я так змарыўся, што мне ўсё роўна, - сказаў Эл.
      - Можа, я павяду?
      - Не, пачакай.
      Тачапi праехалi, калi неба ўжо заiрдзелася - ззаду падымалася сонца. I раптам перад iх вачамi разаслалася шырокая далiна. Эл нацiснуў на тормаз, i машына спынiлася пасярод дарогi.
      Бацька сказаў:
      - А божачкi!
      Гарадкi ўдалечынi, пасёлкi сярод фруктовых садоў i ў золата афарбаваная ранiшнiм сонцам далiна. Ззаду пачуўся сiгнал аўтамабiля. Эл адвёў грузавiк да краю шашы i там стаў.
      - Хачу на ўсё гэта паглядзець, - сказаў ён.
      Залацiстыя ўраннi збожжавыя палi, вербы радамi, цэлыя шарэнгi эўкалiптаў.
      Бацька ўздыхнуў:
      - I не снiлася мне, што такое бывае на свеце.
      Персiкавыя дрэвы, арэхавыя гаi, цёмна-зялёныя плямы апельсiнаў. I чырвоныя дахi сярод дрэў, i адрыны - прасторныя адрыны. Эл выйшаў з кабiны i крыху прайшоўся, каб размяць ногi. Потым крыкнуў:
      - Ма, глянь! Прыехалi!
      Руцi з Уiнфiлдам скацiлiся з машыны i моўчкi замерлi на месцы, зачаравана i палахлiва пазiраючы на бязмежную далiну. Лёгкая смуга засцiлала даль, i, здавалася, зямля, чым далей, рабiлася ўсё мякчэйшай i мякчэйшай. Недзе далёка паблiскваў на сонцы крыламi вятрак - як маленькi гелiёграф, што перадае светлавыя сiгналы. Руцi i Ўiнфiлд не адрывалi вачэй ад яго. Руцi прашаптала:
      - Вось яна - Калiфорнiя.
      Уiнфiлд бязгучна паварушыў губамi, паўтараючы гэтае слова па складах.
      - Тут фрукты, - сказаў ён уголас.
      Кейсi i дзядзька Джон, Конi i Ружа Сарона спусцiлiся ўнiз. I таксама стаялi моўчкi. Ружа Сарона пачала прыгладжваць рукой валасы, раптам убачыла далiну, i рука яе паволi апусцiлася.
      Том сказаў:
      - А дзе ма? Няхай i яна паглядзiць. Ма, глянь! Сюды iдзi.
      Мацi памалу, цяжка пералезла цераз заднi борт. Том глянуў на яе.
      - Госпадзi, ма, ты што, захварэла?
      Твар у яе быў ацёклы, нейкi застылы, вочы глыбока запалi, вакол iх чырвоныя кругi стомы. Ногi яе дакранулiся да зямлi, i яна ўхапiлася за планку борта, каб не ўпасцi.
      Пачуўся яе хрыплы голас:
      - Пустыню, кажаце, праехалi?
      Том паказаў рукой на далiну:
      - Глянь!
      Яна павярнула галаву ў той бок, i рот яе крыху раскрыўся. Пальцы пацягнулiся да горла, ухапiлi складку скуры i слаба сцiснулi яе.
      - Дзякуй богу, - сказала мацi. - Прыехала наша сям'я. - Каленi ў яе падагнулiся, i яна апусцiлася на падножку.
      - Ты захварэла, ма?
      - Не, стамiлася.
      - Ты ноччу не спала?
      - Не.
      - Бабцы было дрэнна?
      Мацi паглядзела на свае рукi, якiя ляжалi ў яе на каленях, як стомленыя палюбоўнiкi.
      - Я хацела пачакаць, не гаварыць адразу. Каб не сапсаваць вам... Хацела як лепш.
      Бацька сказаў:
      - Значыць, бабцы зусiм дрэнна.
      Мацi ўзняла вочы i доўгiм поглядам абвяла далiну.
      - Бабка памерла.
      Усе моўчкi пазiралi на яе, i бацька нарэшце запытаўся:
      - Калi?
      - Яшчэ да таго, як iнспектары нас спынiлi.
      - Таму ты i не дала iм паклажу праверыць.
      - Баялася, не паспеем пустыню пераехаць, - адказала мацi. - Я сказала бабцы, што зрабiць нiчога нельга. Сям'i трэба праехаць праз пустыню. Я сказала ёй, усё ёй сказала, калi яна была ўжо пры смерцi. Нам нельга спыняцца сярод пустынi. У нас малыя дзецi... i Разашарна чакае дзiцяцi. Я ёй усё сказала. Яна падняла рукi i на момант закрыла iмi твар. - Пахаваем яе ў прыгожым, зялёным месцы, - цiха прамовiла мацi. - Навокал будуць дрэвы, i месца будзе прыгожае. Няхай хоць прах яе спачывае ў Калiфорнii.
      Усе спалохана пазiралi на мацi, дзiвячыся сiле яе духу.
      Том сказаў:
      - Госпадзi божа! Ты ўсю ноч ляжала з ёю побач!
      - Трэба было пераехаць пустыню, - прагаварыла мацi жаласна.
      Том ступiў да яе - хацеў пакласцi ёй руку на плячо.
      - Не чапай мяне, Том, - сказала яна. - Я саўладаю з сабой, толькi не чапай. А то не стрываю.
      Бацька сказаў:
      - Час ехаць. Будзем спускацца.
      Мацi глянула на яго:
      - Мне можа... можна мне сесцi ў кабiну? Я там, ззаду, больш не магу. Я знясiлела. Страшэнна знясiлела.
      Яны зноў узабралiся на грузавiк, адводзячы вочы ад нерухомай доўгай постацi, старанна захiнутай з усiх бакоў, нават з галавой, у коўдру. Усе забралiся на свае месцы, стараючыся не глядзець у той бок - на грудком выпнутую коўдру - там яе нос, на востры клiн пад коўдрай - там яе падбародак. Старалiся не глядзець туды - i не маглi. Руцi i Ўiнфiлд прымасцiлiся ў пярэднiм куце кузава - як мага далей ад нябожчыцы, але не адводзiлi вачэй ад старанна загорнутага цела.
      Руцi прашаптала:
      - Гэта бабка. Яна цяпер мёртвая.
      Уiнфiлд сумна пакiваў галавой:
      - Яна больш не дыхае. Яна зусiм мёртвая.
      А Ружа Сарона цiха сказала Конi:
      - Яна памерла, якраз як мы...
      - Хто ж ведаў? - суцiшыў ён яе.
      Эл палез наверх, уступiўшы мацi месца ў кабiне. Ён крыху казырыўся, каб прыглушыць сум. Бухнуўся на паклажу побач з Кейсi i дзядзькам Джонам.
      - Ну што ж, - сказаў ён, - яна была старая. Свой век пражыла. Смерцi нiкому не мiнуць. - Кейсi i дзядзька Джон глянулi на Эла пустымi вачамi, нiбы Эл быў не чалавекам, а гаворачым дрэвам. - Што, няпраўда? - не здаваўся Эл. Але вочы адвярнулiся ад яго, i ён насупiўся i прыгнечана змоўк.
      Кейсi са здзiўленнем сказаў:
      - Усю ноч, адна... - I дадаў: - Такое вялiкае сэрца ў гэтай жанчыны, Джон, столькi любовi... што мяне страх бярэ. I страх, i пачуццё сваёй нiкчэмнасцi.
      Дзядзька Джон запытаўся:
      - А гэта не грэх? Няма ў гэтым крышачку граху, па-твойму?
      Кейсi недаўменна глянуў на яго:
      - Грэх? Не, нiякага грэху тут няма.
      - А я што нi раблю, дык хоць крышачку саграшу, - сказаў Джон i глянуў на захутанае ў коўдру цела.
      Том, мацi i бацька селi ў кабiну. Том адпусцiў тармазы i завёў матор. Цяжка нагружаная машына, пафыркваючы, пастрэльваючы выхлапамi i трасучыся ўсiм кузавам, пайшла па схiле гары ўнiз. Сонца было ў iх ззаду, а спераду залацiстая, зялёная далiна. Мацi кiвала з боку ў бок галавой:
      - Якая прыгажосць. Шкада, што яны не ўбачылi!
      - I мне шкада, - сказаў бацька.
      Том мякка паляпаў па штурвале далонню.
      - Яны былi ўжо вельмi старыя, - сказаў ён. - Нiчога б тут не ўбачылi. Дзед пачаў бы прыгадваць сваю маладосць, iндзейцаў i прэрыi. А бабка ўспомнiла б свой першы дамок. Яны былi ўжо вельмi старыя. Вось хто сапраўды ўсё ўбачыць, дык гэта Руцi з Уiнфiлдам.
      Бацька сказаў:
      - Бач, як наш Томi гаварыць пачаў - як зусiм дарослы, быццам прапаведнiк казань на карысць бедных кажа.
      А мацi сумна ўсмiхнулася:
      - Так. Наш Томi дарослы стаў, вырас... так вырас, што да яго i не дацягнешся.
      Яны спускалiся па схiле, крута паварочваючы, пятляючы, i то гублялi з поля зроку далiну, то зноў знаходзiлi яе вачамi. Да iх падымаўся гарачы подых далiны з густым пахам зелянiны, смалiстым водарам шалфею i грындэлiй. Уздоўж шашы стракаталi цвыркуны. Праз дарогу паўзла грымучая змяя. Том наехаў на яе, раздушыў пасярэдзiне коламi i пакiнуў курчыцца на шашы.
      Ён сказаў:
      - Думаю, трэба знайсцi следчага, ён недзе там ёсць. Пахаваць яе трэба прыстойна. Колькi ў нас грошай засталося, та?
      - Даляраў сорак, - адказаў бацька.
      Том зарагатаў:
      - Госпадзi, давядзецца пачынаць з пустымi рукамi! Нi з чым прыехалi, прагiгiкаў ён, i твар яго раптам зрабiўся суровы. Ён нацягнуў брыль кепкi на самыя вочы. А грузавiк кацiўся з гары да шырокай далiны.
      РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТНАЦЦАТЫ
      Раней Калiфорнiя належала Мексiцы, а землi яе - мексiканцам; потым у краiну хлынула арда абадраных, разгарачаных, нецярплiвых амерыканцаў. I так моцна адольвала iх цяга да зямлi, што яны завалодалi ёю - прысвоiлi зямлю Сатэра, зямлю Герэра, захапiлi вялiкiя маёнткi, пашкуматалi iх, сварылiся памiж сабою, рыкалi адзiн на аднаго i бiлiся за свой кавалак - гэтыя ашалелыя, згаладалыя людзi, i пiльнавалi захопленыя ўчасткi са стрэльбай у руках. Яны пабудавалi там дамы, свiрны i адрыны, узаралi зямлю i засеялi. I так у iх паявiлася нерухомая маёмасць, а нерухомая маёмасць - гэта ўжо ўласнасць.
      Мексiканцы былi народ слабы i сыты. Яны не аказалi супрацiўлення, бо не было на свеце нiчога такога, да чаго б у iх была такая неўтаймаваная прага, як у амерыканцаў да зямлi.
      I з цягам часу скватэры перасталi ўжо лiчыцца захопнiкамi i сталi паўнаўладнымi гаспадарамi; дзецi iх выраслi i парадзiлi сваiх дзяцей на гэтай зямлi. I яны прагналi свой голад, люты голад, якi смактаў i грыз iм нутро, i наталiць яго маглi толькi гэты край, вада, зямля i жыватворнае сонца над ёю, зялёныя ўсходы i набрынялае сокам карэнне. Яны валодалi ўсiм гэтым так непадзельна, што перасталi бачыць што-небудзь вакол сябе. Iх ужо не даймала туга па акры ўрадлiвай зямлi i па блiскучым нарогу плуга, па насеннi i па ветраку, што памахваў крыламi ў паветры. Яны ўжо не падымалiся да святла, каб паслухаць першае цырыканне яшчэ сонных птушак, адчуць ранiшнi ветрык каля дома, пакуль чакалi, як выблiсне сонца i можна будзе iсцi на дарагое iх сэрцу поле. Усё гэта адышло ў мiнулае, i ўраджай падлiчваўся цяпер на даляры, зямля ацэньвалася як асноўны капiтал плюс працэнты, ураджаi куплялiся i прадавалiся яшчэ да сяўбы. I цяпер неўрадлiвы год, засуха цi паводка ўжо не прыводзiлi да замiрання плынi жыцця, а ўсяго толькi да грашовых страт. I праз грошы змiзарнела iх любоў да зямлi, а неўтаймаваную энергiю кропля за кропляй высмакталi працэнты, i фермеры гэтыя сталi ўжо не фермерамi, а дробнымi крамнiкамi - гандлярамi сваiм ураджаем, дробнымi прамыслоўцамi, што прадаюць, перш чым вырабляюць. А потым фермерам, якiя аказалiся няўдачлiвымi крамнiкамi, прыйшлося развiтацца са сваёй зямлёй i ўступiць яе ўмелым крамнiкам. Якiм бы разумным нi быў чалавек, якой бы любоўю нi любiў ён зямлю i тое, што на ёй расце, ён не мог выжыць, калi не быў яшчэ i добрым гандляром. I з цягам часу iх гаспадаркамi завалодалi дзялкi i плошча зямельных участкаў усё большала, а колькасць iх меншала.
      Цяпер земляробства стала прамысловасцю, i ўласнiкi пайшлi па шляху Старажытнага Рыма, хоць самi таго i не ведалi. Яны прывозiлi рабоў, хоць i не называлi iх рабамi: кiтайцаў, японцаў, мексiканцаў, фiлiпiнцаў. Людзi гэтыя могуць працаваць на адным рысе, бабах, казалi такiя дзялкi. Iм надта нiчога не трэба. I плацiць iм добра не трэба - яны ведаць не будуць, на што грошы трацiць. Вы гляньце, як яны жывуць. Гляньце, што яны ядуць. А пераборлiвымi зробяцца - гнаць iх у шыю.
      Зямельныя ўчасткi буйнелi, а шэрагi ўласнiкаў радзелi. Дробных фермераў зрабiлася да мiзэрнага мала. Пабоi, страх i голад давялi прывезеных нявольнiкаў да таго, што некаторыя пачалi ўцякаць на радзiму, iншыя пачалi агрызацца, i iх перастралялi або выгналi з краiны. А зямельныя ўладаннi ўсё шырэлi, гаспадароў стала яшчэ менш.
      I ўраджаi пачалi збiраць ужо iншыя. Гаi фруктовых дрэў занялi месца збожжавых палёў, i ў нiзiнах цяпер расла гароднiна на патрэбу ўсяму свету салата, каляровая капуста, артышокi i бульба - культуры, збiраць якiя даводзiцца сагнуўшыся. З касой, за плугам, з вiламi чалавек працуе стоячы, але яму даводзiцца поўзаць, як казюлька, мiж градак салаты, гнуць спiну i цягнуць з сабой доўгi мех мiж радоў бавоўны i, як грэшнiку на пакаяннi, кленчыць перад каляровай капустай.
      I цяпер гаспадары ўжо не працавалi на сваiх землях. Яны вялi гаспадарку на паперы, яны забылiся, што такое зямля, якi ў яе пах, якая яна навобмацак, памяталi толькi, што яна iх уласнасць, памяталi толькi пра прыбыткi i страты. I некаторыя фермы разраслiся да такiх памераў, што аднаму чалавеку было ўжо не пад сiлу абняць iх сваiм розумам, так разраслiся, што спатрэбiлася ўжо цэлая армiя рахункаводаў, якiя падлiчвалi працэнты, прыбыткi i страты, хiмiкаў, якiя даследавалi глебу i абагачалi яе, наглядчыкаў, якiя сачылi, каб сагнутыя ў тры пагiбелi людзi рухалiся ўздоўж градак з такой хуткасцю, на якую былi здольныя. I такi фермер сапраўды рабiўся гандляром i адкрываў краму. Ён плацiў людзям грошы, прадаваў iм прадукты, i грошы зноў вярталiся да яго. Неўзабаве ён пераставаў iм плацiць i гэтым эканомiў на рахункаводстве. На такiх фермах прадукты адпускалiся ў крэдыт. Чалавек працаваў i кармiўся, а калi працу сваю канчаў, высвятлялася, што ён завiнавацiўся кампанii. А ўласнiкi не толькi кiнулi гаспадарыць на сваiх фермах - шмат хто з iх нават i ў вочы нiколi не бачыў iх.
      А потым на Захад пацягнуўся разораны люд - з Канзаса, Аклахомы, Тэхаса, Нью-Мексiка, з Невады i Арканзаса - цэлымi сем'ямi, радамi, сагнаныя з месцаў пыльнымi бурамi, выцесненыя трактарамi. У бiтком набiтых машынах, цэлымi караванамi, бяздомныя, галодныя - дваццаць тысяч, пяцьдзесят тысяч, сто тысяч, дзвесце тысяч. Яны патокам пералiвалiся цераз горы, згаладалыя, растрывожаныя, як мурашкi: спяшалiся хутчэй знайсцi работу - падымаць, штурхаць, цягаць, палоць, капаць, збiраць - любую працу, любое ярмо, абы атрымаць ежу. Дзецi галадаюць. Нам няма дзе жыць. Снавалi, як мурашкi, спяшалiся дарвацца да працы, да ежы, а галоўнае - да зямлi.
      Мы не чужынцы. Мы ўжо ў сёмым калене амерыканцы, а па паходжанню iрландцы, шатландцы, ангельцы, немцы. Адзiн з нашых продкаў змагаўся ў вайне за незалежнасць, а колькi iх удзельнiчала ў грамадзянскай вайне i на тым, i на другiм баку! Мы амерыканцы.
      Яны былi галодныя, злосныя. Яны спадзявалiся знайсцi тут дом, а знайшлi адну толькi нянавiсць. Окi... Гаспадары ненавiдзелi iх, бо ведалi, што Окi народ моцны, а самi яны слабыя, што Окi згаладалiся, а самi яны раз'елiся; i, магчыма, гаспадары чулi яшчэ ад прадзедаў сваiх, як лёгка захапiць зямлю ў слабасiльнага чалавека, калi ты ўзлаваны i галодны i ў руках у цябе зброя. Гаспадары гарэлi да iх нянавiсцю. А ў гарадках iх ненавiдзелi крамнiкi, бо ведалi, што ў Окi няма грошай, каб расплацiцца. Гэта самы пэўны спосаб заслужыць пагарду крамнiка, бо яго сiмпатыю выклiкае якраз процiлеглае. Гараджане, дробныя банкiры ненавiдзелi Окi таксама - на iх не разжывешся. У гэтых Окi нiчога няма. А работнiкi на фермах ненавiдзелi Окi таму, што галодны чалавек павiнен працаваць, а калi ён вымушаны працаваць, не можа не працаваць, значыць, наймальнiк аўтаматычна знiжае плату, i тады на вышэйшую ты ўжо i не разлiчвай.
      А пазбаўленыя сваiх гаспадарак фермеры-перасяленцы наваднялi Калiфорнiю дзвесце пяцьдзесят тысяч, трыста тысяч. Там, ззаду, усё новыя i новыя трактары паўзлi па зямлi i зганялi з яе арандатараў. I новыя хвалi выплюхвалiся на дарогi, новыя хвалi беззямельнага, бяздомнага люду, узлаванага, упартага i таму небяспечнага.
      Калiфарнiйцы шмат чаго патрабавалi ад жыцця - прымнажэння капiталу, поспеху ў грамадстве, уцех i забаў, раскошы, надзейнага змяшчэння грошай у банках, а новыя варвары патрабавалi толькi дзвюх рэчаў - зямлi i хлеба; на iх разуменне гэтыя дзве рэчы злiвалiся ў адну. I ў той час як патрабаваннi калiфарнiйцаў былi туманныя, неакрэсленыя, тое, да чаго iмкнулiся Окi, ляжала проста пры дарозе, цвялiла вока, распальвала зайздрасць: урадлiвыя палi, дзе можна выкапаць калодзежы, - урадлiвыя зялёныя палi; зямля, якую можна раскрышыць пальцамi на далонi; трава, пах якой можна ўдыхнуць у сябе; сцяблiнкi аўса - пажуеш iх i адчуеш у горле даўкаватую слодыч. Чалавек пазiраў на абложную зямлю i ведаў, у думках бачыў, што гнуць спiну i натужвацца тут можна нямарна - тут вырасце капуста i залацiстая цукровая кукуруза, рэпа i морква.
      Бяздомны, галодны чалавек ехаў па дарогах, побач з iм яго жонка, на заднiм сядзеннi схуднелыя дзецi, i глядзеў на абложныя палi, якiя маглi б даць яму не прыбыткi, не - ежу, i ён ведаў, што няўробленае поле - грэх, а незасеяная зямля - злачынства супраць яго згаладалых дзяцей. I калi такi чалавек праязджаў па дарогах, кожнае такое поле было яму спакусай, i яго разбiрала жаданне ўзяць сабе гэтыя палi i вырасцiць на iх тое, што дасць сiлу яго дзецям i прынясе супакаенне жонцы. Спакуса ўвесь час была перад яго вачыма. Палi вабiлi яго, арашальныя канавы з чыстай праточнай вадой дражнiлi яго ўяўленне.
      А на поўднi ён бачыў залатыя апельсiны на дрэвах, маленькiя залатыя апельсiны на цёмнай зеленi дрэў, i вартаўнiкоў з драбавiкамi ў прысадах - каб чалавек не мог сарваць плада свайму схуднеламу дзiцяцi, хоць апельсiны пойдуць на звалку, калi цана iх упадзе.
      Ён уязджаў на сваёй старой калымазе ў гарадок. Ён бегаў па фермах у пошуках працы. Дзе нам можна тут пераначаваць?
      А вунь, у Гувервiлi, ля самай рэчкi. Там ужо цэлая плойма гэтых Окi.
      Ён пад'язджаў на сваёй старой машыне да Гувервiля. I потым ужо нiколi не пытаўся пра начлег, бо на ўскраiне кожнага горада быў свой Гувервiль.
      Хламны пасёлак звычайна ўзнiкаў каля вады; замест дамоў тут былi палаткi, буданы з бур'яну, загарадкi з кардону - кучы рознай непатрэбшчыны. Чалавек прывозiў сям'ю ў гэты пасёлак i лiчыўся грамадзянiнам Гувервiля - усе такiя пасёлкi называлiся Гувервiлямi. Чалавек ставiў палатку як мага блiжэй да вады; а калi палаткi ў яго не было, ён iшоў на гарадскую звалку, прыносiў адтуль старыя кардонныя скрынкi i з гэтай гафрыраванай паперы будаваў сабе прыстанiшча. А калi лiў дождж, яно размакала i зносiлася вадой. Чалавек атабарваўся ў Гувервiлi i снаваў на машыне па наваколлi, па фермах, шукаючы працы, i тыя мiзэрныя грошы, што ў яго яшчэ заставалiся, ён трацiў на бензiн. Вечарамi мужчыны збiралiся разам i гутарылi. Седзячы на кукiшках, яны гаварылi пра зямлю, якую бачылi ўсцяж дарог.
      Вунь там, далей на захад, - трыццаць тысяч акраў. Ляжаць сабе проста так. Госпадзi, што я зрабiў бы з такой зямлёю - хоць з пяццю яе акрамi! Эх, чорт, на стале ў мяне было б усё!
      А ты заўважыў? На фермах нi гароднiны не садзяць, нi курэй не трымаюць, нi свiней. Разводзяць толькi адно - бавоўну або персiкi цi салату. А на другой ферме адны куры. Усё астатняе купляюць, а маглi б хоць у агародчыках вырасцiць.
      Госпадзi, што б я зрабiў з парачкай свiней!
      Ну, гэта ўсё не тваё i нiколi тваiм не будзе.
      Што ж рабiць? Гэтак дзяцей не выгадуеш.
      У лагерах шэптам перадавалi адзiн аднаму чуткi. У Шэфтары ёсць работа. I сярод ночы грузiлiся машыны, на дарогах цесната - пагоня за работай, як залатая лiхаманка. У Шэфтары стоўпатварэнне, народу наехала ў пяць разоў больш, чым трэба. Пагоня за працай, як залатая лiхаманка. Яны выязджалi цiшком ноччу, апанаваныя нястрымным iмкненнем атрымаць работу. А ўздоўж дарог былi спакусы - палi, якiя маглi даць хлеб.
      На гэта ёсць гаспадар. Гэта не наша.
      Што ж, можа, усё ж пашанцуе атрымаць тут невялiчкi ўчастачак. Няхай самы маленькi. Вунь там - хоць лапiк зямлi. Цяпер там адзiн смярдзючы дурнап'ян. Госпадзi, з гэтага лапiка я столькi бульбы сабраў бы - на ўсю сям'ю хапiла б!
      Яно не наша, Дурнап'ян дык дурнап'ян, няхай сабе расце. Час ад часу хто-небудзь набiраўся смеласцi, пракрадаўся на лапiну зямлi i расчышчаў яе, спрабуючы па-зладзейску прысвоiць сабе крыху яе багацця. Патаемныя агароды, схаваныя сярод пустазелля. Пакецiк маркоўнага насення i трохi рэпавага. Саджалi шалупiнне ад бульбы, увечары крадком прабiралiся матычыць захопленую зямлю.
      Пакiнь пустазелле па краях - i нiхто не ўбачыць, што мы тут робiм. I пасярэдзiне таксама пакiнь буйны, высокi бур'ян.
      Вечарамi ўпотай працавалi на агародах, насiлi ваду з рэчкi ў iржавай бляшанцы.
      I вось адным днём - шэрыфскi памагаты: ты што тут робiш?
      Нiчога дрэннага.
      Я за табой даўно сачу. Зямля не твая. Ты парушаеш чужое права ўласнасцi.
      Тут зямля неўзараная, нiкому нiякай шкоды я не раблю.
      Во чортавы скватэры, самачынцы! Як бачыш гаспадарамi сябе адчуеце. Ды горка пашкадуеце. Падумаеш, гаспадар знайшоўся. Ану, давай адсюль!
      I маленькiя зялёныя макаўкi морквы пазбiваны нагой, нацiнне рэпы затаптана. I зноў забуяў дурнап'ян. Але прадстаўнiк закону меў рацыю. Ураджай - гэта ўжо ўласнасць. Калi зямля ўскапана i морква з'едзена, чалавек, бадай, будзе бiцца за зямлю, што дала яму харч. Хутчэй гнаць яго ў шыю! Яшчэ ўявiць сябе гаспадаром! Можа, нават насмерць будзе бiцца за гэты лапiк зямлi сярод смуроднага пустазелля.
      Ты бачыў, якая ў яго была фiзiя, як мы рэпу тапталi? Чаго добрага i забiць мог. Такiх трэба трымаць у струне, а то ўсю зямлю тут у нас захопяць. Усю краiну.
      Прышлыя, чужынцы.
      Гавораць, праўда, па-нашаму, але ўсё роўна зусiм iншы народ. Глядзi, як яны жывуць. Хiба хто з нашых стаў бы гэтак жыць? Чорта лысага!
      Вечарамi сядзелi на кукiшках, гутарылi. I чый-небудзь усхваляваны голас: а чаму б чалавекам дваццацi з нас не заняць якi ўчастак? У нас ёсць стрэльбы. Зоймем i скажам: зганяйце, калi зможаце. Чаму б так не зрабiць?
      Як пацукоў, усiх перастраляюць.
      А што, па-твойму, лепш, памерцi цi гэтак жыць? Накрыцца зямлёй або буданамi з джутавых мяхоў? Якi лёс ты выбераш сваiм дзецям - памерцi цяпер або праз два гады - ад недастатковага харчавання, як пiшуць. Ведаеш, што мы ямо ўвесь гэты тыдзень? Крапiўны адвар i скавароднiкi. А мука адкуль у нас на скавароднiкi, ведаеш? З падлогi таварнага вагона пазмяталi.
      Гутаркi ў лагерах, а шэрыфскiя памочнiкi -таўстазадыя, з рэвальверамi на тоўстых сцёгнах - пахаджваюць па лагеры: народ гэты трэба ў страху трымаць. Яго трэба добра прыструнiць, а то адзiн бог ведае што тут натвораць! Людзi гэтыя небяспечныя, як чарнамазыя на поўднi. Калi даць iм аб'яднацца, нiчым iх не спынiш.
      Вытрымка з газеты: "Памочнiк шэрыфа ў Лорэнсвiлi паспрабаваў выселiць з горада скватэра. Той аказаў супрацiўленне i вымусiў прадстаўнiка закону ўжыць зброю. Адзiнаццацiгадовы сын перасяленца забiў палiсмена з дваццацiдвухкалiбернай стрэльбы".
      Змеi падкалодныя! З iмi трымай вуха востра, а пачнуць спрачацца - страляй у iх першы. Калi хлапчанё забiвае палiсмена, чаго ж тады чакаць ад дарослых? У iх нораў круты, дык з iмi трэба яшчэ больш крута. Няма чаго цырымонiцца. Прыстрашыць iх як след.
      А што, калi яны не з палахлiвых. Што, калi яны заўпарцяцца i пачнуць адстрэльвацца? Гэтыя людзi з малых год прывыклi да зброi. Стрэльба для iх частка цела. Возьмуць i не спалохаюцца. I што будзе, калi яны аднаго дня пойдуць вайной на нашу краiну, як лангабарды на Iталiю, як германцы на Галiю, як туркi на Вiзантыю? Гэта былi орды людзей, згаладалых па зямлi i, да таго ж, дрэнна ўзброеных, а ўсё ж спынiць iх не маглi легiёны. I не спынiлi нi крывавыя бойнi, нi расправы. Чым можна запалохаць чалавека, якi не толькi сам курчыцца з голаду, але i бачыць успушаныя жываты сваiх дзяцей? Такога не запалохаеш - ён ведае такое, страшней за што няма нiчога.
      У Гувервiлi гаманiлi мужчыны: дзед мой адабраў зямлю ў iндзейцаў.
      Не, гэтак няможна, мы пра гэта ўжо гаварылi. Гэта зладзейства. А я не злодзей.
      Няўжо? Пазаўчора ноччу ты ўкраў з ганка бутэльку малака. А яшчэ ты ўкраў медны дрот, прадаў яго i на гэтыя грошы купiў кавалак мяса.
      То праўда, але ж дзецi былi галодныя.
      Што нi кажы, гэта крадзеж.
      А ведаеце, як Ферфiлды займелi сваю ферму? Зараз раскажу. Зямля тады ўся была дзяржаўная, бяры хто хоча. Стары Ферфiлд падаўся ў Сан-Францыска, пахадзiў па шынках i набраў тры сотнi п'яных бадзяг. I зброд гэты нарэзаў сабе ўчасткi. Ферфiлд кармiў iх, паiў iх вiскi, а калi прыйшлi паперы на зямлю, ён забраў iх сабе i перавёў на сваё iмя. Пасля расказваў, што кожны акр абышоўся яму ў пiнту сiвухi. I як гэта назваць - таксама зладзействам?
      Добрага тут, вядома, мала, але ў турму яго не запраторылi.
      Не, у турму не пасадзiлi. I таго чалавека, што паставiў лодку на фургон i потым даводзiў, што ўвесь участак быў пад вадой, - вось нават тая лодка, у якой я плыў, - яго таксама не пасадзiлi. I тых, хто дае хабар вашынгтонскiм кангрэсменам i заканадаўцам у штатах, таксама яшчэ нiкога не пасадзiлi.
      Такую гамонку можна было пачуць у кожным Гувервiлi, па ўсiм штаце.
      А тут яшчэ налёты - раптоўнае ўварванне ўзброеных шэрыфскiх памочнiкаў у лагер перасяленцаў. Выбiрайцеся адгэтуль. Загад аддзела аховы здароўя. Ваш лагер - рассаднiк заразы.
      А куды нам падзецца?
      Не наша справа. У нас загад вас выселiць. Праз паўгадзiны мы лагер падпалiм.
      У нас пачаўся тыфус. Хочаце, каб зараза пайшла далей?
      Нам загадана вас выселiць. Ну, хутчэй! Праз паўгадзiны мы спалiм лагер.
      Праз паўгадзiны ад кардонных халупак i зробленых з бур'яну буданоў у неба ўзняўся дым, i людзi зноў пагналi свае машыны па дарогах у пошуках новага Гувервiля.
      А ў Канзасе i Арканзасе, у Аклахоме, Тэхасе i Нью-Мексiка трактары ўрывалiся на фермы i выганялi арандатараў.
      У Калiфорнii iх ужо трыста тысяч, а яны ўсё прыбываюць. Дарогi Калiфорнii забiты ашалелымi людзьмi, што, як мурашкi, бягуць усё далей i далей, гатовыя накiнуцца на любую працу - цягаць, пiхаць, падымаць, несцi. Да кожнага цяжару, падняць якi пад сiлу аднаму чалавеку, цягнуцца пяць пар рук, на кожную порцыю ежы разяўляюцца пяць ратоў.
      А буйныя ўласнiкi - iм пагражае страта iх земляў пры сацыяльным перавароце; буйныя ўласнiкi - iм даступныя ўрокi гiсторыi, яны вывучалi яе i ведаюць бясспрэчную iсцiну: калi ўласнасць сканцэнтроўваецца ў руках невялiкай кучкi людзей, яе адбiраюць. I адпаведная ёй iсцiна: калi большасць людзей жыве ў голадзе i холадзе, яны бяруць сiлай тое, у чым яны маюць патрэбу. I яшчэ адна кiдкая iсцiна крычыць праз гiсторыю: расправы толькi гуртуюць тых, з кiм распраўляюцца, памнажаюць iх сiлу. Буйныя ўласнiкi iгнаравалi гэтыя тры гучныя поклiчы гiсторыi. Зямля канцэнтравалася ў руках усё меншай i меншай кучкi людзей, колькасць разораных расла, а буйныя ўласнiкi ведалi толькi адно задушэнне. Грошы трацiлiся на зброю, на газ для абароны буйных маёнткаў, паўсюль рассылалiся шпiёны, якiя падслухоўвалi нараканнi незадаволеных, каб у самым пачатку выкаранiць бунтарскi дух. На перамены ў эканомiцы не звярталi ўвагi, планамi эканамiчнага аднаўлення грэбавалi, разглядалi толькi меры для вынiшчэння бунту, а самi прычыны, што яго параджалi, засталiся некранутымi.
      Трактары, што пазбаўлялi людзей працы, стужачныя транспарцёры, што перамяшчалi груз, машыны, што самi выраблялi, выпускалiся ўсё ў большай i большай колькасцi, i сем'i адна за адной гойсалi на машынах па дарогах, стараючыся падабраць хоць крошкi ад незлiчонага багацця i прагна пазiраючы на зямлю ўсцяж дарог. Буйныя ўласнiкi аб'ядналiся для самаабароны i на сходах сваiх асацыяцый абмяркоўвалi спосабы, з дапамогай якiх можна запалохваць, забiваць, атручваць газамi. I галоўнае, чаго яны баялiся, - гэта трыста тысяч... а калi яшчэ ў гэтых трох соцень тысяч знойдзецца завадатар... тады канец. Трыста тысяч галодных i няшчасных; калi б яны зразумелi самiх сябе, зямля перайшла б да iх, i нiякiя газы, нiякiя вiнтоўкi не спынiлi б iх. А буйныя ўласнiкi - тыя, каго багацце зрабiла большымi i меншымi за простага чалавека, сталi на пагiбельны шлях, хапаючыся за любыя сродкi, якiя ўрэшце маглi знiшчыць iх самiх. Кожны iх крок, кожны гвалтоўнiцкi акт, кожны налёт на Гувервiль, кожны шэрыфскi памагаты, што важна пахаджваў па хламным лагеры, хоць крыху i аддаляў дзень помсты, але рабiў яшчэ больш непазбежным надыход гэтага дня.
      Людзi прысаджвалiся на кукiшкi, мужчыны з завостранымi тварамi, схуднелыя ад голаду, азлобленыя ад змагання з iм, - пахмурныя вочы i сцятыя скiвiцы. А навокал iх рассцiлалася ўрадлiвая зямля.
      Чуў, што здарылася з дзiцем з той вунь палаткi, чацвёртай з краю?
      Не, я толькi што прыехаў.
      Малы кiдаўся ў сне, плакаў; Бацькi падумалi - глiсты. Прамылi яму страўнiк, i ён памёр. А гэта быў так званы "чорны язык". Хвароба такая ад дрэннай ежы.
      Бедненькi.
      А ў бацькоў няма грошай на пахаванне. Давядзецца хаваць як жабрака.
      Чорт ведае што!
      I рукi запускалiся ў кiшэнi, даставалi дробную манету. Каля ўвахода ў палатку вырасла кучка серабра. I бацькi знайшлi яе там.
      Народ наш - добры народ; народ наш - сардэчны народ. Госпадзi, няхай хутчэй прыйдзе той час, калi добрыя людзi не ўсе будуць беднякамi. Госпадзi, няхай хутчэй прыйдзе той дзень, калi малым дзецям будзе што есцi.
      А аб'яднаныя ў асацыяцыi ўласнiкi ведалi, што прыйдзе той дзень, калi малiтвы гэтыя змоўкнуць.
      I на тым - канец.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАТЫ
      Малыя Джоўды, Конi з Ружай Сарона i прапаведнiк засталiся сядзець, самлелыя ад спёкi, здранцвелыя, на версе грузавiка, якi спынiўся перад канторай следчага ў Бейкерсфiлдзе, а бацька, мацi i дзядзька Джон зайшлi ў будынак. Неўзабаве з канторы вынеслi кош i паклалi ў яго доўгi скрутак, зняты з грузавiка. Усе сядзелi на самым санцапёку, чакаючы, калi скончыцца следства, будзе вызначана прычына смерцi i падпiсана пасведчанне.
      Эл i Том хадзiлi па вулiцах, зазiралi ў вiтрыны крамаў, з цiкаўнасцю паглядалi на прахожых.
      I нарэшце бацька, мацi i дзядзька Джон выйшлi з канторы, прыгнечаныя i маўклiвыя. Дзядзька Джон палез наверх. Бацька з мацi занялi свае месцы ў кабiне. Том з Элам вярнулiся, i Том сеў за руль. Ён моўчкi чакаў, што яму скажуць. Бацька глядзеў проста перад сабой, насунуўшы цёмны капялюш нiзка на лоб. Мацi пацiрала пальцамi куткi губ, i позiрк у яе быў адсутны, разгублены, мёртвы ад знясiлення.
      Бацька глыбока ўздыхнуў.
      - Нiчога не зробiш, - прамовiў ён.
      - Я ведаю, - сказала мацi. - А ўсё-такi ёй хацелася, каб яе пахавалi прыстойна. Яна заўсёды пра гэта гаварыла.
      Том пакасiўся на iх.
      - Як жабрачку? - запытаўся ён.
      - Так. - Бацька матнуў галавой, нiбы намагаючыся вярнуцца ў рэчаiснасць. Грошай не хапiла. Не здужалi. - Ён павярнуўся да мацi: - Ты не бяры так блiзка да сэрца. Як нi выкручвайся, што нi рабi, усё роўна нiчога не выйдзе. Няма грошай. Духмянасцi, дамавiна, пастар, месца на могiлках... Мы i дзесятай долi не наскрабём. А што маглi, тое зрабiлi.
      - Я ўсё разумею, - сказала мацi. - Проста з галавы не выходзiць, як яна спадзявалася, што яе прыстойна пахаваюць. Трэба не думаць пра гэта. - Яна цяжка ўздыхнула i пацерла куток рота. - А начальнiк гэты - чалавек добры. Фанабэрысты, а ўсё ж добры.
      - Яно так, - сказаў бацька. - Ён адкрыта з намi гаварыў.
      Мацi адкiнула рукой назад валасы. Моцна сцяла вусны.
      - Трэба ехаць, - сказала яна. - Трэба выбраць добрае месца. Знойдзем работу, уладкуемся. Не марыць жа дзяцей голадам. Гэта не па-бабчынаму. Яна i на хаўтурах заўсёды добра наядалася.
      - Куды едзем? - запытаўся Том.
      - У лагер, - адказаў бацька. - Пакуль не знойдзем работы, апошняе трацiць нельга. Выязджай за горад.
      Том запусцiў матор, i грузавiк праехаў некалькi вулiц i пакiнуў горад ззаду. Каля моста яны ўбачылi шмат палатак i халупак.
      Том сказаў:
      - Давайце тут спынiмся. Паслухаем людзей, даведаемся, цi ёсць дзе работа. - Грузавiк з'ехаў па крутым земляным спуску з шашы i спынiўся на краi лагернай стаянкi.
      У лагеры не было нiякага парадку - маленькiя шэрыя палаткi, халупкi, машыны стаялi дзе папала. Як выглядала крайняя халупка, цяжка апiсаць словамi. Паўднёвы бок - тры лiсты ржавага рыфленага жалеза, усходнi бок - стары дывановы палавiк, прыбiты да дзвюх дошак, паўднёвы - паласа толю i абрывак дзiравай парусiны, а заходнi - шэсць кавалкаў мешкавiны. Над квадратным каркасам - пераплёт з вярбовага вецця, на якi накiдана трава, не разасланая, а наваленая кучай. З таго боку, дзе сценка была з мешкавiны, каля ўвахода, быў раскiданы ўсякi скарб. Пяцiгалонавы бiтон з-пад газы, пакладзены набок, служыў печкай, i з яго тырчала ржавая дымавая труба. Бак, каб кiпяцiць ваду, ляжаў каля дзяружнай сценкi, а навокал - цэлы набор скрынак: скрынкi замест крэслаў, скрынкi замест сталоў. Побач з халупкай стаяў стары крыты "форд" мадэлi "Т" з двухколым прычэпам. Усё сведчыла пра тое, што людзi ў гэтым жытле апусцiлiся, заняпалi духам.
      За халупкай стаяла маленькая палатка, пашарэлая ад часу i непагадзi, але чысценькая, акуратная; i скрынкi тут былi роўна расстаўлены каля пярэдняй сценкi. Мiж полак палаткi вытыркалася пячная труба, зямля каля ўвахода была добра падмецена i спырскана вадой. На адной скрынцы стаяла вядро з замочанай бялiзнай. Тут панавала ахайнасць i грунтоўнасць. Каля палаткi - легкавая машына мадэлi "А" з маленькiм самаробным прычэпам-спальняй.
      А далей вiдаць была вялiзная палатка, iрваная, пашкуматаная, прарэхi былi дзе-нiдзе сцягнуты дротам. Полкi былi расхiнутыя, усярэдзiне ляжалi на зямлi чатыры шырокiя матрацы. На бялiзнавай вяроўцы, нацягнутай уздоўж паўднёвай сценкi, сушылiся ружовыя баваўняныя сукенкi i некалькi пар камбiнезонаў. Усяго ў лагеры было сорак палатак i халупак, i каля кожнага жытла стаяў аўтамабiль якой-небудзь маркi. Некалькi дзяцей высыпала з палатак. Спачатку яны здалёку разглядалi грузавiк, якi толькi што пад'ехаў, потым рушылi да яго ўсёй кампанiяй - басаногiя маленькiя хлопчыкi ў камбiнезонах, з шэрымi ад пылу валасамi.
      Том заглушыў матор i зiрнуў на бацьку.
      - Непрыгляднае месцейка, - сказаў ён. - Можа, далей паедзем?
      - Чаго ехаць, калi мы не разведалi, што i як, - адказаў бацька. Спытаемся, як тут з работай.
      Том адчынiў дзверцы i выйшаў з машыны. Верхнiя пасажыры саскочылi з паклажы на зямлю i сталi з цiкаўнасцю аглядаць лагер. Руцi з Уiнфiлдам, ужо прывыклыя за дарогу, адчапiлi ад борта вядро i пайшлi ў вярбняк, за якiм, як яны разумелi, была вада, i ланцужок дзяцей рассунуўся, прапускаючы iх, i зноў самкнуўся.
      Мешкавiна крайняй халупкi расхiнулася, i адтуль вызiрнула жанчына ў брудным старамодным квяцiстым капоце. Сiвыя валасы, заплеценыя ў коскi, тупы твар, худы i маршчынiсты, пад пустымi вачамi - вялiкiя шэрыя мяшкi, губы бязвольна адвiслыя.
      Бацька запытаўся ў яе:
      - Можна тут дзе-небудзь стаць на прывал?
      Галава знiкла. Якую хвiлiну за дзяругай было цiха, потым полкi рассунулiся i з халупкi выступiў барадаты чалавек у камiзэльцы. Жанчына выглядала з-за яго пляча, але за iм не выйшла.
      Барадач сказаў:
      - Дабрыдзень, - i яго неспакойныя вочы агледзелi спачатку людзей, кожнага па чарзе, потым грузавiк i паклажу.
      Бацька сказаў:
      - Я вось пытаюся ў вашай жонкi, цi нельга нам дзе-небудзь у вас размясцiцца.
      Барадач пiльна паглядзеў на бацьку, быццам той сказаў нешта дужа мудрагелiстае, што патрабуе роздуму.
      - Дзе-небудзь размясцiцца ў нас? - перапытаў ён.
      - Ну так. Цi, можа, тут ёсць гаспадар i трэба спярша схадзiць да яго?
      Барадач прыжмурыў у шчылiнку адно вока, не зводзячы позiрку з бацькi.
      - Вы хочаце зрабiць прывал?
      Бацька пачаў трацiць цярпенне. Сiвая жанчына ўсё выглядала з-за дзяругi.
      - Пра што ж я кажу, як па-вашаму? - сказаў бацька.
      - Што ж, раз захацелi тут стаць, што вас трымае? Я вам не забараняю.
      Том зарагатаў:
      - Дайшло нарэшце.
      Бацька стрымлiваў сябе як мог:
      - Я толькi хачу ведаць, цi ёсць тут гаспадар. Трэба плацiць цi не?
      Барадач выпнуў падбародак:
      - Цi ёсць гаспадар?
      Бацька адвярнуўся ад яго.
      - А халера з iм, - сказаў ён. Галава жанчыны нырнула ў халупку.
      Барадач пагрозлiва ступiў наперад.
      - Цi ёсць гаспадар? - паўтарыў ён. - Хто пасмее выгнаць нас? Не, ты мне скажы.
      Том загарадзiў сабой бацьку.
      - Iдзi праспiся лепш, - сказаў ён. У барадача адвiсла скiвiца, i ён памацаў нiжнюю дзясну брудным пальцам. Хвiлiну ён прыглядаўся да Тома, па-ранейшаму глыбакадумна i дапытлiва, i раптам крута павярнуўся на абцасах i шмыгнуў у халупку ўслед за сiвой жанчынай.
      Том глянуў на бацьку:
      - Што за д'ябальшчына?
      Бацька пацiснуў плячамi. Ён разглядаў лагер. Перад адной палаткай стаяў стары "б'юiк" са знятым капотам. Нейкi малады чалавек прыцiраў клапаны i, круцячы корбу, раз-пораз кiдаў позiрк на грузавiк Джоўдаў. Яны заўважылi, што ён цiшком пасмейваецца. Калi барадач схаваўся за дзяругай, малады чалавек кiнуў працу i падышоў да Джоўдаў.
      - Здарова! - павiтаўся ён, i яго блакiтныя вочы весела блiснулi. - Ну, пазнаёмiлiся з нашым мэрам?
      - Што з iм такое? - запытаўся Том.
      Малады чалавек хмыкнуў:
      - Ды нiчога. Ён такi самы чокнуты, як мы з табой. Можа, трохi горшы, хто ведае.
      Бацька сказаў:
      - Я толькi спытаўся ў яго, цi можна тут стаць на прывал.
      Малады чалавек выцер замасленыя рукi аб штаны.
      - Ну, канешне, можна. Чаму ж не? Вы нядаўна сюды прыехалi?
      - Ага, - адказаў Том. - Толькi сёння ранiцай.
      - Першы раз у Гувервiлi?
      - У якiм Гувервiлi?
      - Ды вось у гэтым самым.
      - А-а... - працягнуў Том. - Мы толькi што пад'ехалi.
      Уiнфiлд i Руцi вярнулiся, несучы ўдваiх вядро вады.
      Мацi сказала:
      - Давайце раскладвацца. Я зусiм знемаглася. Можа, тут адпачнём.
      Бацька i дзядзька Джон залезлi на грузавiк i пачалi знiмаць з яго брызент i матрацы.
      Том падышоў да маладога чалавека i пайшоў з iм да машыны, якую той рамантаваў. Шлiфавальны станочак ляжаў на блоку, а на вакуумным бачку прымасцiлася бляшанка з наждачным саставам. Том запытаўся:
      - А што з iм за чорт, з гэтым барадачом?
      Малады чалавек узяў сваю корбу i зноў пачаў прыцiраць клапан да гнязда.
      - З мэрам? А бог яго ведае. Напэўна, ачмурэў.
      - Як гэта - ачмурэў?
      - Яго, пэўна, палiсмены так заганялi, што яшчэ i цяпер у яго ў мазгах кручэнне.
      - А нашто ганяць такога?
      Малады чалавек адклаў убок корбу i глянуў Тому проста ў вочы.
      - А бог iх ведае, - сказаў ён. - Ты толькi што прыехаў. Можа, ты разважыш, у чым тут справа. Адны так гавораць, другiя гэтак. Вось пажывеш крыху на адным месцы, а там заявiцца шэрыфскi памагаты i пагонiць цябе далей. - Ён прыпадняў клапан i змазаў гняздо наждачнай масай.
      - А навошта?
      - Кажу ж табе - не ведаю. Некаторыя тлумачаць гэта тым, што яны нiбыта не хочуць, каб мы ў выбарах удзельнiчалi, вось i ганяюць з месца на месца. А iншыя кажуць - каб не даваць нам дапамогi. А яшчэ я такое чуў: каб мы не маглi разам сабрацца i арганiзавацца. Я ўвесь час на колах - адусюль гоняць. Пачакай, на сабе адчуеш.
      - Мы не бадзягi якiя, - упарцiўся Том. - Мы працы шукаем. Мы гатовыя на любую работу.
      Малады чалавек на момант кiнуў прыладжваць корбу да шлiца клапана i здзiўлена глянуў на Тома.
      - Працы шукаеце? А-а... шукаеце працы... А ўсе астатнiя чаго, па-твойму, шукаюць? Алмазаў? Я сабе ўжо ўвесь зад ушчэнт сцёр, а чаго я шукаю, як ты думаеш? - Ён крутнуў корбу ўзад i ўперад.
      Том паглядзеў на панылыя палаткi, на розную старызну i хлам каля iх, на дапатопныя машыны, на праляжаныя, камлякаватыя матрацы, вынесеныя на сонца, на закураныя бляшанкi над чорнымi ад дыму ямамi, дзе гатавалi ежу, i цiха запытаўся:
      - Дык работы няма?
      - Пакуль што не. Можа, пазней. Цяпер тут нiякiх ураджаяў не збiраюць. Вiнаграду рана, бавоўне таксама яшчэ рана. Мы далей едзем, вось толькi клапаны прытру. У мяне жонка i дзецi малыя. Мы чулi, далей на поўнач праца ёсць. На поўнач i паедзем, да Салiнаса, што недалёка ад узбярэжжа.
      Том бачыў, як дзядзька Джон, бацька i прапаведнiк нацягваюць на жэрдкi брызент, а мацi, апусцiўшыся пад iм на каленi, змятае пыл з матрацаў. Новых суседзяў кальцом абкружылi людзi, басаногiя, мурзатыя, i моўчкi сачылi, як яны асталёўваюцца. Том сказаў:
      - Там у нас раздавалi лiсткi - такiя аранжавыя. У iх пiсалася, што тут патрэбна многа народу на збор ураджаю.
      Малады чалавек засмяяўся:
      - Тут кажуць, трыста тысяч такiх, як мы, i iду ў заклад, што сярод iх не знойдзецца i адной сям'i, якая не бачыла гэтых лiсткоў.
      - Так, але калi iм не патрэбныя людзi, навошта яны друкуюць такое?
      - А ты паварушы, паварушы мазгамi.
      - Добра, але ўсё ж скажы.
      - Слухай, - сказаў малады чалавек. - Дапусцiм, ты прапануеш работу, а ахвотнiк на яе знайшоўся толькi адзiн. Значыць, колькi ён запросiць, столькi ты яму i дасi. А дапусцiм, ахвотнiкаў сотня. - Ён адклаў iнструмент убок. Пагляд яго пасуравеў, голас загучаў рэзка: - Дапусцiм, сто чалавек хочуць атрымаць гэту работу. I дапусцiм, у iх ёсць дзецi, i дзецi сядзяць галодныя. За паршывы дзесяцiцэнтавiк iх можна накармiць маiсавай кашай. Дапусцiм нават, што i за пяць купiш дзецям мiску чаго-небудзь. I такiх, як ён, цэлая сотня. Прапануй iм пяць цэнтаў, i яны з-за гэтай нiкелевай манеты горла адзiн аднаму перагрызуць. Ведаеш, колькi мне плацiлi на апошнiм месцы? Пятнаццаць цэнтаў у гадзiну. За дзесяць гадзiн паўтара даляра, а жыць там паблiзу не дазвалялi. На адну дарогу колькi бензiну перапалiш. - Ён душыўся ад гневу, вочы гарэлi нянавiсцю. - Вось таму лiсткi гэтыя i друкуюць. А на тыя грошы, якiя гаспадары зэканомяць, плацячы па пятнаццаць цэнтаў за цяжкую працу ў полi, можна чортаву процьму такiх лiсткоў навыпускаць.
      Том сказаў:
      - Во дзярмо.
      Малады чалавек з'едлiва засмяяўся:
      - А ты пажывi тут крыху i, калi ўчуеш дзе водар ружаў, паклiч мяне, я таксама панюхаю.
      - Але ж павiнна дзе-небудзь тут быць работа, - не здаваўся Том. - Божа мой, колькi тут усяго - фруктовыя сады, вiнаграднiкi, агароды! Я ж бачыў. На ўсё гэта людзi патрэбныя. Я ўсё сваiмi вачамi бачыў.
      З палаткi, каля якой стаяла машына, пачуўся плач дзiцяцi. Малады чалавек пайшоў у палатку, i за брызентам пачуўся яго цiхi голас. Том узяў корбу, прыладзiў яе да шлiца клапана i пачаў прыцiраць яго, водзячы рукой то ў адзiн, то ў другi бок. Дзiця перастала плакаць. Малады чалавек выйшаў з палаткi i стаў каля Тома, сочачы за яго работай.
      - А ты ведаеш справу, - сказаў ён. - Гэта добра. Яшчэ прыдасца.
      - Ну а ўсё ж такi як наконт таго, што я гаварыў? - напомнiў Том. - Я бачыў, колькi тут усяго расце.
      Малады чалавек прысеў каля яго на кукiшкi.
      - Вось што я табе скажу, - пачаў ён цiха. - Ёсць тут паблiзу персiкавы сад - вялiзны, канца-краю няма. Я ў iм працаваў. Круглы год яго даглядаюць дзевяць чалавек. - Ён шматзначна памаўчаў. - А калi персiкi паспяваюць, туды патрэбны на два тыднi тры тысячы рабочых. Столькi не знойдуць - усё пагнiе. Дык што яны робяць? Рассылаюць гэтыя лiсткi, куды толькi могуць. Iм патрэбны тры тысячы, а прыязджае цэлых шэсць. I гаспадар колькi захоча, столькi i плацiць. А не хочаш працаваць за такую плату, воля твая - месца тваё гатова заняць тысяча чалавек. I вось ты рвеш i рвеш гэтыя персiкi з дрэў, i нарэшце канец - усе дрэвы голыя. А там паўсюль адны толькi персiкi i растуць. I паспяваюць яны адной парой. Калi фрукты ўжо знятыя, дык усе да апошняга. Больш ва ўсёй акрузе рабiць няма чаго. Гаспадары не хочуць, каб ты там цяпер тырчаў. А такiх, як ты, тры тысячы. Усё, праца скончылася. Хто цябе ведае - можа, ты злодзей, можа, ты п'янiца цi дэбашыр. Да таго ж i выгляд у цябе не вельмi самавiты - тулiшся ў пашарпанай палатцы; край цудоўны, а ад цябе смурод iдзе. Няма чаго тут швэндацца. Ну i гоняць цябе ў шыю - далей, далей. Вось яно як.
      Том глянуў у бок сваёй палаткi i ўбачыў мацi - ледзь рухаючыся ад стомы, яна распальвала невялiкае вогнiшча i ставiла на агонь кацялкi. Кола дзяцей падступiла блiжэй, i спакойныя, шырока расплюшчаныя дзiцячыя вочы сачылi за кожным рухам яе рук. Зусiм састарэлы згорблены дзядок выпаўз, як барсук, з адной палаткi i пайшоў да iх, на хаду прынюхваючыся да пахаў. Закiнуўшы рукi за спiну, ён стаў разам з дзецьмi назiраць, што робiць мацi. Руцi з Уiнфiлдам не адыходзiлi ад мацi, ваяўнiча пазiраючы на чужакоў.
      Том рашуча сказаў:
      - Персiкi трэба адразу абiраць, так? Як толькi паспеюць?
      - Ну вядома.
      - А што, калi ўсiм згаварыцца i заявiць: "Няхай гнiюць"? Тады яны, як мiленькiя, плату адразу павысяць!
      Малады чалавек адарваў вочы ад клапанаў i з'едлiва глянуў на Тома.
      - Нiчога не скажаш, прыдумаў! Сваiм розумам дайшоў?
      - Я зусiм выматаўся, - адказаў Том. - Усю ноч за рулём сядзеў. Не хочацца ўцягвацца ў спрэчку. Так стамiўся, што ад любой дробязi магу ўскiпець. Ты лепш не задзiрайся. Адказвай, калi ў цябе пытаюцца.
      Малады чалавек шырока ўсмiхнуўся:
      - Ды я проста так. Ты толькi што прыехаў. А людзi тут ужо ўсё зразумелi. I тыя, у каго персiкавыя сады, таксама ўсё разумеюць. Вось паслухай: каб з'яднацца, важак патрэбен, без яго нiяк нельга - нехта ж павiнен гаварыць i тлумачыць. А варта яму толькi рот раскрыць, яго зараз жа хоп! - i за краты. А вынырне хто другi, яны i яго раз! - i за краты.
      Том сказаў:
      - Што ж, арыштанта, прынамсi, хоць кормяць.
      - А дзяцей яго - не. Табе б так падабалася - ты сядзiш сабе ў турме, а дзецi твае з голаду памiраюць?
      - Во-о як, - працягнуў Том. - Во-о як...
      - I яшчэ адно. Пра чорныя спiсы ты чуў?
      - I што гэта такое?
      - А вось палезь у пастку - заiкнiся толькi наконт таго, каб усiм дзейнiчаць заадно, адразу пазнаеш. З цябе зробяць здымак i разашлюць ва ўсе канцы. Тады ўжо работы нiдзе не знойдзеш. А калi ў цябе яшчэ i дзецi ёсць...
      Том зняў з галавы кепку i пачаў камечыць яе ў руках.
      - Хм... значыць, што падвернецца, тое i бяры або здыхай з голаду. А пасмееш хоць пiкнуць - здохнеш як пiць даць.
      Малады чалавек абвёў рукою шырокi круг, паказваючы на падраныя палаткi i пабiтыя ржой аўтамашыны.
      Том зноў глянуў на мацi - цяпер яна абiрала бульбу. Дзецi падступiлi да яе яшчэ блiжэй. Ён сказаў:
      - Не, я на такое не згодзен. Мы, каб на iх чэрцi, не авечкi. Вось вазьму i дух выб'ю з каго-небудзь.
      - Можа, з палiсмена?
      - Ды хоць з каго.
      - Ты чокнуты, - сказаў малады чалавек. - З табой умомант расправяцца. Нi iмя ў цябе няма, нi маёмасцi нiякай. Знойдуць цябе ў канаве, калi ўжо кроў на твары запячэцца. А ў газеце надрукуюць толькi адзiн маленькi радочак - ведаеш якi? "Знойдзены труп бадзягi".
      Том сказаў:
      - Каля гэтага бадзягi яшчэ аднаго мерцвяка знойдуць.
      - Ты чокнуты, - паўтарыў малады чалавек. - I што ты гэтым дакажаш?
      - Ну, а ты што наважыў? - Том паглядзеў на вымазаны тавотам твар; вочы ў маладога чалавека быццам туманам завалакло.
      - Нiчога. Вы адкуль?
      - Мы? З-пад Салiса, Аклахома.
      - Нядаўна прыехалi?
      - Толькi сёння.
      - I доўга тут думаеце заставацца?
      - Хто ведае. Дзе знойдзем працу, так i асядзем. А што?
      - А нiчога, - адказаў малады чалавек, i вочы ў яго зноў затуманiлiся.
      - Пайду пасплю, - сказаў Том. - Заўтра зрання паедзем работу шукаць.
      - Што ж, паспрабуйце.
      Том павярнуўся i пакрочыў да сваёй палаткi.
      Малады чалавек узяў бляшанку з наждачнай маззю для прыцiркi клапанаў i запусцiў у яе палец.
      - Гэй! - раптам крыкнуў ён услед Тому. Той азiрнуўся.
      - Што табе?
      - Хачу нешта сказаць. - Малады чалавек паманiў Тома пальцам, вымазаным маззю. - Проста хачу табе нешта сказаць. Ты не лезь на ражон. Памятаеш таго ачмурэлага?
      - З той вунь халупкi?
      - Ага... прыдуркаваты такi... нiчога не цямiць.
      - Ну i што?
      - Калi сюды заявяцца палiсмены, а яны часцяком да нас наведваюцца, i ты такiм прыкiнься. Маўчы - нiчога не ведаеш, нiчога не разумееш. Палiсмены толькi такiх нас i церпяць. I рукам волi не давай - гэта проста самагубства. Зрабi выгляд, што ты ачмурэў ад страху.
      - Дык што - няхай палiсмен што хоча, тое i робiць з табой, а ты маўчы?
      - Ды не, што ты. Я зазiрну да цябе вечарком. Можа, i не след мне гэтага рабiць. Паўсюль шпiкi. Я iду на рызыку, у мяне ж малое дзiця. Але ўсё роўна зайду. А ты, калi ўбачыш палiсмена, прыкiнься дурнем, гэткiм Окi, зразумеў?
      - Што ж, гэта можна, калi справу рабiць, - адказаў Том.
      - Ты не хвалюйся. Мы без справы не сядзiм, толькi на вочы не лезем. Дзiцяцi многа не трэба - два-тры днi пагаладае, i канец. - Ён зноў узяўся за працу, змазаў гняздо клапана, узяў корбу, i рука яго шпарка захадзiла ўзад i ўперад. Пагляд у яго зрабiўся нейкi тупы, бяздумны.
      Том няспешна пабрыў да сваёй палаткi.
      - Ачмурэлы... - цiха прамовiў ён.
      Бацька i дзядзька Джон падышлi да палаткi, несучы бярэмi сухога голля, скiнулi яго каля вогнiшча i прыселi на кукiшкi.
      - Тут блiзка ўсё падабралi, - сказаў бацька. - Давялося далёка iсцi. - Ён зiрнуў на дзяцей, што абкружылi вогнiшча i лупiлi на яго вочы. - Божа лiтасцiвы! - усклiкнуў ён. - Адкуль вас столькi набегла? - I дзецi збянтэжана апусцiлi вочы долу.
      - Пэўна, пачулi пах ежы, - сказала мацi. - Уiнфiлд, не круцiся пад нагамi. - Яна адштурхнула хлопчыка. - Думаю стушыць трохi мяса. Гарачага мы з самага ад'езду не елi. Бацька, схадзi ты ў краму, вазьмi каркавiны. Я патушу яе, пальчыкi аблiжаце. - Бацька падняўся з кукiшак i пайшоў.
      Эл адкiнуў капот грузавiка i пачаў разглядаць запэцканы змазкай рухавiк. Пачуўшы за спiнай крокi Тома, падняў галаву.
      - У цябе такi бесклапотны выгляд, як у птушкi, - сказаў Эл.
      - Я проста скачу ад радасцi, як жаба ў вясновы дожджык, - адказаў Том.
      - Глянь на матор, - Эл паказаў пальцам пад капот. - Здорава, га?
      Том зазiрнуў усярэдзiну.
      - Ага, як быццам нiчога.
      - Нiчога? А па-мойму, цудоўна. Масла зусiм не прапускае. Усё добра прыцёрта. - Ён выкруцiў свечку i засунуў у адтулiну палец. - Нагар крыху ёсць, але сухая.
      Том сказаў:
      - Што ж, малайчына, правiльна выбраў. Ты гэта хочаш ад мяне пачуць?
      - Я ўсю дарогу баяўся: вось зараз рассыплецца ўсё, а вiнаваты буду я.
      - Не, ты правiльна выбраў. А зараз правер усё як след, бо заўтра зранку паедзем працу шукаць.
      - Яна яшчэ як пакоцiць, - сказаў Эл. - Можаш не баяцца. - Ён выняў з кiшэнi ножык i пачаў ачышчаць электроды на свечцы.
      Том завярнуў за палатку i ўбачыў Кейсi. Ён сядзеў на зямлi, засяроджана разглядаючы правую ступню босай нагi. Том цяжка апусцiўся на зямлю каля яго.
      - Ну як, працуе?
      - Што? - не зразумеў Кейсi.
      - Нага твая.
      - Ага... Гэта я проста так. Сяджу i думаю.
      - Ты, пэўна, толькi ў такой зручнай позе i можаш думаць, - сказаў Том.
      Кейсi паварушыў пальцамi нагi - вялiкi палец угору, суседнi ўнiз - i спакойна ўсмiхнуўся.
      - Думаць заўсёды нялёгка, як нi выкручвайся - хоць крукам.
      - Даўно ўжо не чуў я твайго голасу, - сказаў Том. - Усё думаеш, думаеш?
      - Ага, думаю.
      Том зняў з галавы сваю баваўняную кепку, цяпер ужо брудную, заношаную, са зламаным пасярэдзiне брылём, адагнуў адварот i выняў доўгую вузкую пракладку з газетнай паперы.
      - Збеглася ад поту, цеснаватая стала, - сказаў ён i паглядзеў на голыя пальцы, якiмi не пераставаў варушыць Кейсi. - Можа, ты адарвешся на хвiлiнку ад сваiх думак i паслухаеш, што я скажу?
      Кейсi павярнуў да яго галаву на доўгай, як сцябло, шыi.
      - Я ўвесь час слухаю. Таму i задумваюся. Паслухаю, што людзi кажуць, i пачынаю разумець, што яны адчуваюць. Я iх увесь час чую, я адчуваю iх; людзi б'юць крыламi, як птушка, што заляцела на гарышча. Скончыцца тым, што паламаюць яны крылы аб пыльныя шыбiны, а на волю так i не вырвуцца.
      Том доўга пазiраў на яго шырока расплюшчанымi вачамi, тады адвярнуўся i глянуў на шэрую палатку за дваццаць футаў ад iх. На яе адцяжках сушылiся памытыя штаны, кашулi i сукенкi. Том цiха сказаў:
      - Пра гэта я i хацеў з табой пагаварыць. А ты, аказваецца, сам усё бачыш.
      - Бачу, - пацвердзiў Кейсi. - Такiх, як мы, цэлая армiя, а аброцi на ёй няма. - Ён апусцiў галаву i паволi правёў па лбе i па валасах рукою. - Я ўсюды гэта бачыў. Усюды, дзе мы нi спынялiся. Людзi згаладалiся, мараць пра кавалак мяса, а як дарвуцца да яго, наесцiся не могуць. А калi ўжо дарэшты згаладаюцца, так згаладаюцца, што ўжо сiлы няма трываць, тады просяць мяне памалiцца. I, бывае, я малюся. - Ён сашчапiў рукi вакол паднятых каленяў i блiжэй падцягнуў ногi. - Раней я думаў, што малiтва памагае. Прачытаеш малiтву - i ўсе нягоды налiпнуць на яе, як мухi на паперу-лiпучку, а малiтва адляцiць i ўсё панясе з сабой. Але цяпер ужо не так.
      Том сказаў:
      - Малiтва мяса нiколi не давала. На гэта свiння патрэбна.
      - Правiльна. I гасподзь усемагутны за працу таксама не плацiць. Усе гэтыя людзi хочуць жыць прыстойна, дзяцей хочуць выгадаваць добрымi людзьмi. А на старасцi год iм хочацца пасядзець на ганку i паглядзець, як сонца заходзiць. А маладым - патанцаваць, паспяваць i злюбiцца адно з адным. Усiм хочацца пад'есцi, калi-нiкалi выпiць i працаваць. Так, так - задаць такую работу мускулам, каб адчуць прыемную стому. Госпадзi! Нашто я ўсё гэта гавару?
      - Хто цябе ведае, - сказаў Том. - Слухаць прыемна. Толькi калi ты ўжо кiнеш свае думкi хоць на кароткi час? Трэба ж нам i за працу брацца. Грошы канчаюцца. Бацька пяць даляраў аддаў, каб на бабчынай магiле дошку з надпiсам паставiлi. Зусiм мала засталося.
      Худы буры дварняк выбег з-за палаткi, прынюхваючыся да зямлi. Ён трымаўся з асцярогай, гатовы ў любы момант даць цягу. Апусцiўшы нос долу i сапучы, ён падбег амаль ушчыльную да Тома i Кейсi, раптам учуў iх, падняў галаву, убачыў людзей, адскочыў убок i кiнуўся прэч, прыцiснуўшы вушы i падтулiўшы хвост. Кейсi праводзiў яго вачыма, пакуль ён не знiк за палаткай, i цяжка ўздыхнуў.
      - Нiкому я дабра не прыношу, - сказаў прапаведнiк. - Нi сабе, нi другiм. Усё думаю: можа, мне лепш пайсцi ад вас. Я ем ваш хлеб, месца займаю. А ўзамен нiчога не даю. Можа, знайду дзе сталую работу, тады выплачу вам хоць частку свайго доўгу.
      Том адкрыў рот, выпнуў нiжнюю скiвiцу i пастукаў па зубах сухой сцяблiнкай палявой гарчыцы. Вочы яго глядзелi за лагер - за шэрыя палаткi i халупкi з бляхi i кардону.
      - Някепска было б цяпер пачак "Дэрэма" раздабыць, - сказаў ён. - Я не курыў ужо чорт ведае колькi. У Макалестары мы без курыва не сядзелi. Мяне часам назад туды цягне. - Ён зноў пастукаў сцяблiнкай па зубах i раптам павярнуўся да прапаведнiка. - Ты ў турме нiколi не сядзеў?
      - Не, нiколi, - адказаў Кейсi.
      - Ты так адразу ад нас не iдзi. Пачакай крыху.
      - Чым раней пачну шукаць працу, тым хутчэй знайду.
      Том пiльна паглядзеў на яго прыплюшчанымi вачамi i зноў надзеў на галаву кепку.
      - Слухай, - сказаў ён. - Прапаведнiкi любяць пра малочныя рэкi з кiсельнымi берагамi расказваць, а тут гэтым i не пахне. Тут нядобрыя справы робяцца. Мясцовыя жыхары баяцца тых, хто прыязджае сюды, на Захад, i напускаюць на iх палiцыю, каб напалохаць нас i назад павярнуць.
      - Так i ёсць, - сказаў Кейсi. - Я гэта ведаю. А чаму ты пра турму пытаўся?
      Том раздумлiва загаварыў:
      - Калi ў турме сядзiш... усё загадзя... нейкiм чуццём... угадваеш. Там гаварыць многа мiж сабой не дазваляюць... з адным, з двума можна, а набярэцца больш - разганяюць. Вось i робiшся такiм, што ўсё востра ўспрымаеш. Калi што-небудзь наспявае... ну, скажам, звiхнецца твой сусед па камеры, стукне наглядчыка ручкай швабры па галаве... а ты загадзя ведаў, што так будзе. Уцёкi, бунт... цябе пра гэта папярэджваць не трэба. Сам здагадваешся. Прадчуваеш.
      - I што ж?
      - Пабудзь тут, - сказаў Том. - Хоць да заўтра пабудзь. Тут нешта наспявае. Я тут з адным хлопцам пагаварыў. Хiтруе, вiляе, як каёт, толькi, здаецца, крыху перабраў. Каёт каётам. Асцярожлiвы такi, цiхманы, быццам у бязвiнную гульню гуляе... а мне ўсё думаецца, нездарма курыца квокча.
      Кейсi дапытлiва паглядзеў на яго, адкрыў ужо рот, каб нешта сказаць, але раптам моцна сцiснуў губы. Ён паволi перабiраў пальцамi нагi, потым зняў рукi з калень, крыху выставiў наперад адну ступню i паглядзеў на яе.
      - Добра, - сказаў ён, - я пачакаю, адразу не пайду.
      Том сказаў:
      - Калi цэлы гурт людзей, добрых, цiхамiрных людзей, не ведае, не разумее, што робiцца наўкол... значыць, трэба нечага чакаць.
      - Я застаюся, - сказаў Кейсi.
      - А заўтра зранку паедзем шукаць работу.
      - Добра, - сказаў Кейсi i паварушыў пальцамi нагi, панура пазiраючы на iх. Том адкiнуўся назад, абапершыся на локаць, i заплюшчыў вочы. З-за брызенту да яго слыху данеслiся няясныя галасы Ружы Сарона i Конi.
      Пад брызентам быў густы цень, i светлыя трохкутнiкi з абодвух бакоў выступалi рэзка i выразна. Ружа Сарона ляжала на матрацы, а Конi сядзеў побач на кукiшках.
      - Трэба было б мацi памагчы, - сказала Ружа Сарона. - Некалькi ўжо разоў я збiралася, але толькi варухнуся, адразу рвота.
      Позiрк у Конi быў пахмурны.
      - Каб ведаў, што так будзе, не паехаў бы. Вывучыўся б дома вечарамi на трактарыста i меў бы тры даляры ў дзень. На тры даляры можна жыць яшчэ як, i ў кiно кожны вечар хадзiць.
      Ружа Сарона насцярожылася.
      - Вечарамi ты будзеш радыё вывучаць, - сказала яна. Конi доўга не адказваў ёй. -Ты ж будзеш? - патрабавальна запыталася яна.
      - Ну, вядома. Як толькi на ногi стану. Крыху зараблю.
      Ружа Сарона прыўзнялася на локцi.
      - Ты раздумаў?
      - Н-не... не... вядома, не. Толькi я... я не ведаў, што прыйдзецца жыць у такiх месцах, як гэтае.
      Пагляд у Ружы Сарона зрабiўся суровы.
      - Значыць, так трэба, - прамовiла яна спакойна.
      - Вядома, вядома. Сам разумею. Толькi перш на ногi стану. Зараблю трохi. А ўсё ж, вiдаць, лепш было б дома застацца, я вывучыўся б на трактарыста. Iм плацяць па тры даляры ў дзень, ды яшчэ прырабiць можна. - Ружа Сарона скiравала на яго пiльны позiрк, i, калi вочы iх сустрэлiся, Конi зразумеў, што яна ўзважвае, вызначае яго вартасць. - А вучыцца я буду. Толькi спачатку трэба на ногi стаць.
      Ружа Сарона рашуча, з выклiкам сказала:
      - Мы павiнны дамок набыць, перш чым дзiця народзiцца. У палатцы раджаць не хачу i не буду.
      - Ну зразумела, - сказаў Конi. - Але мне спачатку трэба стаць на ногi. Ён выйшаў з-пад навеса i паглядзеў на мацi - яна нахiлiлася над агнём, у якiм гарэла сухое ламачча. Ружа Сарона лягла на спiну i ўтаропiла позiрк у брызент над галавой. Потым заткнула вялiкiм пальцам рот, як кляпам, i цiха заплакала.
      Мацi ўкленчыла перад вогнiшчам i ламала голле, падтрымлiваючы агонь пад кацялком, у якiм тушылася мяса. Языкi полымя то ўзнiмалiся ўгору, то ападалi, то ўзнiмалiся, то ападалi. Дзецi, iх было пятнаццаць, моўчкi стаялi вакол вогнiшча i не зводзiлi з яго вачэй. I калi да iх дайшоў пах тушанага мяса, насы ў iх крышачку зморшчылiся. Сонца паблiсквала на iх пабурэлых ад пылу жоўтых валасах. Дзецi адчувалi, што няёмка так стаяць i пазiраць, але прэч не iшлi. Мацi цiха гаварыла з дзяўчынкай, што стаяла ў самым цэнтры гэтага гурту дзяцей, якiя з прагнасцю глядзелi на кацялок. Дзяўчынка была крыху старэйшая за астатнiх дзяцей. Яна стаяла на адной назе, гладзячы лытку пад'ёмам голай ступнi. Рукi яна сашчапiла за спiнай. Маленькiя шэрыя вочы спакойна глядзелi на мацi. Яна прапанавала:
      - Дайце наламаю вам сучча, мэм.
      Мацi падняла галаву ад кацялка:
      - Вiдаць, хочаш есцi папрасiць?
      - Так, мэм, - спакойна адказала дзяўчынка.
      Мацi падсунула сучча пад кацялок, i агонь цiха загудзеў.
      - Ты сёння не снедала?
      - Не, мэм. Тут нiякай работы няма. Та хоча прадаць што-небудзь з пажыткаў, купiць бензiну i паехаць далей.
      Мацi зноў зiрнула на яе:
      - Астатнiя таксама не снедалi?
      Дзецi бянтэжлiва пераступiлi з нагi на нагу i адвялi вочы ад кацялка, ад якога iшла пара. Адзiн маленькi хлопчык пахвалiўся:
      - Я снедаў... i брацiк мой таксама... i вось гэтыя двое, сам бачыў. Мы добра пад'елi. Вечарам паедзем далей на поўдзень.
      Мацi ўсмiхнулася:
      - Значыць, вы не галодныя. А то на ўсiх не хопiць.
      Хлопчык выпнуў нiжнюю губу.
      - Мы добра пад'елi, - паўтарыў ён i раптам крута павярнуўся, пабег i нырнуў у сваю палатку. Мацi так доўга глядзела яму ўслед, што дзяўчынка вырашыла напомнiць ёй:
      - Агонь зусiм патух, мэм. Я распалю яго, калi хочаце.
      Руцi з Уiнфiлдам стаялi сярод дзяцей, стараючыся захаваць спакой i годнасць. Яны трымалiся адчужана i, разам з тым, як гаспадары. Руцi глянула на дзяўчынку халоднымi, злоснымi вачамi, потым прысела каля агню i стала ламаць галiнкi.
      Мацi зняла накрыўку з кацялка, памяшала мяса палачкай.
      - Вось i добра, што вы не ўсе галодныя. Той маленькi хлопчык напэўна ж не галодны.
      Дзяўчынка насмешлiва ўсмiхнулася:
      - Хто - ён? Проста выхваляецца. Падумаеш, нос задраў! Калi ў iх на вячэру нiчога няма, ведаеце, што ён выдумляе? Учора вечарам выйшаў з палаткi i кажа: мы курыцу елi. А як жа! Я яшчэ раней зазiрнула да iх у палатку i бачыла, што ў iх было на вячэру: адны аладкi, як i ва ўсiх у нас.
      - А-а... - Мацi кiнула позiрк на палатку, у якую шмыгнуў маленькi хлопчык, i запыталася ў дзяўчынкi: - А вы даўно ў Калiфорнii?
      - Ну, месяцаў шэсць. Спачатку мы жылi ва ўрадавым лагеры, потым паехалi далей, на поўдзень, а калi вярнулiся, там было ўжо поўна. Во дзе жыць добра, я вам скажу.
      - Дзе гэта? - запыталася мацi i, узяўшы з рук Руцi наламаныя галiнкi, паклала iх у агонь. Руцi з нянавiсцю зiрнула на дзяўчынку.
      - А там, каля Ўiдпэтча. Там i прыбiральнi добрыя, i душавыя ёсць, бялiзну можна памыць у начоўках, вада блiзка - добрая, пiтная, па вечарах музыка iграе, а ў суботу вечарам танцы. О, вы нiдзе такога не бачылi. I дзецям ёсць пляцоўка, а ў прыбiральнях папера. Пацягнеш ручку ўнiз, вада туды льецца, i палiсмены нiякiя не лезуць у палаткi, а той дзядзька, што начальнiкам там ходзiць, далiкатны такi - зойдзе ў госцi, добра пагаворыць i зусiм не ганарысты. Хацела б я яшчэ там пажыць.
      Мацi сказала:
      - Першы раз чую пра такi лагер. Я з радасцю памыла б бялiзну ў такой пральнi, далiбог, праўда.
      Дзяўчынка з захапленнем гаварыла:
      - У iх, а божачкi, гарачая вада iдзе проста па трубах, станеш пад душ, i так цёпленька робiцца i прыемна. Такога лагера нiдзе больш няма.
      Мацi запыталася:
      - Там цяпер поўна, кажаш?
      - Ага. Калi мы апошнi раз заехалi, усё было занята.
      - Вялiкiя, пэўна, грошы бяруць, - прамовiла мацi.
      - Так. Але калi грошай няма, дазваляюць адпрацоўваць - па дзве гадзiны ў тыдзень: на ўборку пасылаюць, скрынкi для смецця чысцiць. Ну, усякае такое. А вечарам музыка iграе, людзi пагутарыць збiраюцца, а гарачая вада дык проста па трубах бяжыць. Вы такога лагера нiколi не бачылi.
      - Хацела б я паехаць туды, - сказала мацi.
      Тут Руцi ўжо не стрымалася i са злосцю выпалiла:
      - А ў нас бабка памерла проста на грузавiку. - Дзяўчынка здзiўлена паглядзела на яе. - Так, так, проста на грузавiку, i следчы яе забраў. - Руцi моцна сцяла губы i наламала яшчэ невялiкую кучку сухiх сучкоў.
      Уiнфiлд заморгаў вачамi, уражаны смелым выпадам Руцi.
      - Проста на грузавiку, - паўтарыў ён за ёю. - А следчы запiхнуў яе ў вялiкi кош.
      - Сцiхнiце вы абое, - умяшалася мацi, - а то шугану вас адсюль, - i падкiнула ў агонь сучча.
      На другiм канцы лагера Эл падышоў паглядзець на прыцiрку клапанаў.
      - Бачу, канчаеш ужо, - сказаў ён.
      - Яшчэ два засталiся.
      - А дзяўчаты тут ёсць?
      - У мяне жонка, - адказаў малады чалавек. - На дзяўчат у мяне часу не хапае.
      - А ў мяне заўсёды хапае, - сказаў Эл. - На што iншае - няма, а на гэта ёсць.
      - А ты пагаладай, тады другое запяеш.
      Эл засмяяўся:
      - Усё можа быць. А пакуль што ў мяне такi настрой.
      - Я тут разгаварыўся з адным. Ён з вамi прыехаў?
      - З намi.. Гэта мой брат, Том. Ты з iм глядзi, не надта. Ён чалавека забiў.
      - Забiў чалавека? За што?
      - Мiж iмi бойка была. Той пырнуў яго нажом. А Том яму па галаве рыдлёўкай.
      - Праўда? А суд быў?
      - Быў. Адпусцiлi, бо здарылася гэта ў бойцы.
      - На задзiраку ён не падобны.
      - Ды не, якi ён задзiрака. Але Том нiкому не спусцiць. - У голасе Эла прагучаў гонар. - Том чалавек спакойны. I ўсё-такi будзь з iм асцярожны.
      - Што ж... Мы з iм пагаварылi. Мне здалося, ён не зласлiвы.
      - Не, не зласлiвы. Ён цiхi, пакуль яго не давядуць, а тады ўжо сцеражыся! - малады чалавек узяўся за апошнi клапан. - Давай дапамагу паставiць клапаны, i галоўку надзенем.
      - Ну памажы, калi табе больш рабiць няма чаго.
      - Някепска было б паспаць, - сказаў Эл, - ды толькi варта мне ўбачыць разабраную машыну, i рукi самi цягнуцца да яе. Не магу ўтрымацца.
      - За дапамогу буду табе вельмi ўдзячны, - сказаў малады чалавек. - Мяне завуць Флойд Ноўлс.
      - А я Эл Джоўд.
      - Вельмi рады пазнаёмiцца.
      - Я таксама. Пракладку пакiнеш старую?
      - Давядзецца, - адказаў Флойд.
      Эл дастаў з кiшэнi складны ножык i паскроб iм блок рухавiка.
      - Эх, - сказаў ён, - нiчога на свеце так не люблю, як пакапацца ў машыне.
      - А дзяўчат?
      - О, i дзяўчат! Вось каб разабраць "ролс-ройс", а потым зноў сабраць! Адзiн раз удалося зазiрнуць пад капот шаснаццацiцылiндравага "кадылака", i, божа мой, такога цуду ты ў жыццi не бачыў! Iду я па вулiцы ў нас, у Салiса, i бачу - стаiць шаснаццатка каля рэстарана, i я падняў капот. I тут выходзiць з рэстарана нейкi дзядзька i кажа: "Ты што тут робiш?" А я яму: "Проста гляджу. Цудоўная машына, праўда?" А ён стаў побач са мной i стаiць. Пэўна, сам нiколi ў яе не заглядаў. Стаў i стаiць. Багаты такi, у саламяным капелюшы. Кашуля ў палоску, акуляры. Нiчога адзiн аднаму не гаворым. Проста глядзiм. А потым ён раптам пытаецца: "Хацеў бы павадзiць?"
      Флойд сказаў:
      - Так я табе i паверыў!
      - Далiбог, праўда. "Хацеў бы павадзiць?" А я ў джынсах, у брудных. Кажу яму: "Запэцкаю сядзенне". А ён: "Садзiся. Аб'едзем квартал". I, павер, я сем цi восем разоў вакол квартала аб'ехаў. Божа, што за машына!
      - Шык?
      - Яшчэ якi! Разабраць бы яе ўсю на частачкi... я за гэта... не ведаю, што аддаў бы.
      Рука Флойда перастала тузацца ўзад i ўперад. Ён выняў апошнi клапан з гнязда i агледзеў яго.
      - Ты лепш прывыкай да драндулетаў, - сказаў ён. - Шаснаццатку табе наўрад цi калi прыйдзецца вадзiць. - Флойд паклаў корбу на падножку i пачаў счышчаць стамескай нагар на галоўцы блока.
      Дзве прысадзiстыя жанчыны, проставалосыя, босыя, прайшлi паўз iх, несучы ўдзвюх вядро мутна-белай вады. Яны ледзь валаклi ногi пад цяжарам сваёй ношы i не падымалi вачэй ад зямлi. Сонца хiлiлася на захад.
      Эл сказаў:
      - Цябе, вiдаць, нiчога асаблiва не вабiць.
      - Я тут ужо шэсць месяцаў, - сказаў ён. - Сную па ўсiм штаце, на працы не шкадую сябе, хуценька шукаю новае месца, каб было на што купiць мяса i бульбы жонцы, сабе i дзецям. Носiшся, як заяц... а толку мала. Тут хоць са скуры вылузвайся, сыты ўсё роўна не будзеш. Я проста стамiўся, i ўсё. Так стамiўся, што за ноч сiлы не набiраюся. Што далей рабiць, розуму не дабяру.
      - Няўжо нельга сталую работу знайсцi? - запытаўся Эл.
      - Не, сталай работы тут не знойдзеш. - Флойд саскроб рэшткi нагару з галоўкi блока i працёр цьмяны метал прамасленай анучкай.
      Да лагера пад'ехала лядашчая легкавая машына. У ёй сядзела чацвёра мужчын - ва ўсiх твары загарэлыя, суровыя. Машына паволi рухалася мiж палатак. Флойд крыкнуў iм:
      - Ну як, пашанцавала?
      Машына спынiлася. Чалавек, што сядзеў за рулём, адказаў:
      - Усё навокал аб'ездзiлi. Нiдзе нiякай работы. Трэба ехаць адсюль.
      - Куды? - крыкнуў Эл.
      - Адзiн бог ведае. Куды мы толькi не патыкалiся! - Вадзiцель адпусцiў тормаз, i машына паехала далей.
      Эл пазiраў ёй услед.
      - Можа, лепш было б ездзiць па адным? Адзiн хутчэй работу знойдзеш.
      Флойд паклаў стамеску i нявесела ўсмiхнуўся:
      - Ты яшчэ не вучаны. На раз'езды бензiн патрэбен. А галон бензiну каштуе пятнаццаць цэнтаў. Гэтыя чацвёра не могуць дазволiць сабе ездзiць на чатырох машынах.
      Яны складваюцца па дзесяць цэнтаў i купляюць бензiн. Табе яшчэ трэба павучыцца.
      - Эл! - Эл павярнуўся i ўбачыў Уiнфiлда, якi з важным выглядам стаяў каля яго. - Эл, ма ўжо мяса па талерках раскладае. Iдзi, яна клiча цябе.
      Эл абцёр рукi аб штаны.
      - Мы сёння яшчэ не елi, - сказаў ён Флойду. - Я пад'ем i прыйду памагу табе.
      - Неабавязкова, але як хочаш.
      - Сказаў жа - прыйду. - Эл пайшоў за Ўiнфiлдам да палаткi Джоўдаў.
      Каля яе было цесна. Суседскiя дзецi такой шчыльнай сцяной абступiлi кацялок з варывам, што мацi, завiхаючыся каля вогнiшча, закранала iх локцямi. Том i дзядзька Джон стаялi каля яе.
      Мацi разгублена гаварыла:
      - Не ведаю, як быць. Трэба сям'ю накармiць. А што мне з гэтымi рабiць? Дзецi стаялi як укапаныя i пазiралi на яе. Твары ў iх былi абыякавыя, нiбы застылыя, толькi вочы перабягалi з кацялка на алавяную талерку, якую мацi трымала ў руцэ. Вочы ўпарта сачылi за лыжкай, што хадзiла ад кацялка да талеркi, i, калi мацi перадала талерку, ад якой iшла пара, дзядзьку Джону, вочы ўпiлiся ў яе. Дзядзька Джон зачарпнуў поўную лыжку, i вочы дружна паднялiся разам з ёю. Ён адправiў у рот кавалак бульбiны, i вочы ўсе разам утаропiлiся на твар, сочачы за яго выразам - цi смачна, цi спадабалася.
      I тут дзядзька Джон быццам упершыню ўбачыў дзяцей. Ён вяла пажаваў i сказаў Тому:
      - Вазьмi. Мне есцi не хочацца.
      - Ты ж сёння нiчога ў рот не браў, - сказаў яму Том.
      - Ага, у мяне з жыватом нешта. Не хочацца.
      Том спакойна сказаў:
      - Iдзi з талеркай у палатку, там пад'ясi.
      - Нешта не хочацца, - упарцiўся Джон. - I ў палатцы яны будуць перад вачамi стаяць.
      Том павярнуўся да дзяцей:
      - Iдзiце. Ану прэч адгэтуль! - Вочы ўсе разам адарвалiся ад кацялка i разгублена ўставiлiся яму ў твар. - Iдзiце, iдзiце адсюль. Так рабiць нядобра. Усё роўна на ўсiх вас не хопiць.
      Мацi раскладала па талерках порцыi мяса, вельмi маленькiя, i ставiла талеркi на зямлю.
      - Не магу я iх прагнаць, - сказала яна. - Проста не ведаю, што рабiць. Бярыце свае талеркi i iдзiце пад навес. А тое, што засталося, няхай яны даядуць. А гэту вось занясiце Разашарне. - Яна ўсмiхнулася дзецям: Паслухайце, дзеткi, знайдзiце дзе-небудзь шырокiя трэсачкi, i я дам вам, што засталося. Толькi не сварыцеся.
      Дзецi вокамгненна разляцелiся ва ўсе бакi без адзiнага гуку. Хто пабег шукаць трэсак, хто ў свае палаткi па лыжку. Не паспела мацi раскласцi ежу па талерках, як яны ўжо зноў абкружылi яе, маўклiвыя, галодныя, як ваўкi. Мацi пакруцiла галавой:
      - Проста не ведаю, што рабiць. Не магу ж я сям'ю абдзялiць. Яе трэба накармiць. Руцi! Уiнфiлд! - патрабавальна крыкнула яна. - Бярыце ж свае талеркi. Хутчэй! Iдзiце з iмi пад брызент. - Яна вiнавата паглядзела на дзяцей, якiя моўчкi чакалi. - Там зусiм мала, - сказала яна сарамлiва. Кацялок я пастаўлю на зямлю, а вы падбярыце рэшткi, хоць чарвяка заморыце. Яна гаварыла запiнаючыся. - Нiчога я зрабiць не магу. I не даць не магу. - I, зняўшы кацялок з агню, паставiла яго на зямлю. - Пачакайце трохi. Яшчэ гарачае, - сказала яна i паспешлiва пайшла пад брызент, каб вочы яе не бачылi таго, што будзе.
      Сям'я Джоўдаў сядзела на зямлi, кожны са сваёй талеркай, i пад брызентам было чуваць, як дзецi скрабуць трэсачкамi, лыжкамi i ржавымi палоскамi бляхi. Яны з усiх бакоў закрылi сабой кацялок. Не перагаворвалiся, не штурхалiся, але ў кожным iх руху адчувалася ўпартая настойлiвасць i затоеная жорсткасць. Мацi павярнулася спiнай, каб усяго гэтага не бачыць.
      - Больш так нельга, - сказала яна. - Давядзецца хавацца ад чужых вачэй. Чутно было, як скрабуць у кацялку, потым цесны гурток дзяцей рассыпаўся, i яны разышлiся, пакiнуўшы на зямлi абскрэбены кацялок. Мацi паглядзела на талеркi. - Нiхто з вас добра не пад'еў.
      Бацька падняўся i, нiчога не адказаўшы, выйшаў з-пад брызенту. Прапаведнiк усмiхнуўся i лёг на зямлю, падклаўшы пад галаву рукi. Эл таксама падняўся.
      - Пайду памагу тут аднаму з машынай, - сказаў ён.
      Мацi сабрала талеркi i пайшла мыць.
      - Руцi, - паклiкала яна, - Уiнфiлд! Хуценька прынясiце вядзерца вады. Яна дала iм вядро, i дзецi пайшлi з iм да рэчкi.
      Да палаткi Джоўдаў падыходзiла мажная жанчына. Сукенка на ёй была ў пыле i ў плямах ад змазачнага масла. Яна iшла, высока задраўшы падбародак. Спынiлася за некалькi крокаў ад палаткi i ваяўнiча глянула на мацi. Тады падышла блiжэй.
      - Дабрыдзень, - сказала яна холадна.
      - Дзень добры, - адказала мацi, паднялася з каленяў i падсунула госцi скрынку. - Сядайце, калi ласка.
      Жанчына падышла зусiм блiзка.
      - Не, не хачу.
      Мацi запытальна глянула на яе:
      - Вам што-небудзь трэба?
      Жанчына падперла рукi ў бокi.
      - Мне трэба, каб вы клапацiлiся пра сваiх уласных дзяцей, а маiх пакiнулi ў спакоi.
      Мацi зрабiла вялiкiя вочы.
      - Я нiчога такога... - пачала яна.
      - Ад майго хлапчука так i тхне тушонкай. Гэта вы яму далi, ён мне сказаў. Тушаным мясам надумалi хвалiцца. Няма чаго гэтым хвалiцца. Я i так ледзь не разрываюся, а тут яшчэ мой блазан прыбягае i пытаецца: "А чаму ў нас няма мяса?" - Голас жанчыны дрыжаў ад шаленства.
      Мацi падышла да яе.
      - Вы сядайце, - сказала яна. - Прысаджвайцеся, пагаворым.
      - I не думаю. Я стараюся хоць як-небудзь накармiць сям'ю, а вы тут са сваёй тушонкай лезеце.
      - Сядайце, сядайце, - запрашала мацi. - Больш у нас мяса не будзе, аж пакуль мы работы не знойдзем. Вось каб вы варылi мяса i малыя дзецi абступiлi вас з усiх бакоў, што б вы рабiлi? Нам i самiм было мала, ды хiба адмовiш дзецям, калi яны пазiраюць на цябе такiмi вачамi?
      Рукi жанчыны ўпалi з клубоў. Яна дапытлiва паглядзела ў твар мацi, потым павярнулася, шпарка пакрочыла прэч i, увайшоўшы ў сваю палатку, захiнула за сабой полкi. Мацi правяла яе позiркам i зноў апусцiлася на каленi перад горкай алавяных талерак.
      Да палаткi паспешлiва падышоў Эл.
      - Том! - гукнуў ён. - Ма, Том тут?
      Том высунуў галаву з-пад брызенту.
      - Чаго табе?
      - Хадзем са мной, - усхвалявана сказаў Эл.
      Яны пайшлi разам.
      - Што здарылася? - запытаўся Том.
      - Пацярпi, зараз даведаешся. - Эл падвёў яго да машыны з разабраным блокам. - Гэта Флойд Ноўлс, - сказаў ён.
      - Мы з iм ужо гаварылi. Ну, як справы?
      - Ды вось канчаю, - адказаў Флойд.
      Том правёў пальцам па галоўцы блока.
      - Ну кажы, Эл, што там у цябе за тайна.
      - Толькi што Флойд мне сказаў... Раскажы яму сам, Флойд.
      Флойд пачаў:
      - Можа, лепш было б памаўчаць... але добра, скажу. Тут адзiн прыехаў, кажа, работа ёсць - далей на поўнач.
      - На поўнач?
      - Ага. Ёсць месца такое - далiна Санта-Клара. Далёка, чорт ведае дзе.
      - А работа якая?
      - Збор слiў, груш, кансерваванне. Кажа, хутка ўсё паспее.
      - А ўсё ж, як далёка? - дапытваўся Том.
      - А чорт яго ведае. Мiль дзвесце, пэўна.
      - Сапраўды чорт ведае дзе, - сказаў Том. - А чаму ты думаеш, што да нашага прыезду там будзе работа?
      - Напэўна сказаць нiхто не можа, - адказаў Флойд. - Але ж тут усё роўна нiчога не знойдзеш, а чалавек гэты кажа, што атрымаў лiст ад брата, i той ужо ў дарозе. Нiкому казаў нiчога не гаварыць, а то ўсе кiнуцца туды. Давядзецца выязджаць ноччу. Раней прыедзеш, можа, работу дадуць.
      Том уважлiва прыглядаўся да Флойда.
      - Нашто ж так, крадучыся?
      - А на тое, што, калi ўсе рушаць туды, работы не хопiць.
      - Усё ж далекавата, каб на яго чорт, - сказаў Том.
      Флойд закрыўдаваў:
      - Я з табой па-сяброўску падзялiўся. Можаш не ехаць. Твой брат тут мне памог, таму я i сказаў вам.
      - Ты ўпэўнены, што ў гэтым наваколлi работы няма?
      - Слухай, я тры днi тут кручуся, дзе толькi нi быў, i каб хоць што трапiлася - нiдзе нiчога. Калi хочаш сам пашукаць i спалiць чорт ведае колькi бензiну, што ж, давай! Я не прашу вас ехаць са мной. Чым больш народу туды наедзе, тым меней шанцаў у мяне.
      Том сказаў:
      - Я нiчога такога не гавару. Толькi вельмi ж далёка. Мы спадзявалiся папрацаваць тут, дамок арандаваць.
      Флойд цярплiва сказаў:
      - Вы толькi што прыехалi, я разумею. Вам яшчэ шмат чаму трэба павучыцца. Калi паслухаеце мяне, вы толькi выйграеце. А не - вучэнне абыдзецца вам даражэй. Асесцi тут вы не спадзявайцеся, бо ў гэтых месцах сталай работы нiдзе няма. Страўнiк пагонiць вас далей. Ну вось, цяпер сказаў вам усё начыстую.
      - Трэба ўсё ж пашукаць, - заклапочана сказаў Том.
      Да суседняй палаткi пад'ехала закрытая легкавая машына. З яе вылез чалавек у камбiнезоне i сiняй кашулi. Флойд крыкнуў яму:
      - Ну як, добра з'ездзiлi?
      - Нiякай работы нiдзе ў гэтым чортавым краi няма i не будзе, пакуль не саспее бавоўна. - I чалавек пайшоў у падраную палатку.
      - Вось бачыш? - сказаў Флойд Тому.
      - Ага, бачу. А ўсё ж дзвесце мiль!
      - Вы пакуль што яшчэ нiдзе не прыстроiлiся. Думайце - вырашайце.
      - Лепш паехаць, - сказаў Эл.
      - А тут калi будзе работа? - запытаўся Том у Флойда.
      - Недзе праз месяц пачнецца збор бавоўны. Калi ў вас ёсць запас грошай, чакайце.
      - Мацi ехаць не захоча, яна вельмi стамiлася, - сказаў Том.
      Флойд пацiснуў плячамi:
      - Я вас на поўнач не ганю. Рабiце, як вам лепей. Што чуў, тое i перадаў вам. - Ён падняў з падножкi прамасленую пракладку, акуратна прыладзiў яе да блока i прыцiснуў. - Ну, - сказаў ён Элу, - давай памажы паставiць крышку.
      Том назiраў, як яны асцярожна насунулi цяжкую крышку блока на шпiлькi i мякка апусцiлi.
      - Трэба параiцца са сваiмi, - прагаварыў ён.
      Флойд сказаў:
      - Толькi каб нiхто, акрамя вашых, нiчога пра гэта не ведаў. Я толькi вам. Калi б твой брат не памог мне з машынай, я i з вамi не падзялiўся б.
      - Што ж, вялiкi табе дзякуй. Трэба ўсё добра абдумаць. Магчыма, i паедзем.
      Эл сказаў:
      - Паедуць туды нашы цi не, я ўсё роўна паеду, далiбог. На спадарожных машынах дабяруся.
      - А сям'ю кiнеш? - запытаўся Том.
      - I што тут такога? Я вярнуся з поўнымi кiшэнямi грошай. А чаму i не?
      - Мацi на гэта згоды не дасць, - сказаў Том. - I бацька таксама.
      Флойд паставiў гайкi на балты i закруцiў iх, колькi мог, пальцамi.
      - Мы з жонкай выехалi разам з усiмi нашымi, - сказаў ён. - Там, дома, нам i ў галаву не прыйшло б ад сваiх адбiвацца. Проста пра такое мы i думаць не маглi. Але калi мы ўсёй сям'ёй заехалi крыху далей на поўнач, я вярнуўся сюды, а яны рушылi далей, i цяпер адзiн бог ведае, куды iх занесла. З таго часу я iх усё шукаю, паўсюль пра iх пытаюся. - Флойд абхоплiваў гайкi ключом i раўнамерна падкручваў адну за адной.
      Том апусцiўся на кукiшкi каля машыны i кiнуў беглы позiрк на рады палатак, мiж якiх была пратаптана ў траве сцяжынка.
      - Не, даражэнькi, - сказаў ён, - мацi цябе не адпусцiць.
      - А, па-мойму, аднаму лягчэй працу знайсцi.
      - Можа, i лягчэй, толькi яна згоды не дасць.
      Да лагера падкацiлi дзве перапоўненыя машыны, у людзей, што сядзелi ў iх, выгляд быў панылы. Флойд падняў вочы, але не спытаўся, цi добра з'ездзiлi. На iх запыленых тварах адбiвалiся смутак i адначасова ўпартасць. Сонца хiлiлася на захад, i жоўтае яго святло залiвала Гувервiль i вярбняк за iм. Дзецi пачалi выходзiць з палатак i разбрыдацца па лагеры. Жанчыны таксама выходзiлi i бралiся распальваць маленькiя вогнiшчы. Мужчыны збiралiся невялiкiмi групамi i, прысеўшы на кукiшкi, заводзiлi гаворку.
      Новенькi двухмесны "шэўрале" з'ехаў з шашы i пакiраваў у самы цэнтр лагера. Ён спынiўся сярод палатак. Том запытаўся:
      - Каго гэта яшчэ прынесла. З выгляду яны не тутэйшыя.
      - Не ведаю, - адказаў Флойд. - Можа, палiцыя.
      Дзверцы адчынiлiся, з машыны выйшаў чалавек i стаў каля яе. Яго спадарожнiк застаўся ў кабiне. Мужчыны, што сядзелi на кукiшках, скiравалi позiркi на прыезджых, i гутарка спынiлася. Жанчыны, якiя разводзiлi агонь, употай зiркалi на блiскучую легкавушку. Дзецi пачалi падбiрацца да яе самымi мудрагелiстымi абходнымi шляхамi, кружачы сярод палатак.
      Флойд паклаў ключ. Том падняўся на ногi. Эл выцер рукi аб штаны. Усе трое падышлi да "шэўрале". На чалавеку, якi выйшаў з машыны, былi штаны колеру хакi i фланелевая кашуля. На галаве мяккi шыракаполы капялюш. У нагруднай кiшэнi за загарадкай з вечных ручак i жоўтых алоўкаў тырчаў стосiк паперак, з задняй кiшэнi штаноў вытыркаўся блакнот у металiчных вокладках. Ён падышоў да адной групы мужчын, што сядзелi на кукiшках, i тыя ўзнялi на яго вочы насцярожана i моўчкi. Яны сачылi за iм, не зварухнуўшыся з месца; бялкi вачэй у iх паблiсквалi пад зрэнкамi, бо яны глядзелi ўгору, не падымаючы галавы. Том, Эл i Флойд няспешна, быццам шпацыруючы, падышлi блiжэй.
      Чалавек запытаўся:
      - Хочаце атрымаць работу? - Усе пазiралi на яго па-ранейшаму моўчкi i насцярожана. А з усяго лагера сюды цягнулiся ўжо i iншыя мужчыны.
      Нарэшце адзiн з тых, што сядзелi на кукiшках, адказаў:
      - Вядома ж, хочам. А дзе яна, работа?
      - Акруга Туларэ. Там пачынаецца збор фруктаў. Патрэбна шмат людзей.
      Загаварыў Флойд:
      - Вы самi наймаеце?
      - Сам. Я ўзяў падрад.
      Людзi збiлiся вакол яго цеснай кучкай. Нейкi чалавек у камбiнезоне зняў з галавы свой чорны капялюш i пальцамi зачасаў назад доўгiя чорныя валасы.
      - Колькi плацiць будзеце? - запытаўся ён.
      - Цяпер дакладна сказаць не магу. Цэнтаў трыццаць, думаю.
      - Чаму не можаце сказаць дакладна? У вас жа падрад, цi не так?
      - Правiльна, - адказаў чалавек у штанах колеру хакi. - Але ўсё залежыць ад цаны на фрукты. Можа, трохi больш, можа, трохi i менш.
      Флойд выступiў наперад i спакойна сказаў:
      - Я паеду, мiстэр. Вы падрадчык, у вас павiнен быць патэнт. Пакажыце яго, а потым выпiшыце нам нарад i каб там было сказана, якая работа, дзе будзем працаваць, калi i колькi будуць нам плацiць, i падпiшыце яго. Тады паедзем.
      Падрадчык кiнуў на яго злосны позiрк:
      - Ты мяне не вучы, як мне справы свае весцi.
      Флойд сказаў:
      - Калi мы едзем да вас працаваць, гэта i нашы справы таксама.
      - Ты мяне не вучы. Я паведамляю вам, што патрэбны людзi.
      - А колькi людзей i якая плата, пра гэта вы маўчок.
      - Што за чорт! Ды я сам яшчэ не ведаю.
      - Раз не ведаеце, значыць, не маеце права людзей наймаць.
      - У мяне ёсць поўнае права весцi свае справы так, як я лiчу неабходным. Калi вам больш даспадобы адседжваць тут заднiцы - воля ваша. Я наймаю на работу ў акругу Туларэ. Мне шмат рабочых там патрэбна.
      Флойд павярнуўся да натоўпу мужчын. Цяпер ужо яны ўсе стаялi i моўчкi пераводзiлi позiркi з падрадчыка на Флойда i наадварот. Флойд сказаў:
      - Я ўжо два разы так нарываўся. Яму, можа, трэба тысяча чалавек. А ён набярэ туды тысяч пяць i будзе плацiць па пятнаццаць цэнтаў за гадзiну. I вы, бедалагi, згодзiцеся, бо жываты ў вас пустыя. Калi ён хоча наняць людзей, няхай наймае i няхай напiша ўсё на паперы i паставiць там плату. Папрасiце, няхай дакумент пакажа. Без патэнта наймаць людзей ён права не мае.
      Падрадчык павярнуўся да "шэўрале" i крыкнуў:
      - Джо!
      Яго спадарожнiк выглянуў з кабiны, адчынiў дзверцы i выйшаў. На iм былi верхавыя брыджы i высокiя чаравiкi на шнуроўцы. Збоку на поясе-патранташы вiсела цяжкая рэвальверная кабура. Да карычневай кашулi быў прышпiлены знак шэрыфскага памагатага - металiчная зорка. Ён ступаў няспешна, уразвалку. На твары яго iграла рэдзенькая ўсмешка.
      - У чым справа? - Кабура хадзiла ўзад i ўперад па бядры.
      - Зiрнi, Джо, гэты малойчык трапляўся табе калi-небудзь на вочы?
      Палiсмен запытаўся:
      - Каторы?
      - Вось гэты. - Падрадчык паказаў на Флойда.
      - А што ён зрабiў? - палiсмен усмiхнуўся Флойду.
      - Ён чырвоны, агiтацыю тут разводзiць.
      - Гм... - шэрыфскi памагаты не спяшаючыся зайшоў збоку, каб паглядзець на Флойда ў профiль, i твар у таго пачаў залiвацца чырванню.
      - Бачыце? - закрычаў Флойд. - Каб ён рабiў усё сумленна, хiба ж прывёз бы з сабою фараона?
      - Трапляўся ён табе раней на вочы? - паўтарыў пытанне падрадчык.
      - Гм-м... як быццам было. На мiнулым тыднi, калi ўзламалi гараж са старымi машынамi. Па-мойму, ён там круцiўся. Ага, так! Ён самы i ёсць, магу пабажыцца. - Усмешка iмгненна знiкла з яго твару. - Лезь у машыну, - загадаў палiсмен Флойду i адшпiлiў раменьчык на кабуры аўтаматычнага пiсталета.
      Том сказаў:
      - Без вiны чалавека бераце.
      Шэрыфскi агент крута павярнуўся да яго:
      - Калi табе за кампанiю хочацца, паспрабуй толькi яшчэ раз зяпу разявiць. Каля таго гаража двое шасталi.
      - На мiнулым тыднi мяне i не было ў гэтым штаце, - сказаў Том.
      - Ну i што? Цябе, можа, у другiм штаце шукаюць. Лепш заткнiся.
      Падрадчык зноў павярнуўся да натоўпу мужчын:
      - Вы гэтых чырвоных падлюг не слухайце. Падбухторшчыкi - яны бяду на вас наклiчуць. Я вас усiх вазьму на работу ў Туларэ.
      Людзi маўчалi.
      Шэрыфскi агент павярнуўся да iх.
      - Вам ёсць рацыя паехаць, - сказаў ён, i рэдзенькая ўсмешка зноў засвяцiлася ў яго на твары. - Аддзел аховы здароўя распарадзiўся ачысцiць гэты лагер. А калi тут у вас яшчэ i чырвоныя завялiся - глядзiце, каб бяды з кiм-небудзь не здарылася. Добра зробiце, калi паедзеце ў Туларэ. Тут усё роўна работай не пахне. Я вам па-сяброўску раю. А калi не паедзеце, сюды неўзабаве ўваляцца малайцы, ды яшчэ, можа, з кайламi.
      Падрадчык сказаў:
      - Я ж кажу вам, мне людзi патрэбныя. Не хочаце працаваць, што ж, воля ваша.
      Палiсмен усмiхнуўся:
      - Калi не хочуць працаваць, iм у нашым штаце не месца. Мы iх хутка справадзiм адсюль.
      Флойд нерухома стаяў побач з палiсменам, вялiкiя пальцы рук кручком зачапiлiся за пояс. Том скоса глянуў на яго i ўтаропiў вочы сабе пад ногi.
      - У мяне ўсё, - сказаў падрадчык. - У акрузе Туларэ людзi патрэбныя, работы шмат.
      Том паволi падняў вочы i ўбачыў рукi Флойда з напятымi на кiсцях жыламi. Рукi Тома таксама пацягнулiся ўгору i вялiкiмi пальцамi зачапiлiся за рэмень.
      - Так, гэта ўсё, - сказаў шэрыфскi памагаты. - Каб заўтра да ранiцы тут нi жывой душы не было.
      Падрадчык сеў у машыну.
      - А ты, - сказаў шэрыфскi памагаты Флойду, - лезь у машыну. - Ён падняў вялiкую пяцярню i схапiў Флойда за левы локаць. Флойд крутнуўся i вырваўся, а правым кулаком ударыў у шырокi твар i кiнуўся наўцёкi, пятляючы мiж палатак. Агент захiстаўся, i тут Том даў яму падножку. Палiсмен грымнуўся на дол i перавалiўся на бок, хапаючыся за пiсталет. Флойд бег, то хаваючыся за палаткамi, то зноў паказваючыся. Лежачы, палiсмен стрэлiў. Нейкая жанчына каля адной з палатак пранiзлiва ўскрыкнула i глянула на сваю руку - костачак як не было, а пальцы вiселi, быццам на нiтачках, на далонi, якая стала белая, бяскроўная. У далёкiм канцы лагера мiльганула постаць Флойда, якi iмчаўся да вербняку. Шэрыфскi агент прыўзняўся, сеў на зямлi, зноў падняў пiсталет, i тут раптам з натоўпу выступiў прападобны Кейсi. Ён ударыў палiсмена нагой па шыi i адступiў назад, пазiраючы на грузнага чалавека, якi ў непрытомнасцi ляжаў на зямлi.
      Пачулася выццё матора, i "шэўрале" памчаўся прэч, узнiмаючы клубы пылу. Машына ўз'ехала на шашу i, як куля, знiкла з вачэй. Жанчына ўсё яшчэ пазiрала на сваю пакалечаную руку. З раны паволi сачылася кроў. З горла жанчыны вырваўся перарывiсты крык, i яна зайшлася iстэрычным смехам, якi з кожным пераводам дыхання рабiўся ўсё гучнейшы.
      Шэрыфскi агент ляжаў на баку, уткнуўшыся ротам у пыл.
      Том падняў з зямлi пiсталет, выняў магазiн i шпурнуў яго ў кусты. Потым выкiнуў з патроннiка зарад.
      - Такiм нельга даваць у рукi зброю, - сказаў ён i кiнуў пiсталет на зямлю.
      Жанчыну з раздробленай кiсцю рукi абкружыў натоўп. У прыпадку iстэрыкi, якая ўсё мацней авалодвала ёю, яна цяпер вiсклiва смяялася.
      Кейсi падышоў блiзка да Тома.
      - Ты зараз жа iдзi адсюль, - сказаў ён. - Схавайся ў вербняку i перачакай там. Ён не бачыў, хто яго ўдарыў, а тваю падножку бачыў.
      - Нiкуды я не пайду, - адказаў Том.
      Кейсi прашаптаў яму на вуха:
      - У цябе возьмуць адбiткi пальцаў. Ты парушыў абавязацельства. Пашлюць назад у турму.
      Том ледзь чутна перавёў дух.
      - А чорт! Я i забыўся.
      - Не марудзь, - сказаў яму Кейсi. - А то ён ачуняе.
      - Прыхапiць бы яго пiсталет, - сказаў Том.
      - I не думай. Нi ў якiм разе. Калi ўсё абыдзецца, я табе свiсну чатыры разы.
      Том няспешна адышоў убок, потым прыбавiў кроку i неўзабаве знiк у вербняку, якiм зарос бераг ракi.
      Эл падышоў да палiсмена, якi ляжаў на зямлi.
      - А божухна мой! - усклiкнуў Эл у захапленнi. - Здорава ж ты яго!
      Людзi ў натоўпе ўсё яшчэ пазiралi на непрытомнага чалавека на зямлi. I раптам аднекуль здалёку пачулася сiрэна, завыла i сцiхла, потым зноў завыла ўжо блiжэй. Людзi затрывожылiся. Патапталiся на месцы i пачалi разыходзiцца ў розныя бакi - кожны ў сваю палатку. Засталiся толькi Эл i прапаведнiк.
      Кейсi павярнуўся да Эла:
      - Iдзi адсюль. Iдзi ў сваю палатку. Ты нiчога не бачыў i не ведаеш.
      - Я? А сам ты як?
      Кейсi ўсмiхнуўся яму шырокай усмешкай:
      - Трэба ж каму-небудзь браць вiну на сябе. Дзяцей у мяне няма. Ну пасяджу я ў турме. Ад мяне ўсё роўна карысцi вам нiякай, кручуся толькi тут пад нагамi.
      - Гэта яшчэ не прычына, каб...
      - Iдзi, iдзi, - рэзка перабiў Эла Кейсi. - Не ўблытвайся ў гэту справу.
      Эл заўпарцiўся:
      - Я нiкому не дазволю сабой камандаваць.
      Кейсi спакойна сказаў:
      - Калi ты ўлiпнеш у гэта, пацерпяць усе вашы, уся ваша сям'я. Пра цябе ў мяне клопаты малыя. А вось мацi твая i бацька праз гэта могуць зведаць гора. Тома зноў могуць адправiць у Макалестар.
      Эл на хвiлiнку задумаўся. Потым сказаў:
      - Добра. А ўсё ж ты дурны, як баран.
      - Ну i няхай, - адказаў Кейсi. - Дурны дык дурны.
      Сiрэна не пераставала завываць, i з кожным разам выццё яе наблiжалася. Кейсi апусцiўся на калена каля палiсмена i перавярнуў яго на спiну. Той застагнаў i залыпаў вачыма, сiлячыся што-небудзь убачыць. Кейсi сцёр пыл з яго губ. Людзi сядзелi па сваiх палатках, апусцiўшы крыссе ўвахода. Вячэрняе сонца афарбавала паветра ў чырвань, а шэрыя брызентавыя палаткi ў бронзу.
      На шашы вiскнулi шыны, з яе з'ехала адкрытая машына i падкацiла да лагера. З машыны выскачылi чатыры чалавекi з вiнтоўкамi ў руках. Кейсi падняўся i падышоў да iх.
      - Што тут у вас робiцца? - запытаўся адзiн.
      - Я збiў вашага чалавека, - адказаў Кейсi.
      Адзiн з тых, што прыехалi, падышоў да распасцёртага на зямлi палiсмена.
      - А што здарылася?
      - Ды вось, - сказаў Кейсi, - ён тут разбушаваўся, i я яго ўдарыў. Ён страляць пачаў - паранiў жанчыну. I я зноў яго ўдарыў.
      - А з чаго ўсё пачалося?
      - Я не вельмi далiкатна з iм гаварыў.
      - Давай у машыну.
      - Добра, - сказаў Кейсi i залез на задняе месца.
      Двое з прыезджых памаглi палiсмену падняцца з зямлi. Ён асцярожна пакратаў пальцамi шыю.
      Кейсi сказаў:
      - Там у палатцы жанчына крывёю сцякае ад яго меткай стральбы.
      - Пазней зоймемся ёю. Джо, хто цябе ўдарыў - гэты?
      Яшчэ не ачуняўшы як след, палiсмен тупа ўтаропiўся на Кейсi.
      - Нешта не пазнаю.
      - Гэта быў я, што тут хавацца, - сказаў Кейсi. - Ты памылiўся - не на таго напаў.
      Джо паволi пакруцiў галавой:
      - Не, па-мойму, гэта быў не ты. Ай, божа мой, як мне млосна!
      Кейсi сказаў:
      - Са мной усё ясна. Вы лепш iдзiце паглядзiце, што з той жанчынай.
      - А дзе яна?
      - У той вунь палатцы.
      Старшы з памагатых шэрыфа з вiнтоўкай у руцэ пакрочыў да палаткi. Падышоўшы, нешта сказаў праз брызент i ўвайшоў. Неўзабаве ён выйшаў, вярнуўся да машыны i з налётам гордасцi сказаў:
      - Во, чорт, што можа нарабiць сорак пяты калiбр! Ёй жгут наклалi. Мы доктара прышлём.
      Двое палiсменаў селi па баках Кейсi. Старшы нацiснуў на ражок сiрэны. Лагер нiбы вымер. Полкi палатак былi шчыльна захiнутыя, людзi не паказвалiся. Загуў матор, машына развярнулася i паехала з лагера. Кейсi сядзеў мiж канваiрамi, высока ўзняўшы галаву на сваёй жылiстай шыi. На губах у яго застыла слабая ўсмешка, на твары быў нейкi дзiўны трыумфальны выраз.
      Калi палiсмены паехалi з лагера, людзi павыходзiлi з палатак. Сонца зайшло, i на лагер апусцiлася сiняватае вячэрняе сутонне. Горы на ўсходзе яшчэ жаўцелi ў сонечных промнях. Жанчыны вярнулiся да сваiх патухлых вогнiшчаў. Мужчыны зноў сабралiся купкамi i, седзячы на кукiшках, цiха загаварылi.
      Эл вылез з-пад брызентавага навеса i пашыбаваў да вербняку - свiснуць Тому. Мацi таксама выйшла i зноў узялася распальваць вогнiшча з голля.
      - Бацька, - сказала яна, - я вам многа не дам. Сёння мы позна снедалi.
      Бацька i дзядзька Джон, не адыходзячы ад палаткi, назiралi, як мацi абiрае бульбу i наразае яе тонкiмi скрылiкамi над патэльняй, густа змазанай топленым салам. Бацька сказаў:
      - Чаго гэта прапаведнiк так зрабiў?
      Руцi i Ўiнфiлд падкралiся зусiм блiзка да iх i прыпалi да зямлi, каб паслухаць, пра што яны гавораць.
      Дзядзька Джон праводзiў у зямлi глыбокiя барозны доўгiм iржавым цвiком.
      - Ён разумее, што такое грэх. Я пытаўся ў яго пра гэта, i ён мне ўсё растлумачыў. Толькi не ведаю, цi мае ён рацыю. Кажа: чалавек грашыць, калi думае, што ён саграшыў. - Вочы ў дзядзькi Джона былi поўныя стомы i тугi. - Я заўсёды ад усiх таiўся. Я такое рабiў, пра што нiкому не расказваў.
      Мацi падняла галаву ад вогнiшча i павярнулася да яго:
      - I не расказвай, Джон. Раскажы ўсё богу. Не ўзвальвай цяжар сваiх грахоў на чужыя плечы. Гэта несумленна.
      - Яны мне душу вярэдзяць, - сказаў Джон.
      - Усё роўна другiм не расказвай. Пайдзi на рэчку, акунi галаву ў ваду i шэптам скажы ўсё плынi.
      Бацька паволi кiваў галавой у такт словам мацi.
      - Яна правiльна кажа, - прамовiў ён. - Табе, канешне, палягчэе, калi падзелiшся з iншымi, але тады грэх твой пойдзе кругамi.
      Дзядзька Джон паглядзеў на пазалочаныя сонцам горы, i золата iх адбiлася ў яго ў вачах.
      - Я стараюся адолець сябе, - сказаў ён, - i не магу. Усё нутро выядае.
      Ззаду яго Ружа Сарона, млявая, выйшла з палаткi.
      - Дзе ж гэта Конi? - з раздражненнем запыталася яна. - Нешта даўно яго не бачу. Дзе ён прапаў?
      - Ён мне на вочы не пападаўся, - адказала мацi. - Убачу, пашлю да цябе.
      - Мне нездаровiцца, - сказала Ружа Сарона, - а ён пакiнуў мяне адну.
      Мацi паглядзела на апухлы твар дачкi.
      - Ты плакала, - сказала яна.
      Слёзы зноў нагарнулiся на вочы Ружы Сарона.
      Мацi рашуча сказала:
      - Вазьмi сябе ў рукi. Ты не адна - нас многа. Вазьмi сябе ў рукi. Iдзi сюды абяры бульбу. Няма чаго шкадаваць сябе.
      Ружа Сарона адступiла назад пад брызент. Яна старалася ўнiкнуць строгага погляду матчыных вачэй, але ён прымусiў яе пабрысцi да вогнiшча.
      - А чаго ён пайшоў? - сказала яна, але слёз ужо не было.
      - Вазьмiся за справу. А то сядзiш адна ў палатцы i шкадуеш сама сябе. Мне не было калi ўзяцца за цябе. Цяпер ужо вазьмуся. Вось табе нож i бярыся за бульбу.
      Ружа Сарона паслухмяна апусцiлася на каленi каля вогнiшча. Са злосцю сказала:
      - Няхай толькi прыйдзе. Я яму ўжо задам.
      Губы ў мацi расцягнулiся ва ўсмешцы:
      - Ён i набiць цябе можа. Сама на гэта напрошваешся - ныеш, песцiшся. Калi ён i ўваб'е ў цябе крыху розуму, я толькi дзякуй яму скажу.
      Вочы ў Ружы Сарона ўспыхнулi абурэннем, але яна змоўчала.
      Дзядзька Джон сваiм шырокiм вялiкiм пальцам загнаў iржавы цвiк глыбока ў зямлю.
      - Я мушу ўсё расказаць, - прагаварыў ён.
      Бацька сказаў:
      - Ну i расказвай, каб цябе чэрцi! Каго ты забiў?
      Дзядзька Джон запусцiў палец у кiшэньку для гадзiннiка на сваiх сiнiх джынсах i вывудзiў адтуль перагнутую папалам зашмальцаваную грашовую паперку. Расправiў яе i паказаў бацьку:
      - Пяць даляраў.
      - Украў? - запытаўся бацька.
      - Не, яны мае. Утаiў.
      - Яны ж твае, дык што?
      - А тое, што я не меў права iх утойваць.
      - Я тут нешта нiякага грэху не бачу, - умяшалася мацi. - Яны ж твае.
      Дзядзька Джон паволi загаварыў:
      - Не ў тым справа, што я iх утаiў. Я ўтаiў iх, каб напiцца. Я ведаў, што прыйдзе час, калi мяне пацягне выпiць, так засмылiць нутро, што адно выйсце напiцца. Думаў, яшчэ не пара, а тут... прапаведнiк узяў i аддаўся палiцыi, каб выратаваць Тома.
      Бацька зноў пакiваў галавой, потым нахiлiў яе набок, каб лепш чуць. Руцi падабралася на локцях яшчэ блiжэй, паўзком, як шчаня, Уiнфiлд - за ёю. Ружа Сарона кончыкам нажа выкалупнула глыбокае вочка з бульбiны. Вячэрняе сутонне згусцiлася i стала яшчэ сiнейшым.
      Мацi рэзка, суха сказала:
      - Не разумею, чаму гэта табе абавязкова трэба напiвацца праз тое, што прапаведнiк выручыў Тома.
      Джон сумна адказаў:
      - Сам не ўцямлю. Вельмi ўжо цяжка на душы. Ён так проста на гэта пайшоў. Ступiў наперад i кажа: "Гэта я зрабiў". I яго забралi i павезлi. А я пайду нап'юся.
      Бацька ўсё пакручваў галавой:
      - Ну навошта ўсё гэта гаварыць. На тваiм месцы я проста пайшоў бы i напiўся, калi так ужо табе закарцела.
      - Я даўно ўжо мог бы зняць грэх з душы, - тужлiва сказаў дзядзька Джон. Але ўпусцiў выпадак. Не ўхапiўся за яго... прамаргаў. Паслухай! У цябе ёсць грошы, дай мне два даляры.
      Бацька без ахвоты палез у кiшэню i выцягнуў скураны мяшэчак.
      - Каб напiцца, сямi даляраў мнагавата. Ты што, шампанскую вадзiцу жлукцiць будзеш?
      Дзядзька Джон падаў яму сваю пяцiдаляравую паперку.
      - Вось вазьмi, а мне два даляры дай. Я i з двух сп'янею. Не хачу браць яшчэ адзiн грэх на душу - марнатраўства. Што ёсць, тое i патрачу. Заўсёды так раблю.
      Бацька ўзяў брудную паперку i даў яму два сярэбраныя даляры.
      - На, бяры. Раз чалавеку трэба, значыць, трэба. Нi ў кога няма столькi розуму, каб вучыць другога.
      Дзядзька Джон узяў абедзве манеты.
      - Ты не зазлуеш? Ты разумееш, што мне гэта трэба?
      - Ну што ты, далiбог, - сказаў бацька. - Ты сам ведаеш, што табе трэба рабiць.
      - Iначай я нiяк не перабуду ночы, - сказаў дзядзька Джон i павярнуўся да мацi. - Ты не пакрыўдзiшся на мяне?
      Мацi не падняла галавы.
      - Не, - мякка адказала яна. - Не. Iдзi ж.
      Дзядзька Джон падняўся на ногi i як сам не свой пайшоў ад палаткi i знiк у прыцемку. Ён падняўся на шашу i перайшоў яе каля бакалейнай крамы. Перад сеткаватымi дзвярамi ён зняў з галавы капялюш, шпурнуў яго ў пыл i прытаптаў абцасам у знак самаасуджэння. Так i пакiнуўшы скамечаны, брудны капялюш на зямлi, ён увайшоў у краму i адразу пакiраваў да палiц, на якiх за драцяной сеткай стаялi бутэлькi вiскi.
      Бацька, мацi i дзецi глядзелi ўслед дзядзьку Джону, пакуль ён не знiк з вачэй. Ружа Сарона ў знак абурэння не падымала вачэй ад бульбы.
      - Небарака Джон, - сказала мацi. - Можа, лепш было... ды не... думаю, што не. Нiколi не бачыла, каб чалавек так гараваў.
      Руцi перавалiлася на бок, блiжэй да Ўiнфiлда, прыцягнула яго да сябе за вуха i прашаптала:
      - Я зараз буду п'яная.
      Уiнфiлд пырхнуў i зацiснуў рот далонню. Стрымлiваючы дыханне, каб не рагатнуць, дзецi хуценька адпаўзлi з пабарвавелымi ад натугi тварамi. Апынуўшыся за палаткай, яны ўскочылi i з вiскам пусцiлiся да вербаў. Схаваўшыся там, яны зайшлiся ад смеху. Руцi скасiла вочы, расслабiла цела, высунула язык i пачала пахаджаць, пахiстваючыся з боку на бок i аступаючыся.
      - Я п'яная, - сказала яна.
      - Глядзi! - закрычаў Уiнфiлд. - Глядзi на мяне, я дзядзька Джон! - Ён замахаў рукамi, надзьмуў шчокi i вярцеўся ваўчком, пакуль у яго не закружылася галава.
      - Не, - сказала Руцi. - Вось як трэба. Вось як. Я - дзядзька Джон. Я зусiм сп'янела.
      Эл з Томам цiха iшлi праз вербалоз у лагер i раптам убачылi дзяцей, якiя, вiхляючыся, насiлiся сярод кустоў як апантаныя. У згусцелым змроку Том, спынiўшыся, пачаў узiрацца.
      - Цi не Руцi гэта з Уiнфiлдам? Што з iмi такое?
      Браты падышлi блiжэй.
      - Вы што, адурэлi? - здзiўлена запытаўся Том.
      Дзецi спынiлiся, захопленыя знянацку.
      - Мы... гуляем, - адказала Руцi.
      - Нейкая дурная гульня, - прабурчаў Эл.
      Руцi дзёрзка выпалiла:
      - Не дурнейшая за што iншае.
      Калi браты пайшлi далей, Эл сказаў Тому:
      - Руцi заробiць у мяне на арэхi. Яна даўно ўжо дабiваецца. Самая пара ёй усыпаць.
      У яго за спiнай Руцi зрабiла грымасу, расцягнула рот пальцамi, высунула ўслед Элу слiнявы язык, здзекуючыся з яго ўсiмi вядомымi ёй спосабамi, але Эл не азiраўся. Яна павярнулася да Ўiнфiлда, позiркам запрашаючы зноў распачаць гульню, толькi ўсё ўжо было сапсавана, i яны абое ведалi гэта.
      - Давай пойдзем на рэчку i акунёмся з галавой, - прапанаваў Уiнфiлд, i дзецi пайшлi праз кустоўе да берага, моцна злуючы на Эла.
      А браты не спяшаючыся iшлi далей у змроку. Том сказаў:
      - Дарэмна Кейсi так зрабiў. Але ад яго можна было гэтага чакаць. Усё гаварыў, што ад яго нам нiякай карысцi. Дзiўны ён нейкi, Эл. Адно толькi думае i думае.
      - Гэта таму, што ён прапаведнiк. У iх ва ўсiх гармiдар у галаве.
      - Як ты думаеш, куды Конi пайшоў?
      - Вiдаць, да ветру.
      - Нешта вельмi далёка падаўся.
      Эл з Томам iшлi па лагеры, трымаючыся блiжэй да палатак. Каля Флойдавай палаткi iх спынiў нягучны воклiк. Яны павярнулi да ўвахода ў яе i прыселi на кукiшкi. Флойд крыху падняў брызентавую полку.
      - Ну як, едзеце?
      Том адказаў:
      - Не ведаю. Думаеш, лепш паехаць?
      Флойд кiсла ўсмiхнуўся:
      - Ты ж чуў, што гэты фараон сказаў. Не паедзеш - выпаляць агнём. Калi думаеш, што гэты малойчык хутка не з'явiцца сюды пасля мардабою, дык галава ў цябе проста качан. Яго грамiлы сёння ж ноччу наляцяць на лагер i ўсё пусцяць з агнём.
      - I сапраўды, вiдаць, лепш выбiрацца адсюль, - пагадзiўся Том. - Сам куды едзеш?
      - Як i казаў - на поўнач.
      - Паслухай, - сказаў Эл, - тут мне адзiн расказваў пра нейкi ўрадавы лагер. Дзе гэта?
      - Напэўна, перапоўнены.
      - А ўсё ж дзе ён?
      - Кiруйце па дзевяноста дзевятай на поўдзень. Мiль дванаццаць чатырнаццаць праедзеце, звернеце на ўсход да Ўiдпэтча. А там ужо рукой падаць. Але, думаю, там паўным-поўна.
      - Ён казаў, лагер добры.
      - Вельмi добры, нiчога не скажаш. Абыходзяцца з табой як з чалавекам, а не як з сабакам. I фараонаў там няма. Толькi перапоўнены.
      - Я аднаго не зразумею, - сказаў Том, - чаго палiсмен гэты так разышоўся? Ён быццам спецыяльна лез у сварку, знарок распаляў людзей.
      Флойд сказаў:
      - Не ведаю, як тут, а на поўначы я неяк раз пагаварыў з адным з гэтых шэрыфскiх памагатых, чалавекам прыстойным. I ён прызнаўся мне, што iм абавязкова трэба арыштоўваць людзей. На кожнага арыштанта шэрыф атрымлiвае семдзесят пяць цэнтаў у дзень, а на iх пракорм у яго iдзе толькi дваццаць пяць. Няма арыштантаў - няма i прыбытку. I яшчэ ён казаў, што ўжо цэлы тыдзень нiкога не браў, i шэрыф сказаў яму: або прыводзь арыштантаў, або значок здымай. А сённяшнi так i стараўся каго-небудзь згрэбцi.
      - Трэба ехаць, - сказаў Том. - Будзь здароў, Флойд.
      - Будзь здароў. Можа, яшчэ стрэнемся. Спадзяюся, што так.
      - Бывай, - сказаў Эл, i браты пайшлi па цёмна-шэрым лагеры да Джоўдавай палаткi.
      Бульба на патэльнi шыпела i пырскала гарачым тукам. Мацi пераварочвала тоўстыя скрылiкi лыжкай. Бацька сядзеў каля вогнiшча, абхапiўшы каленi рукамi. Ружа Сарона была пад брызентам.
      - Том iдзе! - усклiкнула мацi. - Дзякуй богу!
      Падышоўшы, Том сказаў:
      - Трэба адсюль выбiрацца.
      - А што здарылася?
      - Флойд кажа, ноччу лагер спаляць.
      - Гэта яшчэ чаму? - здзiвiўся бацька. - Мы ж нiчога такога не зрабiлi.
      - Нiчога такога, толькi фараона збiлi, - адказаў Том.
      - Мы яго не бiлi.
      - Ён сам гразiўся, што нас пагоняць адсюль.
      - Вы Конi нiдзе не сустрэлi? - запыталася Ружа Сарона, выйшаўшы з палаткi.
      - Сустрэлi, - адказаў Эл. - Ён пашыбаваў берагам рэчкi, толькi яго i бачылi. На ўсход кiруе.
      - Ён... ён зусiм пайшоў?
      - Мы ў яго не пыталiся.
      Мацi павярнулася да дачкi:
      - Ты, Разашарна, раскажы ўсё толкам, а то цябе не зразумееш. Гаварыў табе Конi што-небудзь?
      Ружа Сарона насупiлася:
      - Гаварыў, што лепей было б яму дома застацца i на трактарыста вучыцца.
      Усе прыцiхлi. Ружа Сарона пазiрала на агонь, i вочы яе паблiсквалi ў святле вогнiшча. Бульба на патэльнi гучна шыпела. Ружа Сарона шмыгнула носам i ўцерлася тыльным бокам далонi.
      Бацька сказаў:
      - Конi чалавек нiкчэмны. Я ўжо даўно гэта зразумеў. Занадта высока бярэ, а кiшка тонкая.
      Ружа Сарона паднялася i вярнулася ў палатку. Лягла на матрац, перавярнулася на жывот i ўткнулася тварам у сплеценыя рукi.
      - Яго i даганяць, бадай, не варта, - сказаў Эл.
      Бацька сказаў:
      - Не, калi ён такi нiкчэмнiк, нам яго не трэба.
      Мацi зазiрнула ў палатку, дзе ляжала Ружа Сарона. Сказала бацьку:
      - Ш-ш!.. Навошта так гаворыш.
      - Але ж ён нiкчэмнiк, - не сунiмаўся той. - Толькi i чулi ад яго - я тое зраблю, я гэтае. А сам лайдачыў. Пры iм не хацеў гаварыць. А цяпер, калi ён даў драла...
      - Ш-ш!.. - прашаптала мацi.
      - Што ты мне ўсё "ш-ш" ды "ш-ш"? Чаму я павiнен маўчаць? Ён уцёк, цi ж не так?
      Мацi памяшала бульбу лыжкай, тук зашыпеў i пырснуў ва ўсе бакi. Яна падкiнула голля ў агонь, языкi полымя шуганулi ўгору i асвятлiлi палатку. Мацi сказала:
      - У Разашарны народзiцца дзiця, i яно напалову яе, а напалову Конi. Нядобра з маленства i да сталасцi абзываць пры iм яго бацьку нiкчэмнiкам.
      - Лепш, чым iлгаць, - буркнуў бацька.
      - Не, не лепш, - запярэчыла мацi. - А калi б ён памёр? Цi стаў бы ты гаварыць пра яго дрэнна, пра мёртвага?
      У спрэчку ўмяшаўся Том:
      - Ды што гэта вы! Адкуль мы ведаем, зусiм ён пайшоў ад нас цi не? У нас часу няма размовамi займацца. Трэба паесцi i выпраўляцца ў дарогу.
      - У дарогу? Мы ж толькi што прыехалi! - Мацi стала ўзiрацца ў Тома скрозь разрэджаную вогнiшчам цемру.
      Той пачаў яе пераконваць:
      - Лагер сёння ноччу падпаляць, ма. Ты ж ведаеш, я спакойна стаяць i глядзець не буду, як пачнуць палiць наша дабро, i бацька таксама, i дзядзька Джон. Палезем з кулакамi, а мне нельга пападацца iм у рукi i даць iм завесцi на мяне новую справу. Я i сёння б улiп, каб не прапаведнiк.
      Мацi ўсё пераварочвала i пераварочвала бульбу ў гарачым туку. Нарэшце прыняла рашэнне.
      - Усе iдзiце сюды! - паклiкала яна. - Будзем вячэраць. Трэба спяшацца. Яна расставiла на зямлi алавяныя талеркi.
      Бацька сказаў:
      - Як быць з Джонам?
      - А дзе дзядзька Джон? - запытаўся Том.
      - Пайшоў выпiць.
      - Госпадзi! - усклiкнуў Том. - Выбраў час. Дзе яго шукаць?
      - Не ведаю, - адказаў бацька.
      Том падняўся з зямлi.
      - Добра, - сказаў ён, - вы тут паешце i пагрузiце ўсё на машыну, а я пайду шукаць дзядзьку Джона. Ён, напэўна, у бакалейнай краме, што цераз дарогу.
      Том шпарка пакрочыў да шашы. Перад палаткамi i халупкамi гарэлi невялiкiя вогнiшчы, i водблiскi iх падалi на твары мужчын i жанчын у падранай адзежы, на дзяцей, што прыпалi да агню. Праз сценкi некаторых палатак прасвечвала святло газавых лямпаў, i па брызенце варушылiся чалавечыя ценi.
      Том выйшаў па пыльнай грунтавой дарозе да бетоннай шашы i перайшоў яе каля бакалейнай крамкi. Ён спынiўся перад сеткаватымi дзвярамi i зазiрнуў усярэдзiну. Бакалейшчык, маленькi сiвы чалавек з вадзянiстымi вачамi i калматымi вусамi, чытаў газету, абапершыся локцямi на прылавак. На iм была падкасаная на худых руках кашуля i доўгi белы фартух. За спiнай у яго ўзвышалiся горкi, пiрамiды i сценкi з кансерваваных прадуктаў. Калi Том увайшоў у краму, гаспадар адарваў галаву ад газеты i прыплюшчыў вочы, быццам цэлячыся з ружжа.
      - Добры вечар, - сказаў ён. - Што-небудзь у вас выйшла, скончылася?
      - Выйшаў мой дзядзька, - адказаў Том. - Выйшаў i як скончыўся.
      Сiвы гаспадар паглядзеў на яго з неўразуменнем i трывогай, дакрануўся ўказальным пальцам да кончыка носа i лёгенька пацерабiў яго, каб прагнаць сверб.
      - Вечна вы каго-небудзь губляеце, - сказаў ён. - Дзесяць разоў на днi, а то i больш, заходзяць, i толькi i чуеш: "Калi ўбачыце чалавека - зваць яго так вось i так, на выгляд такi i такi, скажыце яму, калi ласка, што мы на поўнач паехалi". I гэта з дня ў дзень.
      Том засмяяўся:
      - Ну дык вось, калi ўбачыце сапляка па iменi Конi, з выгляду накшталт каёта, скажыце, каб iшоў к чорту. Скажыце, што мы падалiся на поўдзень. Толькi не яго я шукаю. А вось цi не заходзiў да вас сюды выпiць вiскi чалавек гадоў пад шэсцьдзесят, штаны чорныя, валасы з сiвiзной?
      Вочы бакалейшчыка пасвятлелi:
      - Так, так, заходзiў. У жыццi я нiчога падобнага не бачыў. Падышоў да дзвярэй, шпурнуў капялюш на зямлю i наступiў на яго. Вось ён, капялюш, - у мяне. - Бакалейшчык дастаў з-пад прылаўка запылены, памяты капялюш.
      Том узяў яго ў рукi.
      - Так i ёсць, ён самы.
      - Ну вось, купiў ён дзве пiнты вiскi i, нi слова мне не кажучы, выцягнуў корак з адной бутэлькi i тут жа перакулiў яе ў горла. А я прадаю толькi на вынас. Кажу яму: "Слухай, чалавеча, тут пiць нельга. Выйдзi за дзверы". Так, так, сэр! Ён ступiў за парог i, даю галаву на адсячэнне, за чатыры разы выжлукцiў усю пiнту. Потым адкiнуў пустую пляшку i прысланiўся да дзвярэй. Вочы ў яго зрабiлiся цьмяныя. Тады кажа: "Дзякуй вам, сэр" i пайшоў сваёй дарогай.
      - Сваёй дарогай? А куды? Мне яго абавязкова трэба знайсцi.
      - Ну, так атрымалася, што я магу сказаць. Мне яшчэ нiколi не даводзiлася бачыць, каб так пiлi, i я за iм пасачыў. Ён пакiраваў вунь туды, на поўнач. Па шашы праехала машына i асвятлiла яго фарамi. Я бачыў, як ён спусцiўся па насыпе. Iдзе, ногi падгiнаюцца. А другая пляшка ў яго ўжо адкаркаваная. Ён недзе тут, недалёка, куды яму такому iсцi?
      Том сказаў:
      - Дзякуй. Пайду пашукаю.
      - А капялюш возьмеш?
      - Ага, ага! Ён яму яшчэ згадзiцца. Ну, дзякуй.
      - А што з iм такое? Ён пiў без смаку.
      - Ды так... часам на яго находзiць. Ну, добрай ночы. А калi ўбачыце гэтага шчанюка Конi, скажыце яму: мы паехалi на поўдзень.
      - Мне ўжо столькi ўсялякiх прыкмет нагаварылi i панадавалi даручэнняў, усяго не запомнiш.
      - А вы не дужа старайцеся, - сказаў Том i выйшаў з крамы, трымаючы ў руцэ запылены чорны капялюш дзядзькi Джона. Ён перасек шашу i пайшоў па абочыне. Унiзе, у лагчыне, ляжаў Гувервiль; мiгацелi агеньчыкi вогнiшчаў, скрозь брызент палатак прабiвалася святло лiхтароў. Недзе ў лагеры брынкала гiтара, запаволеныя акорды бязладна змянялi адзiн аднаго - вiдаць, гiтарыст практыкаваўся. Том спынiўся, прыслухаўся, потым няспешна пайшоў далей па абочыне. Праз чвэрць мiлi ён раптам пачуў тое, што яму было трэба. Унiзе, пад дарожным насыпам, хрыплы голас напяваў нешта нудна, без выразнага матыву. Том схiлiў галаву набок, каб лепш чуць.
      - "Аддаў Iсусу сэрца, ён мне прытулак даў. Аддаў Iсусу душу, ён да сябе ўзяў". - А далей пачулася няяснае мармытанне, потым усё сцiхла. Том збег па насыпе, кiруючыся на гэты голас. Праз некалькi крокаў спынiўся i зноў прыслухаўся. Цяпер голас быў зусiм блiзка, ён спяваў, як i раней, цягуча, манатонна: - "Той ноччу ўжо пры смерцi Мэгi мне адкрыла сэрца i дала свае мне споднiкi чырвоныя з фланелi. Пузыры яны ўжо на каленях мелi..."
      Том асцярожна пайшоў наперад. На зямлi ён разгледзеў цёмную постаць, падкраўся да яе i сеў побач. Дзядзька Джон перакулiў бутэльку, i вiскi з булькатам палiлося з рыльца ў рот.
      Том спакойна сказаў:
      - Стой. А мне?
      Дзядзька Джон павярнуўся да яго:
      - Ты хто такi?
      - Забыўся? Ты ўжо чатыры разы глынуў, а я толькi разок.
      - Не, Том. Ты дурня з мяне не строй. Я тут адзiн сядзеў. Цябе не было.
      - Але ж цяпер я тут. Можа, усё ж дасi пацягнуць?
      Джон зноў паднёс бутэльку да рота, вiскi зноў забулькала. Потым ён патрос бутэльку. Яна была пустая.
      - Усё, - сказаў ён. - Так хочацца памерцi. Страшэнна хочацца памерцi. Пацiху памерцi. Так трэба. Як бы заснуць. Пацiху памерцi. Я вельмi стамiўся. Я стамiўся. Заснуць i не прачнуцца. - Ён замурлыкаў: - "На мне карона будзе... карона залатая".
      Том сказаў:
      - Слухай, дзядзька Джон. Мы едзем далей. Пойдзем са мной, ляжаш на паклажу i паспiш.
      Джон пакруцiў галавой:
      - Не. Iдзi. Я не паеду. Адпачну тут. Што толку вяртацца? Якая з мяне карысць? Валачу за сабой грахi, як брудныя споднiкi сярод добрых людзей. Не, не паеду.
      - Хадзем. Без цябе мы не паедзем.
      - Едзьце самi. Якi з мяне толк? Нiякага. Валачу толькi свае грахi з сабою, пэцкаю другiх.
      - Ты не большы грэшнiк, чым усе iншыя.
      Джон схiлiў да яго галаву i хiтравата падмiргнуў. Том ледзь распазнаваў яго твар пры святле зорак.
      - Маiх грахоў нiхто не ведае, нiхто, акрамя госпада бога. Вось ён ведае.
      Том апусцiўся на каленi, памацаў у дзядзькi Джона лоб - гарачы, сухi. Джон нехлямяжа адштурхнуў яго руку.
      - Хадзем, - угаворваў Том. - Ну хадзем, дзядзька Джон.
      - Я з вамi не паеду. Стамiўся, i ўсё. Я адпачну. Вось тут.
      Том падсунуўся да яго шчыльна. Ён паднёс кулак да дзядзькавага падбародка, прымерыўся, двойчы замахнуўся для пэўнасцi i нарэшце, адвёўшы плячо назад, нанёс удар - нямоцны, але дакладны. Падбародак у Джона задраўся ўгору, i дзядзька павалiўся на спiну. Ён хацеў быў прыўзняцца, але Том, стоячы на каленях, нахiлiўся над iм i, калi Джон абапёрся на локаць, ударыў яшчэ раз. Дзядзька Джон зацiх.
      Том устаў, падняў абмяклае цела i ўзвалiў, як мех, сабе на плечы. Ён iшоў, хiстаючыся пад гэтым мяккiм цяжарам. Рукi дзядзькi Джона матлялiся з боку ў бок i ляпалi Тома па спiне, ён часта дыхаў, марудна падымаючыся па насыпе. Праехала машына i асвятлiла фарамi яго i груз, якi ён нёс на плячах, на мiг збавiла скорасць i потым, равучы, памчалася прэч.
      Том ледзь пераводзiў дух, калi iшоў да Гувервiля па грунтавой дарозе туды, дзе стаяў грузавiк Джоўдаў. Джон пачаў ачуньваць i слаба вырывацца з рук Тома. Той асцярожна апусцiў яго на зямлю каля машыны.
      Да яго вяртання стаянка Джоўдаў была ўжо разабраная. Эл падаваў клункi на грузавiк. Брызент ляжаў побач напагатове - потым iм накрыюць паклажу.
      Эл сказаў:
      - Хутка ж ён набраўся.
      Том прабачлiвым тонам сказаў:
      - Давялося лёгенька стукнуць яго, небараку, а то не хацеў iсцi.
      - Не нарабiў яму шкоды? - захвалявалася мацi.
      - Думаю, не. Вось ужо ачуньвае.
      Дзядзьку Джона пачало нудзiць. Яго некалькi разоў званiтавала.
      Мацi сказала:
      - Твая бульба там у талерцы, Том.
      Том хмыкнуў:
      - Нешта не хочацца.
      Бацька крыкнуў:
      - Ну ўсё! Эл, прывязвай брызент!
      Грузавiк стаяў, гатовы да ад'езду. Дзядзька Джон заснуў. Том з Элам паднялi яго i ўзвалiлi на самы верх. Схаваўшыся за грузавiк, Уiнфiлд прытварыўся, што яго ванiтуе, а Руцi, стоячы побач, зацiснула рот далонню, каб не вiскнуць ад смеху.
      - Гатова, - сказаў бацька.
      Том запытаўся:
      - Дзе Разашарна?
      - Вунь яна, - адказала мацi. - Iдзi сюды, Разашарна. Зараз паедзем.
      Але тая сядзела моўчкi, апусцiўшы галаву на грудзi. Том падышоў да сястры.
      - Пойдзем, - сказаў ён.
      - Я не паеду. - Ружа Сарона падняла галаву.
      - Але ж трэба.
      - Я хачу разам з Конi.
      На дарогу, што вяла з лагера да шашы, выехалi тры машыны - старыя машыны, набiтыя людзьмi i ўсялякiм скарбам. Яны з бразгатам пакiравалi да шашы, асвятляючы цьмянымi фарамi дарогу.
      Том сказаў:
      - Конi нас знойдзе. Я папрасiў у краме, каб яму сказалi, куды мы паехалi. Ён нас знойдзе.
      Мацi падышла i стала побач з iм.
      - Хадзем, Разашарна. Хадзем, дачушка, - мякка сказала яна.
      - Я пачакаю яго.
      - Чакаць нам няма часу. - Мацi нахiлiлася, узяла дачку пад локаць i памагла ёй падняцца.
      - Ён нас знойдзе, - паўтарыў Том. - Ты не хвалюйся. Конi знойдзе нас. - Ён разам з мацi павялi Ружу Сарона пад рукi.
      - Магчыма, ён кнiжкi пайшоў купляць, - выказала меркаванне Ружа Сарона. Можа, захацеў сюрпрыз нам зрабiць.
      - Можа, i так, - сказала мацi.
      Ружу Сарона падвялi да грузавiка, памаглi падняцца на самы верх, i, забраўшыся пад брызент, яна нырнула там у цёмны куток.
      Барадаты чалавек з крытай травой халупкi нясмела падышоў да машыны. Ён моўчкi таптаўся каля яе, сашчапiўшы рукi за спiнай.
      - У вас нiчога такога не засталося, што магло б нам згадзiцца? - нарэшце запытаўся ён.
      - Нават не ведаю, што вам сказаць. Не, пакiдаць нам няма чаго.
      - А вы хiба не едзеце? - пацiкавiўся Том.
      Барадач доўга пазiраў на яго.
      - Не, - нарэшце вымавiў ён.
      - Дык жа яны тут усё спаляць.
      Вочы, у якiх мiгцела нерашучасць, апусцiлiся долу.
      - Ведаю. Такое ўжо з намi было.
      - Дык якога ж лiха вы не едзеце?
      Разгубленыя вочы адарвалiся ад зямлi, потым зноў апусцiлiся, i ў iх на мiг адлюстравалася чырвонае святло прыгаслага вогнiшча.
      - Што мне сказаць? Вельмi ўжо доўга збiрацца.
      - Калi спаляць, вы застаняцеся нi з чым.
      - Яно так. У вас нiчога такога не будзе, што нам можа згадзiцца?
      - Не, усё з сабой забiраем, дарэшты, - адказаў бацька. Барадач нерашуча пабрыў да сваёй халупкi. - Што з iм такое?
      - Фараоны розум з яго выбiлi, - адказаў Том. - Мне тут адзiн казаў - ён звiхнуўся. Яго моцна бiлi па галаве.
      Яшчэ некалькi машын караванам выехалi з лагера, паднялiся на шашу i рушылi наперад.
      - Ну, та, давай паехалi. I вось што - ты i мы з Элам сядзем у кабiну. Ма няхай наверх забiраецца. Не, ты, ма, лепш садзiся памiж намi. Эл! - Том засунуў руку пад сядзенне i выцягнуў адтуль цяжкi гаечны ключ. - Эл, ты сядай ззаду. На, бяры. На ўсякi выпадак. Калi хто палезе - пачастуй яго не шкадуючы.
      Том даў яму развадны ключ, Эл пералез цераз борт i сеў, падкурчыўшы пад сябе ногi i не выпускаючы ключа з рук. Том дастаў з-пад сядзення завадную ручку i паклаў побач з тармазной педаляй.
      - Ну цяпер усё, - сказаў ён. - Садзiся, ма, пасярэдзiне.
      Бацька сказаў:
      - А я з пустымi рукамi.
      - Калi што якое, возьмеш завадную ручку, - сказаў Том. - Дасць бог, не спатрэбiцца. - Ён нацiснуў на стартэр, махавiк ляснуў, зрабiў абарот, матор затарахцеў i замёр, потым зноў запрацаваў. Том уключыў фары i выехаў з лагера на першай скорасцi. Слабае святло фар нясмела абмацвала дарогу. Грузавiк выбраўся на шашу i павярнуў на поўдзень. Том сказаў:
      - У жыццi чалавека бывае так, што ён раптам азлабляецца...
      Мацi перапынiла яго:
      - Том... ты ж мне сам казаў... ты абяцаў, што не дасi волi злосцi. Ты ж абяцаў.
      - Я не забыўся, ма. Стараюся. Але гэтыя шэрыфавы памагатыя... Бачыў хто-небудзь каго з iх, каб ён быў не таўстазады? Вiхляюць тоўстымi азадкамi, смаляць з пiсталетаў куды папала. Каб яны ўсё рабiлi па закону, ма, што ж, мы б не супрацiўлялiся. Але ж тое, што яны ўчыняюць, незаконна. Яны стараюцца наш дух зламаць. Хочуць прымусiць нас поўзаць перад iмi, скурчыўшыся, як пабiтая сучка. Раздушыць нас хочуць. Далiбог, ма, да таго дайшло, што ёсць адзiн толькi спосаб застацца прыстойным чалавекам - добра ўляпiць катораму з гэтых фараонаў. Яны дамагаюцца таго, каб мы забылiся на сваю чалавечую годнасць.
      Мацi сказала:
      - Ты абяцаў, Том. З нашым Красунчыкам Флойдам такое ўжо было. Я ведала яго мацi. Яго ледзь не пакалечылi.
      - Я стараюся стрымацца, ма, бог сведка. Ты ж не хацела б, каб я поўзаў перад iмi брухам па зямлi, як пабiтая сучка, га?
      - Я малю бога за цябе. Старанiся iх, Том. Сям'я наша i так распадаецца. Абыходзь iх бокам, так трэба.
      - Пастараюся, ма. Толькi цяжка мне будзе стрымацца, калi прычэпiцца якi-небудзь таўстазады. Каб усё па закону, справа iншая. А палiць лагер такога закону няма.
      Машына iшла па шашы, падрыгваючы кузавам. Наперадзе ланцужок чырвоных лiхтароў перагарадзiў дарогу.
      "Пэўна, аб'езд", - падумаў Том. Ён збавiў хуткасць i спынiўся, i ў тое ж iмгненне машыну абкружыў натоўп людзей. Яны былi ўзброены хто кiркамi, хто драбавiкамi. На iх былi каскi, на некаторых - фуражкi Амерыканскага легiёна. Адзiн зазiрнуў у кабiну, дыхнуўшы на Тома спiртным перагарам.
      - Куды накiравалiся? - Чырвоны твар падсунуўся амаль да самага твару Тома.
      Том замёр. Далонь яго слiзганула пад ногi i намацала завадную ручку. Мацi моцна сцiснула яму локаць. Том сказаў:
      - А вось... - i раптам у голасе яго пачулiся ўгодлiвыя ноткi: - Мы не тутэйшыя. Нам сказалi, што можна на працу ўладкавацца ў акрузе - як яе... Туларэ.
      - Дык ты ж, чарцяка, не ў той бок едзеш. Гораду нашаму ўсякiя Окi не патрэбны.
      Рукi i плечы ў Тома быццам скамянелi, па целе прабеглi дрыжыкi. Мацi ўчапiлася ў яго локаць. Нос машыны абступiлi ўзброеныя людзi. Некаторыя з iх, строячы з сябе ваенных, былi ў фрэнчах з афiцэрскай партупеяй.
      Том жаласна запытаўся:
      - А ў якi ж бок нам ехаць, мiстэр?
      - Разварочвайся кругом i трымай на поўнач. А сюды не паказвайся да збору бавоўны.
      Тома ўсяго скаланула.
      - Ёсць, сэр, - сказаў ён, даў заднi ход, развярнуўся i паехаў назад. Мацi адпусцiла яго локаць i лёгенька паляпала па руцэ. А Том ледзь стрымлiваў слёзы.
      - Не бяры да сэрца, - сказала мацi. - Не бяры да сэрца.
      Том высмаркаўся праз акенца i выцер вочы рукавом.
      - Сволачы...
      - Ты зрабiў усё правiльна, - ласкава сказала мацi. - Усё правiльна зрабiў.
      Том збочыў на палявую дарогу, праехаў ярдаў сто i выключыў матор i фары. Потым выйшаў з машыны з завадной ручкай.
      - Куды ты? - занепакоiлася мацi.
      - Пайду пагляджу. Мы на поўнач усё роўна не паедзем.
      Чырвоныя лiхтары пасунулiся па шашы. Том бачыў, як яны мiнулi паварот на палявую дарогу i рушылi далей. Неўзабаве з таго боку, дзе быў Гувервiль, пачулiся крыкi i лямант i ў неба шуганула яркае польмя. Яно падымалася ўсё вышэй i вышэй, i да слыху Тома данёсся сухi трэск. Ён вярнуўся да грузавiка, сеў за руль, развярнуў машыну i без агнёў праехаў па палявой дарозе назад да шашы. Там скiраваў на поўдзень i запалiў фары. Мацi нясмела запыталася:
      - Куды мы едзем, Том?
      - На поўдзень. Мы не дазволiм рознай поскудзi камандаваць намi. Не дазволiм. Паспрабую аб'ехаць горад ускраiнай.
      - Ну, а далей куды? - Бацька загаварыў першы раз пасля выезду з лагера. Вось што я хачу ведаць.
      - Пашукаем гэты ўрадавы лагер, - адказаў Том. - Кажуць, там шэрыфавым памагатым вароты зачыненыя. Ма... мне трэба ад iх далей трымацца. Баюся, яшчэ заб'ю каго з iх.
      - Супакойся, Том, - мякка прамовiла мацi. - Супакойся, Томi. Адзiн раз ты ўжо добранька зрабiў. Не дай бог, яшчэ раз так зробiш.
      - Але ж так можна перастаць паважаць сябе.
      - Астынь. Набярыся цярпення. Мы ж, Том... народ будзе жыць, калi ад гэтых людзей i следу не застанецца. Мы народ, Том, ён жыве. Нас не знiшчыш. Мы народ - мы жывём i жывём.
      - Нас увесь час б'юць.
      - Яно так, - цiха засмяялася мацi. - Можа, таму мы такiя крэпкiя. Багацеi пажывуць трохi i памiраюць, i дзецi ў iх нiкудышныя, нежывучыя. А нас, Том, усё прыбывае i прыбывае. Не бядуй. Надыдзе i iншая часiна.
      - Адкуль табе гэта вядома?
      - Сама не ведаю адкуль.
      Яны ўехалi ў горад. Том павярнуў на бакавую вулiцу, каб аб'ехаць цэнтр. Пры святле вулiчных лiхтароў ён зiрнуў на мацi. Твар у яе быў спакойны, вочы глядзелi неяк па-новаму - быццам вечныя, непаддатныя часу вочы статуi. Том працягнуў правую руку i дакрануўся ёю да матчынага пляча. Ён не мог iначай. I адразу зноў узяўся за руль.
      - Нiколi раней я не чуў, каб ты столькi гаварыла, - сказаў ён.
      - Раней не было такой патрэбы, - адказала мацi.
      Том праехаў некалькi завулкаў i, калi горад застаўся ззаду, павярнуў машыну ў процiлеглы бок. На скрыжаваннi стаяў слуп з лiчбай "99". Па гэтай шашы Том павёў грузавiк на поўдзень.
      - А ўсё ж на поўнач яны нас не завярнулi, - сказаў ён. - Куды нам трэба, туды i едзем, няхай нават i давялося падкурчыць дзеля гэтага хвост.
      Цьмянае святло фар абмацвала чорную шашу перад машынай.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЕРШЫ
      Людзi, што знялiся з месца ў пошуках прыстойнага жыцця, сталi цяпер вандроўнiкамi. Перад сем'ямi, якiя раней мелi невялiкiя ўчасткi зямлi, жылi i памiралi на сваiх сарака акрах, кармiлiся цi галадалi, беручы з гэтых акраў усё, што яны давалi, - перад гэтымi сем'ямi цяпер рассцiлаўся ўвесь Захад. I яны шнарылi ўсюды, шукаючы працы; патокi людзей хлынулi на шашэйныя дарогi, уздоўж прыдарожных канаў бясконцай чарадой цягнулiся людзi. Следам iшлi iншыя. Няспынная людская плынь захлiснула вялiкiя бетонныя дарогi. Раней на Сярэднiм Захадзе i на Паўднёвым Захадзе жыў просты люд - земляробы, i яны зусiм не перамянiлiся з прыходам iндустрыi, яны абраблялi зямлю без машын i не ведалi, якой грознай сiлай рабiлася машына ў руках прыватнiка. Яны жылi, не знаёмыя з парадоксамi iндустрыi. Яны не страцiлi здольнасцi востра адчуваць недарэчнасцi iндустрыяльнага веку.
      I раптам машыны сагналi гэтых людзей з месца, i людзi павалiлi на дарогi. Вандроўнае жыццё перамянiла iх; шашэйныя дарогi, прыдарожныя лагеры, страх перад голадам i сам голад iх перамянiлi. Дзецi, якiх не было чым кармiць, перамянiлi iх, няспынны рух перамянiў iх. Яны былi вандроўнiкi. I людская варожасць перамянiла iх, спаяла, з'яднала - тая варожасць, што прымусiла жыхароў маленькiх гарадкоў збiрацца ў групы, брацца за зброю i сустракаць iх як захопнiкаў - атрады, узброеныя ручкамi ад кiрак, канторшчыкi i крамнiкi, узброеныя стрэльбамi, ахоўвалi свой свет ад свайго ж народа.
      На Захадзе ўзнялася панiка, калi вандроўнiкi запаланiлi дарогi. Уласнiкi спалохалiся за сваю ўласнасць. Людзi, якiя нiколi не галадалi, убачылi вочы галодных. Людзi, якiя нiколi не ведалi моцных жаданняў, убачылi прагны бляск у вачах вандроўнiкаў. I жыхары гарадкоў, жыхары цiхiх навакольных мясцiн аб'ядналiся для самаабароны; яны пераканалi сябе, што самi яны добрыя грамадзяне, а захопнiкi гэтыя - дрэнныя. Яны гаварылi: гэтыя праклятыя Окi брудныя, цёмныя людзi. Яны дэгенераты, сексуальныя маньякi. Гэтыя праклятыя Окi - зладзеi. Яны крадуць усё, што трапiцца пад руку. У iх няма павагi да ўласнасцi.
      I апошняе адпавядала праўдзе, бо адкуль чалавеку немаёмнаму адчуваць сверб уласнiцтва? А абараняючыся, людзi гаварылi: яны разносяць заразу, яны неахайныя. Дзяцей iх нельга пускаць у школы. Яны чужынцы. Цi хацелi б вы, каб сястра ваша гуляла з кiм-небудзь такiм?
      Мясцовыя жыхары ўсiмi сiламi распальвалi ў сабе жорсткасць. Яны фармiравалi атрады, часцi i ўзбройвалi iх - дубiнамi, стрэльбамi, газавымi бомбамi. Краiна належыць нам. Мы не дазволiм усякiм Окi выйсцi з-пад улады. Але тыя, каму далi зброю, зямлёй не валодалi, а думалi, што валодаюць. I канторшчыкi, што хадзiлi вечарамi на ваенную муштру, таксама нiчога не мелi, а ў дробных крамнiкаў былi толькi поўныя шуфляды даўгавых распiсак. Але нават доўг - гэта ўжо нешта такое, i пiсарства таксама не дробязь. Канторшчык думаў: я атрымлiваю пятнаццаць даляраў на тыдзень. А што, калi якi-небудзь пракляты Окi пойдзе на тую ж работу за дванаццаць? I дробны крамнiк думаў: хiба магу я раўняцца з чалавекам, у якога няма даўгоў?
      А вандроўнiкi сцякалiся з усiх бакоў на вялiкiя дарогi, i ў вачах у iх быў голад, у вачах у iх былi iхнiя патрэбы. Яны не валодалi логiкай доказаў, не мелi сiстэмнага плана дзеянняў, за iмi не было нiчога, акрамя iхняга мноства i iхнiх патрэб. Калi дзе-небудзь паяўлялася работа беднаму чалавеку, за яе ваявалi дзесяць чалавек - ваявалi ў тым сэнсе, што збiвалi плату за працу. Калi гэты намерыўся працаваць за трыццаць цэнтаў, дык я згодзен за дваццаць пяць.
      Калi ён згодзен за дваццаць пяць, я пайду за дваццаць.
      Не, вазьмiце мяне, я галадаю. Я буду працаваць за пятнаццаць. Буду працаваць за харч. У мяне малыя дзецi. Вы паглядзелi б на iх! Цела ў iх пачало пакрывацца болькамi, яны не могуць бегаць. А дасi iм якога ападу, у iх успушваюцца жываты. Мяне бярыце, мяне. Я буду працаваць хоць за кавалак мяса.
      I шмат каму гэта было на руку, бо аплата працы падала, а цэны заставалiся ранейшыя. Буйныя ўласнiкi радавалiся i рассылалi яшчэ больш лiсткоў, заваблiваючы яшчэ больш людзей. I плата падае, а цэны ранейшыя. I ўжо недалёка той час, калi да нас вернецца рабства.
      Неўзабаве буйныя ўласнiкi i кампанii вынайшлi новы спосаб. Буйны ўласнiк набываў кансервавы завод. Калi выспявалi персiкi i грушы, ён збiваў цану на фрукты нiжэй сабекошту. I, будучы гаспадаром кансервавага завода, браў сам у сябе фрукты па нiзкай цане, а цану на кансервы ўзнiмаў i на гэтым нажываўся. А дробныя фермеры, у якiх не было кансервавых заводаў, трацiлi свае грошы, i фермы iх пераходзiлi да буйных уласнiкаў i да банкаў i кампанiй, што таксама мелi кансервавыя заводы. З цягам часу дробных фермаў рабiлася ўсё менш i менш. Дробныя фермеры перабiралiся ў гарады i хутка вычэрпвалi свае крэдыты i цярпенне сяброў сваiх i сваякоў. I тады яны таксама выязджалi на шашу. I ўсе дарогi былi забiтыя людзьмi, што прагнулi працы i гатовыя былi пайсцi дзеля яе нават на забойства.
      А кампанii i банкi рыхтавалi сабе пагiбель, толькi не ведалi гэтага. На палях абапал дарог вырас добры ўраджай, а па дарогах ехалi галодныя людзi. Клецi былi поўныя, а дзецi беднякоў раслi рахiтыкамi, i на целе ў iх высыпалi пелагрычныя прышчы. Буйныя кампанii не ведалi, што мяжа мiж голадам i гневам вельмi тонкая. I грошы, якiя маглi б пайсцi на аплату працы, iшлi на газы, зброю для iх агентаў i шпегаў, на чорныя спiсы, на муштру. Людзi, як мурашкi, распаўзалiся па дарогах у пошуках працы, хлеба. I гнеў пачаў брадзiць у душах людзей.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГI
      Было ўжо зусiм позна, калi Том Джоўд збочыў на грунтавую дарогу, шукаючы лагер Уiдпэтч. Агнi траплялiся рэдка. Толькi зарыва, што палыхала ззаду на небе, паказвала, дзе быў Бейкерсфiлд. Грузавiк iшоў павольна, дробна трасучыся кузавам, перад яго коламi з дарогi ўцякалi кошкi, якiя выйшлi на начное паляванне. Каля скрыжавання дарог стаяла купка белых драўляных дамкоў.
      Мацi спала, седзячы памiж Томам i бацькам, а той маўчаў усю дарогу, аддаўшыся сваiм думкам.
      Том сказаў:
      - Дзе яго шукаць, не ведаю. Можа, пачакаем тут свiтання i спытаемся ў каго-небудзь з тутэйшых жыхароў? - Ён спынiў грузавiк каля дарожнага знака, i ў гэты момант яшчэ адна машына пад'ехала да скрыжавання. Том высунуў галаву з кабiны:
      - Гэй, мiстэр, можа, ведаеце, дзе тут вялiкi лагер?
      - Трымай прама.
      Том пераехаў скрыжаванне i праз некалькi соцень ярдаў спынiўся. Наперадзе вiдаць былi высокая драцяная агароджа i шырокiя вароты, да якiх вяла пад'язная дарога. За варотамi стаяў маленькi дамок з адным асветленым акном. Том павёў машыну да варот. Раптам грузавiк падскочыў i з грукатам асеў на зямлю.
      - Бог ты мой! - сказаў Том. - Я i не заўважыў, што тут нейкi насып.
      Вартаўнiк падняўся з ганка, падышоў да машыны i прыхiнуўся да борта.
      - Паспяшаўся, вось i стукнуўся, - сказаў ён. - Другi раз паберажэшся.
      - А што гэта такое, скажы, калi ласка?
      Вартаўнiк засмяяўся:
      - Тут дзецi цэлы дзень носяцца. Просiм людзей ехаць цiшэй, а яны забываюць. А як стукнецца хто разок, дык ужо павек не забудзе, што тут насып.
      - А-а... вунь яно што. Спадзяюся, што абышлося без паломкi. А як тут у вас... месца нам знойдзецца?
      - На адну палатку. Колькi вас?
      Том пачаў лiчыць па пальцах:
      - Я, бацька, мацi, Эл, Разашарна, дзядзька Джон i Руцi з Уiнфiлдам. Апошнiя двое - дзецi.
      - Ну што ж, думаю, уладкуем вас. Палатка i ўсё астатняе ёсць?
      - Ёсць брызент i матрацы.
      Вартаўнiк стаў на падножку.
      - Кiруй па гэтым радзе да канца, а там - направа. Прыпiшам вас да санiтарнага блока нумар чатыры.
      - А што гэта такое?
      - Там туалеты, душавыя i пральня.
      Мацi запыталася:
      - У вас пральня ёсць... i водаправод?
      - А як жа.
      - Слава табе, госпадзi! - вырвалася ў мацi.
      Том вёў грузавiк у цемры паўз доўгi шэраг палатак. У санiтарным блоку гарэў няяркi агонь.
      - Сюды вось кiруй, - сказаў вартаўнiк. - Месца добрае. Адсюль толькi што выехалi.
      Том спынiў машыну.
      - Тут?
      - Ага. Цяпер няхай твае разгружаюцца, а ты iдзi са мной, я запiшу вас. I кладзiцеся спаць. Ранiцай да вас прыйдзе лагерная камiсiя i ўсё вам растлумачыць.
      Том апусцiў вочы долу.
      - Фараоны? - запытаўся ён.
      Вартаўнiк засмяяўся:
      - Палiсменаў тут няма. У нас свая ахова. Людзi самi выбiраюць. Хадзем.
      Эл саскочыў з грузавiка i падышоў да iх.
      - Тут застаёмся?
      - Застаёмся, - адказаў Том. - Вы з бацькам разгружайцеся, а я пайду ў кантору.
      - Толькi цiшэй, - папярэдзiў вартаўнiк. - Шмат хто ўжо спiць.
      Том пакрочыў услед за вартаўнiком па цёмным лагеры i падняўся па прыступках у маленечкi пакойчык, дзе стаялi стары пiсьмовы стол i крэсла. Вартаўнiк сеў да стала i дастаў з шуфляды чысты бланк.
      - Зваць як?
      - Том Джоўд.
      - Стары - гэта твой бацька?
      - Ага.
      - Як яго зваць?
      - Таксама Том Джоўд.
      Пытаннi сыпалiся адно за адным. Адкуль прыехалi, колькi ўжо часу ў гэтым штаце, дзе працавалi. Вартаўнiк падняў галаву i глянуў на Тома:
      - Я не з цiкаўнасцi. У нас так заведзена.
      - Зразумела, - сказаў Том.
      - Ну, а грошы ёсць?
      - Трохi ёсць.
      - Можа, вы зусiм без сродкаў?
      - Не, трохi ёсць. А што?
      - А тое, што стаянка каштуе даляр на тыдзень, але можна адпрацоўваць вываз смецця, прыбiранне лагера... ну рознае такое.
      - Мы адпрацуем.
      - Заўтра да вас прыйдзе камiсiя. Раскажуць вам, як тут усiм карыстацца, i растлумачаць правiлы, якiя тут у нас заведзены.
      Том сказаў:
      - Слухай, а што гэта такое? Што за камiсiя такая?
      Вартаўнiк адкiнуўся на спiнку крэсла:
      - Яна добра працуе. У лагеры пяць санiтарных аддзяленняў. З кожнага выбiраюць сваiх прадстаўнiкоў у цэнтральную камiсiю. Яна тут усiм распараджаецца. Яе слова - закон.
      - А калi хто з iх вельмi крута загне?
      - Ну што ж, адклiкаць яго можна таксама лёгка, як i абраць. Ды не, усе добра працуюць. Нядаўна ў нас вось што было. Ведаеш гэтых прапаведнiкаў з секты трасуноў? Ледзь дзе збярэцца народ, яны тут як тут - пропаведзi чытаюць i бляшанку па крузе пускаюць. Ну, наважылiся яны i сюды пранiкнуць. Шмат хто са старэйшых захацеў iх паслухаць. Слова за цэнтральнай камiсiяй. Склiкалi сход i вырашылi так: "Прапаведаваць у лагеры дазваляецца ўсiм. Збiраць ахвяраваннi не дазваляецца нiкому". Старыя нашы зажурылiся, бо з таго дня нiводзiн прапаведнiк тут больш носа не паказвае.
      Том засмяяўся i спытаў:
      - Значыць, тыя, што запраўляюць лагерам, тут i жывуць?
      - Ну так. I гэта толькi на карысць справе.
      - А яшчэ ты гаварыў пра палiсменаў...
      - Цэнтральная камiсiя сочыць, каб быў парадак, i ўводзiць правiлы. А яшчэ ёсць жаночая камiсiя. Заўтра яны зойдуць да тваёй мацi. Яны за дзецьмi наглядаюць i сочаць за чысцiнёй у санiтарных блоках. Калi мацi твая куды-небудзь на працу не пойдзе, ёй даручаць дзяцей, чые бацькi ходзяць на працу, а калi яна сама дзе ўладкуецца, што ж, на яе месца знойдуцца iншыя. Жанчыны i шыццём займаюцца, тут да нас медыцынская сястра прыходзiць, вучыць iх. Заняткi ёсць розныя.
      - Дык што, у вас зусiм фараонаў няма?
      - Няма, сэр. Без ордэра на арышт палiсмен сюды не паткнецца.
      - Ну, а калi хто наскандалiць цi нап'ецца i кулакi ў ход пусцiць, што тады?
      Вартаўнiк праткнуў алоўкам прамакатку:
      - Пасля першага разу цэнтральная камiсiя папярэджвае яго. Пасля другога яму даюць строгае папярэджанне. А пасля трэцяга - выганяюць з лагера.
      - Госпадзi, проста не верыцца! Сёння пад ноч шэрыфскiя памагатыя i гэтыя малойчыкi ў форменных фуражках цэлы лагер каля рэчкi спалiлi.
      - Да нас яны не ходзяць, - сказаў вартаўнiк. - Iншы раз вечарам нашы хлопцы выстаўляюць дазоры ўздоўж агароджы, асаблiва калi ў нас тут танцы вечарам у суботу.
      - Кожную суботу танцы? Божачка лiтасцiвы!
      - Ва ўсёй акрузе лепшых вечарынак не бывае.
      - Вось яно як! Чаму нiдзе больш такiх лагераў няма?
      Вартаўнiк насупiўся:
      - Давядзецца табе самому дадумацца. Iдзi паспi трохi.
      - Добрай ночы, - сказаў Том. - Мацi маёй тут вельмi спадабаецца. З ёю даўно ўжо па-чалавечы не абыходзiлiся.
      - Добрай ночы, - адказаў вартаўнiк. - Кладзiся спаць. У нас тут рана ўстаюць.
      Том iшоў па праходзе мiж двума радамi палатак. Вочы яго ўжо прывыклi бачыць пры святле зорак. Ён заўважыў, што рады палатак усе прамыя i што смецця каля iх няма. Зямля мiж iмi падмецена i апырскана вадой. З палатак чулася роўнае храпенне. Увесь лагер спаў. Том iшоў не спяшаючыся. Ён падышоў да санiтарнага блока нумар чатыры i з цiкавасцю агледзеў яго: непафарбаваны будынак, нiзенькi i груба скiданы, пад паветкай - некалькi радоў балеяў мыць бялiзну. Непадалёк ён убачыў свой грузавiк i цiхенька падышоў да яго. Брызент быў ужо нацягнуты, пад iм не чулася нi гуку. Падышоўшы блiжэй, ён убачыў, як з ценю, што падаў ад грузавiка, аддзялiлася нечая постаць i пасунулася ў яго бок. Гэта была мацi. Яна цiха запыталася:
      - Гэта ты, Том?
      - Я.
      - Ш-ш!.. - прашаптала яна. - Усе спяць. Вельмi знясiлелi.
      - Табе таксама не шкодзiла б паспаць.
      - Я цябе чакала. Усё добра?
      - Парадак, - адказаў Том. - Але нiчога расказваць не буду. Ранiцай сама пра ўсё даведаешся. Табе тут падабаецца?
      Мацi зноў прашаптала:
      - Кажуць, у iх тут гарачая вада ёсць.
      - Ага, ёсць. А цяпер спаць кладзiся. Я ўжо не прыпомню, калi ты апошнi раз спала.
      Але мацi дапытвалася:
      - А што ты такое не хочаш мне расказаць?
      - Ды нiчога. Iдзi спаць.
      I тут яна сказала тонам капрызнай дзяўчынкi:
      - А як я засну, калi ўвесь час толькi i думаць буду, чаму ён расказваць не хоча.
      - А ты не думай, - сказаў Том. - Ранiцай, як устанеш, надзень свежую сукенку i... тады сама пра ўсё даведаешся.
      - Не, я з такiмi думкамi заснуць не змагу.
      - А трэба. - Том весела хмыкнуў. - Трэба паспаць.
      - Добрай ночы, - цiха прамовiла мацi, прыгнулася i юркнула ў цемру пад брызент.
      Том залез цераз заднi борт на машыну. Ён лёг дагары на драўляную платформу i, падклаўшы сплеценыя рукi пад галаву, прыцiснуў локцi да вушэй. Ноч рабiлася халаднейшай. Том зашпiлiў пiнжак на грудзях i зноў закiнуў рукi за галаву. Над iм ззялi яркiя, колкiя зоркi.
      Том прачнуўся яшчэ зацемна. Яго пабудзiла нягучнае бразганне. Ён прыслухаўся i зноў пачуў цiхi ляск жалеза аб жалеза. Ён расправiў зацёклыя рукi i ногi i зябка пакурчыўся. Лагер яшчэ спаў. Том прыўзняўся i стаў глядзець цераз борт грузавiка. Горы на ўсходзе былi сiнявата-чорныя, але за iмi, на вачах у яго, занялося кволае святло, кранула абрысы гор бледнай чырванню i, расцякаючыся па небе, рабiлася ўсё халаднейшым, шарэла i меркла, пакуль зусiм не злiлося з непрагляднай ноччу над заходнiм гарызонтам. А ўнiзе, у далiне, зямлю завалакло лiлаватае перадсвiтальнае сутонне. Зноў нешта бразнула. Том правёў позiркам уздоўж шэрагу палатак, крыху святлейшых за шэрань зямлi. Каля адной з iх блiснуў чырванавата-жоўты агеньчык, якi прабiваўся праз шчылiны прапаленай бляшанай печкi. Над куртатай трубой вiўся шэры дымок.
      Том пералез цераз борт i саскочыў на зямлю. Не спяшаючыся, ён пайшоў да печкi. Каля яе ўбачыў маладзенькую жанчыну, убачыў, што на сагнутай у локцi руцэ яна трымае грудное дзiця i што яно ссе, схаваўшы галаву пад кофтачку мацi. Маладзiца хадзiла каля печкi, падпраўляла сушняк у топцы, перастаўляла канфоркi, каб была лепшай цяга, адчыняла засланку; а дзiця не пераставала смактаць, i маладая мацi спрытна перакiдвала яго з рукi на руку. Дзiця не замiнала ёй завiхацца каля печкi, не парушала лёгкасцi i зграбнасцi яе рухаў. А чырванавата-жоўтыя язычкi полымя выбiвалiся са шчылiн у печцы i кiдалi трапяткiя блiкi на палатку.
      Том падышоў блiжэй. У нос ударыў прыемны пах смажанай свiной грудзiнкi i гарачага хлеба. На ўсходзе хутка святлела. Том падышоў да самай печкi i выцягнуў над ёю рукi. Маладзiца паглядзела на яго, кiўнула яму галавой, i дзве яе касы тузанулiся ў бакi.
      - Добрай ранiцы, - павiталася яна i перавярнула скрылiк грудзiнкi на патэльнi.
      Полка ў палаткi задралася, i з яе выйшаў малады мужчына, а за iм старэйшы за яго гадамi чалавек. Абодва былi ў сiнiх, новых з выгляду рабочых баваўняных штанах i ў такiх самых куртках са шчыльнай набiўкай, на якiх блiшчалi медныя гузiкi. Абодва мужчыны былi вельмi падобныя адзiн да аднаго - рысы твару рэзкiя, вострыя. У малодшага падбародак зарос цёмнай шчэццю, а ў старэйшага сiвой. Галовы ў iх былi мокрыя, з валасоў сцякала вада, збiраючыся кроплямi на шорсткiх бародах. Шчокi вiльготна паблiсквалi. Яны сталi поплеч i моўчкi пазiралi, як святлее неба на ўсходзе. Потым адначасова пазяхнулi i перавялi позiрк на светлыя краi ўзгоркаў. I тут яны заўважылi Тома.
      - Добрага ранку, - прамовiў старэйшы, i на яго твары не адбiвалася нi прыязнасцi, нi варожасцi.
      - Добрай ранiцы, - адказаў Том.
      Малодшы таксама павiтаўся:
      - Добрага ранку.
      Кроплi вады на iх тварах высыхалi. Абодва падышлi блiжэй i сталi грэць над плiтою рукi.
      Маладая жанчына не пераставала ўвiхацца каля печкi. Толькi на хвiлiнку яна пасадзiла дзiця i завязала косы шнурком на патылiцы, i цяпер яны матлялiся ў яе за спiнай. Яна паставiла на вялiкую скрыню алавяныя кубкi i талеркi i каля iх паклала нажы i вiдэльцы, вылавiла з густога сала скрылiкi свiнiны i паклала на алавянае блюда, дзе яны, крыху яшчэ пасквiрчэўшы i пашыпеўшы, ператварылiся ў хрумсткiя скваркi. Потым яна адчынiла дзверцы духоўкi i выняла з яе бляху з вялiкiмi пышнымi праснакамi.
      Калi ад бляхi пацягнула пахам гарачых праснакоў, мужчыны глыбока ўдыхнулi носам паветра. Малодшы цiха ўсклiкнуў:
      - А божачкi!
      Старэйшы мужчына павярнуўся да Тома:
      - Ты снедаў?
      - Яшчэ не. Мае вунь там. Не паднялiся яшчэ. Адсыпаюцца.
      - Дык садзiся з намi. У нас, дзякуй богу, яды хапае.
      - Ну дзякуй, - адказаў Том. - Такi смачны дух, што цяжка адмовiцца.
      - А што, хiба няпраўда? - сказаў малодшы мужчына. - Ты калi-небудзь чуў пах прыямнейшы? - Абодва падышлi да скрынi i прыселi адзiн супраць аднаго на кукiшкi.
      - Працуеш тут? - пацiкавiўся малодшы.
      - Толькi збiраюся, - адказаў Том. - Мы сёння пад ноч толькi прыехалi. Я яшчэ не паспеў агледзецца.
      - А мы дванаццаты ўжо дзень працуем.
      Ад печкi пачуўся голас жанчыны:
      - Нават новую адзежу ўжо купiлi. - Мужчыны глянулi на свае каляныя курткi i крыху збянтэжана ўсмiхнулiся. Жанчына паставiла на скрыню талерку са смажанiнай, пышныя, румяныя праснакi, мiску з растопленым салам, кацялок з кавай i таксама прысела на кукiшкi каля скрынi.
      Абодва мужчыны напоўнiлi свае талеркi, палiлi праснакi гарачым салам i пасаладзiлi каву.
      Старэйшы напхаў поўны рот праснака, жаваў, жаваў, сёрбаў каву i глытаў.
      - Божа мой, якая смаката! - сказаў ён i зноў напхаў рот.
      Малодшы сказаў:
      - Мы дванаццаты ўжо дзень добра ядзiм. Нi разу не было так, каб не пад'елi - i снеданне, i абед, i вячэра. Працуем, атрымлiваем грошы i добра харчуемся. - Ён зноў, ледзь не як ашалелы, накiнуўся на ежу, наклаўшы сабе поўную талерку. Потым абодва мужчыны выпiлi пякучай кавы, выплюхнулi гушчу на зямлю i зноў налiлi ў кубкi.
      - Ну, час iсцi, - сказаў старэйшы.
      Малады павярнуўся да Тома:
      - Слухай, мы тут трубы пракладаем недалёка. Хочаш, пойдзем з намi, можа, i цябе гаспадар возьме.
      Том сказаў:
      - О, вельмi вам удзячны. I за снеданне дзякуй вялiкi.
      - Калi ласка, - сказаў старэйшы. - Мы паспрабуем табе памагчы ўладзiцца на працу, калi хочаш.
      - Вы проста наскрозь мяне бачыце - вядома, хачу, - адказаў Том. - Толькi пачакайце хвiлiнку. Я сваiх папярэджу. - Ён паспешлiва пайшоў да сваёй палаткi, нагнуўся i зазiрнуў пад брызент. У прыцемку ўбачыў няясныя постацi на матрацах. Пад адной коўдрай нехта раптам заварушыўся. З-пад яе, выкручваючыся, як змяя, выбралася Руцi, валасы падалi ёй на вочы, сукенка была памятая, уся скручаная. Дзяўчынка асцярожна выпаўзла на жываце з палаткi i стала на ногi. Шэрыя вочы яе са сну глядзелi спакойна i ясна, без гарэзлiвасцi. Том адышоў ад палаткi, кiўком галавы паманiў яе за сабой, вочы iх стрэлiся.
      - Госпадзi, як ты расцеш! - сказаў Том.
      Руцi сумелася i адвяла позiрк.
      - Вось слухай, - сказаў Том. - Нiкога цяпер не будзi, а як падымуцца, скажы, што я пайшоў - можа, на працу ўладкуюся. Маме скажы, я ў суседзяў снедаў. Зразумела?
      Руцi кiўнула галавой, што зразумела, i зноў адвярнулася, пагляд вачэй яе быў зусiм дзiцячы.
      - Не будзi iх, - яшчэ раз папярэдзiў Том i паспешлiва пакрочыў да сваiх новых знаёмых. А Руцi апаслiва падышла да санiтарнага блока i крадком зазiрнула ў адчыненыя дзверы.
      Абодва мужчыны чакалi Тома. Ён вярнуўся. Маладая жанчына выцягнула з палаткi матрац i пасадзiла на яго дзiця, а сама ўзялася мыць бялiзну.
      Том сказаў:
      - Мне трэба было сказаць бацькам, куды я пайшоў. Яны яшчэ спяць. - Усе трое пакрочылi па праходзе мiж палатак.
      Лагер пачынаў ажываць. Каля толькi што разведзеных вогнiшчаў завiхалiся жанчыны, рыхтавалi снеданне - рэзалi мяса, мясiлi цеста на праснакi. А мужчыны пахаджвалi каля палатак i каля машын. Неба было ўжо ружовае. Перад канторай высокi худы стары клапатлiва разраўноўваў граблямi дарожку. Ён так вадзiў граблямi, што вузкiя баразёнкi выходзiлi простыя i глыбокiя.
      - Нешта ты сёння рана падняўся, бацька, -сказаў яму малады чалавек, калi яны ўсе трое праходзiлi мiма.
      - Ага, так. За пастой адпрацоўваю.
      - За пастой! - усмiхнуўся малады. - Ён напiўся ў суботу вечарам i дапазна гарланiў песнi ў сваёй палатцы. Камiсiя ў пакаранне прымусiла яго папрацаваць. - Яны iшлi цяпер па краi чорнай ад мазуту дарогi, абсаджанай з аднаго боку арэхавымi дрэвамi. З-за гор вызiрнуў абадок сонца. Том сказаў:
      - Дзiўна неяк. Я паснедаў у вас, а як зваць мяне, не сказаў, i вы таксама не назвалiся. Я - Том Джоўд.
      Старэйшы глянуў на яго i слаба ўсмiхнуўся:
      - Ты, вiдаць, у гэтых краях нядаўна?
      - Усяго некалькi дзён.
      - Так я i думаў. Проста дзiўна - i хутка ж тут адвыкаеш iмя сваё называць... так шмат народу. Адзiн аднаго тут клiчуць проста "прыяцель". Дык вось, сэр, зваць мяне Цiмацi Ўолес, а гэта сын мой - Уiлкi.
      - Вельмi прыемна, - сказаў Том. - А вы самi тут даўно?
      - Дзесяць месяцаў, - адказаў Уiлкi. - Мы прыбылi сюды ў самым хвасце леташняга патоку бежанцаў. А госпадзi! Ну i часiна была, ну i часiна! Ледзь з голаду не памерлi. - Iх чаравiкi пастуквалi па грунтавой дарозе. Мiма прайшоў грузавiк, поўны людзей, паглыбленых у свае думкi. Яны трымалiся за барты i панура пазiралi на дарогу.
      - Гэтыя працуюць на газавую кампанiю, - сказаў Цiмацi. - Добра зарабляюць.
      - Я мог бы ўзяць наш грузавiк, - прапанаваў Том.
      - Не, не варта. - Цiмацi нахiлiўся i падабраў з зямлi зялёны грэцкi арэх. Калупнуў яго пазногцем i шпурнуў у чорнага дразда, якi сядзеў на драцяной агароджы. Дрозд успырхнуў i, калi арэх праляцеў пад iм, зноў апусцiўся на дрот i пачысцiў дзюбкай блiскучае чорнае пер'е.
      Том запытаўся:
      - А ў вас машыны няма?
      Абодва Ўолесы змоўчалi, i, глянуўшы на iх, Том убачыў збянтэжанасць на iх тварах.
      Уiлкi сказаў:
      - Туды, дзе мы працуем, недалёка - усяго адна мiля, вось па гэтай дарозе.
      Цiмацi сярдзiта загаварыў:
      - Не, няма ў нас машыны. Прадалi. Вымушаны былi. Есцi не было чаго, хоць зубы на палiцу кладзi. Працу таксама не маглi знайсцi. А тут кожны тыдзень прыходзяць скупшчыкi. Прыйдзе такi, убачыць, што ты галодны, i бярэцца купiць тваю машыну. I калi ты досыць ужо згаладаўся, ён у цябе яе за бясцэнак купляе. А мы... мы былi ох якiя галодныя. За дзесяць даляраў прадалi. - Цiмацi плюнуў на дарогу.
      Уiлкi спакойна сказаў:
      - На тым тыднi я ў Бейкерсфiлдзе быў. Бачыў яе... выстаўлена на продаж... стаiць сабе наша машына, а на бiрцы цана - семдзесят даляраў.
      - У нас выйсця не было, - зноў загаварыў Цiмацi. - Вырашылi: лепей няхай нас абрабуюць, чым мы iх. Да крадзяжу мы яшчэ не дайшлi, але ох як былi мы блiзка да яго!
      Том сказаў:
      - А мы, ведаеце, перад ад'ездам чулi, што работы тут да чорта. I яшчэ лiсткi такiя чыталi, у якiх людзей сюды заклiкалi.
      - Так, - сказаў Цiмацi, - мы iх таксама чыталi. А работы тут мала. I плата ўвесь час падае. Галава балiць ад думак, як пракармiцца.
      - Цяпер жа ў вас праца ёсць, - нагадаў яму Том.
      - Ёсць, толькi гэта ненадоўга. Гаспадар у нас добры. Участак у яго невялiкi. Разам з намi працуе. Але ненадоўга ўсё гэта.
      Том сказаў:
      - Нашто ж вам мяне ўладкоўваць? Утраiх з работай яшчэ хутчэй справiмся. Вы ж самi сабе да горла нож падносiце, чаму так робiце?
      Цiмацi пакруцiў галавой:
      - Не ведаю. Вiдаць, па дурноце. Мы думалi купiць сабе капелюшы. Толькi наўрад цi ўдасца. Вунь яго ўчастак, направа. Праца выгадная. Трыццаць цэнтаў у гадзiну. I гаспадар добры, з намi па-прыяцельску.
      Яны збочылi з дарогi i прайшлi па пасыпанай жвiрам дарожцы цераз невялiкi агародчык; за прысадамi стаялi белы дамок сярод купкi цянiстых дрэў i адрына; за адрынай вiднеўся вiнаграднiк i баваўнянае поле. Калi яны параўнялiся з дамком, сеткаватыя дзверы на ганку грукнулi, i па прыступках спусцiўся загарэлы каржакаваты чалавек у кардонным шлеме. Ён iшоў па двары, падкасваючы на хаду рукавы кашулi. Яго густыя, абсмаленыя сонцам бровы пахмурна ссунулiся. Шчокi былi чырвоныя ад загару.
      - Добрага вам ранку, мiстэр Томас, - павiтаўся Цiмацi.
      - Добрага, - раздражнёна буркнуў той.
      Цiмацi сказаў:
      - Гэта Том Джоўд. Можа, вы знойдзеце магчымасць узяць яго на працу?
      Гаспадар сярдзiта глянуў на Тома i раптам рагатнуў, але бровы ў яго так i засталiся насупленымi.
      - О, вядома, вядома. Я яго вазьму. Я ўсiх, каго хочаце, вазьму. Можа, i цэлую сотню вазьму.
      - Мы проста думалi... - прабачлiвым тонам пачаў быў Цiмацi.
      Томас перабiў яго:
      - Ага, i я таксама думаў. - Ён крута павярнуўся тварам да iх. - Мне трэба з вамi пагаварыць. Я плачу вам трыццаць у гадзiну, так?
      - Так, мiстэр Томас... але мы...
      - I за трыццаць цэнтаў вы робiце, што мне трэба. - Томас пераплёў пальцы сваiх вялiкiх агрубелых рук.
      - Мы стараемся добра працаваць.
      - Ну дык вось, хопiць. З сённяшняга дня я плачу вам дваццаць пяць у гадзiну, хочаце - заставайцеся, не хочаце - iдзiце. - Чырвань на яго твары пацямнела ад гневу.
      Цiмацi сказаў:
      - Мы добра працавалi. Вы самi казалi.
      - Казаў. Але цяпер усё так павярнулася, што, здаецца, я не магу наймаць людзей. - Томас глынуў слiну. - Вось слухайце. У мяне шэсцьдзесят пяць акраў зямлi. Пра Асацыяцыю фермераў вы калi-небудзь чулi?
      - Ну, вядома, чулi.
      - Дык вось, я ў яе ўваходжу. Учора вечарам у нас быў сход. А хто верхаводзiць у Асацыяцыi, ведаеце? Зараз скажу. Заходнi банк. Банку гэтаму належыць ледзь не ўся наша далiна, а што не яго, на тое ён мае вэксалi па пазыках. I ўчора адзiн банкаўскi прадстаўнiк сказаў мне: "Вы плацiце трыццаць цэнтаў у гадзiну. Давядзецца вам збавiць да дваццацi пяцi". Я кажу яму: "У мяне добрыя работнiкi. Такiм не шкада i трыццаць даць". А ён мне: "Не ў гэтым справа. Цяпер устаноўлена плата дваццаць пяць цэнтаў. Калi будзеце плацiць трыццаць, узнiкне незадавальненне. I дарэчы, кажа, вам, напэўна ж, зноў спатрэбiцца пазыка ў наступным годзе пад новы ўраджай, цi ж не так?" - Томас замаўчаў. Ён цяжка i хрыпла дыхаў. - Цяпер ясна? Стаўка - дваццаць пяць цэнтаў - i за гэта дзякуй скажыце.
      - Мы старанна працавалi, - разгублена прамовiў Цiмацi.
      - Да вас яшчэ не дайшло? Пан Банк наймае дзве тысячы чалавек, а я ўсяго толькi вас траiх. У мяне даўгавыя абавязацельствы. Вось i паварушыце мазгамi. Калi знойдзеце выйсце, я, бог сведка, пярэчыць не буду. Яны мяне ў кут загналi.
      Цiмацi пакруцiў галавой:
      - Не ведаю, што i казаць.
      - Хвiлiнку пачакайце. - Томас шпарка падняўся на ганак. За iм з грукатам зачынiлiся дзверы. Праз момант ён вярнуўся з газетай у руцэ. - Вось, бачылi? Я вам прачытаю. "Грамадзяне, абураныя дзейнасцю чырвоных агiтатараў, спалiлi перасяленчы лагер. Мiнулай ноччу група грамадзян, выведзеная з цярпення агiтацыяй, якая праводзiлася ў мясцовым лагеры перасяленцаў, спалiла датла палаткi i запатрабавала ад агiтатараў пакiнуць нашу акругу".
      Том пачаў быў:
      - Ага, я... - i раптам асекся i сцiснуў губы.
      Томас акуратна склаў газету i засунуў яе ў кiшэню. Ён ужо авалодаў сабой. Спакойна сказаў:
      - Людзей гэтых паслала туды Асацыяцыя. Вось я iх i выдаў. I калi там даведаюцца, што я вам сказаў, дык у наступным годзе фермы ў мяне ўжо не будзе.
      - Проста розуму не дабяру, што сказаць, - паўтарыў Цiмацi. - Калi там на самай справе былi агiтатары, тады зразумела, чаму ў Асацыяцыi так раз'юшылiся.
      Томас сказаў:
      - Я даўно да ўсяго гэтага прыглядаюся. Перад кожным знiжэннем платы абавязкова паяўляюцца чырвоныя агiтатары. Абавязкова. Каб на iх чорт, яны завабiлi мяне ў пастку. Дык як, што вы вырашылi? Дваццаць пяць цэнтаў?
      Цiмацi апусцiў вочы долу.
      - Я згодзен, - вымавiў ён.
      - I я, - сказаў Уiлкi.
      Том сказаў:
      - Ну, здаецца, мне пашанцавала як на першы раз. Канешне, я таксама буду працаваць у вас. Мне адмаўляцца нельга.
      Томас выцягнуў з задняй кiшэнi штаноў стракатую шаўковую насоўку i выцер ёю губы i падбародак.
      - Проста не ведаю, колькi яшчэ так будзе далей. I як вы толькi ўхiтраецеся сям'ю пракармiць на такiя грошы, не магу зразумець.
      - Пакуль працуем - кормiмся, - сказаў Уiлкi. - А вось як работы няма...
      Томас глянуў на свой наручны гадзiннiк.
      - Ну хадзем, выкапаем канаву. А бог з iм, - раптам сказаў ён рашуча, - так i быць, скажу. Вы жывяце ва ўрадавым лагеры, так?
      Цiмацi насцярожыўся.
      - Так, сэр.
      - I кожны суботнi вечар у вас там танцы?
      Уiлкi ўсмiхнуўся:
      - А як жа.
      - Дык вось што. У наступную суботу будзьце асцярожныя.
      Цiмацi раптам ускiнуў галаву i падступiў блiжэй да Томаса.
      - Што вы маеце на ўвазе? Я член цэнтральнай камiсii. Я павiнен ведаць.
      Томас паглядзеў на яго з асцярогай.
      - Нiкому не кажыце, што ад мяне даведалiся.
      - А што такое?
      - У Асацыяцыi цярпець не могуць гэтых урадавых лагераў. Шэрыфавых падручных туды не пашлеш. Там, я чуў, людзi самi сабе законы пiшуць, i без ордэра нiкога нельга арыштаваць. Дык вось, калi ў вас распачнецца бойка цi там стралянiна, тады да вас заявяцца шэрыфавы падручныя i ачысцяць лагер ад усiх вас.
      Цiмацi раптам неяк перамянiўся. Ён расправiў плечы, вочы ў яго сталi халодныя.
      - Вы хочаце сказаць, што...
      - Толькi нiкому не расказвайце, што ад мяне чулi, - прамовiў Томас з трывогай у голасе. - У суботу вечарам у вашым лагеры выбухне бойка. А шэрыфавы агенты будуць напагатове.
      Том недаўменна запытаўся:
      - Навошта ўсё гэта? Людзi ж нiкому не перашкаджаюць.
      - Я скажу табе навошта, - адказаў Томас. - Людзi ў гэтым лагеры прывыкаюць да чалавечнага абыходжання. А потым трапiць з iх хто ў лагер перасяленцаў, i з iм будзе цяжка справiцца. - Ён зноў сцёр насоўкай пот з твару. - Ну iдзiце, працуйце. Далiбог, дагаварылiся мы з вамi да таго, што я без фермы застануся. Але вы мне як людзi падабаецеся.
      Цiмацi павярнуўся да яго i падаў яму сваю худую мазолiстую руку, i Томас пацiснуў яе.
      - Нiхто не даведаецца, хто нам сказаў. Дзякуй вам ад нас. Бойкi не будзе.
      - Бярыцеся за справу, - сказаў Томас. - I памятайце: дваццаць пяць цэнтаў у гадзiну.
      - Папрацуем i за столькi... - сказаў Уiлкi, - на вас.
      Томас пакрочыў да дамка.
      - Я праз хвiлiнку таксама прыйду, - сказаў ён. - А вы бярыцеся за справу. - Сеткаватыя дзверы зачынiлiся за iм.
      Том i Ўолесы мiнулi выбеленую вапнай адрыну i па ўскрайку поля падышлi да доўгай вузкай канавы, уздоўж якой ляжалi секцыi бетоннай трубы.
      - Вось тут мы i працуем, - сказаў Уiлкi Тому.
      Яго бацька адчынiў адрыну i вынес адтуль дзве кiркi i тры рыдлёўкi. Ён сказаў Тому:
      - На, бяры сваю красуню.
      Том узважыў кiрку ў руцэ.
      - Ого! Якраз мне да пары.
      - Пабачым, што ты ў адзiнаццаць гадзiн запяеш, - усмiхнуўся Ўiлкi. Паглядзiм, якая яна табе пара.
      Яны падышлi да канца няскончанай канавы. Том зняў пiнжак i кiнуў яго на груду выкапанай зямлi. Ён адсунуў кепку з iлба i ступiў у канаву. Папляваў на далонi. Кiрка ўзляцела ў паветра i апусцiлася, блiснуўшы на сонцы. Том цiха кракнуў. Кiрка ўзвiвалася ўгору i падала, i краканне чулася якраз у той момант, калi лязо ўгрызалася ў зямлю, рассякаючы грунт.
      Уiлкi ўсклiкнуў:
      - Вось гэта я разумею! Ну i землякоп нам, та, трапiўся! Ён з кiркай, як з роднай.
      Том адказаў:
      - Я намахаўся ёю, дзе трэба - ух! Так, так, сэр, - ух! Не адзiн год - ух! Прыемна лашчыць далонь - ух! - Пад яго ўдарамi адколвалася глыба за глыбай. Сонца паднялося ўжо над фруктовымi дрэвамi, i вiнаграднае лiсце адлiвала золатам на лозах. Разрыхлiўшы шэсць футаў канавы, Том ступiў убок i выцер з iлба пот. Яго месца заняў Уiлкi. Рыдлёўка падымалася i апускалася, i груда выкiнутай зямлi абапал канавы расла ў даўжыню.
      - Я ўжо нешта чуў пра гэту цэнтральную камiсiю, - сказаў Том. - Значыць, вы ўваходзiце ў яе?
      - Так точна, сэр! - адказаў Цiмацi. - На нас ляжыць вялiкая адказнасць. На ўсiх нас. Мы стараемся, як можам, i людзi ў лагеры, як могуць, памагаюць нам. Каб толькi буйныя фермеры не так нам дапякалi. А то спакою не даюць.
      Том скочыў у канаву, i Ўiлкi стаў з краю. Том загаварыў:
      - А што з гэтай бойкай на танцах - ух! пра якую ён казаў? - ух! Што яны задумалi?
      Цiмацi iшоў следам за Ўiлкi, i яго рыдлёўка скрэбла i падчышчала дно канавы, рыхтуючы яе пад трубу.
      - Вiдаць, хочуць выжыць нас з лагера, - гаварыў ён. - Баяцца, што мы арганiзуемся, думаю. Магчыма, яны маюць рацыю. Лагер наш - гэта i ёсць арганiзацыя. Людзi клапоцяцца самi пра сябе. Струнны аркестр у нас найлепшы ў акрузе. Тым, хто галадае, адкрылi ў краме невялiкi крэдыт. Пяць даляраў - на такую суму можаш узяць харчу, i лагер за цябе ў адказе перад крамнiкам. З уладамi ў нас непрыемнасцей нiякiх не было. Вiдаць, гэта i палохае багатых фермераў. Не могуць засадзiць нас за краты - вось i страшна iм. Яны, пэўна, думаюць: тыя, што могуць самi сабой кiраваць, здольныя i на iншыя справы.
      Том адышоўся ад канавы i выцер пот, якi залiваў яму вочы.
      - Вы чулi, што напiсана ў газеце пра агiтатараў у лагеры на поўнач ад Бейкерсфiлда?
      - Чулi, не глухiя, - адказаў Уiлкi. - Такое ўжо не першы раз.
      - Дык вось, я адтуль. Нiякiх агiтатараў там не было. Людзей, якiх яны называюць чырвонымi. I наогул, што гэта за людзi такiя - чырвоныя?
      Цiмацi зрэзаў рыдлёўкай невялiкi грудок на дне канавы. Белае шчацiнне ў ягонай барадзе паблiсквала на сонцы.
      - Шмат хто цiкавiцца чырвонымi, - усмiхнуўся Цiмацi. - I вось адзiн тут у нас дазнаўся. - Ён прыпляскаў рыдлёўкай насыпаную на край канавы зямлю. - Ёсць тут у нас такi Гайнс. У яго ледзь не трыццаць тысяч акраў зямлi: персiкi i вiнаград - кансервавы завод i вiнаробня. Дык ад яго толькi i чуеш пра чырвоных: "Гэтыя праклятыя чырвоныя давядуць краiну да пагiбелi" i "Трэба гнаць адсюль гэтых чырвоных вырадкаў". А тут адзiн хлапец, навiчок у нас, аднаго дня слухаў, слухаў, пачухаў патылiцу ды кажа: "Мiстэр Гайнс, я ў гэтых краях нядаўна. Хто яны, тыя праклятыя чырвоныя?" А Гайнс адказвае: "Чырвоны гэта той сукiн сын, якi патрабуе трыццаць цэнтаў у гадзiну, калi мы плацiм дваццаць пяць". Хлопец падумаў, падумаў, зноў паскроб патылiцу i кажа: "Але ж, мiстэр Гайнс, я не сукiн сын, а калi чырвоныя вось такiя... дык я таксама хачу атрымлiваць трыццаць цэнтаў у гадзiну. Кожны хацеў бы. Мы, мiстэр Гайнс, усе чырвоныя, каб на яго лiха". - Цiмацi падраўнаваў рыдлёўкай дно канавы, i цвёрдая зямля заблiшчала на зрэзе.
      Том засмяяўся:
      - I я б не ад таго. - Яго кiрка высока ўзляцела i апусцiлася, i грунт даў трэшчыну. Пот залiваў яму лоб, сцякаў каля носа i паблiскваў кроплямi на шыi. - А, чорт, - сказаў ён, - кiрка - добрая рэч - ух! калi ты з ёю ў ладах - ух! А прыладзiшся - ух! - i разам з ёю праца спорыцца - ух!
      Яны iшлi адзiн за адным, i канава паступова расла ў даўжыню, а сонца, усё вышэй падымаючыся ў ранiшнiм небе, абдавала iх спёкай.
      Калi Том пайшоў, Руцi яшчэ крыху паглядзела праз адчыненыя дзверы ў санiтарны блок. Без Уiнфiлда, перад якiм можна было павыхваляцца, храбрасць яе звяла. Яна ступiла босай нагой на цэментавую падлогу, але праз момант адхапiла нагу назад. З палаткi ў далёкiм канцы праходу выйшла жанчына i пачала распальваць паходную жалезную печку. Руцi зрабiла некалькi крокаў да яе, але свая палатка пацягнула яе назад. Яна цiхенька падкралася да яе i зазiрнула пад брызент. Збоку, проста на зямлi, ляжаў дзядзька Джон, рот у яго быў адкрыты, з горла вырываўся булькатлiвы, захлёбiсты храп. Мацi i бацька спалi, укрытыя коўдрай з галавой, - ад святла. Эл ляжаў у процiлеглым ад дзядзькi Джона баку палаткi, прыкрыўшы вочы сагнутай у локцi рукой. Каля пярэдняй сценкi палаткi ляжалi Ружа Сарона i Ўiнфiлд, а месца побач з Уiнфiлдам было пустое - месца Руцi. Яна прысела на кукiшкi i пачала ўзiрацца. Позiрк яе спынiўся на кудзелiстай галоўцы Ўiнфiлда, i, адчуўшы яго, хлопчык расплюшчыў павекi i глянуў на сястру сур'ёзнымi вачамi. Руцi прыклала палец да вуснаў i паманiла яго рукой. Уiнфiлд пакасiўся на Ружу Сарона. Яе расчырванелы твар быў зусiм побач, яна дыхала, крыху растулiўшы губы. Уiнфiлд асцярожна прыўзняў коўдру i вышмыгнуў з-пад яе. Потым цiхенька вылез з палаткi да Руцi.
      - Ты даўно ўстала? - шэптам запытаўся ён.
      Руцi бясшумна, з асцярогай азiраючыся, павяла яго ад палаткi i, калi адышлiся на бяспечную адлегласць, сказала:
      - Я i не клалася. Усю ноч на нагах.
      - Няпраўда, - сказаў Уiнфiлд. - Ты манюка.
      - Няхай так, - адказала Руцi. - Толькi калi я манюка, дык нiчога табе не раскажу. Аднаго дзядзьку нажом зарэзалi, а потым прытупаў мядзведзь i звалок дзiцяня. А я табе пра гэта не раскажу.
      - Нiякага мядзведзя не было, - няўпэўнена запярэчыў Уiнфiлд. Ён прыгладзiў валасы пальцамi i адцягнуў штаны ў кроку.
      - Добра, няхай не было, - з'едлiва сказала Руцi. - I тых белых гаршчочкаў з таго самага, з чаго пасуду робяць, - памятаеш, у каталогах бачылi?
      Уiнфiлд вылупiў на сястру вочы. Ён паказаў рукой на санiтарны блок i запытаўся:
      - Там?
      - Я ж манюка. Ты ўсё роўна не паверыш, дык я i расказваць не буду.
      - Пойдзем паглядзiм.
      - Я там ужо была. Пасядзела на iх. Нават папiкала туды.
      - А вось i не, - сказаў Уiнфiлд.
      Дзецi пайшлi да будынiны, у якой быў санiтарны вузел, i Руцi цяпер ужо нiчога не баялася. Яна смела ўвайшла туды першая. Уздоўж адной сцяны прасторнага памяшкання былi туалеты - адсекi з дзвярамi спераду. Белы фаянс у iх ззяў чысцiнёй. Уздоўж процiлеглай сцяны выстраiлiся ўмывальныя ракавiны з кранамi, а насупраць увахода былi чатыры душавыя кабiнкi.
      - Вось, глядзi, - сказала Руцi. - Гэта ўнiтазы - як у каталогу. - Дзецi падышлi да аднаго туалета. Руцi з паказной храбрасцю задрала спаднiчку i села на ўнiтаз. - Казала ж табе, я тут была, - сказала Руцi, i ва ўнiтазе пачулася цурчанне.
      Уiнфiлд адчуў няёмкасць. Рука яго нацiснула на спускны рычажок, i раптам равучы палiлася вада. Руцi спалохана падскочыла i шарахнулася ўбок. Яны стаялi пасярод памяшкання i пазiралi на ўнiтаз. Вада ў iм усё яшчэ булькатала.
      - Гэта ты ўсё, - сказала Руцi. - Падышоў i зламаў. Я бачыла.
      - Не, я не ламаў. Далiбог, гэта не я.
      - Я ж сама бачыла. Да добрых рэчаў цябе i блiзка падпускаць нельга.
      Уiнфiлд паныла апусцiў галаву. Потым глянуў на Руцi, i вочы ў яго налiлiся слязьмi, падбародак задрыжаў. I Руцi пашкадавала яго.
      - Ну нiчога, - сказала яна. - Я не паскарджуся на цябе. Мы скажам - так i было. Скажам, мы сюды i не заходзiлi нават. - Дзецi пайшлi з памяшкання.
      Сонца ўжо ледзь дакраналася да краю гор i свяцiла на жалезныя рыфленыя дахi пяцi санiтарных блокаў, на шэрыя палаткi i на чыста падмеценыя дарожкi мiж iмi. Лагер прачнуўся. У паходных печках гарэў агонь, у печках, зробленых з газавых бiтонаў i лiставога жалеза. У паветры цягнула дымком. Полкi палатак былi адкiнутыя, i людзi расхаджвалi па лагеры. Перад Джоўдавай палаткай, паглядаючы па баках, стаяла мацi. Убачыўшы дзяцей, пайшла iм насустрач.
      - Я ўжо не ведала, што i падумаць, - сказала яна. - Не ведала, дзе вас шукаць.
      - А мы проста так хадзiлi, глядзелi, - адказала Руцi.
      - А Том дзе? Вы яго не бачылi?
      Руцi напусцiла на сябе важны выгляд.
      - Так, мэм, бачылi. Ён пабудзiў мяне i сказаў, што перадаць. - Дзяўчынка замаўчала, каб падкрэслiць сваю значнасць.
      - Ну, што? - нецярплiва запыталася мацi.
      - Ён прасiў перадаць табе... - Руцi зноў замаўчала i глянула на Ўiнфiлда, цi бачыць ён, якая ў яе важная роля.
      Мацi падняла руку, нiбы замахваючыся:
      - Ну што?
      - Ён работу атрымаў, - выпалiла Руцi. - Пайшоў працаваць. - Яна з апаскай паглядзела на паднятую руку мацi. Рука апусцiлася, потым пацягнулася да дзяўчынкi. Мацi абняла Руцi за плечы, парывiста прыцiснула да сябе i адпусцiла.
      Руцi ў замяшаннi ўставiлася ў зямлю i загаварыла пра iншае:
      - У iх там унiтазы. Беленькiя.
      - А ты ўжо збегала туды, - занепакоiлася мацi.
      - Мы з Уiнфiлдам пабылi там, - адказала Руцi i адразу ж учынiла вераломства: - Уiнфiлд сапсаваў прыбiральню.
      Хлопчык пачырванеў. Ён блiснуў вачамi на Руцi.
      - А яна туды папiкала, - сказаў ён помслiва.
      Мацi захвалявалася:
      - Што вы там нарабiлi? Пакажыце. - Яна сiлай павяла малых да дзвярэй санiтарнага вузла i ўштурхнула ўсярэдзiну. - Дык што вы тут натварылi?
      Руцi паказала на ўнiтаз:
      - Тут як засвiшча, зашыпiць, потым як забулькоча! Цяпер сцiхла.
      - Пакажыце, што вы зрабiлi, - патрабавала мацi.
      Уiнфiлд нехаця падышоў да ўнiтаза.
      - Я толькi слабенька так нацiснуў на вось гэта, - сказаў ён. - Проста ўзяўся рукой вось так, i... - Зноў зашумела вада, i хлопчык адскочыў.
      Мацi закiнула галаву назад i засмяялася; Руцi i Ўiнфiлд пакрыўджана пазiралi на яе.
      - Так яно i павiнна быць, - сказала мацi. - Я некалi бачыла такiя. Калi скончыш, трэба нацiснуць.
      Дзецi адчулi вялiкi сорам за сваю недасведчанасць. Яны выйшлi за парог i пайшлi праходам памiж палатак - падзiвiцца на шматлiкую сям'ю, што сядзела за снеданнем.
      Мацi праводзiла дзяцей позiркам. Потым агледзела памяшканне. Падышла да душавой кабiнкi i зазiрнула ў яе. Падышла да ўмывальных ракавiн i правяла далонню па белым фаянсе. Крыху адкруцiла кран, падставiла пад струмень палец i паспешлiва адхапiла руку, калi пайшла гарачая вада. З хвiлiнку разглядала ракавiну, потым уторкнула затычку i напусцiла ў ракавiну вады, крыху з гарачага крана i крыху з халоднага. Тады яна памыла рукi ў цёплай вадзе, умыла твар i ўжо прыгладжвала мокрымi рукамi валасы, як за яе спiнай раптам пачулiся нечыя крокi па цэментавай падлозе. Мацi крута павярнулася. Перад ёю стаяў пажылы чалавек i глядзеў на яе з зусiм зразумелым абурэннем. Ён строга запытаўся:
      - Як вы сюды папалi?
      Мацi сутаргава глынула слiну, адчуваючы, як вада сцякае з падбародка i праз сукенку дабiраецца да цела.
      - Я не ведала, - прамовiла яна прабачлiвым тонам. - Думала, тут для ўсiх.
      Пажылы чалавек насупiўся.
      - Тут для мужчын, - сказаў ён сурова. Тады падышоў да дзвярэй i паказаў на дошчачку: ДЛЯ МУЖЧЫН. - Ну вось, больш доказаў не трэба. Вы што, не бачылi?
      - Не, - пачырванеўшы ад сораму, адказала мацi. - Не заўважыла. А ёсць, дзе мне можна?
      Абурэнне пажылога чалавека астыла.
      - Вы толькi што прыехалi? - запытаўся ён больш прыязным тонам.
      - Уночы.
      - Значыць, камiсiя яшчэ з вамi не гаварыла?
      - Якая камiсiя?
      - Ну як жа - жаночая камiсiя.
      - Не, са мной не.
      Пажылы чалавек важна сказаў:
      - Хутка яна да вас зойдзе i ўсё растлумачыць. Мы клапоцiмся аб навiчках. А калi вам патрэбна жаночая прыбiральня, абыдзiце будынак. Той бок - ваш.
      Мацi няўпэўнена запыталася:
      - Вы кажаце, што жаночая камiсiя... прыйдзе да нас у палатку?
      Чалавек кiўнуў галавой:
      - Так, павiнна хутка прыйсцi.
      - Дзякуй вам, - сказала мацi, паспешлiва выйшла за дзверы i ледзь не бягом кiнулася да сваёй палаткi.
      - Бацька! - крыкнула яна. - Джон, падымайцеся! I ты, Эл. Уставайце ўсе, памыйцеся. - Яе сустрэлi няўцямнымi, соннымi позiркамi. - Уставайце, iдзiце твары памыйце. I валасы прычашыце.
      Дзядзька Джон быў бледны i з выгляду нездаровы. На падбародку ў яго чарнеў кровападцёк.
      Бацька запытаўся:
      - Што здарылася?
      - Камiсiя! - выгукнула мацi. - У iх тут камiсiя... жаночая камiсiя... хутка прыйдзе да нас. Уставайце ж, iдзiце мыцца. Пакуль мы тут спалi i храплi, Том на працу ўладкаваўся. Падымайцеся, ну!
      Усе выйшлi з-пад брызенту яшчэ сонныя. Дзядзька Джон пахiснуўся на хаду, i па твары яго прабегла хваравiтая грымаса.
      - Iдзiце ў той дамок i памыйцеся, - загадала мацi. - Хуценька паснедаем, бо прыйдзе камiсiя. - Мацi прынесла трэсак, што ляжалi кучкай за палаткамi, развяла агонь i дастала кухонны посуд. - Кукурузныя аладкi, - сказала яна сама сабе. - Аладкi з падлiўкай. Так хутчэй. Трэба спяшацца. - Яна гаварыла сама з сабой, а Руцi з Уiнфiлдам стаялi побач i здзiўлена пазiралi на яе.
      Над лагерам пацягнуўся дымок ранiшнiх вогнiшчаў, адусюль чулася гамонка.
      Ружа Сарона, раскудлачаная, заспаная, вылезла з-пад брызенту. Мацi, мераючы прыгаршчамi кукурузную муку простага памолу, павярнулася да дачкi. Паглядзела на пакамечаную, нясвежую сукенку, на зблытаныя, нечасаныя валасы.
      - Прывядзi сябе ў парадак, - вымавiла яна скорагаворкай. - Зараз жа пайдзi i памыйся. Надзень чыстую сукенку, я яе памыла. Прычашыся, пратры вочы. - Мацi вельмi хвалявалася.
      Ружа Сарона панура буркнула:
      - Я сябе дрэнна адчуваю. Хачу, каб Конi прыйшоў. Без яго я рабiць нiчога не буду.
      Мацi крута павярнулася да дачкi. Далонi яе i запясцi былi ў жоўтай кукурузнай муцэ.
      - Разашарна, - строга сказала яна, - вазьмi сябе ў рукi. Досыць табе хныкаць. Сюды хутка з'явiцца жаночая камiсiя, што ж, мы на iх спадылба глядзець будзем?
      - Дык жа ж мне нездаровiцца.
      Мацi ступiла да яе, выставiўшы наперад зацярушаныя мукой рукi.
      - Iдзi памыйся, - загадала яна. - Бывае так, што свае хворасцi трэба трымаць пры сабе.
      - Мяне нудзiць, - жаласлiва паскардзiлася Ружа Сарона.
      - Дык адыдзiся ўбок, i няхай вырве. Канешне, цябе будзе нудзiць. Усiх нудзiць. Адыдзiся ўбачок, потым прывядзi сябе ў парадак, ногi памый i туфлi надзень. - Мацi зноў вярнулася да вогнiшча. - I косы запляцi, - дадала яна.
      На гарачай патэльнi сквiрчэла сала, i тук зашыпеў i пырснуў у бакi, калi мацi апусцiла ў яго цеста з лыжкi. Падлiўку яна згатавала ў кацялку - развяла муку ў растопленым сале, дадала вады, пасалiла i разбоўтала. Кава пачала падымацца ў вялiкай, на галон, бляшанцы, i ад яе пацягнула кававым водарам.
      Бацька не спяшаючыся вяртаўся да палаткi, i мацi агледзела яго крытычным вокам. Ён запытаўся:
      - Ты кажаш, Том атрымаў працу?
      - Так, сэр. Пайшоў, яшчэ як мы спалi. Ану, адчынi гэту скрынку, вазьмi чысты камбiнезон i кашулю. I вось яшчэ што, самой мне зусiм няма часу, дык ты памый вушы Ўiнфiлду i Руцi. Там ёсць гарачая вада. Зробiш? Добра патры iм вушы i шыю. Каб дзеткi ў нас былi свежанькiя i аж блiшчалi.
      - Во расшчабяталася, такой цябе я яшчэ нiколi не бачыў, - сказаў бацька.
      - Трэба, каб у сям'i быў прыстойны выгляд! У дарозе не было як. А цяпер можна. Свой брудны камбiнезон пакiнь у палатцы, я яго потым памыю.
      Бацька пайшоў пад навес i неўзабаве паявiўся ў злiнялым ад мыцця сiнiм камбiнезоне i кашулi. Ён павёў пасумнелых i ўстрывожаных дзяцей да санiтарнага блока.
      Мацi крыкнула iм наўздагон:
      - Добра патры iм вушы!
      Дзядзька Джон паказаўся ў дзвярах мужчынскага аддзялення, вызiрнуў, потым вярнуўся, сеў на ўнiтаз i доўга сядзеў там, падпёршы балючую галаву рукамi.
      Мацi зняла з патэльнi румяныя аладкi i толькi паспела апусцiць у гарачае сала некалькi лыжак рэдкага цеста, як на зямлю каля вогнiшча ўпаў нечы цень. Яна азiрнулася цераз плячо. Ззаду стаяў маленькага росту чалавек з худым, загарэлым, зрэзаным маршчынамi тварам i вясёлымi вачамi. Ён быў тонкi, як жэрдка. Яго беленькi чысты пiнжак дзе-нiдзе распоўзся ў швах. Чалавек усмiхнуўся ёй i сказаў:
      - Добрай ранiцы.
      Мацi глянула на яго белы касцюм, i твар яе падазрона нахмурыўся.
      - Добрай, - адказала яна.
      - Вы мiсiс Джоўд?
      - Я.
      - Мяне зваць Джым Роўлi. Я адмiнiстратар лагера. Зайшоў паглядзець, як тут у вас, цi ўсё ў парадку. Вам, можа, што-небудзь трэба?
      Мацi недаверлiва разглядала яго.
      - Не, - адказала яна.
      Роўлi сказаў:
      - Калi вы прыехалi, я ўжо спаў. На шчасце, у нас аказалася вольнае месца. - Голас яго гучаў ветлiва.
      Мацi прастадушна адказала:
      - Тут усё вельмi добра. Асаблiва там, дзе мыюць бялiзну.
      - Пачакайце, хутка жанчыны збяруцца на мыццё. Вось будзе весела! Як на малiтоўным сходзе. Ведаеце, мiсiс Джоўд, што яны ўчора зрабiлi? Хорам заспявалi. Пяюць гiмны i труць бялiзну ў такт. Было што паслухаць, паверце.
      З твару мацi паступова сходзiў недавер да гэтага чалавека.
      - Вiдаць, сапраўды прыемна было слухаць. Вы тут за начальнiка?
      - Не, - адказаў Роўлi. - Народ тут у нас такi, што пазбавiў мяне неабходнасцi начальстваваць. Падтрымлiваюць чысцiню ў лагеры, глядзяць, каб быў парадак - самi з усiм спраўляюцца. Такiх людзей я зроду не бачыў. У зале, дзе ў нас бываюць сходы, адзежу шыюць, цацкi робяць. Зроду такiх людзей не бачыў.
      Мацi паглядзела на сваю нячыстую ўжо сукенку.
      - А мы яшчэ ў брудным ходзiм, - сказала яна. - Цяжка сачыць за сабой у дарозе.
      - Хiба я не ведаю? - сказаў адмiнiстратар лагера i пацягнуў носам. Скажыце... гэта ў вас кава так смачна пахне?
      Мацi ўсмiхнулася:
      - Праўда, смачна? На паветры заўсёды ўсё лепш пахне. - I з пачуццём уласнай годнасцi прамовiла: - Мы палiчым за гонар, калi вы паснедаеце з намi.
      Ён падышоў да вогнiшча, апусцiўся на кукiшкi i гэтым канчаткова абяззброiў мацi.
      - Нам такi госць вялiкая пачэснасць, - сказала яна. - Снеданне ў нас, праўда, не надта каб, але сардэчна запрашаем.
      Карантыш усмiхнуўся:
      - Я паснедаў ужо, дзякуй. Але ад кубачка кавы не адмоўлюся. Цудоўны пах.
      - Ага, ага, калi ласка.
      - Вы толькi не ўвiхайцеся так праз мяне.
      Мацi налiла ў алавянны кубак кавы з вялiкай кансервавай бляшанкi i сказала:
      - Цукру мы яшчэ не дасталi. Сёння, можа, купiм. Калi вы п'яце з цукрам, вам будзе нясмачна.
      - З цукрам я не п'ю, - сказаў Джым Роўлi. - Ён толькi смак добрай кавы перабiвае.
      - А я люблю крыху з цукрам, - сказала мацi. Яна раптам пiльна паглядзела на яго, каб зразумець, чым ён так лёгка i хутка заваяваў яе прыхiльнасць. Яна шукала разгадкi ў яго на твары i не знаходзiла ў iм нiчога такога, акрамя прыязнасцi. Потым зiрнула на яго белы пiнжак з пасечанымi швамi i зусiм супакоiлася.
      Ён папiваў каву з кубка дробнымi глыткамi.
      - Жанчыны, напэўна, зойдуць да вас гэтым ранкам.
      - Мы яшчэ не прыбралiся, - сказала мацi. - Добра было б, каб яны прыйшлi, калi мы ўжо крышачку спарадкуемся.
      - Ну, яны ведаюць, як бывае, - адказаў адмiнiстратар. - Самi так прыехалi. Не, што вы, камiсii ў нас тут добрыя - усё разумеюць. - Ён дапiў каву i падняўся на ногi. - Мне трэба iсцi далей. Калi што вам спатрэбiцца, заходзьце ў кантору. Мяне там заўсёды знойдзеце. Цудоўная кава, дзякуй. - Ён паставiў свой кубак побач з iншымi на скрыню, памахаў рукой i пайшоў уздоўж палатак. Мацi чула, як ён загаворваў з людзьмi, што сустракалiся яму па дарозе. Яна апусцiла галаву, ледзь стрымлiваючы слёзы.
      Бацька падышоў да палаткi, ведучы за сабой дзяцей. У вачах у iх яшчэ стаялi слёзыад перанесеных пакут - бацька няшчадна пацёр iм вушы. Яны iшлi прыцiхлыя i чысценькiя. Скура на асмаленым сонцам носе Ўiнфiлда аблупiлася.
      - Вось, - сказаў бацька. - Разам з брудам саскроб яшчэ i два пласты скуры. Давялося крышачку патузаць iх - нiяк стаяць спакойна не хацелi.
      Мацi акiнула дзяцей крытычным позiркам.
      - Цяпер на iх i паглядзець прыемна, - прамовiла яна. - Ешце аладкi з падлiўкай. Трэба паспець яшчэ прыбраць i тут, i ў палатцы.
      Бацька паставiў на скрыню талеркi, сабе i дзецям.
      - Дзе гэта Том уладкаваўся на працу, хацеў бы я ведаць.
      - Не магу сказаць.
      - Ну раз ён знайшоў месца, дык i мы знойдзем.
      Да палаткi вярнуўся радасна ўзбуджаны Эл.
      - Вось гэта лагер! - усклiкнуў ён, узяў аладку i налiў сабе кавы. Ведаеце, чым тут адзiн чалавек займаецца? Прычэп сабе майструе пад жыллё. Вунь там, за тымi палаткамi. У прычэпе ў яго ложкi i печка - усё, што трэба. Жывi сабе ў iм. Вось гэта жыццё! Дзе спынiўся, там i жывi.
      Мацi сказала:
      - Я хацела б лепш жыць у домiку. Як толькi ў нас будзе на што, адразу купiм домiк.
      Бацька сказаў Элу:
      - Скончым снедаць, возьмем грузавiк i паедзем шукаць працы - ты, я i дзядзька Джон.
      - Ага, - сказаў Эл. - Вось каб устроiцца дзе-небудзь у гаражы, калi б знайшлося свабоднае месца. Нiчога мне больш не трэба. I каб дастаць яшчэ стары ўцэнены "фордзiк". Афарбую ў жоўты колер i буду сабе раз'язджаць прыпяваючы. Бачыў тут прыгожанькую дзяўчынку. Перамаргнуўся з ёю. Прыгожанькая, як чорт ведае што.
      Бацька строга сказаў:
      - Спярша ты на працу ўладкуйся, а потым ужо катом хадзi.
      Дзядзька Джон выйшаў з туалета i паволi падыбаў да палаткi. Мацi зiрнула на яго i нахмурылася.
      - Ты ж не памыўся... - пачала яна i раптам убачыла, што ён зусiм хворы, слабы, сумны. - Iдзi пад брызент, паляжы там, - сказала яна. - Ты нездаровы.
      Дзядзька Джон пакруцiў галавой:
      - Не. Я саграшыў, i гэта мне кара. - Ён паныла прысеў каля скрынi, налiў сабе кавы ў кубак.
      Мацi зняла з патэльнi апошнiя аладкi i, нiбы мiмаходзь, сказала:
      - Прыходзiў адмiнiстратар лагера, пасядзеў трохi, выпiў кавы кубак.
      Бацька паволi падняў на яе вочы:
      - Прыходзiў? А што было яму трэба?
      - Проста так, час прабавiць, - манерна адказала мацi. - Прысеў, выпiў кавы. Сказаў, добрую каву нячаста даводзiцца яму пiць, а ў нашай вельмi смачны пах.
      - Што ён хацеў? - дапытваўся бацька.
      - А нiчога не хацеў. Прыйшоў глянуць, як мы тут.
      - Нешта не верыцца, - буркнуў бацька. - Напэўна, выведвае, вынюхвае ўсё навокал.
      - Ды не! - засердавала мацi. - Я адразу разбяру, хто чаго прыходзiць, мяне вучыць не трэба.
      Бацька выплюхнуў на зямлю кававую гушчу з кубка.
      - Ты пакiнь гэту прывычку, - выгаварыла яму мацi. - Глянь, якая тут чысцiня.
      - Тут яшчэ такую чысцiню навядуць, што i жыцця не будзе, - прабурчаў бацька, зачэплены за жывое. - Ну канчай, Эл. Паедзем шукаць працу.
      Эл выцер рот далонню.
      - Я гатовы, - сказаў ён.
      Бацька павярнуўся да дзядзькi Джона:
      - Ты з намi едзеш?
      - Еду.
      - Табе ж нездаровiцца.
      - Нездаровiцца, але я паеду.
      Эл залез у кабiну.
      - Трэба недзе гаручага дастаць, - сказаў ён i завёў матор. Бацька i дзядзька Джон селi побач з iм, i грузавiк пакацiўся па шырокiм праходзе мiж палатак.
      Мацi правяла iх позiркам, потым узяла вядро i пайшла з iм да балеяў пад паветкай санiтарнага блока. Там яна налiла ў вядро гарачай вады i панесла да палаткi. I калi Ружа Сарона вярнулася з туалета, мацi ўжо мыла посуд у вядры.
      - Вунь тваё снеданне, на талерцы, - сказала мацi i пiльна паглядзела на дачку. Валасы ў Ружы Сарона былi мокрыя i гладка прычасаныя, твар чысты, ружовы. На ёй была сiняя сукенка ў маленькiя белыя кветкi. На нагах - лодачкi, купленыя яшчэ да вяселля. Ад матчынага позiрку яна пачырванела.
      - Ты, я бачу, прыняла душ, - сказала мацi.
      Ружа Сарона хрыплавата загаварыла:
      - Я стаю там, раптам прыходзiць жанчына i пачынае мыцца. Ведаеш, як гэта робiцца? Заходзiш у такую загарадку, ну як стойла ў хляве, паварочваеш ручкi, i на цябе вада льецца - гарачая i халодная, якая хочаш. I я памылася!
      - Я таксама зараз пайду, - ажывiлася мацi. - Толькi вось прыбяру тут. Ты мне пакажаш як.
      - Я кожны дзень буду мыцца, - не змаўкала Ружа Сарона. - А жанчына гэтая... яна паглядзела на мяне, убачыла мой жывот... i ведаеш, што сказала? Сказала, што сюды кожны тыдзень медыцынская сястра прыходзiць. I што мне абавязкова трэба да яе схадзiць, i яна раскажа мне, што рабiць, каб дзiця было здаровае. Усе жанчыны, кажа, ходзяць да яе. I я таксама пайду. - Яна проста захлiпалася ад узрушэння. - I ведаеш яшчэ што? На мiнулым тыднi тут адна нарадзiла, i ўвесь лагер урачыста адзначаў гэта, нанеслi дзiцяцi бялiзны i розных падарункаў... нават калыску... такую плеценую. Не зусiм новую, але яе пафарбавалi ў ружовы колер, i яна стала як новенькая. I далi маленькаму iмя, торт спяклi. О госпадзi! - Уздыхнуўшы на поўныя лёгкiя, яна змоўкла.
      Мацi сказала:
      - Хвала богу, нарэшце мы зажылi сярод сваiх людзей. Зараз пайду прыму душ.
      - О, там цудоўна, - сказала Ружа Сарона.
      Мацi выцiрала алавяныя талеркi, ставiла iх адна на адну i гаварыла:
      - Мы Джоўды. Нiкому ў вочы не зазiраем. Дзед нашага дзеда змагаўся ў рэвалюцыю. Мы былi фермеры, пакуль не запазычылiся банку. I тыя... тыя людзi... яны нядобрае рабiлi з намi. Кожны раз, як хто з iх прыходзiў, мне здавалася, быццам плёткай мяне б'юць... i нас усiх. А ў Нiдлсе той палiсмен?.. Ён нiбы што зрабiў са мною, я азлобiлася. Мяне самую сорам узяў. А цяпер мне няма чаго саромецца. Народ гэты - наш народ... наш. А адмiнiстратар... прыйшоў, пасядзеў, выпiў кавы... i ўвесь час кажа: "Мiсiс Джоўд тое, мiсiс Джоўд гэтае" i "Як вашы справы, мiсiс Джоўд?" - Мацi змоўкла i ўздыхнула. - Я сябе зноў чалавекам адчула. - Яна паставiла на горку талерак апошнюю, пайшла пад брызент i там, пакапаўшыся ў скрынi, дастала з яе свае туфлi i чыстую сукенку. Потым знайшла ў той жа скрынi папяровы пакецiк з завушнiцамi. Выйшаўшы з-пад брызенту, яна сказала Ружы Сарона: - Як прыйдуць жанчыны, скажы, я хутка вярнуся, - i знiкла за вуглом санiтарнага блока.
      Ружа Сарона цяжка апусцiлася на скрыню i глянула на свае вясельныя туфлi лакiраваныя лодачкi з чорнымi банцiкамi з матэрыi. Яна працерла наскi лодачак пальцам i выцерла яго аб спод падола. Нагiнаючыся, яна адчула свой жывот, а калi выпрасталася, памацала яго i слаба ўсмiхнулася.
      Па дарозе да пральнi iшла высокая поўная жанчына са скрынкай з-пад яблыкаў - у ёй ляжала нямытая бялiзна. Твар у жанчыны быў цёмны ад моцнага загару, вочы чорныя, пiльныя, дапытлiвыя. Паверх паласатай баваўнянай сукенкi на ёй быў прасторны фартух з мешкавiны, на нагах мужчынскiя паўчаравiкi са скуры двух колераў. Яна прыкмецiла, як Ружа Сарона пагладзiла сабе жывот, убачыла слабую ўсмешку на яе вуснах.
      - Ну! - крыкнула жанчына i весела засмяялася. - Хто, ты думаеш, будзе?
      Ружа Сарона зачырванелася i апусцiла вочы долу, потым глянула на жанчыну спадылба i злавiла на сабе позiрк яе блiскучых чорных вочак.
      - Не ведаю, - прамармытала Ружа Сарона.
      Жанчына шлёпнула скрынку на зямлю.
      - Жывая пухлiна, - засмяялася яна, заквактала, як квактуха. - Каго б ты лепш хацела? - дапытвалася яна.
      - Сама не ведаю... можа, хлопчыка... Ага, хлопчыка.
      - Вы нядаўна прыехалi, га?
      - Ноччу... позна ноччу.
      - Застаяцеся тут?
      - Не ведаю. Калi знойдзем працу, напэўна, застанемся.
      Па твары жанчыны прабег цень, i яе маленькiя чорныя вочкi налiлiся злосцю.
      - Калi знойдзецца праца... Так мы ўсе кажам.
      - Брат мой сёння раненька ўжо ўладкаваўся.
      - Ужо, га? Ну, магчыма, вам i пашчасцiла. Толькi будзь асцеражней са шчасцем. Яму нельга давяраць. - Жанчына падышла да Ружы Сарона амаль ушчыльную. - Шчасця толькi ў адным шукай. Другога табе не трэба. Паводзь сябе прыстойна, - з нейкiм шаленствам сказала яна. - I бездакорна. Учынiш грэх, глядзi, каб з дзiцем чаго не здарылася. - Жанчына прысела на кукiшкi перад Ружай Сарона. - Ганебныя справы творацца ў нашым лагеры, - прамовiла яна злавесна. - Кожную суботу вечарамi ў нас тут танцы бываюць, i не толькi кадрылю тут скачуць. Некаторыя ў абнiмку, у прыцiск. Сама бачыла.
      Ружа Сарона асцярожна сказала:
      - Я люблю танцы... кадрылю. - I цнатлiва дадала: - А iначай нiколi не танцую.
      Жанчына роспачна пакруцiла галавой:
      - А вось некаторыя танцуюць. Але гасподзь гэтага не даруе, не. I не думай, не даруе.
      - Ага, мэм, - цiха падтакнула Ружа Сарона.
      Жанчына паклала загарэлую маршчынiстую руку ёй на калена, i Ружа Сарона здрыганулася ад яе дотыку.
      - А цяпер я хачу цябе папярэдзiць. Хто ў Хрысце жыве, такiх цяпер мала засталося. Кожны вечар у суботу ў нас пачынае гэты iхнi струнны аркестр iграць, i, замест таго каб псалмы спяваць, усе пад яго скачуць, вiхляюцца... так, так, любачка, вiхляюцца. На свае вочы бачыла. Блiзка я туды не падыходжу, нi сама, нi сваiм не дазваляю. Танцуюць у абнiмку, упрытык, так, упрытык. Жанчына адкiнулася назад i нахiлiла галаву набок, каб паглядзець, як Ружа Сарона прарэагуе на такi абуральны факт.
      - Акторы? - пацiкавiлася тая трапятлiва.
      - Не, любачка! Не акторы - тыя даўно ўжо богам праклятыя. Свае ж людзi, з лагера. I дзетак малых, яшчэ неразумных, уцягнулi ў гэта, прымусiлi iх прыкiдвацца, строiць з сябе немаведама каго. Я туды i блiзка не падыходзiла. Але чула ўсё, што яны там гавораць. Сам д'ябал тады гуляе па лагеры.
      Ружа Сарона слухала, раскрыўшы рот, шырока расплюшчыўшы вочы.
      - У нас у школе аднойчы паказвалi спектакль пра Хрыста-дзiцятка... на Каляды.
      - Ну, я не кажу, добра гэта цi дрэнна. Многiя прыстойныя людзi лiчаць, што пра Хрыста-дзiцятка можна. Толькi... толькi я так прама сказаць не бяруся. Але ў нас тут Хрыста-дзiцяткi не было. Тут грэх быў, падман i д'ябальскае насланнё. Так фанабэрыста расхаджваюць, манернiчаюць, гавораць чужымi галасамi. I танцуюць у абнiмку, упрытык.
      Ружа Сарона ўздыхнула.
      - I такiх не адна-дзве парачкi, а шмат, - не змаўкала жанчына. - А чыстых, як ягня, добрапрыстойных можна на пальцах пералiчыць. Толькi не думай, што гэтым грэшнiкам так усё бог i даруе, нi ў якiм разе. Не, любачка! Ён iхнiя грахi запiсвае на дошку - грэх за грахом, потым падводзiць рысу i складае грэх за грахом. Гасподзь бог наш за ўсiмi сочыць, i я таксама сачу. Дзвюх ён ужо з iх пакараў.
      Ружа Сарона, ледзь не задыхнуўшыся, вымавiла:
      - Пакараў?
      Жанчына загаварыла з яшчэ большым жарам:
      - Сама бачыла. Была тут адна маладзенькая такая, дзiця насiла, ну якраз, як ты. У п'есе iграла. I яшчэ скакала ў абнiмку. I раптам... - голас жанчыны загучаў сурова i злавесна, - яна пачала худнець, сохнуць - скура ды косцi... i выкiнула дзiця, мёртвае.
      - Ой, што вы! - Ружа Сарона збялела.
      - Мёртвае i ў крывi. З ёю пасля гэтага нiхто гаварыць не хацеў. Давялося ёй з'ехаць адсюль. Бо даткнешся да граху i сама яго набярэшся, вось так, любачка. I яшчэ адна была, гэтаксама сябе паводзiла. Высахла - скура ды косцi, а пасля, ведаеш, што было? Вечарам раптам прапала i няма. Праз два днi паяўляецца. У госцi, кажа, ездзiла. А жывата як не было. I ведаеш, што я думаю? Яе, напэўна, адмiнiстратар наш завёз куды-небудзь, там яна i збавiлася ад дзiцяцi. Ён грахоў не прызнае. Сама ад яго чула. Грэх, кажа, - гэта калi людзi ў голадзе жывуць. Грэх, кажа, - гэта калi людзi ў холадзе жывуць. I яшчэ кажа, - паверыш, сам мне сказаў, - у гэтым ён не бачыць боскай рукi. Гэтыя дзве дзяўчыны, кажа, таму так высахлi, што есцi iм не было чаго. Ну i прабрала ж я яго! - Жанчына паднялася i адступiла на крок назад. Вочы ў яе гарэлi. Яна тыцнула напятым указальным пальцам ледзь не ў самы твар Ружы Сарона. - Я кажу яму: "Адыдзi!" Кажу: "Я ведала, што ў нас тут у лагеры д'ябал лютуе. А цяпер ведаю, хто ён, гэты д'ябал. Адыдзi, сатана!" - кажу. I Хрыстом-богам прысягаю, ён адступiў! Закалацiўся ўвесь, пачаў выдыгацца. Кажа: "Калi ласка!" Кажа: "Прашу вас, не прычыняйце людзям няшчасця". А я яму: "Няшчасця? А як наконт душы iхняй? А што вы скажаце пра мёртвых дзiцянятак, пра тых дзвюх няшчасных грэшнiц, што пагубiлi сябе праз вашыя тэатры?" Ён толькi паглядзеў на мяне, выскалiў зубы, нiбы яго занудзiла, i пайшоў прэч. Зразумеў, што перад iм сведка богава. Кажу яму: "Я госпаду нашаму памагаю сачыць за тым, што тут творыцца. Кары яго нiхто не мiне - нi ты, нi ўсе iншыя грэшнiкi". - Жанчына падняла скрынку з бруднай бялiзнай. - Беражыся. Я папярэдзiла цябе. I дзiцятка беднае беражы, што ў цябе ў чэраве, унiкай граху. - Яна велiчна пакрочыла прэч, i вочы яе ззялi дабрачыннасцю.
      Ружа Сарона правяла яе позiркам, уткнулася тварам у далонi i цiхенька заплакала. Раптам пачула побач мяккi голас. Яна засаромлена падняла галаву. Перад ёю стаяў маленькi чалавечак у белым - адмiнiстратар лагера.
      - Не хвалюйся, - сказаў ён. - Ты не хвалюйся.
      Слёзы заслалi ёй вочы.
      - I я так рабiла, - сказала яна. - Я танцавала ў абнiмку. Толькi ёй не прызналася. Я ў Салiса так танцавала. З Конi.
      - Не хвалюйся, - зноў сказаў адмiнiстратар.
      - Яна кажа, я выкiну.
      - Ведаю, што яна кажа. Я з яе вока не спускаю. Наогул жанчына яна нядрэнная, толькi людзям ад яе жыцця няма.
      Ружа Сарона шмарганула носам:
      - Тут, у лагеры, пры ёй дзве жанчыны, кажа, выкiнулi.
      Адмiнiстратар прысеў перад ёю на кукiшкi.
      - Вось што, - сказаў ён. - Паслухай, што я табе скажу. Гэтых маладых жанчын я ведаю. Яны вельмi галадалi i вельмi стамлялiся. Праца ў iх была цяжкая. I яшчэ яны трэслiся на грузавiках па ўхабiстай дарозе. Здароўе ў iх было няважнае. Вiны за iмi нiякай няма.
      - А яна казала...
      - Супакойся. Жанчына гэтая любiць людзей трывожыць.
      - Але яна кажа, вы - д'ябал.
      - Ведаю. Гэта таму, што я не дазваляю ёй атручваць людзям жыццё. - Ён падняўся на ногi i лёгенька паляпаў Ружу Сарона па плячы. - Ты не хвалюйся. У яе словах праўды няма, - сказаў ён i шпарка пайшоў прэч.
      Ружа Сарона доўга глядзела яму ў спiну; хударлявыя плечы яго паторгвалiся ў такт крокам. Яна ўсё яшчэ праводзiла вачамi яго тонкую постаць, калi вярнулася мацi - чыстая, ружовая, з вiльготнымi яшчэ валасамi, закручанымi на патылiцы вузлом. На ёй была ўзорыстая сукенка, на нагах старыя, патрэсканыя туфлi, у вушах маленькiя завушнiцы.
      - Памылася, - сказала яна. - Стаю пад душам, цёплая вада так i льецца, так i залiвае мяне ўсю. Адна жанчына там была i кажа, калi хочаш, хоць кожны дзень хадзi мыцца. А жанчыны з камiсii... яшчэ не прыходзiлi?
      - Не, - адказала Ружа Сарона.
      - А ты так i сядзiш без справы, зусiм нiчога не прыбрала! - Мацi падхапiла талеркi са скрынi. - Трэба парадак навесцi. Жвавей паварочвайся! На, мяшок бяры, падмяцi тут хоць трохi. - Яна сабрала ўсё кухоннае начынне, паклала патэльню i кацялок у скрыню, а скрыню засунула пад брызент. - Пасцелi прыбяры, - загадала яна. - Ну i вадзiца, скажу я табе, нiколi я большай асалоды не адчувала.
      Ружа Сарона вяла выконвала яе загады.
      - Як ты думаеш, ма, Конi сёння вернецца?
      - Можа, вернецца... а можа, i не. Сказаць не магу.
      - А ён ведае, дзе нас шукаць?
      - Пэўна ж, ведае.
      - Ма... а не можа так быць... што яго забiлi там, калi лагер палiлi?
      - Каго-каго, толькi не яго, - упэўнена адказала мацi. - Ён, калi толькi захоча, адкуль заўгодна выберацца - спрытны, як заяц, i хiтры, як лiс.
      - Хутчэй бы ўжо прыйшоў.
      - Калi прыйдзе, тады i прыйдзе.
      - Ма...
      - Ты б лепш справай занялася.
      - Як ты думаеш, танцаваць i ў п'есах iграць - грэх? Праз гэта я не выкiну?
      Мацi спынiла ўбiранне i падперла рукi ў бокi.
      - Гэта яшчэ што за размовы? Ты нi ў якiх п'есах не iграла.
      - А некаторыя тут iграюць, i адна маладая выкiнула... мёртвае... i ў крывi, i нiбыта гэта быў суд божы.
      Мацi ўтаропiлася на дачку.
      - Хто табе такое нагаварыў?
      - Адна жанчына, што мiма праходзiла. А гэты маленькi, у белым, падышоў i сказаў, што ўсё зусiм не ад таго.
      Мацi нахмурылася.
      - Разашарна, - сказала яна, - кiнь сама сябе грызцi. Табе, вiдаць, захацелася да слёз сябе давесцi. Што з табой такое стала, проста не магу зразумець. У нас у сям'i такiх нiколi не было. Няйначай, гэта Конi цябе так настроiў. Яму заўсёды былi цесныя яго штонiкi. - I сурова дадала: - Ты, Разашарна, не адна тут. Акрамя цябе яшчэ людзi ёсць. Знайдзi сваё месца сярод iх. Я сустракала некаторых - яны так паверылi ў свае грахi, што iнакш як нiкчэмнасцямi сябе перад богам не ўяўлялi.
      - Але ж, ма...
      - Ну хопiць. Закрый рот i бярыся за што-небудзь. Не такая ты ўжо важная персона, не такая ты распусная, каб гасподзь бог за цябе вельмi хваляваўся. А калi не перастанеш без дай прычыны мучыць сябе, дык я табе так заляплю! - Мацi змяла попел у ямку пад ачагом i абмахнула камянi, пакладзеныя па краях. Тут яна ўбачыла, што па дарожцы да iх iдзе камiсiя. - Рабi што-небудзь, - сказала яна дачцэ. - Вунь жанчыны ўжо да нас iдуць. Што-небудзь рабi, каб я магла паганарыцца сваёй дачкой. - Яна больш не глядзела на дарожку, але адчувала, што камiсiя наблiжаецца да iх.
      А што гэта камiсiя, сумненняў быць не магло. Тры дамы - чысценькiя, у прыгожых сукенках: адна сухарлявая, з прамымi валасамi, у акулярах у металiчнай аправе; другая нiзенькая, сiвая, кучаравая, з маленькiм далiкатным роцiкам; а трэцяя - вялiзная, як слон, грудастая, шыраказадая, з тоўстымi сцёгнамi, на выгляд уладная i ўпэўненая ў сабе. Камiсiя ступала мiж палатак з пачуццём уласнай годнасцi.
      Мацi падгадала так, што, калi яны падышлi, яна стаяла да iх спiнай. Жанчыны спынiлiся, развярнулiся i выстраiлiся ў рад. I вялiзная дама прагула:
      - Добрай ранiцы! Мiсiс Джоўд, гэта вы?
      Мацi крутнулася да iх, быццам захопленая знянацку.
      - Ага, так, так. Адкуль вам вядома маё прозвiшча?
      - Мы - камiсiя, - абвясцiла велiканка. - Жаночая камiсiя санiтарнага аддзялення нумар чатыры. Нам паведамiлi ваша прозвiшча ў канцылярыi.
      Мацi замiтусiлася:
      - Мы яшчэ не паспелi як след прыбрацца. Вы пасядзiце, калi ласка, пакуль я згатую каву. Я пачастую вас - мне гэта вялiкi гонар.
      Таўстушка сказала:
      - Джэсi, адрэкамендуйце нас. Скажыце гаспадынi, як нас зваць. Джэсi - наша старшыня, - паяснiла яна.
      Джэсi прамовiла афiцыйным тонам:
      - Мiсiс Джоўд, гэта Энi Лiтлфiлд, гэта - Эла Самерс, а я - Джэсi Булiт.
      - Вельмi радая пазнаёмiцца, - сказала мацi. - Вы, можа, прысядзеце? Хоць, праўда, сесцi няма на што, - спахапiлася яна. - Усё ж каву я прыгатую.
      - Не, не, - цырымонна сказала Энi. - Не турбуйцеся. Мы зайшлi паглядзець, як вы тут уладкавалiся. Хацелася б, каб вы адчувалi сябе як дома.
      Джэсi Сулiт строга спынiла яе:
      - Энi, не забывайцеся, калi ласка, хто тут старшыня.
      - Добра, добра. Але наступны тыдзень старшынёй буду я.
      - Вось i чакайце наступнага тыдня. Мы кожны тыдзень мяняемся, растлумачыла Джэсi мацi.
      - Можа, вы ўсё ж вып'еце кавы? - збянтэжана запыталася мацi.
      - Не, дзякуй. - Джэсi цвёрда ўзяла ўладу ў свае рукi. - Спярша мы пакажам вам санiтарны блок, а потым, калi пажадаеце, запiшам вас у жаночы клуб, даручым якую-небудзь работу. Запiсвацца, канешне, неабавязкова.
      - А за гэта... трэба шмат заплацiць?
      - Нiчога плацiць не трэба, толькi працаваць. А калi з вамi тут пазнаёмяцца блiжэй, тады, магчыма, i ў камiсiю выберуць, - умяшалася Энi. - Вось, напрыклад, Джэсi - яна ўваходзiць у лагерную камiсiю. Яна - уплывовы член гэтай камiсii.
      Джэсi горда ўсмiхнулася.
      - Абралi аднагалосна, - паведамiла яна. - Ну дык, мiсiс Джоўд, зараз мы раскажам вам, якiя ў нас тут у лагеры парадкi.
      Мацi сказала:
      - А гэта дачка мая - Разашарна.
      - Добрага здароўя, - прагаварылi ўсе тры жанчыны разам. - Хадзем i вы з намi.
      Па дарозе велiканка Джэсi пачала тлумачыць, i ў голасе яе гучала годнасць i лагода. Яна загадзя адрэпецiравала сваю прамову.
      - Не падумайце толькi, мiсiс Джоўд, што мы ўмешваемся ў вашы справы. У нас у лагеры шмат месцаў агульнага карыстання. I мы ўвялi некаторыя правiлы. Вось зараз мы зойдзем у санiтарны блок. У iм усе бываюць, i ўсе абавязаны захоўваць там чысцiню. - Яны падышлi да паветкi, дзе знаходзiлiся балеi - iх было дваццаць. Восем былi занятыя - схiлiўшыся над iмi, жанчыны мылi бялiзну, i на чыстай цэментавай падлозе кучкамi ляжалi выкручаныя рэчы. - Сюды можаце прыходзiць у любы час, - тлумачыла Джэсi. - Адно толькi - прыбiрайце за сабой.
      Жанчыны каля балеяў з цiкаўнасцю паглядалi на iх. Джэсi голасна сказала:
      - Гэта мiсiс Джоўд i Разашарна. Прыехалi да нас жыць.
      Жанчыны хорам прывiталiся з мацi, i яна крыху прысела ў паклоне i прамовiла:
      - Вельмi радая пазнаёмiцца.
      Джэсi павяла камiсiю ў прыбiральню i душавую.
      - Я ўжо тут была, - сказала мацi. - I памылася нават пад душам.
      - Душы на тое i зробленыя, каб пад iмi мыцца, - прагаварыла Джэсi. - Тут такiя ж правiлы - трэба прыбiраць за сабой. Кожны тыдзень прызначаюцца новыя дзяжурныя, i яны наводзяць тут поўную чысцiню. Магчыма, i вам давядзецца падзяжурыць. Толькi трэба з сабой мыла браць.
      - Прыйдзецца купiць, - сказала мацi. - У нас усё скончылася.
      Голас Джэсi прагучаў амаль са свяшчэнным захапленнем:
      - А гэтым вы калi-небудзь карысталiся? - Джэсi паказала на ватэрклазеты.
      - Ага, мэм. Сёння ранiцай.
      Джэсi ўздыхнула:
      - Што ж, добра...
      Загаварыла Эла Самерс:
      - Тут у нас на мiнулым тыднi...
      - Мiсiс Самерс, пра гэта раскажу я, - строга абарвала яе Джэсi.
      Эла ўступiла:
      - Добра, добра.
      Джэсi сказала:
      - На мiнулым тыднi, калi вы старшынствавалi, усё расказвалi вы. А цяпер я была б вам вельмi ўдзячная, каб вы памаўчалi.
      - Добра, самi раскажыце пра тую жанчыну, - згадзiлася Эла.
      - Уласна кажучы, - пачала Джэсi, - нашай камiсii не пасуе пляткарыць, але iмёнаў я называць не буду. На мiнулым тыднi сюды зайшла адна новенькая камiсiя не паспела яшчэ з ёю пагаварыць. Прыходзiць, упiхвае мужавы штаны ва ўнiтаз i кажа: "Нешта вельмi занiзка i зацесна. У тры пагiбелi гнешся. Няўжо не маглi прыладзiць вышэй?" - Члены камiсii ўсмiхнулiся з пачуццём уласнай перавагi.
      Эла ўставiла:
      - Кажа: "Сюды зараз шмат не ўлезе". - Эла стойка вытрымала суровы позiрк Джэсi.
      Джэсi расказвала далей:
      - У нас вечныя непрыемнасцi з туалетнай паперай. Па нашых правiлах, выносiць яе адсюль не дазваляецца. - Яна гучна прыцмокнула языком. - На туалетную паперу скiдаецца ўвесь лагер. - Памаўчаўшы момант, яна паведамiла: Блок нумар чатыры пераводзiць паперы больш за ўсiх. Яе, пэўна, нехта крадзе. Пра гэта на агульным сходзе жанчын гаварылi: "У жаночым аддзяленнi блока нумар чатыры пераводзяць занадта шмат паперы". I гэта пры ўсiх!
      Мацi слухала стаiўшы дыханне.
      - Крадуць паперу?.. Нашто?
      - Ну, такiя непрыемнасцi здаралiся i раней, - сказала Джэсi. - Апошнi раз яе ўзялi тры дзяўчынкi, каб выразаць з яе папяровыя лялькi. Што ж, мы iх злавiлi. Але куды прападае папера цяпер, невядома. Не паспееш павесiць рулон, а ўжо нiчога няма. Пра гэта на сходзе гаварылi. Адна жанчына прапанавала правесцi званок, каб ён званiў кожны раз, як крутнецца рулон. Тады можна было б прасачыць, хто колькi бярэ. - Джэсi пакруцiла галавой: - Проста не ведаю, як быць. Увесь тыдзень мне гэта спакою не дае. У блоку нумар чатыры нехта ўвесь час крадзе паперу.
      З парога пачуўся жаласны голас:
      - Мiсiс Булiт!.. - Члены камiсii павярнулi ў той бок галовы. - Мiсiс Булiт, я ўсё чула, што вы тут гаварылi. - У дзвярах стаяла жанчына, уся чырвоная i спатнелая. - На сходзе я не адважылася прызнацца, мiсiс Булiт. Ну не магла. Абсмяялi б цi яшчэ што.
      - Пра што гэта вы? - Джэсi пайшла да яе.
      - Ну, можа... мы... усё гэта мы... Але ж мы не крадзём, мiсiс Булiт. Джэсi падступала да яе ўсё блiжэй, i твар усхваляванай жанчыны, якая прызналася ў сваёй вiне, цяпер усыпалi буйныя кроплi поту. - А што нам было рабiць, мiсiс Булiт?
      - Скажыце толкам, у чым справа, - патрабавала Джэсi. - Наш блок абняславiўся праз гэту туалетную паперу.
      - Цэлы тыдзень, мiсiс Булiт. Цэлы тыдзень мы не ведаем, што з гэтым рабiць. А ў мяне, вы ж ведаеце, пяць дачок.
      - Дык што ж яны з паперай робяць? - грозна запыталася Джэсi.
      - Толькi карыстаюцца ёю. Слова гонару, толькi карыстаюцца.
      - Як жа яны могуць! Чатырох-пяцi кавалкаў зусiм дастаткова за дзень. Што з iмi такое?
      Жанчына прамямлiла:
      - Панос. Ва ўсiх пяцi. Мы амаль зусiм без грошай. Яны наелiся няспелага вiнаграду. У iх страшэнны панос. Кожныя дзесяць хвiлiн бегаюць. - I заступiлася за сваiх дачок:- Але паперу яны не крадуць.
      Джэсi перавяла дух.
      - Дык трэба было адразу нам сказаць. Проста вы абавязаны былi сказаць. Праз ваша маўчанне ганьба лягла на блок нумар чатыры. А панос можа быць у кожнага.
      Жанчына жаласна заныла:
      - Не слухаюцца - ядуць яшчэ зялёны вiнаград. А панос з дня на дзень робiцца ўсё мацнейшы.
      Эла Самерс выпалiла:
      - Медпункт. Ёй трэба звярнуцца ў медпункт.
      - Эла Самерс, - прамовiла Джэсi, - я вам апошнi раз нагадваю - вы не старшыня. - Яна зноў павярнулася да маленькай разгубленай жанчыны: - У вас грошай няма, мiсiс Джойс?
      Жанчына засаромлена апусцiла вочы:
      - Няма. Але мы, магчыма, хутка знойдзем працу.
      - Чаго вы галаву апусцiлi? Нiчога процiзаконнага тут няма, - супакойвала яе Джэсi. - Збегайце ў Уiдпэтчскую краму i вазьмiце сабе прадуктаў. Лагер мае там крэдыт на дваццаць даляраў. Можаце ўзяць на пяць. А калi атрымаеце працу, вернеце доўг у цэнтральную камiсiю. Вам гэта было вядома, - строга прамовiла яна. - Як жа вы давялi да таго, што дочкi вашы галадаюць?
      - Дабрачыннасцю мы нiколi не карысталiся, - адказала мiсiс Джойс.
      - Гэта не дабрачыннасць, вы добра ведаеце, - угневалася Джэсi. - Ужо не раз было гаворана. У нашым лагеры дабрачыннасцi няма. Мы яе не пацерпiм. Дык збегайце ў краму i вазьмiце сабе прадуктаў, а рахунак прынясiце мне.
      Мiсiс Джойс нясмела запыталася:
      - А калi так здарыцца, што мы не зможам выплацiць? У нас даўно няма працы.
      - Як будзе магчымасць, выплацiце. А не будзе - гэта нi вас, нi нас не датычыцца. Адзiн чалавек паехаў з лагера, а праз два месяцы грошы прыслаў. Вы не маеце права дапускаць, каб вашы дзяўчаткi галадалi ў нас у лагеры.
      Мiсiс Джойс спалохана пазiрала на Джэсi.
      - Слухаю, мэм, - вымавiла яна.
      - Абавязкова вазьмiце iм сыру ў краме, - загадала Джэсi. - Гэта добра ад паносу.
      - Слухаю, мэм. - I мiсiс Джойс шмыгнула за дзверы.
      Джэсi разгневана павярнулася да членаў камiсii:
      - Яна не мае права так фанабэрыцца. I перад кiм? Перад сваiмi людзьмi.
      Энi Лiтлфiлд сказала:
      - Яна тут нядаўна. Можа, проста не ведала. Можа, раней ёй даводзiлася карыстацца дабрачыннасцю раз цi два. I не затыкайце мне, калi ласка, рот, Джэсi. Я маю права гаварыць. - Энi зрабiла паўпавароту да мацi. - Калi чалавек адчуў на сабе, што такое дабрачыннасць, гэта як кляймо застанецца на iм на ўсё жыццё. Наша дапамога не дабрачыннасць, а ўсё-такi яе нiколi не забудзеш. Ручаюся, Джэсi не паспытала гэтага на сабе.
      - Не, - пацвердзiла Джэсi.
      - А мне давялося, - гаварыла Энi. - Мiнулай зiмой. Мы пакутавалi ад голаду - я, муж мой i малыя. А тады заладзiлi дажджы. Нехта нам параiў звярнуцца да Армii выратавання. - Вочы ў Энi загарэлiся лютасцю. - Мы галадалi... а яны прымусiлi нас поўзаць перад iмi дзеля абеду. Яны прынiзiлi нас. Яны... Ненавiджу iх! Можа, i мiсiс Джойс карысталася дабрачыннасцю. Можа, яна не ведала, што ў нас тут зусiм не тое. У нашым лагеры, мiсiс Джоўд, мы нiкому не дазволiм займацца дабрачыннасцю. Не дазволiм, каб хто-небудзь дапамагаў другому. Можна аддаваць адмiнiстрацыi лагера, а яна ўжо раздасць каму трэба. А дабрачыннасцi мы не дапусцiм! - Голас у Энi зрываўся ад шаленства. - Ненавiджу iх! - паўтарыла яна. - Я нiколi не бачыла свайго мужа прыбiтым, а гэтыя... гэтыя з Армii выратавання дамаглiся свайго.
      Джэсi кiўнула галавой.
      - Я чула пра такое, - цiха прамовiла яна. - Людзi расказвалi... Ну, павядзём мiсiс Джоўд далей.
      Мацi сказала:
      - Як тут усё добра.
      - Пойдзем у швейную, - прапанавала Энi. - У iх там дзве машыны. Яны i коўдры прашываюць, i сукенкi шыюць. Вам, напэўна, самой захочацца там папрацаваць.
      Як толькi да мацi прыйшла камiсiя, Руцi i Ўiнфiлд непрыкметна рэцiравалiся далей ад вачэй дарослых.
      - Можа, лепш пайсцi з iмi, паслухаць? - сказаў Уiнфiлд.
      Руцi схапiла яго за локаць:
      - Ну не! Нас праз гэтых сволачаў вымылi. З iмi я не пайду.
      Уiнфiлд сказаў:
      - Ты на мяне нагаварыла пра прыбiральню. А я нагавару, як ты абазвала гэтых цётак.
      Па твары Руцi прабег цень страху:
      - Не трэба. Я ведала, што ты не зламаў, таму i нагаварыла.
      - Нiчога ты не ведала, - адрэзаў Уiнфiлд.
      Руцi сказала:
      - Давай паглядзiм усё, што ёсць тут. - Яны пайшлi ўздоўж палатак i, бянтэжлiва азiраючыся, заглядалi ў кожную. У канцы праходу на роўным месцы была расчышчана пляцоўка для кракета. З паўтузiна дзяцей былi сур'ёзна занятыя гульнёй. На ўслончыку каля крайняй палаткi сядзела пажылая жанчына i сачыла за iмi. Руцi з Уiнфiлдам прыпусцiлi трушком.
      - Прымiце нас у гульню! - крыкнула Руцi. - Мы таксама будзем гуляць.
      Дзецi ўзнялi на яе вочы. Дзяўчынка з коскамi, як парасячыя хвосцiкi, сказала:
      - Калi новую пачнём.
      Руцi пагрозлiва ступiла на пляцоўку.
      - А я хачу цяпер. - Парасячыя хвосцiкi моцна ўчапiлiся за малаток. Руцi падскочыла да яе, ударыла далонню, штурхнула i вырвала малаток з рук дзяўчынкi. - Сказала, што буду гуляць, значыць, буду, - пераможна абвясцiла яна.
      Пажылая жанчына паднялася з услончыка i падышла да пляцоўкi. Руцi люта насупiлася i мацней абхапiла рукамi малаток. Жанчына сказала:
      - Няхай гуляе. Зрабiце, як на мiнулым тыднi з Ральфам.
      Дзецi пакiдалi малаткi i моўчкi пайшлi з пляцоўкi. Непадалёку спынiлiся i сталi глядзець на Руцi абыякавымi вачамi. Правёўшы iх позiркам, Руцi ўдарыла малатком па шары i пабегла за iм.
      - Уiнфiлд, давай сюды! Бяры малаток! - крыкнула яна i са здзiўленнем уставiлася на брата. Уiнфiлд стаяў разам з дзецьмi збоку ад пляцоўкi i глядзеў на яе такiмi ж, як у iх, абыякавымi вачамi.
      З дзёрзкiм выклiкам Руцi зноў ударыла па шары. Над пляцоўкай узняўся пыл. Дзяўчынка прыкiнулася, што ёй вельмi весела. А дзецi ўсё стаялi i пазiралi на яе. Руцi паставiла побач два шары i ўдарыла адразу па абодвух, стала спiнай да гледачоў, потым зноў павярнулася тварам да iх. I раптам пайшла на дзяцей з малатком у руцэ.
      - Iдзiце гуляць! - скамандавала яна.
      Дзецi моўчкi адступiлi перад ёю. Яна крыху пастаяла, утаропiўшыся на iх, тады кiнула малаток i з плачам пабегла да сваёй палаткi. Дзецi вярнулiся на пляцоўку.
      Парасячыя хвосцiкi крыкнулi Ўiнфiлду:
      - Калi пачнём новую, можаш з намi гуляць.
      Пажылая жанчына сказала:
      - Калi яна вернецца i будзе добра сябе паводзiць, няхай i яна гуляе з вамi. Ты, Эла, сама была такая.
      Гульня ўзнавiлася, а Руцi ляжала ў палатцы i горка плакала.
      Грузавiк ехаў па прыгожых мясцiнах, мiма фруктовых садоў, дзе пачалi ўжо ружавець персiкi, мiма вiнаграднiкаў, дзе на лозах ледзь зазелянелiся гронкi, пад арэхавымi дрэвамi, што працягнулi сваё вецце да сярэдзiны дарогi. Каля кожных варот у сад цi вiнаграднiк Эл прытарможваў, i на кожных варотах вiсела аб'ява: "Рабочыя не патрабуюцца. Уваход забаронены".
      Эл загаварыў:
      - Калi фрукты паспеюць, та, праца тут будзе. Але як у iх дзiўна тут - ты i спытацца яшчэ не паспеў, а яны ўжо адказваюць, што працы няма. - Ён вёў грузавiк на малой скорасцi.
      Бацька сказаў:
      - Можа б, нам усё ж зайсцi спытацца? Можа, яны ведаюць, дзе праца ёсць? Давай паспрабуем.
      Па краi дарогi iшоў чалавек у сiнiм камбiнезоне i сiняй кашулi. Эл параўняўся з iм i затармазiў.
      - Гэй, мiстэр! Можа, ведаеце, дзе тут праца ёсць? - крыкнуў ён.
      Чалавек спынiўся i шырока ўсмiхнуўся; у роце ў яго не было пярэднiх зубоў.
      - Не, - адказаў ён. - Можа, вы ведаеце, дзе яна ёсць? Я цэлы ўжо тыдзень тут кружу i яшчэ нi на што не натрапiў.
      - Вы з урадавага лагера? - запытаўся Эл.
      - Ага, з яго.
      - Дык залазьце ў кузаў. Пашукаем разам.
      Чалавек пералез цераз борт i саскочыў на насцiл.
      Бацька сказаў:
      - Нешта мне падказвае, што нiчога мы не знойдзем. Але пашукаць усё ж трэба. Толькi вось дзе, невядома.
      - Шкада, не распыталi ў лагеры, - уздыхнуў Эл. - Ну, як адчуваеш сябе, дзядзька Джон?
      - Балiць, - адказаў Джон. - Кругом усё балiць, а будзе яшчэ горш. Трэба мне iсцi ад вас, а то толькi няшчасце вам, усёй сям'i, прыношу ў пакаранне за свае грахi.
      Бацька паклаў руку яму на калена.
      - Слухай, - сказаў ён, - не рабi глупстваў. У нас i так вялiкiя страты дзед з бабкай памерлi, Ной i Конi ўцяклi, а прапаведнiка засадзiлi ў турму.
      - У мяне такое адчуванне, што прапаведнiка гэтага мы яшчэ ўбачым, - сказаў дзядзька Джон.
      Эл пакратаў булавешку на рычагу пераключэння перадач.
      - Табе нездаровiцца, вось ты i адчуваеш рознае такое, - сказаў ён. - Ну хопiць, к чорту! Паехалi назад, з людзьмi пагаворым, даведаемся, дзе, можа, праца ёсць. А то ўсё роўна, што баброў пад вадой лавiць. - Ён спынiў машыну, высунуўся з кабiны i крыкнуў, павярнуўшы галаву назад: - Гэй! Паслухай! Мы вяртаемся ў лагер, там спытаемся, дзе яны працуюць. А так толькi бензiн дарэмна палiм.
      Пасажыр перагнуўся цераз борт.
      - Гэта мне якраз, - сказаў ён. - Я свае капыты па самыя шчыкалаткi змуляў. I сёння нават макавай расiнкi ў роце не было.
      Эл развярнуў машыну пасярод дарогi i паехаў назад.
      Бацька сказаў:
      - Мацi наша вельмi расстроiцца - вунь Том уладкаваўся ж адразу.
      - Можа, ён нiдзе нiчога не знайшоў, - сказаў Эл. - Можа, таксама, як i мы, шукае. Мне каб куды-небудзь у гараж. Я хутка навучуся, такая работа па мне.
      Бацька нешта прабурчаў, i да самага лагера нiхто больш нi слова не прамовiў.
      Калi камiсiя пайшла, мацi села на скрыню каля палаткi i разгублена глянула на Ружу Сарона.
      - Вось яно як... - прагаварыла яна. - Вось яно як... даўно ўжо я сябе так добра не адчувала. Бачыла, якiя яны далiкатныя ў абыходжаннi?
      - Я буду працаваць у дзiцячым пакоi, - сказала Ружа Сарона. - Яны мне прапанавалi. Пагляджу, як даглядаць маленькiх, i сама буду.
      Мацi здзiўлена паглядзела на яе i пакiвала галавой. Потым сказала:
      - Вось было б добра, каб мужчыны нашы працу знайшлi, га? Працавалi б i хоць трохi грошай у дом прыносiлi... - Вочы яе ўставiлiся кудысьцi ўдалячынь. - Яны недзе працавалi б, а мы тут, i людзi кругом добрыя. А як крыху збяром грошай, куплю сабе плiту кухонную - невялiчкую, але добрую. Яны недарагiя. Потым купiм сабе палатку - вялiкую, ну такую, каб цесна не было, i, можа, ужываныя спружынныя матрацы. А пад гэтым брызентам будзем толькi есцi. Па суботах на танцы хадзiць будзем. Кажуць, i знаёмых можна ў госцi запрашаць. Шкада, у нас тут нiкога няма. У мужчын, магчыма, прыяцелi завядуцца.
      Ружа Сарона акiнула позiркам дарогу мiж палатак.
      - Гэта жанчына, якая сказала, што я не данашу дзiця... - пачала яна.
      - Перастань, - перарвала яе мацi.
      Ружа Сарона цiха сказала:
      - Вунь яна iдзе. Сюды, здаецца. Ага! Ма, не дазваляй ёй...
      Мацi абярнулася i ўбачыла жанчыну, якая падыходзiла да iх.
      - Добрага вам, - павiталася жанчына. - Я - мiсiс Сандры. Лiзбет Сандры. Ранiцай з вашай дачкой я ўжо бачылася.
      - Дзень добры, - павiталася i мацi.
      - Цi шчаслiвыя вы ў бозе?
      - Нiчога, шчаслiвыя, - адказала мацi.
      - Цi сыходзiла на вас ласка боская?
      - Сыходзiла. - Твар у мацi быў зацяты, насцярожаны.
      - Вось i добра, - сказала Лiзбет. - Грэшнiкi ўвабралiся тут у вялiкую сiлу. Вы трапiлi ў жудаснае месца. Кругом тут адно паганства. Паганыя людзi, паганыя ўчынкi. Шчырым хрысцiянам няма ўжо як цярпець. Навокал адны грэшнiкi.
      Мацi крыху пачырванела, сцяла вусны.
      - А як я пагляджу, людзi тут прыстойныя, - суха прамовiла яна.
      Мiсiс Сандры вылупiла на яе вочы.
      - Прыстойныя? - закрычала яна. - Хiба ж прыстойныя людзi будуць танцаваць у абнiмку? Кажу вам: у гэтым лагеры душу не выратуеш. Учора я была на малiтоўным сходзе ва Ўiдпэтчы. Ведаеце, што прапаведнiк нам гаварыў? Ён сказаў: "Лагер гэты - гнездзiшча бязбожнiкаў. Беднякi захацелi жыць, як багатыя! Iм, кажа, трэба лямантаваць i енчыць, замольваючы грахi, а яны танцуюць у абнiмку!" Вось што ён гаворыць. "Хто цяпер не з намi тут, той закаранелы грэшнiк", кажа. Як прыемна было яго слухаць. Мы ведалi, што нам не пагражае кара, мы ж не танцуем.
      Мацi была ўся чырвоная. Яна памалу паднялася са скрынi i стала тварам у твар з мiсiс Сандры.
      - Iдзi! - загадала яна. - Iдзi прэч зараз жа, пакуль я грэху на душу не ўзяла, не паслала цябе, куды трэба. Iдзi - лямантуй i енчы.
      Мiсiс Сандры разявiла рот, потым падалася назад i раптам злосна прагаварыла:
      - Я думала, вы добрыя хрысцiяне.
      - А мы i ёсць такiя.
      - Не, вы грэшнiкi, вам толькi ў пекле гарэць, усiм вам! Я ўсё раскажу на малiтоўным сходзе. Я ўжо бачу, як вашы чорныя душы гараць у пякельным полымi. I нявiннае дзiця ў яе чэраве таксама гарыць.
      З вуснаў Ружы Сарона сарваўся працяглы немы крык. Мацi нахiлiлася i падняла з зямлi палку.
      - Iдзi прэч! - сурова сказала яна. - I каб духу твайго тут не было. Такiх, як ты, я ведаю. Вы ўсё стараецеся апошнюю радасць у чалавека забраць. - Яна iшла проста на мiсiс Сандры.
      Тая адступала перад ёю i раптам закiнула галаву i завыла. Вочы ў яе закацiлiся, плечы ходырам захадзiлi, рукi заматлялiся па баках, з кутка рота выступiла густая, цягучая слiна. Яна абазвалася яшчэ i яшчэ раз дзiкiм, нечалавечым крыкам. З палатак выйшлi людзi, падышлi i абступiлi яе, перапалоханыя, прыцiхлыя. Жанчына паволi асела на каленi, i яе крыкi перайшлi ў перарывiстыя булькатлiвыя стогны. Яна павалiлася на бок, рукi i ногi ў яе сутаргава закалацiлiся. Мiж расплюшчаных павек вiднелiся бялкi вачэй.
      Адзiн мужчына цiха сказаў:
      - Святы дух. На яе сышоў святы дух.
      Мацi стаяла, пазiраючы на цела, што бiлася на зямлi ў сутаргах.
      Да палаткi няспешна падышоў маленькi адмiнiстратар.
      - Што здарылася? - запытаўся ён. Натоўп расступiўся, прапускаючы яго наперад. - Вось бяда! - сказаў ён. - Хто-небудзь памажыце аднесцi яе ў палатку.
      Людзi моўчкi пераступалi з нагi на нагу. Нарэшце двое мужчын паднялi жанчыну з зямлi - адзiн падхапiў яе пад пахi, другi ўзяў за ногi - i панеслi. Натоўп паволi пасунуўся за iмi. Ружа Сарона пайшла пад брызент, лягла на матрац i закрыла твар коўдрай.
      Адмiнiстратар глянуў на мацi, убачыў палку, якую яна трымала ў руцэ, i слаба ўсмiхнуўся:
      - Вы набiлi яе?
      Мацi ўсё яшчэ пазiрала ўслед натоўпу. Яна паволi пакруцiла галавой:
      - Не... толькi збiралася. Сёння яна ўжо другi раз дачку маю пужае.
      Адмiнiстратар сказаў:
      - Не трэба, не бiце яе. Яна хворая, - i цiха дадаў: - Хутчэй бы ўжо паехала адсюль, i ўся яе сям'я. Ад яе адной больш непрыемнасцей, чым ад усiх астатнiх разам.
      Мацi ўжо авалодала сабой.
      - Хай толькi зноў заявiцца сюды, я наб'ю яе. За сябе не ручаюся. Я не дам ёй страшыць дачку.
      - Не хвалюйцеся, мiсiс Джоўд. Больш вы яе тут не ўбачыце. Яна толькi навiчкоў апрацоўвае. Да вас ужо больш не прыйдзе. Яна лiчыць вас грэшнiцай.
      - Я i ёсць грэшнiца, - спакойна сказала мацi.
      - Правiльна. Усе мы грэшнiкi, толькi не ў тым сэнсе, як яна думае. Яна хворая, мiсiс Джоўд.
      Мацi з удзячнасцю глянула на адмiнiстратара i крыкнула дачцэ:
      - Ты чуеш, Разашарна? Яна хворая. Вар'ятка. - Але Ружа Сарона не падняла галавы. Мацi сказала: - Я папярэджваю вас, мiстэр: калi яна яшчэ раз прыйдзе, мне давяраць нельга. Я наб'ю яе.
      Адмiнiстратар крыва ўсмiхнуўся:
      - Я разумею вас. I ўсё ж пастарайцеся стрымаць сябе. Большага ад вас я нiчога не прашу - толькi пастарайцеся стрымацца. - Ён няспешна пайшоў да палаткi, у якую занеслi мiсiс Сандры.
      Мацi зайшла пад навес i села каля Ружы Сарона.
      - Ну, глянь на мацi, - сказала яна, але Ружа Сарона не варухнулася. Мацi асцярожна адкiнула коўдру з галавы дачкi. - Жанчына гэтая амаль вар'ятка. Ты ёй не вер.
      Ружа Сарона прашаптала ў жаху:
      - Яна як сказала пра пекла... я адчула, быццам у мяне ўсярэдзiне ўсё гарыць.
      - Гэтага быць не можа, - сказала мацi.
      - У мяне зусiм сiлы няма, - прашаптала Ружа Сарона. - Колькi ўжо ўсяго здарылася, я так стамiлася... Спаць хачу. Хачу спаць.
      - Ну дык спi. Месца тут добрае. Можаш паспаць.
      - А раптам яна зноў прыйдзе?
      - Не прыйдзе. Я сяду каля палаткi i блiзка яе не падпушчу, калi яна сюды паткнецца. Ты паспi, табе трэба адпачыць, бо неўзабаве пойдзеш працаваць у дзiцячы пакой.
      Мацi цяжка паднялася на ногi, выйшла з-пад брызенту, села на скрыню, абаперлася локцямi аб каленi i паклала падбародак на далонi. Яна бачыла людзей, што хадзiлi па лагеры, чула галасы дзяцей, стук малатка па жалезным вобадзе, але вочы яе глядзелi кудысьцi далёка.
      Падышоўшы да палаткi, бацька так i застаў яе ў гэтай позе. Ён апусцiўся каля яе на кукiшкi. Мацi паволi перавяла на яго позiрк.
      - Ну, знайшлi што? - запыталася яна.
      - Не, - збянтэжана адказаў бацька. - Дзе мы толькi не шукалi.
      - А Эл дзе i Джон? Дзе грузавiк?
      - Эл нешта рамантуе ў машыне. Давялося ў людзей папрасiць iнструменту. Сказалi, каб Эл рабiў усё там, на месцы.
      Мацi сумна сказала:
      - Добра тут. Можна было б тут пажыць хоць крыху.
      - Калi знойдзем працу.
      - Ага. Калi знойдзем працу.
      Бацька адчуў яе смутак i пiльна паглядзеў на яе твар.
      - Чаго ты так засмуцiлася? Сама ж кажаш, добра тут. Чаго ж засмучацца.
      Мацi глянула на яго i паволi заплюшчыла вочы.
      - Дзiўна ўсё неяк, праўда? Колькi ўжо дзён мы ў дарозе, перабiраемся з месца на месца, i нi разу я не задумвалася. Людзi тут добра мяне прынялi, проста вельмi добра. А я што раблю? Прыгадваю ўсё самае сумнае: тую ноч, калi памёр дзед i мы яго пахавалi. У мяне тады адна толькi дарога была ў галаве цэлымi днямi трэслiся ў машыне, усё едзеш i едзеш, i я нiчога ўжо такога дрэннага не адчувала. А цяпер, калi сюды прыехалi, цяпер у мяне горш на душы стала. Бабка... i яшчэ Ной пайшоў ад нас. Узяў i пайшоў унiз па рацэ. Усё было неяк паасобку, а цяпер разам на мяне навалiлася. Бабка памерла, як жабрачка, i яе, як жабрачку, пахавалi. Цяпер ад гэтага балюча мне. Ной пайшоў унiз па рацэ. Не ведаў, што яго там можа чакаць. Адкуль яму ведаць? I мы таксама не ведаем. I так i не будзем ведаць, цi жывы ён, цi мёртвы. I нiколi не даведаемся. А тут яшчэ Конi ўпотайкi пакiнуў нас. Раней не было ў мяне часу пра ўсё гэта думаць, а цяпер думкi роем налятаюць на мяне. А мне ж бы толькi радавацца, што мы трапiлi ў такое добрае месца. - Бацька глядзеў, як варушацца яе губы. Яна гаварыла, заплюшчыўшы вочы. - Я памятаю, якiя былi горы каля той рэчкi, дзе Ной нас пакiнуў, - вышчарбленыя, вострыя, як зубы старога. Памятаю, якая калючая была трава там, дзе пахавалi дзеда. I калоду на ферме - пяро да яе прыстала, уся пасечаная, чорная ад курынай крывi.
      Бацька падхапiў ёй у тон:
      - А я сёння бачыў дзiкiх гусей. На поўдзень цягнулiся... высока ў небе. Так прыгожа было глядзець. I чорных драздоў бачыў - сядзяць сабе на дроце. I галубы на агароджах. - Мацi расплюшчыла вочы i глянула на яго. А ён гаварыў: Яшчэ вiхор бачыў - усё роўна як чалавек, круцiцца, носiцца па полi. А гусi ляцелi клiнам, спяшалiся на поўдзень.
      Мацi ўсмiхнулася:
      - А ты памятаеш, як мы дома гаварылi: "Гусi ляцяць, значыць, зiма будзе ранняя". Заўсёды так гаварылi, а зiма надыходзiла, калi ёй была пара. А мы ўсё: "Зiма будзе ранняя". Сама не ведаю, чаму мы так гаварылi.
      - Я бачыў чорных драздоў на дроце, - гаварыў бацька. - Сядзяць сабе адзiн каля аднаго. I галубоў. Так спакойна, як голуб, не сядзiць нiводная птушка... на драцяной агароджы... Сядзяць па двое, зусiм блiзка. А вiхор - у рост чалавека, скача, круцiцца па полi. Як дзiця, толькi ростам з дарослага мужчыну.
      - Лепш не ўспамiнаць пра дом, - сказала мацi. - Цяпер у нас свайго дома няма. Лепш зусiм забыцца пра яго. I пра Ноя забыцца.
      - Ён няправiльна зрабiў... ну, а я хачу сказаць... гэта мая вiна.
      - Колькi разоў я ўжо казала табе - кiнь пра гэта. Можа, ён i не выжыў бы.
      - Але павiнен быў прадугледзець.
      - Кiнь зараз жа. Ной быў не такi, як усе. Магчыма, так яму лепш будзе. Нам нельга бясконца гараваць. Месца тут добрае, i праца, можа, знойдзецца.
      Бацька паказаў на неба:
      - Глянь... зноў гусi. Вялiкi клiн. Вось, ма: "Зiма будзе ранняя".
      Мацi цiха засмяялася:
      - Бывае, зробiш што-небудзь, скажаш, а чаму, не ведаеш.
      - Вось i Джон iдзе, - сказаў бацька. - Хадзi сюды, Джон, пасядзi з намi.
      Дзядзька Джон падышоў да iх i прысеў на кукiшкi перад мацi.
      - Нiдзе нiчога не знайшлi, - сказаў ён. - Нi з чым назад прыехалi. А цябе Эл клiча. Сказаў, пакрышку трэба мяняць. На старой усяго адзiн слой застаўся, кажа.
      Бацька ўстаў.
      - Хоць бы ўдалося яму купiць як дзешавей. Грошы ўжо амаль зусiм выйшлi. А дзе ён, Эл?
      - Вунь там, за вуглом направа. Кажа, пакрышку трэба памяняць, а то камера пратрэцца i лопне.
      Бацька iшоў мiж палатак, а вочы яго сачылi за вялiкiм клiнам гусей, якiя, аддаляючыся, усё нiжэй апускалiся па небасхiле.
      Дзядзька Джон падабраў з зямлi каменьчык, скацiў яго з далонi i зноў падняў. На мацi ён не глядзеў.
      - Працы няма, - сказаў ён.
      - Вы не ўсё яшчэ аб'ездзiлi.
      - Не аб'ездзiлi, але аб'явы ўсюды аднолькавыя.
      - А Том, пэўна, дагэтуль працуе. Яшчэ не вярнуўся.
      Дзядзька Джон выказаў здагадку:
      - Можа, ён таксама пайшоў ад нас... як Конi з Ноем.
      Мацi строга паглядзела яму ў твар, потым позiрк яе памякчэў.
      - Ёсць такое, у чым ты цвёрда ўпэўнены, - сказала яна. - Ёсць такiя рэчы, у якiх ты нiколi не сумняваешся. Том атрымаў працу. I гэта чыстая праўда. Яна ўсмiхнулася шчаслiвай усмешкай: - У мяне цудоўны сын. А што, хiба не так?
      У лагер пачыналi з'язджацца легкавыя машыны i грузавiкi, i мужчыны павалiлi ў санiтарны блок. I кожны нёс у руках чысты камбiнезон i свежую кашулю.
      Мацi раптам схамянулася:
      - Iдзi, Джон, знайдзi бацьку. Схадзiце з iм у краму, купiце бабоў i цукру... мяса на смажанку i морквы. I скажы яму, няхай возьме там што-небудзь такое... ну што-небудзь смачнае... усё роўна што... абы на смак прыемнае... на вячэру. Сёння... у нас будзе слаўная вячэра.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЦI
      Вандроўны люд, якi гойсаў па краiне, iмкнучыся знайсцi працу, iмкнучыся выжыць, не забываў i пра ўцехi, упарта здабываў iх сам, прагна цягнуўся да забаў i хоць якiх радасцей. Iншы раз пазабаўляцца ўдавалася i ў гутарцы, а жарт палягчаў жыццё. I ўжо так павялося, што ў прыдарожных лагерах, уздоўж шашэйных дарог, каля арашальных канаў, пад яварамi, заўсёды знаходзiлiся апавядальнiкi, i людзi збiралiся вакол ужо прытухлых вогнiшчаў паслухаць самага таленавiтага. Яны слухалi, i iх маўклiвая прысутнасць надавала гэтым расказам урачыстасць.
      Я рэкрутам ваяваў супраць правадыра апачаў Джэранiма...
      I людзi слухалi, i ў iх спакойных вачах адбiвалася святло счахлага вогнiшча.
      Iндзейцы - народ хiтры, яны юркiя, як змеi, падкрадлiвыя. Паўзуць па сухiм лiсцi - i шолаху не пачуеш. Паспрабуйце хто з вас - нiчога ў вас не выйдзе.
      Людзi слухалi i прыгадвалi, як шамацiць пад нагамi сухое лiсце.
      Лета змянiлася восенню, неба завалаклi хмары. Не самы лепшы час для вайны. Вы калi-небудзь чулi, каб армiя рабiла што-небудзь правiльна? Дайце ёй дзесяць шанцаў, яна ўсё роўна на нечым спатыкнецца. З якой-небудзь сотняй храбрацоў расправiцца - i то пашле тры палкi, i так заўсёды.
      Людзi слухалi, i твары ў iх былi спакойныя, задумлiвыя. Апавядальнiкi прымушалi слухаць сябе - рытм iх мовы быў урачысты, словы ўрачыстыя, бо сам расказ быў урачысты, i слухачы прасякалiся гэтай урачыстасцю.
      Адзiн смяльчак стаў ва ўвесь рост на скале, супраць сонца. Ведаў, што адусюль ён вiдаць. Раскiнуў рукi i стаiць сабе. Зусiм голы, як ранiчка, на самым сонцы. Можа, у галаве ў яго памутнела. Не ведаю. Стаiць так, рукi ў бакi раскiнуў, ну быццам распяцце. Ад нас ярдаў за чытырыста. А салдаты... што ж, накiравалi на яго ружжы, наслiняць палец - прабуюць, цi ёсць вецер, ляжаць, страляць не могуць. Iндзеец, пэўна, ведаў, што робiць. Ведаў, што мы страляць не будзем. Ляжым, куркi на ўзводзе, а прыкладаў да пляча не прыцiскаем. Пазiраем на яго. Галаўная павязка, пяро ў ёй тырчыць. Нам усё як на далонi. А сам голы, як сонейка. Доўга мы так ляжалi i на яго глядзелi, а ён не зварухнецца. Нарэшце капiтан асатанеў. "Страляйце, нягоднiкi, страляйце!" крычыць. Ну што ж... мы не спяшаючыся паднялi вiнтоўкi - кожны чакае, што хто-небудзь iншы стрэлiць першы. Нiколi ў жыццi мне не было так горка. Я прыцэлiўся яму ў жывот - iндзейца толькi так улажыць можна... i... тады... Ён павалiўся, як сноп, i пакацiўся з гары. Мы падышлi. Бачым, не такi ён ужо i рослы... а здаваўся велiканам... там, на скале. Увесь пашкуматаны i такi маленькi. Калi-небудзь бачылi фазана? Горды, прыгожы, пёрка да пёрка, як размаляваныя, i нават вочы быццам намаляваныя. I бац! Падымаеш яго... увесь у крывi, скурчаны... I адчуваеш, ты загубiў нешта лепшае за сябе; ясi яго, а радасцi мала, бо ты загубiў нешта ў сабе, i ўжо нiчым гэта не выправiш.
      Людзi згодна кiвалi галовамi, а калi ў вогнiшчы ўспалыхваў язычок полымя, яго святло азарала вочы, задумлiвыя, засяроджаныя.
      Проста супраць сонца з раскiнутымi рукамi. I здаваўся такi вялiкi, высокi... як бог.
      А бывала i так, што хто-небудзь урываў ад яды дваццаць цэнтаў i iшоў у кiно ў Мэрысвiлi цi ў Туларэ, у Сiрызы цi ў Маўнтын-В'ю. I вяртаўся ў лагер пры дарожным насыпе, поўны яркiх уражанняў. I расказваў, што бачыў.
      Адзiн малойчык быў багаты, а прыкiнуўся, што бедны, i дзяўчына адна таксама багатая, а выдавала сябе за бедную, i стрэлiся яны ў закусачнай.
      Чаму?
      Адкуль я ведаю? Стрэлiся, i ўсё тут.
      Не, чаму яны прыкiнулiся, што бедныя?
      Ну, надакучыла iм багацце.
      Лухта!
      Ты хочаш паслухаць цi не?
      Ну, добра, гавары. Канешне, хачу паслухаць, але каб я быў багацеем, каб меў такiя грошы, я б столькi свiных адбiўных накупляў... Штабелямi навалiў бы вакол сябе, як дровы, а потым праеў бы праход. Ну, давай расказвай, што далей было.
      Дык вось, кожны з iх думае, што другi бедны. А потым iх арыштавалi i ў турму пасадзiлi, а на волю выходзiць яны не хочуць, бо тады другi даведаецца, што ён багацей. А турэмшчык iх за бедных лiчыць i здзекуецца з iх. Ты паглядзеў бы на яго фiзiяномiю, калi праўда выходзiць наверх! Ледзь не абамлеў, во як.
      А пасадзiлi iх за што?
      Ну, схапiлi iх на нейкiм палiтычным сходзе, але нiякiя яны не радыкалы выпадкова там апынулiся. А толькi дзеля грошай каб з табой жанiлiся цi за цябе замуж выходзiлi, нiхто з iх не хацеў.
      Во сукiны дзецi, з самага пачатку адно аднаму мазгi круцiлi.
      Не, у карцiне было так, быццам яны з самых добрых намераў усё рабiлi. I з людзьмi, разумееш, абыходзiлiся добра.
      А я вось раз бачыў карцiну - ну быццам проста пра мяне, i не толькi пра мяне, а i пра жыццё маё, i не толькi пра маё - там неяк усё было паўней i шырэй.
      Мне i майго гора хопiць. Хочацца хоць крышачку забыцца.
      I забываешся... калi паверыш таму, што паказваюць у кiно.
      I вось яны пажанiлiся, i тады ўсё выйшла наверх, i тыя, хто з iх здзекаваўся, таксама пра ўсё даведалiся. Адзiн пыхлiвы малойчык раней i слова да iх сказаць не хацеў, а тут багацей гэты раптам заяўляецца да яго ў цылiндры, дык той ледзь не ўпаў непрытомны. Ну ледзь не абамлеў. А яшчэ кiнахронiку паказвалi, як нямецкiя салдаты ногi на маршы высока задзiраюць смехата адна.
      А калi ў каго было хоць трохi грошай, заўсёды можна было выпiць. Раздражненне мiнала, па целе цяпло разлiвалася. Знiкала пачуццё адзiноты, бо цяпер было лёгка засялiць сваё ўяўленне сябрамi, лёгка ворагаў адшукаць i расправiцца з iмi. Сядзiць каля канавы, i яму здаецца, што зямля стала мяккая, як пух. Няўдачы ўжо не так крояць душу, i будучыня не навiсае так грозна над iм. I голад не падкрадаецца да яго, i ўвесь свет мяккi i ласкавы, i чалавек лёгка дасягае мэты свайго падарожжа. Зоркi надзiва блiзкiя, неба пяшчотнае. Смерць - прыяцелька, а сон родны брат смерцi. Вяртаецца мiнулае - дзяўчына са стройнымi нагамi, яна некалi танцавала там, дома... Конь... даўным-даўно... Конь i сядло. Скура на сядле цiснёная. Калi гэта было! Вось пашукаць бы якую-небудзь дзяўчыну, пагаварыць з ёю. Як было б цудоўна! Можа, нават i ноч разам правесцi. А як цёпла тут... I зоркi зусiм блiзка, i смутак i радасць таксама блiзка адно ад аднаго, зусiм злiлiся разам. Вось каб так i застацца п'яным на ўсё астатняе жыццё. Хто кажа, што гэта дрэнна? Хто смее такое сказаць? Прапаведнiкi?.. Дык у iх жа ж сваё ап'яненне. Худыя, бясплодныя жанчыны?.. дык адкуль iм, няшчасным, ведаць. Староннiкi рэформ?.. але ж яны не ўмеюць угрызацца ў жыццё i нiчога пра яго не ведаюць. Не... зоркi цяпер такiя блiзкiя, слаўныя, я параднiўся з усiм светам. I ўсё на свеце святое - усё, нават я.
      Губны гармонiк заўсёды можна насiць з сабой. Выняў з задняй кiшэнi штаноў, пастукаў аб далонь, каб вытрасцi смецце, кiшэнную труху, тытунёвую пацяруху, вось i гатова. На гармонiку ўсё можна - i тоненькi, як у трысняговай дудачцы голас, а вось акорды, а вось мелодыя з акампанементам. Сагнутымi пальцамi мяняеш гучанне, i гукi то стогнуць, то рыдаюць, як у валынкi, то робяцца густымi, глыбокiмi, як у аргана, цi пранiзлiвымi i журботнымi, як у трысняговых дудачак горцаў. Пайграў i зноў схаваў гармонiк у кiшэню. Ён заўсёды з табой, заўсёды ў цябе ў кiшэнi. А калi iграеш, вучышся новым прыёмам, новым спосабам змяняць тон далонямi, сцiскаеш яго губамi - i нiхто цябе гэтаму не вучыць. Практыкуешся ўсюды, дзе прыйдзецца, - часам дзе-небудзь на адзiноце з сабою ў цянi гарачым поўднем, часам каля сваёй палаткi пасля вячэры, калi жанчыны мыюць посуд. Нага лёгка адбiвае такт. Бровы то лезуць угору, то зноў апускаюцца ўнiз у лад рытму. А калi i згубiш свой гармонiк цi паламаеш яго - бяда невялiкая. За чвэрць даляра купiш сабе новы.
      Гiтара даражэйшая. На ёй трэба доўга вучыцца. На кончыках пальцаў левай рукi павiнны быць мазольныя наросты. На вялiкiм пальцы правай - арагавелы мазоль. Расцягвай пальцы левай рукi, расцягвай iх, як павук ногi, каб дацягнуцца да цвёрдых накладак на ладах.
      Скрыня гэтая ў мяне ад бацькi. Я быў яшчэ клапом, як ён паказваў мне "до". А калi я навучыўся i зайграў на гiтары не горш за яго, ён ужо амаль нiколi за яе не браўся. Бывала, сядзе на парозе, слухае i такт нагамi адбiвае. Прабуеш трэмала, а ён хмурыць бровы, пакуль у мяне не атрымаецца, а тады адкiнецца на вушак i галавой кiвае. "Iграй, кажа, старайся". Добрая гiтара. Бачыш, як выскраблася дэка? А колькi на ёй было сыграна песень - мiльён, вось i выдзеўблася ўся. Калi-небудзь трэсне i ўвалiцца, як яечная шкарлупiна. А паправiць яе, нават крануць нельга - тон страцiць. Вечарам пайграю на ёй, а вунь у суседняй палатцы ў аднаго ёсць губны гармонiк. Разам добра выходзiць.
      Скрыпка рэдка ў каго ёсць, на ёй цяжка навучыцца. Нi ладоў на ёй, нi павучыць няма каму.
      Паслухаю вось таго старога, а потым сам падбiраю. Не паказвае, як браць двайныя ноты. Сакрэт, кажа. А я падгледзеў. Вось як ён гэта робiць.
      Вiшчыць, як вецер, жвавая, нервовая, пранiзлiвая.
      Яна ў мяне не надта каб. Аддаў за яе два даляры. А тут адзiн расказваў: ёсць скрыпкi, якiм па чатырыста год, гук сакавiты, як вiскi. Кажа, цана такiм пяцьдзесят-шэсцьдзесят даляраў. Ну што я скажу? Мусiць, манiць. Вiсклiвая яна ў мяне, старая шэльма. Што вам сыграць? Хочаце танец? Толькi смычок натру канiфоллю. Вось запiлiкае, ого! За мiлю чутно будзе.
      Вечарам iграюць усе тры разам - гармонiк, скрыпка i гiтара. Iграюць кадрылю, б'юць абцасамi людзi падлогу, i тоўстыя гулкiя струны гiтары пульсуюць, як сэрца, хрыпла гучаць акорды гармонiка, высока забiрае i вiшчыць скрыпка. Вось зайгралi кадрылю "Куранё", ногi тупаюць па дошках, i цыбаты юнак робiць тры хуткiя па, рукi свабодна вiсяць уздоўж цела. Яго абступаюць з усiх бакоў, i пачынаецца танец - глухiя ўдары падэшваў, давай прыстуквай абцасамi. Круцяцца парамi, абняўшы адно аднаго за талiю. Валасы ўпалi на лоб, дыханне перарывiстае. А цяпер паварот у другi бок.
      Глянь на гэтага тэхасца - даўганогi, ухiтраецца на кожным кроку танца чатыры разы чачотку адбiць. У жыццi не бачыў, каб такое вытваралi. Глянь, як ён круцiць тую iндыянку з племенi чэрокi, шчокi ў яе аж гараць, пяткi разам, а наскi паасобку. А дыхае як, грудзi так i ходзяць. Думаеш, ад стомы? Думаеш, запыхалася? Дык я скажу табе, не. У тэхасца валасы звесiлiся на вочы, рот разявiўся - прагна хапае iм паветра, а сам чачотку адбiвае i ад сваёй iндыяначкi нi на крок не адыходзiць.
      Скрыпка павiсквае, гiтара бумкае. Чалавек з губным арганам увесь чырвоны ад натугi. Тэхасец i iндыянка дыхаюць цяжка, як замучаныя сабакi, але прытупваюць, скачуць. Старыя стаяць, пляскаюць у далонi. Ледзь прыкметна ўсмiхаюцца, адбiваюць такт нагамi.
      Памятаю, дома... у школе... даўно ўжо гэта было. Па небе плыве поўня на захад. А мы з iм пайшлi пашпацыраваць... недалёка. Iдзём i маўчым, бо ў абаiх дыханне перахапiла. Нi слова не сказалi. А тут наперадзе сена стажок. Падышлi да яго i ляглi. Бачыла? Гэты тэхасец шмыгнуў са сваёй дзяўчынай у цемру нiхто, думаюць, не прыкмецiў. О божа! З гэтым тэхасцам i я пайшла б. Хутка ўзыдзе месяц. Я бачыла - яе бацька памкнуўся быў за iмi, але вярнуўся. Ён ведае. Восень не спынiш, усё роўна прыйдзе ў свой час, i сок на дрэвах не спынiш. Так i гэта. А месяц ужо хутка ўзыдзе.
      Сыграйце яшчэ, сыграйце якую-небудзь старадаўнюю баладу... ну хоць "Як па вулiцах хадзiў я ў Ларэла".
      Вогнiшча патухла. Ну i хай, не трэба яго зноў распальваць. Неўзабаве месяц узыдзе.
      Каля арашальнай канавы на ўсю моц стараўся прапаведнiк, i людзi крычалi i лямантавалi. Прапаведнiк пахаджваў сярод iх, як тыгр, падсцёбваў сваю паству голасам, i людзi качалiся па зямлi з рыкам i стогнам. Ён прыглядаўся да iх, ацэньваў позiркам, рабiў з iмi што хацеў, i калi ўсе яны ў сутаргах валiлiся на зямлю, ён падыходзiў да кожнага, нахiляўся, адным махам падымаў з зямлi i з крыкам "Прымi, госпадзi!" кiдаў яго ў ваду. I калi ўсе яны стаялi па пояс у вадзе, спалохана пазiраючы на свайго настаўнiка, ён падаў на каленi на краi канавы i малiўся за iхнiя душы, прасiў у бога, каб усе мужчыны i ўсе жанчыны маглi качацца па зямлi з рыканнем i енкам у славу боскую. А людзi ў наскрозь прамоклай адзежы выбiралiся на бераг i вярталiся ў лагер, да сваiх палатак, перамаўляючыся мiж сабой цiхiмi, здушанымi галасамi, а чаравiкi ў iх на нагах чмякалi i хлюпалi.
      Цяпер мы выратаваныя, казалi яны. Цяпер мы чыстыя, як першы снег. Больш мы нiколi ўжо не будзем грашыць.
      А дзецi - напалоханыя, мокрыя - перашэптвалiся мiж сабой:
      Цяпер мы выратаваныя. Больш ужо не будзем грашыць.
      Добра было б даведацца, якiя на свеце бываюць грахi. Я ўсе пераспрабаваў бы.
      Вандроўнiкi сцiпла задавальнялiся любой забавай у дарозе.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦВЁРТЫ
      У суботу вечарам у пральнi было поўна жанчын. Яны мылi сукенкi - ружовыя з сарпiнкi, квяцiстыя з паркалю i вешалi iх на сонцы, расцягваючы тканiну рукамi па вяроўцы, каб не моршчылiся. Да полудня жыццё ў лагеры пачало вiраваць, людзi заклапочана мiтусiлiся. Узбуджэнне перадалося i дзецям, i яны шумелi больш чым звычайна. У сярэдзiне дня iх сталi купаць, i па меры таго як iх аднаго за другiм вылоўлiвалi, утаймоўвалi i вялi мыцца, шум на пляцоўцы для гульняў паступова сцiхаў. Да пяцi гадзiн з дзяцей адскрэблi бруд i наказалi не пэцкацца, i дзецi сноўдалiся па лагеры як адзеравянелыя ў сваiм чысценькiм адзеннi, няшчасныя ад неабходнасцi ўсяго асцерагацца.
      На вялiкай танцавальнай пляцоўцы пад адкрытым небам завiхалася спецыяльная камiсiя. Кожны абрывак электрычнага проваду iшоў у ход. У пошуках яго абследавалi гарадскую звалку, iзаляцыйную стужку ахвяравалi з кожнай iнструментальнай скрынкi. I вось залатаны, зрошчаны з некалькiх кавалкаў провад правялi да танцпляцоўкi, падвесiўшы яго на бутэлечных рыльцах замест фарфоравых iзалятараў. Гэтым вечарам над танцпляцоўкай упершыню загарэлася святло. Да шасцi гадзiн мужчыны вярнулiся ўжо з працы цi з пошукаў яе, i душавыя запрацавалi з новай сiлай. Да сямi паспелi паабедаць, i мужчыны ўбралiся па-святочнаму: свежапамытыя камбiнезоны, чыстыя сiнiя кашулi, а сёй-той нават у добрым чорным гарнiтуры. Дзяўчаты прыбралiся ва ўзорыстыя паркалёвыя сукенкi, чысценькiя, без нiводнай маршчынкi, заплялi валасы ў косы, перавязалi стужкамi. Жанчыны заклапочана паглядалi на сваiх сямейнiкаў i мылi посуд пасля абеду. На танцпляцоўцы струнны аркестр, абкружаны двайной сценкай дзяцей, рэпецiраваў сваю праграму. Усе былi засяроджаныя, усхваляваныя.
      У палатцы Эзры Хастана, старшынi цэнтральнай камiсii, якая складалася з пяцi чалавек, iшло пасяджэнне. Хастан - высокi, хударлявы чалавек з цёмным абветраным тварам i вачамi, як вастрыё клiнка, гаварыў з членамi камiсii, прадстаўнiкамi ад усiх пяцi санiтарных аддзяленняў.
      - Нам страшэнна пашанцавала, - сказаў ён, - што нас папярэдзiлi аб намеры ўчынiць скандал на танцах.
      Загаварыў тоўсты карантыш, прадстаўнiк ад блока нумар тры:
      - Трэба з iх дух выбiць вон, правучыць як след.
      - Не, - сказаў Хастан. - Яны таго толькi i чакаюць. Не, сэр. Калi iм удасца распачаць бойку, яны паклiчуць палiсменаў i заявяць, што ў нас тут буяняць. У iншых лагерах так ужо было. - Ён павярнуўся да смуглявага юнака з сумным тварам - прадстаўнiка санблока нумар два: - Ну, ты сабраў хлопцаў, выставiў ахову ўздоўж агароджы, каб нiхто ў лагер не пралез?
      Юнак з сумным тварам кiўнуў галавой:
      - Зрабiў. Дваццаць чалавек. Загадаў нiкога не бiць. Выпхнуць - i ўсё.
      Хастан сказаў:
      - Схадзi, калi ласка, знайдзi Ўiлi Iтана. Ён сёння, здаецца, распарадчык на вечарынцы?
      - Ага.
      - Скажы яму, нам трэба з iм пагаварыць.
      Юнак выйшаў з палаткi i неўзабаве вярнуўся ў суправаджэннi жылiстага тэхасца. Падбародак у Ўiлi Iтана быў вузкi, тонкi, валасы попельна-шэрыя, рукi i ногi доўгiя i быццам расхлябаныя, а вочы светла-шэрыя, апаленыя сонцам, як у тыповага жыхара Тэхаскага выступу. Ён увайшоў з усмешачкай у палатку i стаў, нецярплiва пакручваючы кiсцямi рук.
      Хастан запытаўся ў яго:
      - Ты чуў, што вечарам рыхтуецца?
      Уiлi шырока ўсмiхнуўся:
      - Ага!
      - Зрабiў што-небудзь?
      - Ага!
      - Раскажы нам што.
      Уiлi Iтан усмiхнуўся на ўвесь рот:
      - Значыць, так, сэр: звычайна ў суботнюю камiсiю ў нас уваходзяць пяць чалавек, а я набраў яшчэ дваццаць - надзейныя ўсе хлопцы. Яны будуць танцаваць, але вочы iх i вушы будуць усё бачыць i чуць. Ледзь толькi дзе гучней загавораць цi заспрачаюцца, яны раз! - i кружком. Чыста будзе зроблена. Нiхто нiчога не заўважыць. Будзе так, быццам усе яны з пляцоўкi iдуць, i скандалiст хочаш не хочаш з iмi пойдзе.
      - Скажы iм, каб рукам волi не давалi.
      Уiлi весела засмяяўся:
      - Казаў.
      - Не, ты так скажы, каб да iх дайшло.
      - Дайшло. Пяцёх пастаўлю каля варот, няхай прыглядаюцца да тых, што ўваходзяць. Паспрабуем адразу iх высачыць, яшчэ да таго, як пачнуць.
      Хастан падняўся з месца. Вочы яго сталёвага колеру глядзелi сурова.
      - Паслухай, Уiлi. Бiць iх нельга. Каля пярэднiх варот будуць шэрыфавы агенты. Калi вы пусцiце каму-небудзь кроў, вас забяруць.
      - Мы i гэта абмазгавалi, - сказаў Уiлi. - Выведзем iх задамi проста ў поле. А там хлопцы прасочаць, каб яны пайшлi туды, адкуль прыйшлi.
      - Што ж, на словах выходзiць усё добра, - не супакойваўся Хастан. - Але глядзi, Уiлi, каб нiчога такога не было. Ты адказваеш за ўсё. Бiць iх нельга. Нi кiёў, нi кулакоў цi яшчэ там чаго ў ход не пускаць.
      - Ёсць, сэр! Мы слядоў не пакiнем.
      Хастан насцярожыўся:
      - Нешта не давяраю я табе, Уiлi. Калi ўжо вам так i карцiць iх збiць, бiце так, каб крывi не было.
      - Ёсць, сэр!
      - У хлопцах сваiх ты ўпэўнены?
      - Так, сэр!
      - Ну добра. На той выпадак, калi самi вы не справiцеся, я буду сядзець там на танцпляцоўцы, з правага боку.
      Уiлi аддаў яму жартам чэсць i выйшаў з палаткi.
      Хастан сказаў:
      - Проста не ведаю. Каб хоць яго хлопцы нiкога не забiлi. Якога чорта шэрыфавым памагатым абавязкова хочацца нашкодзiць нашаму лагеру? Чаму яны не пакiнуць нас у спакоi?
      Сумны юнак ад блока нумар два сказаў:
      - Я жыў у лагеры Зямельна-жывёлагадоўчай кампанii каля Сандлэнда. Дык, бог сведка, там на кожныя дзесяць чалавек па фараону. А водаправодны кран адзiн чалавек на дзвесце.
      Каратканогi таўстун усклiкнуў:
      - Госпадзi, ён мне расказвае! Я сам адтуль. Там палаткi стаяць блокам трыццаць пяць у даўжыню i пятнаццаць у шырыню. А сарцiраў усяго дзесяць на ўсю араву. Смярдзiць - за мiлю пачуеш, далiбог, праўда. Адзiн шэрыфскi памагаты неяк раскрыў нам усю паднаготную. Мы гэтак кружком сядзiм, i ён кажа: "Каб яны правалiлiся, гэтыя ўрадавыя лагеры! Дай людзям хоць раз гарачай вады, i яны потым патрабаваць яе будуць. Дай iм прамыўныя прыбiральнi, дык яны ўжо без iх нiяк. Праклятым Окi што нi пакажы, яны ўжо без таго абысцiся не могуць. У iх, кажа, у лагерах чырвоныя мiтынгi. Усё прыдумляюць, як дапамогу атрымаць".
      Хастан запытаўся:
      - I нiхто яго не ўзгрэў за гэта?
      - Не. Адзiн, такi маленькi ростам, пытаецца ў яго: "Якая такая дапамога?" Палiсмен адказвае: "Ну грашовая - тая самая, у якую мы, падаткаплацельшчыкi, свае кроўныя ўсаджваем, а дастаюцца яны вам - усялякiм там Окi. А той, маленькi, кажа: "Мы таксама плацiм падаткi i на прадукты, i на бензiн, i на тытунь. Урад плацiць фермерам чатыры цэнты за фунт бавоўны - цi ж гэта не дапамога? Чыгуначныя i параходныя кампанii атрымлiваюць ад урада пазыку - гэта не дапамога?" А шэрыфскi агент адказвае: "Яны патрэбную справу робяць". А маленькi кажа: "А калi б не мы, хто б вам ураджаi збiраў?" - Таўстун абвёў позiркам прысутных.
      - Ну, а што фараон? - запытаўся Хастан.
      - Ён проста раз'юшыўся. Кажа: "Гэтыя чырвоныя ўвесь час народ падбухторваюць. А ты пойдзеш са мной, давай, не марудзь". Забраў малойчыка, i далi яму два месяцы за бадзяжнiцтва.
      - А калi б у яго была праца? - запытаўся Цiмацi Ўолес.
      Таўстун засмяяўся:
      - На гэты конт мы вучоныя. Цяпер мы ведаем: каго палiсмен неўзлюбiў, той i бадзяга. Таму яны i не церпяць наш лагер, што палiцыi тут уваходу няма. Тут Злучаныя Штаты, а не Калiфорнiя.
      Хастан уздыхнуў:
      - Добра было б пажыць тут даўжэй. Але хутка прыйдзецца ехаць. Мне тут даспадобы. Жывуць усе дружна. Госпадзi, пакiнулi б нас у спакоi, дык не рознае паскудства робяць, у турму саджаюць. Далiбог, калi будзе так далей, нас да таго давядуць, што мы адпор дадзiм. - Тут голас яго крыху паспакайнеў, i Хастан сам сабе нагадаў: - Не, трэба паводзiць сябе мiрна. Камiсiя не мае права зрывацца з прывязi.
      Таўстун з трэцяга блока сказаў:
      - Тыя, хто думае, што працаваць у камiсii адно задавальненне, няхай самi паспрабуюць. У мяне сёння была калатня - жанчыны расхадзiлiся. Пачалi лаяцца i давай кiдацца рознай дрэнню. Жаночая камiсiя не справiлася, прыбеглi да мяне, просяць, каб мы разабралiся. А я iм кажу: "Жаночыя сваркi ўладжвайце самi. Яны будуць кухоннымi адкiдамi шпурляцца, а наша камiсiя iх разнiмай!"
      Хастан кiўнуў галавой:
      - I вы правiльна зрабiлi.
      Пачало змяркацца, i, па меры таго як згушчалася вячэрняе сутонне, гукi струннага аркестра, якi рэпецiраваў танцы, рабiлiся ўсё гучнейшымi. Над танцпляцоўкай успыхнулi лямпачкi, двое мужчын уважлiва агледзелi зроблены з абрыўкаў дроту провад. Дзецi шчыльна абступiлi музыкантаў. Падлетак з гiтарай нягучна напяваў i найграваў блюз "Родныя палеткi", i на прыпеве другога куплета мелодыю падхапiлi тры губныя гармонiкi i скрыпка. Да пляцоўкi з усiх бакоў падыходзiлi людзi - мужчыны ў чыстых сiнiх камбiнезонах, жанчыны ў сарпiнкавых сукенках. Яны абкружылi пляцоўку i спакойна чакалi пачатку танцаў, электрычныя лямпачкi асвятлялi iх уважлiвыя, поўныя радасных прадчуванняў твары.
      Уся зона лагера была абнесена высокай драцяной агароджай, i ўздоўж яе, праз кожныя пяцьдзесят футаў, сядзелi на траве вартавыя.
      Пачалi на машынах з'язджацца госцi - дробныя фермеры з сем'ямi, перасяленцы з iншых лагераў. У варотах кожны называў прозвiшча знаёмага, ад якога было атрымана запрашэнне.
      Аркестр зайграў карагодны танец - цяпер ужо зусiм гучна, бо рэпетыцыя скончылася. Праведнiкi сядзелi каля сваiх палатак i хмурна, пагардлiва пазiралi на танцпляцоўку. Яны не перагаворвалiся мiж сабой, яны пiльна высочвалi грэх i самiм выглядам сваiм выказвалi асуджэнне ўсёй гэтай блюзнерскай забавы.
      Каля палаткi Джоўдаў Руцi i Ўiнфiлд наспех праглынулi, што там было на абед, i кiнулiся да пляцоўкi. На воклiк мацi дзецi вярнулiся, i яна задрала iм угору падбародкi, праверыла, цi не брудныя ў iх насы, пацягнула за вушы, зазiрнула ў iх i загадала iсцi ў санiтарны блок i яшчэ раз памыць рукi. Малыя схавалiся за будынкам, пакруцiлiся там, потым сiганулi да танцавальнай пляцоўкi i змяшалiся з гуртам дзяцей, што абкружылi аркестр.
      Эл паабедаў i паўгадзiны галiўся Томавай брытвай. Потым памыўся, надзеў шарсцяныя штаны, якiя шчыльна аблягалi яго сцёгны, змачыў вадой свае прамыя валасы i зачасаў iх назад. Выбраўшы момант, калi ва ўмывальнай нiкога не было, ён абаяльна ўсмiхнуўся сам сабе ў люстра, потым павярнуўся бокам, стараючыся ўбачыць, як гэта ўсмешка выглядае ў профiль. Пасля надзеў на кашулю чырвоныя нарукаўныя гумкi i апрануў свой шчыльна падагнаны пiнжак, працёр жоўтыя чаравiкi кавалкам туалетнай паперы. Раптам ва ўмывальную нехта зайшоў. Эл выскачыў з яе i зухавата пакрочыў да танцпляцоўкi, зiркаючы вачамi па баках у пошуках дзяўчат. Каля адной палаткi блiзка ад пляцоўкi сядзела прыгожанькая бландзiначка. Эл нiбы незнарок падышоў да яе i расшпiлiў пiнжак, каб вiдаць была яго сiняя кашуля.
      - Пойдзеш на танцы? - запытаўся ён.
      Дзяўчына адвярнулася i нiчога не адказала.
      - Што, з табой i словам перакiнуцца нельга? Можа, пойдзем патанцуем? - I нiбы мiж iншым дадаў: - Я вальс умею.
      Дзяўчына нясмела падняла на яго вочы i сказала:
      - Падумаеш. Вальс усе танцуюць.
      - Толькi не як я, - сказаў Эл. На пляцоўцы зноў зайгралi, i ён пачаў прытупваць у такт нагой. - Пойдзем, - сказаў ён.
      З палаткi высунула галаву таўшчэзная жанчына i глянула на яго грозным вокам.
      - Iдзi сваёй дарогай, праходзь, - зласлiва сказала яна. - Дачка мая даўно заручаная. Яна замуж выходзiць - хутка жанiх прыедзе.
      Эл гарэзлiва падмiргнуў дзяўчыне i пайшоў далей, прытупваючы на хаду пад музыку, паводзячы плячамi i памахваючы рукамi. Дзяўчына пазiрала яму ўслед.
      Бацька паставiў талерку на скрыню i ўстаў.
      - Ну, хадзем, Джон, - сказаў ён i растлумачыў мацi: - Хочам пагаварыць тут з аднымi людзьмi, даведаемся, можа, дзе работа ёсць. - Разам з Джонам ён пайшоў да домiка адмiнiстратара.
      Том падабраў кавалкам куплёнага хлеба рэшткi мяснога соўсу на талерцы i адправiў яго ў рот. Тады падаў талерку мацi, i тая апусцiла яе ў вядро з гарачай вадой, памыла i дала выцерцi Ружы Сарона.
      - А ты хiба на танцы не пойдзеш? - запыталася ў Тома мацi.
      - А як жа, пайду, - адказаў Том. - Мяне выбралi ў камiсiю дзяжурыць. Трэба пазабаўляць сяго-таго з гасцей.
      - У камiсiю ўжо выбралi? - здзiвiлася мацi. - Гэта, вiдаць, таму, што ты работу маеш?
      Ружа Сарона нахiлiлася, каб пакласцi талерку ў скрыню. Том, паказваючы на яе, сказаў:
      - А божа, як яна таўсцее!
      Ружа Сарона залiлася чырванню i ўзяла ў мацi яшчэ адну талерку.
      - Чаму ж ёй не таўсцець, - сказала мацi.
      - I прыгажэе, - дадаў Том.
      Ружа Сарона яшчэ гусцей пачырванела i апусцiла галаву.
      - Сцiхнi ты, - прашаптала яна.
      - Чаму ж ёй не прыгажэць, - сказала мацi. - Маладзенькiя, што носяць дзiця пад сэрцам, заўсёды прыгажэюць.
      Том засмяяўся:
      - Калi яна i далей будзе так пухнуць, ёй давядзецца жывот на тачцы вазiць.
      - Ды сцiхнi ты, - сказала Ружа Сарона i схавалася пад брызентам.
      Мацi ўсмiхнулася:
      - Не дражнi яе.
      - Ёй гэта даспадобы, - сказаў Том.
      - Я ведаю, што ёй даспадобы, i ўсё-такi гэта яе трывожыць. Яна i так па Конi тужыць.
      - Ну, на Конi даўно пара рукой махнуць. Ён не iначай як на прэзiдэнта Злучаных Штатаў вучыцца.
      - Пакiнь яе, не чапай. Яе доля i так незайздросная.
      Да палаткi, шырока ўсмiхаючыся, падышоў Уiлi Iтан.
      - Ты Том Джоўд? - запытаўся ён.
      - Я.
      - Я старшыня святочнай камiсii. Ты нам будзеш патрэбны. Мне пра цябе гаварылi.
      - Што ж, мы з табой разам пацешымся, - сказаў Том. - Пазнаёмся, гэта мая ма.
      - Добры вечар, - сказаў Уiлi.
      - Вельмi прыемна, - адказала мацi.
      Уiлi сказаў:
      - Мы паставiм цябе спачатку каля варот, а потым пяройдзеш на танцпляцоўку. Прыглядайся да тых, хто ўваходзiць, i, можа, адразу i высачыш iх. З табой будзе яшчэ адзiн хлопец. А крыху пазней пойдзеш танцаваць i будзеш пiльна прыглядацца.
      - Добра, гэта я магу, - пагадзiўся Том.
      - А хiба можа што здарыцца? - устрывожылася мацi.
      - Не, мэм, - адказаў Уiлi. - Нiчога такога.
      - Зусiм нiчога, - сказаў Том. - Ну пайшлi. Убачымся з табой, ма, на танцах. - Том i Ўiлi шпарка пакрочылi да галоўных варот.
      Мацi паставiла памыты посуд на скрыню.
      - Выходзь! - крыкнула яна i, не пачуўшы адказу, паўтарыла: - Выходзь, Разашарна.
      Ружа Сарона выйшла з-пад брызенту i зноў узялася выцiраць талеркi.
      - Том проста жартаваў, - сказала мацi.
      - Ведаю. Няхай сабе. Толькi мне непрыемна, калi на мяне глядзяць.
      - Ну, тут ужо нiчога не зробiш. Глядзець будуць. Людзям прыемна ж палюбавацца на маладзенькую, калi яна дзiця чакае - прыемна i весела. А ты на танцы не збiраешся?
      - Збiралася... А цяпер не ведаю. Хачу, каб Конi вярнуўся. - Ружа Сарона гучна паўтарыла: - Я хачу, ма, каб Конi вярнуўся. Больш так я не магу.
      Мацi пiльна паглядзела на яе.
      - Я разумею. Толькi глядзi, Разашарна, не асарамацi сям'ю.
      - Ну што ты, ма.
      - Не асарамацi нас. Нам i так цяжка, не хапае яшчэ сораму.
      У Ружы Сарона задрыжалi губы.
      - Я... я на танцы не пайду. Не хачу... Ма, памажы мне! - Яна апусцiлася на скрыню i закрыла твар сагнутымi ў локцях рукамi.
      Мацi выцерла рукi аб кухонны ручнiк, прысела перад дачкой на кукiшкi i паклала абедзве рукi ёй на валасы.
      - Ты, дачушка, у мяне добрая, - сказала яна. - Заўсёды была добрай дзяўчынкай. Я пра цябе паклапачуся. Ты не бядуй. - Мацi ажыўлена загаварыла: Ведаеш, што мы з табой зробiм? Пойдзем разам на танцы, сядзем убаку i падзiвiмся. Калi хто запросiць цябе на танец, я скажу, табе нельга, у цябе здароўе слабае. А ты музыку паслухаеш, на людзей паглядзiш.
      Ружа Сарона падняла галаву:
      - А танцаваць не пусцiш?
      - Не пушчу.
      - I не дазваляй нiкому да мяне дакранацца.
      - Не дазволю.
      Ружа Сарона ўздыхнула i роспачна прамовiла:
      - Не ведаю, ма, як далей будзе. Проста не ведаю.
      Мацi лёгенька паляпала яе па калене:
      - Ну глянь на мяне. Паслухай, што я скажу. Ты пацярпi яшчэ крышачку, а там палягчэе. Яшчэ толькi крышачку. Я праўду кажу. А цяпер падымайся. Мы з табой зараз памыемся, надзенем усё самае прыгожае i пасядзiм на танцах. - Яна павяла Ружу Сарона да санiтарнага блока.
      Бацька, дзядзька Джон i яшчэ некалькi чалавек сядзелi на кукiшках каля ганка канторы.
      - Мы сёння ледзь на працу не ўладзiлiся, - сказаў бацька. - На некалькi хвiлiн спазнiлiся. Перад намi дваiх ужо нанялi. I вось што дзiўна, скажу я вам, - вярбоўшчык кажа: "Па дваццаць пяць цэнтаў мы нанялi дваiх. А па дваццаць цэнтаў яшчэ можам узяць. Па дваццаць мы многа рабочых можам узяць. Вы паедзьце ў лагер, скажыце там, што па дваццаць набор будзе вялiкi".
      Мужчыны неспакойна заварушылiся. Адзiн - шыракаплечы мужчына, твар якога хаваўся ў цянi ад чорнага капелюша, пляснуў далонню па калене.
      - Я гэтыя iхнiя штучкi ведаю! - крыкнуў ён. - I набяруць, колькi iм трэба. Галодных людзей набяруць. За дваццаць цэнтаў у гадзiну сям'ю не пракормiш, але ты пойдзеш на што заўгодна. Як нi круцiся, ты ў iхнiх руках. Яны прадаюць працу, як з таргоў. Далiбог, хутка яшчэ i прыплачваць iм прымусяць, каб работу ў iх атрымаць.
      - Мы б згадзiлiся, - сказаў бацька. - У нас нi ў кога няма нiякай работы. Абавязкова згадзiлiся б, але на нас людзi такiмi вачамi пазiралi, што мы пабаялiся.
      Чалавек у чорным капелюшы сказаў:
      - Крануцца з розуму можна, як падумаеш. Я ў аднаго працаваў, дык ён свайго ўраджаю сабраць не можа. На збор больш грошай пойдзе, чым ён ад продажу атрымае. Проста не ведаю, што рабiць.
      - Вось калi б... - Бацька замяўся. Усе моўчкi чакалi. - Ну, я проста падумаў, калi б у мяне хоць акр зямлi быў... жонка гароднiну б развяла, парачку свiней гадавалi б, курэй трохi. А мы, мужчыны, працавалi б недзе i дамоў вярталiся. Дзецi, можа, у школу хадзiлi б. Я такiх школ, як тут, нiдзе не бачыў.
      - Дзецям нашым у тутэйшых школах нясоладка даводзiцца, - сказаў чалавек у чорным капелюшы.
      - А чаму? Яны даволi добрыя, гэтыя школы.
      - Ну сам падумай... Прыйдзе вось такi абадранец босы, а iншыя дзецi, у шкарпэтках, у добрых штанах, дражняць яго - "Окi, Окi". Мой хлопчык хадзiў у такую школу. Кожны дзень з кiм-небудзь бiўся. Малайчына, не ўступаў. Наравiсты, шальмец. Што нi дзень, то бойка. Дамоў прыйдзе - адзенне пашкуматанае, нос у крывi. А мацi яго лупцуе. Пад канец я заступiўся. Што ж, усе будуць яго, беднага, таўчы? А далiбог, ён здорава iх лупiў, гэтых сукiных сыноў у добрых штонiках. Ну, не ведаю, не ведаю...
      - Што ж нам усё-такi рабiць? - задаў пытанне бацька. - Грошай у нас няма. Адзiн сын атрымаў кароткачасовую работу, але гэтым не пракормiшся. Пайду i на дваццаць цэнтаў. А што рабiць?
      Чалавек у чорным капелюшы падняў галаву, i на святло выступiў яго шчацiнiсты падбародак i гладка, як поўсцю, зарослая па баках жылiстая шыя.
      - Ага, ты гэтак зробiш, - з горыччу сказаў ён. - А мне плацяць дваццаць пяць. Ты забярэш у мяне маю працу за дваццаць. Я пахаджу галодны i забяру яе ў цябе за пятнаццаць. Ну дык iдзi, наймайся.
      - Што ж тады рабiць мне? - дапытваўся бацька. - Не памiраць жа мне з голаду, каб табе плацiлi дваццаць пяць?
      Чалавек у чорным капелюшы апусцiў галаву, i яго падбародак зноў схаваўся ў цянi.
      - Не ведаю, - адказаў чалавек. - Ну не ведаю. Працуеш па дванаццаць гадзiн у дзень i ўсё роўна дасыта не ясi, а тут яшчэ галаву ламай, як быць далей. Хлопчык мой жыве надгаладзь. Не магу я ўвесь час аб адным толькi думаць, хай яно правалiцца. Звар'яцець можна.
      Людзi, што кружком сядзелi на кукiшках, неспакойна заварушылiся.
      Том стаяў каля варот i ўглядаўся ў гасцей, якiя з'язджалiся на танцавальны вечар. Яркае святло пражэктара падала на iх твары.
      Уiлi Iтан сказаў Тому:
      - Глядзi пiльна. Зараз прышлю сюды Джула Вiтэлу. Ён чэракез-паўкровак. Хлапец добры. Ва ўсе вочы глядзi. Магчыма, прыкмецiш каго.
      - Добра, - адказаў Том.
      Ён глядзеў на фермерскiя сем'i, што пад'язджалi да варот, на дзяўчат, якiя заплялi валасы ў косы, на падлеткаў, якiя навялi на сябе глянец дзеля танцаў. Падышоў Джул i спынiўся каля яго.
      - Я буду з табой, - сказаў ён.
      Том узняў на яго вочы - арлiны нос, скуласты смуглы твар, кароткi, нiбы зрэзаны, падбародак.
      - Кажуць, ты напалову iндзеец. А па-мойму, ты поўны iндзеец.
      - Не, - адказаў Джул. - Я паўкровак. Лепш быў бы чыстакроўны. Мог бы ўчастак мець у рэзервацыi. Там жыць можна, некаторым.
      - Зiрнi, колькi народу, - сказаў Том.
      Госцi праходзiлi праз вароты: сем'i фермераў, перасяленцы з прыдарожных лагераў. Дзецi старалiся хутчэй вырвацца з-пад апекi дарослых, але паважныя бацькi стрымлiвалi iх.
      Джул сказаў:
      - Неяк забаўна ў нас выходзiць з гэтымi танцамi. Людзi ў лагеры бедныя, нiчога за душой у iх няма, а ходзяць гордыя, бо могуць запрашаць сюды на танцы знаёмых. I тыя iх за гэта паважаюць. Я тут у аднаго гаспадара на маленькай ферме працаваў. Правёў яго сюды неяк раз на танцы. Запрасiў яго, i ён прыехаў. Потым кажа: нiдзе ва ўсёй акрузе не бывае такiх прыстойных танцавальных вечароў - сюды можна i дочак, i жонку з сабой браць. Гэй, глянь!
      Праз вароты праходзiлi трое маладых людзей - трое рабочых у джынсах. Яны трымалiся разам. Вартаўнiк каля варот спынiў iх, яны адказалi на яго пытаннi i прайшлi ў лагер.
      - Пасачы за iмi, - сказаў Тому Джул i падышоў да вартаўнiка. - Хто iх запрасiў?
      - Нейкi Джэксан, сектар нумар чатыры.
      Джул вярнуўся да Тома.
      - Вiдаць, яны самыя i ёсць, - сказаў ён.
      - Адкуль ты ведаеш?
      - Ды так - здаецца. У iх нейкi выгляд насцярожаны. Iдзi за iмi, пакажы iх Уiлi Iтану, i няхай ён знойдзе Джэксана з чацвёртага аддзялення. Трэба праверыць iх. А я тут пабуду.
      Том пайшоў следам за трыма маладымi людзьмi. Яны падышлi да танцавальнай пляцоўкi i спакойна сталi з краю натоўпу. Каля аркестра Том убачыў Уiлi i паманiў яго рукою да сябе.
      - Ну, што ў цябе? - запытаўся Ўiлi.
      - Вунь тыя трое - бачыш?
      - Ага.
      - Сказалi, што iх запрасiў нейкi Джэксан з чацвёртага.
      Уiлi выцягнуў шыю, адшукаў вачамi Хастана i падазваў яго.
      - Вунь тыя трое, - сказаў ён. - Трэба знайсцi Джэксана з чацвёртага аддзялення i даведацца, цi запрашаў ён iх.
      Хастан павярнуўся на абцасах i пайшоў; праз некалькi хвiлiн ён падвёў да Ўiлi i Тома сухарлявага, з шырокай косцю, тэхасца.
      - Вось ён, Джэксан, - сказаў Хастан. - Паслухайце, Джэксан, бачыце тых трох хлопцаў?
      - Ну.
      - Вы iх запрашалi сюды?
      - Не.
      - Раней калi бачылi iх?
      Джэксан прыгледзеўся больш уважлiва.
      - Ну бачыў. Разам у Грэгорыё працавалi.
      - Значыць, прозвiшча ваша iм вядомае?
      - Ну так. Мы працавалi побач.
      - Добра, - сказаў Хастан. - Вы, хлопцы, да iх не падыходзьце. Калi нiчога дрэннага не зробяць, мы не будзем iх выправоджваць. Дзякуй вам, мiстэр Джэксан. - Тому ён сказаў: - Добра зроблена. Думаю, яны самыя i ёсць.
      - Гэта Джул iх запрыкмецiў, - сказаў Том.
      - Дзiва што! - усклiкнуў Уiлi. - Iндзейская кроў, чуццём бярэ. Ну, пайду пакажу iх сваiм хлопцам.
      З натоўпу выскачыў падлетак гадоў шаснаццацi i спынiўся перад Хастанам, ледзь пераводзячы дух.
      - Мiстэр Хастан, - загаварыў ён, - я зрабiў усё, як вы загадалi. Адна машына стала каля эўкалiптаў - у ёй шасцёра, а яшчэ адна з чатырма пасажырамi спынiлася на дарозе з паўночнага боку. Я падышоў да iх, папрасiў даць прыпалiць. У iх рэвальверы. Сам бачыў.
      Позiрк у Хастана зрабiўся суровы, жорсткi.
      - Уiлi, - сказаў ён, - у цябе ўсё гатова, ты праверыў?
      Уiлi ашчэрыўся вясёлай усмешкай:
      - Будзьце спакойныя, мiстэр Хастан. Усё будзе зроблена як належыць.
      - Толькi нiкога не бiць. Запомнi. Калi зможаце - толькi па-добраму, спакойна, прывядзiце iх да мяне. Я буду ў сваёй палатцы.
      - Пастараемся, - сказаў Уiлi.
      Танцы яшчэ фармальна не пачалiся, i Ўiлi падняўся на пляцоўку.
      - Разбiрайцеся па чацвёра! - крыкнуў ён.
      Аркестр замаўчаў. Юнакi i дзяўчаты, маладыя мужчыны i жанчыны забегалi па вялiкай танцавальнай пляцоўцы i нарэшце выстраiлiся ў восем чацвёрак выстраiлiся i чакалi пачатку. Дамы стаялi, падняўшы рукi перад сабой i сашчапiўшы далонi. Кавалеры нецярплiва пераступалi з нагi на нагу. Старыя i пажылыя сядзелi вакол пляцоўкi, ледзь прыкметна ўсмiхаючыся, не адпускалi ад сябе дзяцей, якiя рвалiся на сярэдзiну пляцоўкi. А там, каля палатак, сядзелi праведныя хрысцiяне i з асуджэннем на суровых тварах высочвалi грэх.
      Мацi i Ружа Сарона селi на лаўку. I калi кавалеры запрашалi Ружу Сарона на танец, мацi гаварыла: - Не, яна нешта дрэнна сябе сёння адчувае. - А Ружа Сарона кожны раз залiвалася чырванню, i вочы ў яе загаралiся.
      Распарадчык танцаў Уiлi Iтан выйшаў на сярэдзiну i падняў рукi:
      - Усе гатовыя? Пачалi!
      Грымнуў аркестр, гулка i пранiзлiва зайграў вiрджынскую кадрылю "Куранё" завiшчала скрыпка, хрыпла загугнiлi гармонiкi, заракаталi на басах гiтары. Распарадчык выкрыкваў фiгуры, чацвёркi паварочвалiся, сходзiлiся, адступалi.
      - Бярыцеся за рукi, кружыце дам. - Разгарачыўшыся, Уiлi сам адбiваў такт нагамi, важна хадзiў узад i ўперад, снаваў сярод танцораў, паказваючы новую фiгуру. - Кружыце дам, i далiкатней. Цяпер кола, шырэй! - Музыка то грымела на ўсю моц, то зацiхала, а падэшвы адбiвалi такт, як барабанны дробат. - Паварот направа, паварот налева, рукi адпусцiць, паварот кругом! - высокiм голасам энергiчна выкрыкваў Уiлi. I ўжо прычоскi ў дзяўчат сталi не такiя гладзенькiя, у кавалераў на лбе выступiлi кроплi поту. I вось ужо хвацкiя танцоры пачалi выкiдваць адмысловыя каленцы. А старыя i пажылыя, што сядзелi па краях пляцоўкi, захопленыя рытмам танца, нягучна пляскалi ў далонi, прытупвалi нагамi, мякка ўсмiхалiся адзiн аднаму, кiвалi галовамi.
      Мацi прашаптала на вуха Ружы Сарона:
      - Хочаш вер, хочаш не, але тата твой быў хвацкi танцор у маладыя гады, лепшага я не бачыла. - Мацi ўсмiхнулася: - Не хочучы, старыя часы прыгадаеш. Усмешкi на тварах астатнiх гледачоў таксама былi народжаныя ўспамiнамi пра даўнейшае.
      - У нас там, у Аклахоме, каля Маскагi, гадоў дваццаць назад быў сляпы скрыпач...
      - Я некалi бачыў аднаго хвата - падскочыць i чатыры разы абцасамi прыстукнуць паспее.
      - А шведы ў Дакоце, ведаеце, што робяць? Насыплюць перцу на падлогу, жанчынам пад спаднiцу трапiць, i яны такiя жвавыя, такiя рэзвыя робяцца, што тая кабылка ўвесну. Шведы часам так робяць.
      А верныя паслядоўнiкi Хрыста здаля сачылi за танцамi i трымалi пры сабе дзяцей, якiм не сядзелася на месцы.
      - Гляньце, вунь якi грэх учыняюць, - гаварылi яны. - Гэтыя людзi так i ўедуць у пекла на качарзе. Проста сорам набожным бачыць такое. - Дзецi iх слухалi i трывожна маўчалi.
      - Яшчэ адно кола, i перадышка, - нараспеў прагаварыў распарадчык Уiлi Iтан. - Задайце жару напаследак. - Распараныя, расчырванелыя дзяўчаты танцавалi, растулiўшы вусны, з урачыстым, пачцiвым выразам на твары, а хлопцы адкiдалi з iлба доўгiя валасы i выраблялi курбеты, разводзячы ногi ў бакi, прыстуквалi абцасамi. Чацвёркi выходзiлi наперад, перасякалi пляцоўку наўскасяк, адступалi назад, кружылiся пад гучную, вiсклiвую музыку.
      I раптам аркестр змоўк. Танцоры застылi на месцы, прагна хапаючы ротам паветра. Дзецi, быццам сарваўшыся з ланцуга, кiнулiся на пляцоўку i сталi бегаць, ганяцца адзiн за адным, коўзацца па падлозе, зрываць адзiн у аднаго кепкi, цягаць за валасы. Танцоры селi, абмахваючыся рукамi. Музыканты паднялiся, расправiлi плечы i зноў селi. Цiха забрынкалi гiтарысты, падцягваючы струны.
      Нарэшце Ўiлi крыкнуў:
      - Разбiрайцеся зноў па чацвёрках, хто яшчэ можа.
      Танцоры цяжка адарвалiся ад лавак, i кавалеры зноў кiнулiся запрашаць дам. Том стаяў блiзка ад траiх маладых людзей, за якiмi сачыў. Ён бачыў, як яны працiснулiся на танцпляцоўку i накiравалiся да адной з чацвёрак. Скрыпач iрвануў смычком па струнах. Дваццаць чалавек лянiвай паходкай выйшлi на сярэдзiну пляцоўкi. Тыя трое ўжо падышлi да чацвёркi. Адзiн з iх сказаў:
      - Я буду танцаваць з гэтай дзяўчынай.
      Бялявы хлапец здзiўлена падняў на яго вочы:
      - Гэта мая дама.
      - Ты мне яшчэ пагавары, сапляк.
      Аднекуль з цемры пачуўся рэзкi свiст. Траiх гасцей iмгненна ўзялi ў кола. I кожны з iх адчуў на сабе моцныя рукi. Цеснае кола людзей пасунулася з пляцоўкi.
      Уiлi крыкнуў танцорам:
      - Пачалi! - Зайграла музыка, Уiлi нараспеў называў фiгуры танца, ногi танцораў гулка тупалi па дашчанай падлозе.
      Да варот лагера падкацiла легкавая машына. Вадзiцель крыкнуў:
      - Адчыняйце! Нам паведамiлi, што ў вас тут бясчынства.
      Вартаўнiк не зрушыў з месца.
      - Нiякага бясчынства ў нас няма, - сказаў ён. - Чуеце, музыка iграе? А вы хто такiя?
      - Шэрыфавы памочнiкi.
      - Паўнамоцтва ёсць?
      - Якое тут паўнамоцтва, калi ў вас бясчынства?
      - Няма ў нас бясчынства, - паўтарыў вартаўнiк.
      Людзi ў машыне прыслухалiся да музыкi, да выкрыкаў распарадчыка, i машына паволi ад'ехала ад варот i спынiлася на скрыжаваннi.
      Трох паломнiкаў, якiя iшлi ў сярэдзiне цеснага кола людзей, моцна трымалi за рукi, раты iм зацiснулi далонямi. Калi ўсе апынулiся ў цемры, кола разамкнулася. Том сказаў:
      - Чыстая работа. - Ён трымаў сваю ахвяру ззаду за рукi.
      Iх дагнаў Уiлi.
      - Здорава! - сказаў ён. - Цяпер вас i шасцярых хопiць. Хастан хоча глянуць на гэтых малойчыкаў.
      З цемры выступiў Хастан.
      - Вось гэтыя?
      - Яны, - адказаў Джул. - Адразу палезлi з кулакамi. Толькi замахнуцца iм так i не давялося.
      - Ану глянем, што за людзi, - сказаў Хастан.
      Затрыманых павярнулi да яго тварам. Яны стаялi, унурыўшыся. Хастан накiраваў святло кiшэннага лiхтарыка на iх хмурныя твары - на кожнага па чарзе.
      - Навошта вам гэта спатрэбiлася? - На яго пытанне адказу не было. - Хто вас падаслаў сюды?
      - Што вы прычапiлiся? Нiчога мы дрэннага не зрабiлi. Проста патанцаваць захацелася.
      - Не манi, - сказаў Джул. - Ты хацеў ударыць таго хлопца.
      Том сказаў:
      - Мiстэр Хастан, як толькi яны паднялiся на пляцоўку, нехта свiснуў.
      - Ага, ведаю. Фараоны пад'ехалi да самых варот. - Хастан зноў павярнуўся да затрыманых. - Бiць вас мы не будзем. Ну, кажыце - хто вас паслаў? - Адказу так i не было. - Вы такiя самыя людзi, як i мы, - з горыччу сказаў Хастан. Ваша месца з намi. Як жа ж так атрымалася? Мы ўсё ведалi, - дадаў ён.
      - Есцi ж нешта чалавеку трэба?
      - Дык хто ж вас падаслаў? Хто заплацiў вам?
      Адзiн з затрыманых сказаў:
      - Што хочаце рабiце. Мы нiчога не скажам.
      Хастан апусцiў галаву i цiха прамовiў:
      - Ну добра. Не трэба. Толькi вось што. Не лезьце з нажом на сваiх людзей. Мы стараемся ўсё як найлепш тут зрабiць, i пазабаўляцца хочам, парадак падтрымлiваем. Не губiце ўсё гэта. Добра падумайце. Толькi самi сабе шкодзiце. Ну вось што, хлопцы, выправадзiце iх задамi. Бiць не трэба. Яны самi не разумеюць, што робяць.
      Маленькi атрад паволi пасунуўся ў глыб лагера. Хастан праводзiў яго позiркам.
      Джул сказаў:
      - Давайце ўсыплем iм трохi.
      - Не, не трэба, - сказаў Уiлi. - Я слова даў.
      - Ну дык хоць выспятка дадзiм, - малiў Джул. - Хоць цераз агароджу перакiнем.
      - Не, сэр! - стаяў на сваiм Уiлi. - А вы слухайце, - звярнуўся ён да палоннiкаў: - На першы раз мы адпусцiм вас цэлымi. А вы перадайце там каму належыць: калi яшчэ хто сюды паткнецца, мы так надаём пад бакi, касцей сваiх не збярэ. Так i перадайце. Хастан кажа, вы такiя самыя людзi, як i мы. Магчыма, i такiя самыя, толькi мне думаць пра гэта агiдна.
      Яны падышлi да агароджы. Двое з аховы паднялiся з зямлi i накiравалiся да iх.
      - Праводзiм гасцей - рана дадому сабралiся, - сказаў iм Уiлi.
      Усе трое пералезлi цераз агароджу i знiклi ў цемры.
      Маленькi атрад шпарка пакрочыў назад, да танцавальнай пляцоўкi. А насустрач яму неслася жаласнае падвыванне i вiск аркестра, якi iграў: "Стары Дэн Тэкер".
      А каля канторы мужчыны ўсё яшчэ гутарылi, седзячы на кукiшках, гукi аркестра даносiлiся i да iх.
      Бацька сказаў:
      - Перамены мусяць быць. Не ведаю толькi якiя. Нам, можа, i не дажыць да таго часу. Але яны будуць. Навокал нейкi неспакой. Толкам нi да чога не дадумаешся, i ўжо вельмi трывожна на душы.
      Чалавек у чорным капелюшы зноў падняў галаву, i яго шчацiнiстая барада трапiла ў паласу святла. Ён падабраў з зямлi некалькi каменьчыкаў i раскiдаў iх вялiкiм пальцам, як у гульнi ў шарыкi.
      - Што я магу сказаць? - загаварыў ён. - Перамены павiнны быць, гэта правiльна. Мне адзiн расказваў, што было ў Акране, у штаце Агаё. На каўчукавых заводах. Рабочых там набралi з горцаў, бо яны iшлi за любую плату. А горцы гэтыя ўзялi ды ў саюз уступiлi. Ну, панове, што тут усчалося! Крамнiкi, легiянеры i да iх падобныя ваенную муштру праходзяць, гарлапаняць: "Чырвоныя!" Патрабуюць выгнаць саюз з Акрана. Прапаведнiкi супраць яго пропаведзi чытаюць, газеты лямант паднялi, каўчукавыя заводчыкi дубiнкi вырабляюць, бомбамi са слёзатачывым газам запасаюцца. Можна было падумаць, што горцы гэтыя не людзi, а д'яблы нейкiя. - Ён памаўчаў i падняў з зямлi яшчэ некалькi каменьчыкаў, каб потым iмi пастраляць з пальца. - Вось так, шаноўныя панове... гэта ўсё было ў сакавiку... I вось неяк у нядзелю пяць тысяч горцаў выправiлiся за горад папрактыкавацца ў стральбе па мiшэнях. Так усе пяць тысяч i прайшлi праз горад, i ва ўсiх у руках стрэльбы. Пастралялi - i назад. Толькi i ўсяго. З тае пары цiха стала. Гарадскiя апалчэнцы здалi дубiнкi назад, крамнiкi сядзяць па сваiх крамах, нiкога не збiлi, нiкога ў смале i пер'i не выкачалi, усе засталiся цэлыя i здаровыя. - Запанавала доўгае маўчанне. Нарэшце чалавек у чорным капелюшы сказаў: - Тут яны ўжо нешта дужа разышлiся. Лагер спалiлi, людзей нашых б'юць. Я ўсё думаю... Стрэльбы ёсць ва ўсiх. Можа, i нам завесцi клуб аматараў стральбы па мiшэнях i збiрацца ўсiм кожную нядзелю?
      Людзi паглядзелi на яго, зноў апусцiлi вочы долу i неспакойна заварушылiся на кукiшках, пераносячы цяжар цела з адной нагi на другую.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЯТЫ
      Вясна ў Калiфорнii прыгожая. У далiнах на фруктовых дрэвах духмяная, бела-ружовая квецень - як хвалi на марскiм мелкаводдзi. Першыя вiнаградныя вусiкi на старых вузлаватых лозах каскадам спадаюць па ствалах. Шырокiя зялёныя ўзгоркi робяцца акруглымi i пяшчотнымi, як жаночыя грудзi, а ў нiзiнах на агародных участках мiля за мiляй цягнуцца градкi бледна-зялёнай салаты, верацёнападобнай цвятной капусты i нейкiх вычварных, быццам незямных, шэра-зялёных артышокаў.
      А потым на фруктовых дрэвах распускаецца лiсце, пялёсткi ападаюць з кветак на зямлю i ўсцiлаюць яе бела-ружовым дываном. Кветаножка набракае, расце, набывае колер: вiшнi i яблыкi, персiкi i грушы, iнжыр, якi замыкае кветку ў сваiм плодзе. Уся Калiфорнiя налiваецца сокам, фрукты цяжэюць, галiны пакрысе згiнаюцца пад iх грузам, i тады пад кожную падстаўляюць падпорку.
      Пра ўрадлiвасць клапоцяцца людзi ўдумлiвыя, дасведчаныя i ўмелыя, яны праводзяць доследы з насеннем, безупынна ўдасканальваюць тэхнiку атрымання высокiх ураджаяў раслiн, карэнне якiх павiнна адолець мiльённую арду ворагаў зямлi: кратоў, насякомых, iржу i цвiль. Людзi гэтыя працуюць старанна i няспынна, паляпшаюць насенне i каранi. А ёсць яшчэ хiмiкi - яны апырскваюць дрэвы, аберагаючы iх ад шкоднiкаў, абкурваюць серай вiнаградныя лозы, змагаюцца з грыбком, гнiллю, з мучнiстай расой i з iншымi хваробамi раслiн. Ёсць яшчэ i медыкi-прафiлактыкi, пагранiчныя iнспектары, якiя высочваюць пладовую муху i японскага жучка; каранцiнныя наглядчыкi, якiя вырываюць хворыя дрэвы з карэннем i паляць iх; усе яны спецыялiсты ў сваёй справе. А тыя, хто прышчэплiвае маладыя дрэўцы i тонкiя вiнаградныя лозы, - самыя ўмелыя, бо iх работа - гэта работа хiрурга, такая ж далiкатная i беражлiвая: трэба мець рукi хiрурга i сэрца хiрурга, каб зрабiць надрэз на кары, укласцi прышчэпак, перавязаць рану, ахаваць яе ад доступу паветра. Гэта выдатныя людзi.
      Уздоўж радоў iдуць культыватары - падымаюць вясновы дзёран, пераварочваюць яго, каб зямля стала ўрадлiвай, праразаюць арашальныя канаўкi, знiшчаюць карэнне пустазелля, каб яно не высмактала вады, прызначанай дрэвам.
      А плады набракаюць сокамi, i на вiнаградных лозах паяўляюцца доўгiя гронкi кветак. I па меры таго як вясна пераходзiць у лета, спёка мацнее, лiсце робiцца цёмна-зялёным. Слiвы становяцца падобныя на маленькiя птушыныя яйкi зялёнага колеру, i галiны ўсiм цяжарам асядаюць на падпоркi. Пачынаюць акругляцца маленькiя цвёрдыя грушы, паяўляецца першы пушок на персiках. Вiнаградны цвет губляе свае малюсенькiя пялёсткi, i цвёрдыя пацеркi ператвараюцца ў маленькiя зялёныя мячыкi, i мячыкi гэтыя цяжэюць. Людзi, што працуюць на палях, гаспадары невялiкiх фруктовых садоў, прыглядаюцца да ўсяго гэтага i робяць разлiкi. Год выдаўся ўраджайны. I людзi ганарацца сабой, бо iхнiя веды дапамаглi iм дамагчыся добрага плёну. Веды iхнiя ператварылi свет. Нiзенькая, кволая пшанiца вырасла i налiлася зернем. Маленькiя кiслыя яблыкi сталi вялiкiмi i салодкiмi, а вунь той дзiкi вiнаград, што вiўся сярод дрэў, сваiмi маленечкiмi ягадкамi кормячы птушак, цяпер нарадзiў тысячу гатункаў чырвоны i чорны, зялёны i бледна-ружовы, лiловы i жоўты, i ў кожнага гатунку свой смак. Людзi, што працуюць на доследных фермах, вывелi новыя фрукты нектарыны, сорак сартоў слiў i грэцкiя арэхi з тонкай, як папера, шкарлупiнай. I людзi безупынна працуюць - селекцыянiруюць, робяць прышчэпкi, перайначваюць, не шкадуючы сябе, не шкадуючы зямлi.
      Першай выспявае вiшня. Паўтара цэнта фунт. А цi варта нам абiраць яе дзеля такiх грошай? Чорныя вiшнi, чырвоныя вiшнi - налiўныя, салодкiя, i птушкi напалову здзёўбваюць iх, а ў ямкi, зробленыя iмi, з гудзеннем упiваюцца жоўтыя восы. I костачкi падаюць на зямлю i засыхаюць разам з чорнай мякаццю.
      Слiвы робяцца мяккiмi i салодкiмi. Госпадзi, мы ж не можам iх абiраць, сушыць, абкурваць серай! Няма чым плацiць зборшчыкам нават па самай нiзкай цане. I шаравата-лiловыя слiвы густым дываном усцiлаюць зямлю. Спачатку скурка збiраецца маршчынкамi, i раi мух злятаюцца на баль, i па далiне разносiцца саладжавы водар тлення. Мякаць цямнее, i ўвесь ураджай псуецца на зямлi.
      А ўжо жаўцеюць i налiваюцца сокам грушы. Пяць даляраў тона. Пяць даляраў за сорак скрынь, пяцьдзесят фунтаў кожная. А дрэвы ж трэба было падразаць, апырскваць, сад старанна даглядаць, а цяпер - абiрай грушы, пакуй iх у скрынi, грузi на машыны, адвозь на кансервавы завод. За сорак скрынь - пяць даляраў. Не, мы гэтак не можам. I мяккiя плады цяжка падаюць на зямлю i сплюшчваюцца ў блiн. Восы ўпiваюцца ў салодкую масу, i ў паветры стаiць пах браджэння i гнiлi.
      На чарзе вiнаград. Мы не можам вырабляць добрае вiно. Добрае вiно пакупнiку не па кiшэнi. Рвiце вiнаград з лоз - i цэлы, i гнiлы, i аб'едзены восамi. Пад прэс пойдзе ўсё - i галiнкi, i гразь, i гнiль.
      Але ў чанах утвараецца мучнiстая раса i мурашыная кiслата.
      Дадайце серы i танiну.
      Браджэнне вылучае даўкi водар вiна, ад якога патыхае гнiеннем i хiмiкалiямi.
      Ну i што? Ва ўсякiм разе, у iм ёсць алкаголь. Напiцца можна.
      Дробныя фермеры бачаць, што даўгi падпаўзаюць да iх, няўхiльна, як марскi прылiў. Яны апырсквалi сад, а ўраджаю не прадалi, яны падразалi i прышчэплiвалi дрэвы, а сабраць ураджай не змаглi. Вучоныя людзi працавалi, старалiся, думалi, а плён iхняй працы гнiе на зямлi, i смуроднае месiва ў вiнных чанах атручвае паветра. Паспытайце гэтага вiна - вiнаградам i не пахне, адна серная i танiнавая кiслата i алкаголь.
      У наступным годзе гэты маленькi фруктовы сад увойдзе ў склад вялiкага ўладання, бо гаспадара яго задушаць даўгi.
      А гэты вiнаграднiк пяройдзе ва ўласнасць банка. Выжыць могуць толькi буйныя ўласнiкi, бо ў iх ёсць кансервавыя заводы. А чатыры грушы, абабраныя i парэзаныя на паловы, звараныя i закансерваваныя, па-ранейшаму каштуюць пятнаццаць цэнтаў. Кансерваваныя грушы не псуюцца. Гадамi могуць стаяць.
      Тленнем патыхае ўвесь штат, i ў гэтым саладжавым паху - вялiкае гора зямлi. Людзi, што ўмеюць прышчэплiваць дрэвы, выводзiць усходжае буйное насенне, не ведаюць, што трэба зрабiць, каб галодныя маглi есцi тое, што яны вырасцiлi. Людзi, што стварылi новыя плады, не могуць стварыць грамадскага ладу, пры якiм плады гэтыя былi б спажытыя людзьмi. I атмасфера паражэння навiсае над штатам, як цяжкае гора.
      Плён каранёў вiнаграднай лазы i дрэў трэба вынiшчаць, каб не падалi цэны, - i гэта самае сумнае, самае горкае, што можа быць на свеце. Апельсiны цэлымi вагонамi ссыпаюць на зямлю. Людзi едуць за некалькi мiль, каб падабраць выкiнутыя фрукты, але ж гэтага нельга дапусцiць. Хто ж будзе плацiць за апельсiны па дваццаць цэнтаў тузiн, калi можна з'ездзiць за горад i ўзяць iх дарма. I тут прыязджаюць iншыя людзi i аблiваюць апельсiнавыя россыпы газай са шлангаў i кiпяць гневам самi на сябе за такое злачынства, кiпяць гневам на тых, хто прыязджае падбiраць фрукты. Мiльёны галодных маглi б пад'есцi iмi, а залацiстыя горы аблiваюць газай.
      I над краем стаiць пах гнiення.
      Палiце каву ў параходных топках. Палiце кукурузу замест дроў - яна гарыць гарачым полымем. Скiдайце бульбу ў рэчкi i стаўце ахову на берагах, каб яе не вылавiлi галодныя. Калiце свiней i закопвайце iхнiя тушы ў зямлю, i няхай зямля насыцiцца тленнем.
      Гэта злачынства, якому няма апраўдання. Гэта гора, якога нельга вымераць нiякiмi слязьмi. Гэта паражэнне, якое зрынае ў прах усе нашы дасягненнi. Урадлiвая глеба, роўныя рады дрэў, моцныя ствалы i спелыя фрукты. А дзецi памiраюць ад пелагры, яны павiнны памерцi, бо апельсiны не прыносяць прыбытку. I следчыя выдаюць даведкi - смерць у вынiку недаядання; таму што ежа павiнна гнiць, таму што ежу гнояць наўмысна.
      Людзi прыходзяць з сеткамi вылоўлiваць бульбу з рэчкi, але ахоўнiкi гоняць iх прэч; людзi прыязджаюць на бразгатлiвых аўтамабiлях па выкiнутыя апельсiны, але яны ўжо апырсканыя газаю. I людзi анямела стаяць, пазiраюць на бульбу, што праплывае мiма, чуюць вiск свiней, якiх колюць i засыпаюць вапнай у ямах, глядзяць на апельсiнавыя горы, што апаўзаюць, ператвараючыся ў гнiлую жыжу; i ў вачах у людзей - паражэнне; у вачах галодных дзяцей нарастае гнеў. У душах людзей налiваюцца i спеюць гронкi гневу - цяжкiя гронкi, i яны ўсё налiваюцца i цяжэюць.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ШОСТЫ
      Неяк вечарам ва Ўiдпэтчскiм лагеры, калi доўгiя перыстыя аблокi навiслi над тым месцам, дзе за гарызонт апусцiлася сонца, палымнеючы па краях ад яго водсветаў, сям'я Джоўдаў доўга не разыходзiлася пасля вячэры, мацi не адразу ўзялася за посуд.
      - Нешта трэба рабiць, - сказала яна i вачамi паказала на Ўiнфiлда. Зiрнiце на яго. - Усе павярнулi галовы да хлопчыка. - Ён тузаецца i круцiцца ў сне. Бачыце, якi бледны? - Усе сарамлiва апусцiлi галовы. - На адных праснаках сядзiць. Мы тут ужо месяц. Том папрацаваў усяго пяць дзён. А астатнiя? Скрабяцеся недзе цэлымi днямi, а работы нiяк не знойдзеце. I шчыра пагаварыць баiцеся. Грошы канчаюцца. А вы баiцеся пагаварыць. Павячэраеце - i хто куды. Духу не хапае пагаварыць начыстату. А трэба. Разашарна ўжо хутка разродзiцца, а зiрнiце, якая яна бледная. Прыйшоў час пагаварыць. I няхай нiхто з вас не падымаецца з месца, пакуль мы не абмяркуем, як далей жыць. Сала засталося на адзiн дзень, мукi - на два, i яшчэ ёсць з дзесятак бульбiн. Вось i пасядзiце, паварушыце мазгамi!
      Усе маўчалi, пазiраючы сабе пад ногi. Бацька счышчаў складаным ножыкам гразь з-пад сваiх тоўстых пазногцяў. Дзядзька Джон паторгаў адшчэпленую трэску на скрынi, на якой сядзеў. Том ушчыкнуў пальцамi нiжнюю губу i адцягнуў яе ад зубоў.
      Ён адпусцiў губу i цiха прамовiў:
      - Мы шукаем, ма. Ходзiм паўсюль пеша, бо бензiну не набярэшся. Заходзiм у кожныя вароты, у кожны дом, хоць i ведаем - без толку. Цяжка на душы. Шукаць работу i ведаць - усё роўна нiчога не знойдзеш.
      Мацi гнеўна сказала:
      - Якое вы маеце права падаць духам? Сям'я гiне. Няма ў вас такога права.
      Бацька ўважлiва агледзеў выскрабены пазногаць.
      - Давядзецца ехаць адсюль, - сказаў ён. - Вельмi не хочацца, а давядзецца. Лагер добры, i людзi тут добрыя. Усё баiмся, што трапiм у якi-небудзь новы гувервiль.
      - Раз трэба, дык трэба. Галоўнае - каб есцi было што.
      Умяшаўся Эл:
      - Бензiн у мяне ёсць - цэлы бак. Не хацеў толькi вам казаць.
      Том усмiхнуўся:
      - Эл у нас хоць i шалапут, а, бывае, цямiць.
      - Ну, думайце, - сказала мацi. - Больш я не магу глядзець, як сям'я галадае. Сала ў мяне на адзiн дзень. I ўсё. Разашарна абрадзiцца, яе трэба добра кармiць. Думайце!
      - Тут вада гарачая, туалеты... - пачаў бацька.
      - Туалетамi сыты не будзеш.
      Том сказаў:
      - Сёння прыязджаў адзiн, клiкаў нас у Мэрысвiль. Фрукты збiраць.
      - Чаму ж нам туды не паехаць? - рашуча запыталася мацi.
      - Сам не ведаю, - адказаў Том. - Нешта не спадабаўся мне гэты чалавек. Вельмi ўжо ўгаворваў. А плата якая, не сказаў.
      Мацi прамовiла:
      - Едзем. Едзем у Мэрысвiль. Няважна, колькi заплацяць. Едзем.
      - Вельмi ўжо далёка, - сказаў Том. - На бензiн не хопiць. Не дабяромся. Вось ты, ма, кажаш - думайце. А я толькi i раблю, што думаю. Увесь час думаю.
      Дзядзька Джон сказаў:
      - Тут адзiн гаварыў, быццам хутка пачнуць бавоўну збiраць у Туларэ. Ад лагера, кажа, недалёка.
      - Трэба ехаць адсюль, i як мага хутчэй. Хоць лагер добры, а я тут усё роўна больш не застануся. - Мацi падхапiла вядро i пайшла ў санiтарны блок па гарачую ваду.
      - Мацi ў нас зусiм нейкая незгаворлiвая стала, - сказаў Том. - Даўно ўжо яе такой злоснай не бачыў. Аж кiпiць.
      Бацька з палёгкай уздыхнуў:
      - Што ж, яна хоць начыстую загаварыла. Я ўжо колькi начэй не сплю, галава разрываецца. А цяпер можна ўсё адкрыта абмеркаваць.
      Мацi вярнулася з поўным вядром вады, ад якой iшла пара.
      - Ну што, падумалi? - патрабавальна запыталася яна.
      - Усё яшчэ вырашаем, - адказаў Том. - А што, калi i праўда на поўнач рушыць - туды, дзе бавоўна? Тут мы ўжо ўсё абшнарылi. Нiчога тут не знойдзеш, гэта ясна. Давайце, можа, адразу i пагрузiмся, паедзем на поўнач. Якраз паспеем да самага збору. Мне так i карцiць ужо адчуць пад рукой бавоўну. Бак у цябе поўны, Эл?
      - Амаль поўны - дзвюх цаляў не хапае да верху.
      - Думаю, даедзем.
      Мацi занесла талерку над вядром.
      - Ну дык як? - запыталася яна.
      Том сказаў:
      - Тваё ўзяло, ма. Здаецца, едзем. Так, тата?
      - Трэба, думаю, ехаць, - адказаў бацька.
      Мацi перавяла на яго позiрк.
      - Калi?
      - Марудзiць нельга. Можна i заўтра рана.
      - Ранiцай i паедзем. Я ж сказала вам, колькi ў нас засталося.
      - Ты, ма, не думай, што я не хачу. Я ўжо два тыднi дасыта не еў. Жывот набiваць - набiваў, ды толку ад такой яды мала.
      Мацi акунула талерку ў вядро.
      - Ранiцай едзем, - сказала яна.
      Бацька хмыкнуў.
      - Вось якiя часы насталi, - з'едлiва сказаў ён. - Раней мужчына ўсiм распараджаўся. А цяпер жанчыны камандуюць. Вiдаць, самая пара прызапасiць дручок.
      Мацi паставiла на скрыню талерку, з якой яшчэ сцякала вада, i, не падымаючы галавы, усмiхнулася:
      - Што ж, бацька, прызапась. Вось будзем сытыя, займеем дах над галавой, тады, можа, палка табе i згадзiцца, будзеш пеўнем хадзiць. А цяпер ты сваёй справай не займаешся, не думаеш, не працуеш. Было б так, што ж, мог бы ўзяцца i за дручок, а жанчыны толькi насамi шморгалi б i хавалiся па кутках, як мышы. Думаеш, вось зараз возьмеш палку i наб'еш жанчыну? Не, даражэнькi! Табе давядзецца ўступiць з ёю ў бойку, бо ў мяне таксама палка прыхаваная.
      Бацька атарапела ўхмыльнуўся.
      - Ты хоць пры дзецях такога не гаварыла б, iм такiя словы карысцi не прынясуць.
      - А ты спярша накармi iх, а пасля разважай, што iм на карысць, а што не, адрэзала мацi.
      Бацька абурана падняўся i пайшоў ад палаткi, дзядзька Джон паплёўся за iм.
      Рукi мацi ўсё яшчэ плюхалiся ў вадзе, але позiрк яе скiраваўся ў спiны мужчын, i яна з гордасцю сказала Тому:
      - Ён малайчына. Трымаецца яшчэ. У яго рукi свярбяць даць мне лупцоўкi.
      Том засмяяўся:
      - Ты што ж гэта - наўмысна яго раз'ятрываеш?
      - А што ж ты думаў? Мужчына iншы раз мучыцца, мучыцца, усе пячонкi сабе выгрызае, потым кладзецца i памiрае з тугi. А калi яго як след раззлаваць, тады ўсё добра. Бацька слова грубага не вымавiў, але аж ашалеў ад злосцi. Цяпер ён мне пакажа.
      Эл падняўся са скрынi:
      - Пайду крыху прайдуся па лагеры.
      - Лепш машыну праверыў бы перад дарогай, - напомнiў яму Том.
      - Ужо ўсё праверана.
      - Калi не так, маму на цябе напушчу.
      - Ну праверыў я яе. - Эл пакрочыў мiж палатак.
      Том уздыхнуў:
      - А я нешта стамiўся, ма. Можа, i мяне ты раззлуеш?
      - Ты разумнейшы, Том. Злаваць цябе без толку. Ты мая апора. Астатнiя... што тыя госцi... усе, акрамя цябе. А ты не здасi, Том.
      Увесь цяжар клаўся на яго плечы.
      - Не па нутры мне гэта, - сказаў ён. - Я пагуляць хачу, як Эл. I ўзлавацца хачу, як тата, альбо напiцца, як дзядзька Джон.
      Мацi пакруцiла галавой:
      - Нiчога ў цябе не выйдзе, Том. Я ведаю. З тае пары ведаю, як ты яшчэ маленькi быў. У цябе не атрымаецца. Ёсць людзi, якiя заўсёды застаюцца самi сабой, больш нiчым. Вось Эл - малец, на ўме ў яго адны дзяўчаты. Ты нiколi такiм не быў, Том.
      - Быў, быў. I цяпер такi.
      - Не. Што б нi рабiў, ты застаешся самiм сабой. Я гэта заўсёды ведала. Ты толькi языком iншы раз любiш памалоць.
      - Не, ма, ты гэта кiнь. Усё не так. Табе толькi здаецца.
      Мацi паклала нажы i вiдэльцы на груду талерак.
      - Магчыма. Можа, i здаецца. Разашарна, вытры посуд i прымi яго.
      Ружа Сарона цяжка паднялася з месца, выпнуўшы свой вялiкi жывот. Яна лянiва падышла да скрынi i ўзяла ў рукi памытую талерку.
      Том сказаў:
      - Так разадзьмулася, што нават вочы ў бакi палезлi.
      - Не трэба пакеплiваць з яе, - сказала мацi. - Яна ў нас малайчына. А ты пайшоў бы развiтаўся з кiм трэба.
      - Ага. I пайду даведаюся, цi далёка туды ехаць.
      Мацi сказала Ружы Сарона:
      - Ён усё гэта кажа не з жадання пакрыўдзiць цябе. А дзе Руцi з Уiнфiлдам?
      - Я бачыла, яны пабеглi за татам.
      - Ну i няхай.
      Ружа Сарона ўпраўлялася з посудам. Мацi непрыкметна прыгледзелася да яе.
      - Як ты сябе адчуваеш? Шчокi ў цябе нешта запалi.
      - Мне сказалi, малако трэба пiць, а я не п'ю.
      - Ведаю, што трэба. Ды яго няма.
      Ружа Сарона паныла сказала:
      - Каб Конi не пайшоў ад нас, мы б цяпер з iм жылi ў сваiм домiку, ён вучыўся б i ўсё такое. I малако б мы куплялi. I дзiця здаровым нарадзiлася б. А цяпер здаровым не будзе. Малако мне пiць трэба. - Яна засунула руку ў кiшэню фартуха i нешта паклала ў рот.
      - Што ты там грызеш? Пакажы, - сказала мацi.
      - Нiчога.
      - Але ж ты нешта грызеш, паказвай.
      - Проста драбочак вапны. Я знайшла вялiкi кавалак.
      - Гэта ж усё роўна, што зямлю есцi!
      - Мяне цягне на яе.
      Мацi доўга маўчала. Яна напяла каленямi спаднiцу. Нарэшце сказала:
      - Я гэта разумею. Неяк раз я з'ела кавалак вугалю, калi хадзiла цяжарная. Вялiкi кавалак. Бабка сказала, гэтага нельга рабiць. А пра дзiця сваё ты такiх слоў не гавары. Нават думаць пра гэта ты права не маеш.
      - Нi мужа. Нi малака.
      - Калi б ты была здаровая, я ўсыпала б табе як след. Аплявуху заляпiла б. - Мацi паднялася i пайшла пад брызент. Неўзабаве вярнулася, падышла да дачкi i працягнула руку. - Глянь! - У руцэ ў яе былi маленькiя зялёныя завушнiцы. Гэта табе.
      Вочы ў Ружы Сарона на момант пасвятлелi, але яна адразу адвяла iх убок.
      - У мяне вушы не праколатыя.
      - А мы iх зараз праколем. - Мацi зноў паспешлiва пайшла ў палатку i вярнулася з кардоннай скрыначкай у руках. Яна хуценька ўцягнула нiтку ў iголку, здвоiла яе i завязала на ёй некалькi вузельчыкаў. Пасля прасунула нiтку ў другую iголку, таксама завязала на ёй вузельчыкi i выняла са скрыначкi кавалак корка.
      - Ой, забалiць, забалiць! - спужалася Ружа Сарона.
      Мацi падышла да дачкi, паклала корак ёй пад мочку вуха i пракалола яе, канец iголкi ўпёрся ў корак.
      Ружа Сарона скурчылася:
      - Ой, коле! Мне будзе балець.
      - Мацней балець не будзе.
      - Будзе, будзе!
      - Ну добра. Давай спярша глянем з другога боку. - Мацi падклала корак пад другое вуха i пракалола iголкай мочку.
      - Балець будзе!
      - Цiха! - сказала мацi. - Гэта ўсё.
      Ружа Сарона здзiўлена паглядзела на яе. Мацi перарэзала нiткi, зняла iголкi i ўцягнула ў абедзве мочкi па вузельчыку.
      - Ну вось, - сказала яна. - Цяпер будзем кожны дзень працягваць па вузельчыку, праз два тыднi загаiцца, i ты зможаш надзець завушнiцы. Вазьмi, цяпер яны твае. Схавай пакуль дзе.
      Ружа Сарона асцярожна памацала вушы i паглядзела на кропелькi крывi, што засталiся на пальцах.
      - Зусiм не балiць. Толькi крышачку ўкалола.
      - Даўно трэба было гэта зрабiць. - Мацi глянула дачцэ ў твар i пераможна ўсмiхнулася. - Ну канчай з талеркамi. Дзiця будзе ў цябе добрае. Ледзь не забылася, што табе ўжо хутка, а вушы не праколатыя. Ну, цяпер не страшна.
      - А хiба гэта мае якое-небудзь значэнне?
      - А як жа. Вядома, мае значэнне.
      Эл шпацырнай хадою iшоў мiж палатак у бок танцавальнай пляцоўкi. Каля адной палаткi ён цiхенька свiснуў i пакрочыў далей. За рысай лагера ён сеў на траву.
      Чырвоная акаймоўка воблакаў, што сабралiся на захадзе, цяпер ужо пагасла, i асяродак у iх пачарнеў. Эл пачухваў ногi i пазiраў у вячэрняе неба.
      Праз некалькi хвiлiн да яго падышла бялявая дзяўчына, мiлавiдная, з выразнымi рысамi твару. Яна моўчкi апусцiлася на траву побач з Элам. Ён абняў яе за талiю, i пальцы яго пачалi забiрацца крыху вышэй.
      - Кiнь, - сказала дзяўчына. - Козытна.
      - Заўтра мы едзем, - сказаў Эл.
      - Заўтра? Куды? - Дзяўчына спалохана паглядзела на яго.
      - Далей, на поўнач, - безуважна прамовiў Эл.
      - Але ж мы збiралiся пажанiцца, цi ж не так?
      - Ну i пажэнiмся, калi-небудзь.
      - Ты ж казаў, што зусiм хутка! - занервавалася дзяўчына.
      - Хутка бывае па-рознаму.
      - Ты ж абяцаў! - Пальцы яго забралiся яшчэ вышэй. - Адчапiся, - крыкнула дзяўчына. - Ты казаў, што пажэнiмся.
      - Ну i пажэнiмся.
      - Але ж ты едзеш.
      - Што ты захвалявалася так? Цябе на кiсленькае пацягнула?
      - Не.
      Эл засмяяўся:
      - Выходзiць, я марна час патрацiў, га?
      Дзяўчына задрала падбародак, ускочыла на ногi.
      - Iдзi прэч, Эл Джоўд! I бачыць цябе больш не хачу.
      - Ды кiнь ты. Што з табой?
      - Уявiў сябе ўдальцом залётным!
      - Ды пачакай хвiлiнку.
      - Думаеш, я пайду з табой? А як жа! Быццам у мяне iншых няма.
      - Ну пачакай!
      - Не, сэр! Iдзi прэч!
      Раптам Эл iрвануўся наперад, злавiў яе за шчыкалатку i пацягнуў да сябе. Дзяўчына ўпала, ён схапiў яе, моцна абняў i зацiснуў рукою яе скажоны злосцю рот. Яна спрабавала ўкусiць руку, але ён выгнуў далонь, а другой рукой прыцiснуў яе да зямлi. I праз момант дзяўчына зацiхла, а яшчэ праз момант яны ўжо хiхiкалi, лежачы ў сухой траве.
      - Мы хутка вернемся, - гаварыў Эл. - У мяне будуць поўныя кiшэнi грошай. Паедзем з табой у Галiвуд, у кiно будзем хадзiць.
      Яна ляжала на спiне. Эл нахiлiўся над ёю. I ўбачыў у вачах у яе адбiтак яркай вячэрняй зоркi, i ўбачыў у вачах у яе адбiтак чорных воблакаў.
      - Мы паедзем на цягнiку, - сказаў ён.
      - А калi, ты думаеш, гэта будзе? - запыталася яна.
      - Ну, можа, праз месяц, - адказаў ён.
      Апусцiўся вячэрнi змрок. Бацька i дзядзька Джон сядзелi на кукiшках каля канторы разам з iншымi галовамi сем'яў. Перад вачамi ў iх была ноч i невядомая будучыня. Маленькi адмiнiстратар у пацёртым бездакорна белым касцюме стаяў, абапёршыся локцямi на парэнчы ганка. Твар у яго быў зямлiсты, асунуты.
      Хастан глянуў на яго i сказаў:
      - Вы пайшлi б трохi паспалi, мiстэр.
      - Ага, не шкодзiла б. Мiнулай ноччу ў трэцiм аддзяленнi былi роды. Яшчэ трохi, i я сапраўднай павiтухай стану.
      - Гэта таксама трэба ўмець, - зазначыў Хастан. - Жанатаму чалавеку ўсё трэба ўмець.
      Бацька сказаў:
      - Заўтра рана мы едзем.
      - Ужо? Куды?
      - Думаем падацца крыху далей на поўнач. Магчыма, якраз паспеем на збор бавоўны. Тут без працы сядзiм. Есцi няма чаго.
      - Вы дакладна ведаеце, што там ёсць праца? - запытаўся Хастан.
      - Не. Але ж тут яе ўжо напэўна няма.
      - Будзе. Крыху пазней будзе, - сказаў Хастан. - Мы вырашылi чакаць.
      - Не хочацца ехаць адсюль, - сказаў бацька. - Народ тут добры... i туалеты, i ўсё такое. Але ж ехаць трэба. У нас цэлы бак бензiну. Куды-небудзь дабяромся. Тут мы кожны дзень мылiся пад душам. Я ў жыццi нiколi такi чысты не хадзiў. Дзiўная рэч - раней мыўся раз на тыдзень, i ад мяне нiчым не пахла. А цяпер - дзень прапусцiш, i ад цябе смярдзiць. Што, гэта ад частага мыцця так?
      - Раней вы, можа, не заўважалi, - сказаў адмiнiстратар.
      - Магчыма, i так. Вельмi хочацца тут астацца.
      Маленькi адмiнiстратар сцiснуў скронi далонямi.
      - Па-мойму, сёння ноччу ў нас тут будзе яшчэ адзiн нованароджаны, - сказаў ён.
      - У нас у сям'i таксама неўзабаве чакаецца, - сказаў бацька. - Лепш бы тут раджала. Тут было б лепш.
      Том, Уiлi i метыс Джул сядзелi на краi танцавальнай пляцоўкi, пакалыхваючы нагамi.
      - У мяне цэлы пачак добрага тытуню, - сказаў Джул. - Пасмалiм?
      - Я б з ахвотай, - сказаў Том. - Чорт ведае калi я апошнi раз палiў. - Ён акуратна скруцiў цыгарку, стараючыся не рассыпаць карычневых табачынак.
      - Так, сэр, шкада, што вы ўжо едзеце, - сказаў Уiлi. - Вы людзi добрыя.
      Том запалiў папяроску.
      - Я многа думаў - ехаць, не ехаць. Госпадзi, хутчэй бы ўжо асесцi дзе-небудзь.
      Джул узяў у яго свой пачак.
      - Нядобра нам жывецца, - сказаў ён. - У мяне дачка маленькая. Думаў, прыеду ў Калiфорнiю, у школу яе пашлю. Ды дзе там! На адным месцы мы доўга не затрымлiваемся. Пажывеш дзе-небудзь трохi, i трэба цягнуцца далей.
      - Хоць бы нам у гэтыя гувервiлi зноў трапляць не давялося, - сказаў Том. Я ў адным нацярпеўся страху.
      - А што, шэрыфавы памагатыя ганялi?
      - Баяўся, каб не забiць каго з iх, - адказаў Том. - Мы i пабылi ў тым лагеры зусiм нядоўга, але я проста кiпеў увесь. Прыехаў палiсмен i забраў прыяцеля майго так, нiзашто - ён фараону гэтаму слова ўпоперак сказаў. Я ўвесь кiпеў, ледзь стрымаўся.
      - А ты баставаў калi-небудзь? - пацiкавiўся Ўiлi.
      - Не, нiколi.
      - Я ўсё думаю: чаму шэрыфскiя агенты не пранiкаюць у наш лагер, не арудуюць тут? Думаеш, гэты маленькi з канторы iм перашкода? Не, сэр!
      - Тады што ж? - запытаўся Джул.
      - Вось я табе i скажу: тое, што мы ўсе заадно. Калi палiсмен захоча каго-небудзь загрэбцi, ён павiнен перабраць увесь лагер. А на гэта ў яго духу не хопiць. Бо варта нам толькi раз крыкнуць, i ўмомант чалавек дзвесце прыбяжыць. Нядаўна адзiн арганiзатар выступаў у нас тут, каля дарогi. Гэтак паўсюль можна рабiць, кажа. Трымайцеся толькi гуртам. З дзвюма сотнямi людзей жарты дрэнныя. Шэрыфавы людзi толькi адзiночак вылоўлiваюць.
      - Ну, а што, калi i будзе саюз? - сказаў Джул. - Трэба ж, каб у яго важакi былi. А схопяць важака, i куды дзеўся твой саюз?
      - Што ж, - адказаў Уiлi, - калi-небудзь давядзецца над гэтым падумаць. Я тут цэлы ўжо год, а заработная плата ўсё падае i падае. Цяпер сям'ю нiяк не пракормiш сваёй працай, i з дня на дзень усё горш робiцца. Што ж нам, сядзець склаўшы рукi i з голаду памiраць? Проста не ведаю, што рабiць. Гаспадар коней кормiць, нават калi яны без работы стаяць, - як мiленькi. А вось калi на яго людзi працуюць, пляваць ён на iх хацеў. Выходзiць, конi яму куды даражэйшыя за людзей. Не разумею я гэтага.
      - Мне ўжо i думаць абрыдла, - сказаў Джул. - А думаць трэба. У мяне вось дачка маленькая. Самi ведаеце - прыгажуня. Ёй нават тут прыз за прыгажосць далi. А што з ёю далей будзе? На вачах худзее. Вынесцi гэтага не магу. Такая прыгожая... Я не вытрымаю, учыню што-небудзь.
      - Што? - запытаўся Ўiлi. - Што ты ўчынiш? Пойдзеш красцi? У турму сядзеш. Заб'еш каго? На шыбенiцу пойдзеш.
      - Не ведаю, - сказаў Джул. - У галаве ўсё блытаецца, як падумаю. Проста ў галаве ўсё блытаецца.
      - А мне запомняцца гэтыя танцы, - сказаў Том. - Нiдзе яшчэ я такiх прыстойных не бачыў. Што ж, спаць ужо час класцiся. Ну, будзьце здаровы. Дзе-небудзь яшчэ, можа, стрэнемся.
      - Абавязкова, - сказаў Джул.
      - Ну, усяго добрага. - Том пайшоў ад iх, i яго паглынула цемра.
      У палатцы Джоўдаў Руцi i Ўiнфiлд ляжалi ў цемры на адным матрацы, побач з мацi. Руцi прашаптала:
      - Ма!
      - Што табе? Ты не спiш?
      - Ма... а там... ну куды мы едзем, кракет будзе?
      - Адкуль я ведаю. Спi. Заўтра рана ад'язджаем.
      - Лепш застанемся, тут ёсць кракет, а там?
      - Ш-шш!..
      - Ма, Уiнфiлд вечарам набiў аднаго хлопчыка.
      - Дрэнна зрабiў.
      - Ага, дрэнна. Я яму так i сказала. Ён яго па носе ляснуў. Кроў так i хлынула, а божа мой!
      - Не трэба так гаварыць. Так гаварыць нядобра.
      Уiнфiлд павярнуўся тварам да iх.
      - Ён абазваў нас Окi! - з абурэннем сказаў ён. - А пра сябе кажа: я не Окi, я з Арэгона, а вы паганыя Окi. Ну я яму i даў.
      - Ш-шш... Дрэнна зрабiў. Ад яго мянушак табе шкоды нiякай.
      - А я не хачу, каб ён абзываў нас, - са злосцю сказаў Уiнфiлд.
      - Ш-ш... Спiце.
      Руцi сказала:
      - Ты бачыла б - кроў як хлыне, усю кашулю яму залiла.
      Мацi высунула руку з-пад коўдры i лёгенька ўдарыла Руцi пальцам па шчацэ. Дзяўчынка замерла на мiг, потым зашмыгала носам i цiха заплакала.
      У санiтарным блоку, у дзвюх суседнiх кабiнках, сядзелi бацька i дзядзька Джон.
      - Хоць напаследак добра пасядзiм, - сказаў бацька. - Добрая прыбiральня. Памятаеш, як малыя напалохалiся, калi першы раз ваду спусцiлi?
      - Я i сам адчуваў сябе нiякавата, - сказаў дзядзька Джон. Ён акуратна падцягнуў штаны да каленяў. - Кепска мне. Адчуваю, што хутка зноў саграшу.
      - Не саграшыш. Ты ж зусiм без грошай. Мацуйся. Грэх абыдзецца даляры ў два, не менш, а ў нас такiх грошай няма.
      - Няма. Але ў мяне думкi грэшныя.
      - Ну што ж. Думаць можна i бясплатна.
      - Усё роўна грэх.
      - Затое куды танней.
      - Ты з грэхам не жартуй.
      - Я не жартую. Давай грашы. Ты заўсёды носiшся са сваiмi грахамi, якраз калi чорт ведае што робiцца.
      - Гэта праўда, - сказаў дзядзька Джон. - Са мной заўсёды так. Але вы i паловы маiх грахоў не ведаеце.
      - Ну i трымай iх пры сабе.
      - Вось i з гэтымi ўнiтазамi так - сяджу, а сам адчуваю - грэх.
      - Тады iдзi ў кусты. Ну, падцягвай штаны, i пойдзем хоць трохi паспiм. Бацька надзеў на плечы шлейкi камбiнезона i зашпiлiў спражку. Потым спусцiў ваду i доўга стаяў, задуменна пазiраючы, як яна бурлiць у ракавiне.
      Было яшчэ цёмна, калi мацi разбудзiла сваю сям'ю. Праз расчыненыя дзверы санiтарных блокаў сачылася кволае святло дзяжурных начных лямпачак. З суседнiх палатак даносiлiся разнастайныя гукi пахрапвання.
      - Падымайцеся, вылазьце з палаткi, - сказала мацi. - Час ужо ехаць. Хутка развiднее. - Яна падняла скрыпучы шчыток лiхтара i запалiла кнот. - Уставайце ўсе, уставайце!
      На зямлi пад брызентавым навесам лянiва заварушылiся, скiнулi з сябе байкавыя i ватовыя коўдры, сонныя вочы жмурылiся на святло. Мацi нацягнула сукенку на кашулю, у якой спала.
      - Кавы няма, - гаварыла яна. - Ёсць некалькi блiноў. Iх можна з'есцi ў дарозе. Ну, падымайцеся, будзем грузiцца на машыну. Давайце, давайце! Толькi цiшэй, а то суседзяў пабудзiм.
      Прайшло яшчэ некалькi хвiлiн, перш чым Джоўды канчаткова стрэслi з сябе сон.
      - Нiкуды не бегаць! - папярэдзiла мацi Ўiнфiлда i Руцi. Усе апранулiся. Мужчыны знялi брызент з распоркi i пачалi грузiць рэчы на машыну. - Раўней кладзiце, каб было зручна, - сказала мацi. Яны паклалi зверху матрацы i перакiнулi брызент цераз папярочную жэрдку.
      - Ну вось, ма, - сказаў Том. - Можна ехаць.
      У мацi ў руцэ была талерка з халоднымi блiнамi.
      - Добра. Бярыце па адным. Больш у нас нiчога няма.
      Руцi i Ўiнфiлд схапiлi па блiну i залезлi на паклажу. Там яны ўкрылiся коўдрай i заснулi, не выпускаючы з рук халодных зачарсцвелых блiноў. Том сеў за руль, нацiснуў на стартэр. Ён хрыпла загуў i праз момант сцiх.
      - Каб цябе чорт, Эл! - вылаяўся Том. - У цябе ж акумулятар сеў.
      Эл прыйшоў у лютасць:
      - А як яго, халеру, перазарадзiш, калi бензiну ў абрэз?
      Том крыва ўсмiхнуўся:
      - Ну не ведаю, але гэта твая вiна. Цяпер давядзецца заводзiць уручную.
      - Кажу ж табе, не мая.
      Том вылез з кабiны i дастаў з-пад сядзення завадную ручку.
      - Выходзiць, мая, - сказаў ён.
      - Давай сюды. - Эл схапiў завадную ручку. - Пастаў на позняе, а то руку мне адарве.
      - Добра. Ну, задай жару.
      Эл круцiў з усяе сiлы - адзiн абарот, другi, яшчэ i яшчэ. Нарэшце матор завёўся, зафыркаў, потым зароў. Том асцярожна прыглушыў яго - пераставiў запальванне на больш ранняе i паменшыў падачу газу.
      Мацi села побач з iм.
      - Гэтак увесь лагер перабудзiм, - сказала яна.
      - Нiчога, зноў заснуць.
      Эл улез у кабiну з другога боку.
      - Тата з дзядзькам Джонам селi наверх, - сказаў ён. - Хочуць даспаць.
      Грузавiк пад'ехаў да галоўных варот лагера. Вартаўнiк выйшаў з канторы i правёў промнем лiхтара па машыне.
      - Хвiлiнку пачакайце, - сказаў ён.
      - А што такое?
      - Вы зусiм адсюль едзеце?
      - Зусiм.
      - Тады трэба вас выкрэслiць.
      - Выкрэслiвайце.
      - Куды кiруеце?
      - Хочам падацца крыху далей на поўнач.
      - Ну, жадаю шчасця.
      - I мы вам таксама. Бывайце.
      Грузавiк асцярожна абагнуў насып. Том вёў машыну па той самай дарозе, па якой яны прыехалi ў лагер, - мiма гарадка Ўiдпэтч i далей на захад, да шашы No 99, а там - на поўнач па шырокай шашэйнай дарозе, якая вяла да Бейкерсфiлда. Ужо развiднела, калi яны пад'ехалi да гарадской ускраiны.
      Том сказаў:
      - Куды нi кiнь вокам, усюды рэстараны. I ў кожным каву падаюць. А вунь, гляньце, начны рэстаран яшчэ працуе. Ручаюся, у iх хоць залiся гарачанькай!
      - Заткнiся ты! - сказаў Эл.
      Том ашчэрыўся ўсмешкай:
      - А ты, як я пагляджу, паспеў ужо падчапiць дзяўчыну ў лагеры.
      - Ну i што?
      - Сёння ён у нас нешта вельмi зласлiвы. Дрэнная мне кампанiя.
      Эл раздражнёна буркнуў:
      - Хутка я адаб'юся ад вас. Аднаму, без сям'i, нашмат лягчэй.
      - Праз дзевяць месяцаў у цябе ў самога сям'я будзе, - сказаў Том. Думаеш, не бачыў, як ты стараўся?
      - Не дуры, - сказаў Эл. - Я ў гараж наймуся, буду ў рэстаранах есцi.
      - А праз дзевяць месяцаў абзавядзешся жонкай з дзiцем.
      - Не, гэтага не будзе.
      - Надта разумны ты стаў, Эл. Глядзi, каб па галаве табе добра не далi.
      - Хто гэта?
      - Заўсёды знойдзецца хто.
      - Думаеш, калi ты сам...
      - Ну хопiць, спынiся, - не дала Элу дагаварыць мацi.
      - Я першы пачаў, - сказаў Том. - Захацелася падражнiць яго. Я гэта без злосцi, Эл. Не ведаў, што ты так прывязаўся да гэтай дзяўчыны.
      - Няма такой дзяўчыны, да якой я вельмi ўжо прывязаўся б.
      - Ну не, дык не. Пасварыцца са мной табе не ўдасца.
      Грузавiк выязджаў з горада.
      - Вунь колькi тут забягалавак з гарачымi сасiскамi - цэлая процьма, сказаў Том.
      Мацi сказала:
      - Я адзiн даляр прыхавала, Том. Табе вельмi хочацца кавы? На, бяры.
      - Не, ма. Я проста так, жартам.
      - Бяры, калi табе ўжо так захацелася.
      - Не, не вазьму.
      Эл сказаў:
      - Тады сцiхнi - кава, кава!
      Том памаўчаў. Потым сказаў:
      - Быццам толькi ўчора тут быў. Вось i дарога, па якой мы той ноччу ехалi.
      - Спадзяюся, з намi нiчога такога ўжо нiколi не здарыцца, - сказала мацi. - Жахлiвая была ноч.
      - Ага, нядобрая.
      Справа ад iх узыходзiла сонца, i вялiкi цень ад грузавiка бег збоку па дарозе, скачучы па штыкетнiку. Яны ехалi паўз адбудаваны нанава Гувервiль.
      - Гляньце, - сказаў Том. - Тут зноў жывуць. Быццам нiчога i не здарылася.
      Кепскi настрой памалу пакiнуў Эла.
      - Мне адзiн расказваў, што ў некаторых лагерах пятнаццаць ужо цi дваццаць разоў усё дашчэнту спальвалi. Людзi адседзяцца ў лазняку i зноў робяць сабе якую-небудзь буду з пустазелля. Як суслiкi. Так ужо прывыклi да гэтага, быццам i гора iм мала. Iм гэта як непагадзь.
      - Ага, мне тая ноч таксама як непагодлiвая была, - сказаў Том. Яны ехалi ўсё далей i далей па шырокай шашы. Ад цеплаватых сонечных промняў па крыху астылым целе прабягалi дрыжыкi. - А ранiцамi пачынае ўжо пашчыпваць. Хутка ўжо зiма. Хоць бы трохi грошай зарабiць да халадоў. Зiмой у палатцы не пасядзiш.
      Мацi ўздыхнула, падняла галаву.
      - Том, - сказала яна, - зiмой трэба жыць у доме. Разумееш? Руцi яшчэ нiчога, а Ўiнфiлд зусiм стаў слабенькi. Да прыходу дажджоў у нас павiнен быць дом. У гэтых краях, кажуць, як з вядра лье.
      - Знойдзем домiк, ма. Ты не хвалюйся. Будзе табе дом.
      - Абы дах над галавой быў i падлога пад нагамi, каб дзеткi не на голай зямлi спалi.
      - Пастараемся, ма.
      - Больш я даймаць цябе не буду.
      - Зробiм, ма.
      - Мне проста iншы раз страшна робiцца. Усю храбрасць сваю губляю.
      - Нешта не бачыў я, каб ты яе калi-небудзь згубiла.
      - Начамi бывае.
      Недзе наперадзе пачулася рэзкае шыпенне. Том моцна абхапiў рукамi абаранак руля i да канца нацiснуў на тормаз. Грузавiк здрыгануўся i стаў.
      - Ну вось i ўсё, - уздыхнуў Том i адкiнуўся на спiнку сядзення.
      Эл выскачыў з кабiны i падбег да пярэдняга правага кола.
      - Цвiк! I якi вялiкi!
      - Чым залатаць ёсць?
      - Няма, - адказаў Эл. - Усё чыста ў ход пусцiлi. Гума дык ёсць, а клею няма.
      Том глянуў на мацi i сумна ўсмiхнуўся:
      - Не трэба было табе пра свой даляр гаварыць. Мы як-небудзь i без яго адрамантавалi б. - Ён вылез з машыны i падышоў да спушчанага кола.
      Эл паказаў на доўгi тоўсты цвiк, што тырчаў у сплюшчанай пакрышцы.
      - Вунь якi!
      - Калi ва ўсiм наваколлi ёсць хоць адзiн-адзiнюткi цвiк, мы абавязкова напорамся на яго, - сказаў Том.
      - Што-небудзь сур'ёзнае? - крыкнула iм мацi.
      - Не, не вельмi, а ўсё ж рамонт.
      Усе саскочылi з паклажы на дарогу.
      - Пракол? - запытаўся бацька, убачыў спушчаную шыну i замаўчаў.
      Том папрасiў мацi падняцца i дастаў з-пад сядзення бляшанку з гумай для латання камер. Ён разгарнуў палоску гумы, узяў цюбiк з клеем i лёгенька сцiснуў яго пальцамi.
      - Амаль зусiм пусты, - сказаў ён. - Можа, i хопiць. Ну добра, Эл, падкладзi што-небудзь пад заднiя колы. Будзем падымаць дамкратам.
      Том i Эл працавалi дружна. Падклалi камянi пад заднiя колы, падставiлi дамкрат пад пярэднюю вось, паднялi правае кола i знялi з яго праколатую шыну. Потым знайшлi дзiрку на камеры, намачылi ў бензабаку анучку i працёрлi камеру на месцы праколу. Эл туга расцягнуў камеру на каленях, Том разарваў цюбiк напалам, сцiзорыкам наклаў на гуму тонкi слой клею i старанна размазаў яго вакол дзiркi.
      - Цяпер няхай падсохне, а я пакуль што латку выражу. - Том падраўняў краi i скасiў кант сiняй латкi. Эл зноў расцягнуў камеру, i Том асцярожна паставiў латку. - Вось так. Цяпер пакладзi яе на падножку, а я прыпляскаю. - Ён нямоцна ўдарыў некалькi разоў малатком, потым расправiў камеру i ўважлiва агледзеў краi латкi. - Ну вось! Па-мойму, вытрымае. Надзявай на вобад, мы яе напампуем. Твой даляр, ма, здаецца, уцалее.
      Эл сказаў:
      - Вось каб была ў нас запаска! Трэба мець запасную камеру, Том, i каб яна была ўжо на вобадзе i надзьмутая. Тады нiякi пракол i ноччу не страшны.
      - Калi ў нас будзе столькi грошай, што хопiць на запасны скат, мы купiм на iх кавы i мяса, - сказаў Том.
      Рэдкiя ў гэты раннi час машыны шпарка праносiлiся па шашы, сонца ярчэла i пачынала мацней прыграваць. З паўднёвага захаду лёгкiмi, як дыханне, павевамi дзьмуў пяшчотны ветрык, i горы абапал шырокай далiны ледзь праступалi праз перламутравы туман.
      Том пампаваў камеру, калi на другiм баку дарогi раптам спынiлася легкавая машына, што iшла з поўначы. З яе вылез чалавек у светла-шэрым касцюме i пайшоў цераз шашу да грузавiка. Капелюша на iм не было. Загарэлы твар яго расплыўся ў белазубай усмешцы. На безыменным пальцы левай рукi блiшчаў масiўны залаты пярсцёнак. На тонкiм ланцужку, прычэпленым да камiзэлькi, матляўся маленькi залаты шарык у выглядзе футбольнага мяча.
      - Добрай ранiцы, - ветлiва павiтаўся чалавек.
      Том адарваў вочы ад ручной помпы, падняў галаву.
      - Добрай ранiцы, - адказаў ён.
      Чалавек правёў пальцамi па падстрыжаных "пад вожык" крыху ўжо пасiвелых валасах.
      - Вы, можа, работу шукаеце?
      - Канешне, шукаем, мiстэр. Пад усе маснiцы зазiраем.
      - Персiкi збiраць умееце?
      - Нiколi яшчэ не збiралi, - адказаў бацька.
      - Мы ўсё ўмеем, - паспешлiва прагаварыў Том. - Усё, што толькi ёсць, умеем збiраць.
      Чалавек пакратаў пальцам залаты мячык на ланцужку.
      - Дык вось, мiль за сорак адсюль на поўнач колькi хочаце работы.
      - Мы б з ахвотай папрацавалi, - сказаў Том. - Растлумачце, як туды дабрацца, i мы наўскач панясёмся.
      - Кiруйце да Пiкслi - гэта трыццаць пяць цi трыццаць шэсць мiль адсюль, там павернеце на ўсход. Праедзеце мiль шэсць i спытаеце ферму Гупера. Працы там хоць адбаўляй.
      - Так i зробiм.
      - Можа, вы ведаеце, дзе яшчэ ёсць людзi, што шукаюць працу?
      - Канешне, ведаем, - адказаў Том. - У лагеры каля Ўiдпэтча такiх шмат знойдзецца.
      - Пад'еду туды. Набраць многа можам. Дык не забудзьцеся - ад Пiкслi на ўсход i так трымаць да самай фермы Гупера.
      - Так i зробiм, - паўтарыў Том. - Вялiкi вам дзякуй, мiстэр. Нам праца да зарэзу патрэбна.
      - Добра. Едзьце i не марудзьце. -Чалавек перайшоў дарогу, сеў у сваю машыну i пакiраваў на поўдзень. Том налёг на ручку помпы.
      - Па дваццаць разоў будзем, - сказаў ён. - Раз, два, тры, чатыры... Пасля дваццацi за помпу ўзяўся Эл, за iм бацька, потым дзядзька Джон. Пакрышка разадзьмулася, стала пухлай i гладкай. Кожны браўся за помпу па тры разы. Цяпер давайце апусцiм, глянем.
      Эл аслабiў дамкрат, пярэдняя вось апусцiлася.
      - Добра надзьмулi, - сказаў ён. - Можа, нават i залiшне.
      Яны пакiдалi iнструмент у кабiну.
      - Ну, усе па месцах, паехалi, - крыкнуў Том. - Нарэшце работа ў нас будзе.
      Мацi зноў села пасярэдзiне. За руль цяпер узяўся Эл.
      - Лягчэй, Эл. Не перагрэй матора.
      Яны ехалi ўсцяж залiтых ранiшнiм сонцам палёў. Туман падняўся ўжо над вяршынямi ўзгоркаў, i яны вiднелiся цяпер выразна - бурыя, з цёмна-лiловымi складкамi. Дзiкiя галубы ўзляталi з агароджаў пры наблiжэннi грузавiка. Эл мiмаволi павялiчыў скорасць.
      - Не ганi, - перасцярог яго Том. - Будзеш нацiскаць на газ, латка не вытрымае. Нам абы даехаць. Магчыма, ужо сёння пойдзем працаваць.
      Мацi ўсхвалявана загаварыла:
      - Калi вы ўсе чацвёра сёння ўладкуецеся, магчыма, крама адразу дасць мне ў доўг. Перш-наперш вазьму кавы, бо вы ўжо згаладалiся па ёй, тады мукi, соды i мяса. Без костак браць не буду. Гэта як-небудзь потым. Можа, у суботу. I мыла. Мыла абавязкова. Не ведаю яшчэ, дзе паселiмся. - Яна гаварыла, не сцiхаючы. I малака. Абавязкова вазьму малака Разашарне, ёй яно вельмi неабходна. Медыцынская сястра ў лагеры казала.
      Перад машынай па нагрэтым сонцам бетоне шашы паўзла змяя. Эл крута павярнуў, пераехаў яе i зноў вярнуўся на сваю паласу.
      - Земляная, - сказаў Том. - Дарэмна ты яе раздушыў.
      - Цярпець iх не магу, - сказаў Эл. - Усялякiх. Ад аднаго iх выгляду мяне нудзiць.
      Да поўдня рух на шашы зрабiўся больш iнтэнсiўны - блiскучыя лiмузiны комiваяжораў з маркамi кампанiй на дзверцах; чырвона-белыя бензавозы з бразгатлiвымi ланцугамi, якiя цягнулiся ззаду: вялiзныя, з квадратнымi дзверцамi, фургоны аптовых бакалейшчыкаў, што развозiлi тавар. Мясцовасць абапал дарогi здзiўляла сваiм багаццем. Фруктовыя сады ў густой лiстоце, вiнаграднiкi, у мiжраддзi якiх доўгiя атожылкi лоз густым зялёным дываном усцiлалi зямлю. Градкi з дынямi, збожжавыя палi. Сярод зеленi бялелi дамкi, аплеценыя ружамi. I залатое, цёплае сонца над усiм гэтым.
      Мацi, Том i Эл, седзячы ў кабiне, не памяталi сябе ад шчасця.
      - Даўно ўжо я так не радавалася, - сказала мацi. - Калi збяром многа персiкаў, мы, можа, i дом сабе займеем, ну хоць ноймем месяцы на два. Без дома нам нiяк нельга.
      Эл сказаў:
      - Я буду грошы адкладваць. Збяру трохi, перабяруся ў горад i ўладкуюся ў якiм-небудзь гаражы. Буду жыць на кватэры, есцi ў рэстаранах. У кiно кожны вечар хадзiць. Бiлеты недарагiя. На каўбойскiя фiльмы. - Рукi яго мацней абхапiлi абаранак руля.
      Вада ў радыятары забурлiла, з яго з шыпеннем пачала вырывацца пара.
      - Ты залiў радыятар вадой? - запытаўся Том.
      - Залiў. Вецер у спiну, таму i кiпiць.
      - Цудоўны сёння дзянёк, - сказаў Том. - У Макалестары, бывала, працуеш, а ў думках толькi адно: як я зажыву там, на волi. Ад жыцця ўсё вазьму, хай хоць зямля гарыць пад нагамi, нi перад чым не спынюся. Як даўно, здаецца, гэта было! Быццам шмат гадоў з тае пары мiнула. Там адзiн наглядчык усё прыдзiраўся. У мяне рукi на яго свярбелi. Таму я, пэўна, такую злосць вялiкую на гэтых фараонаў маю. Усе яны быццам на адзiн твар. А ў таго морда была чырвоная. Парсюк парсюком. У яго, казалi, брат жыве недзе тут, на Захадзе. Каго выпусцяць з падпiскай, ён накiроўвае яго да брата, i яны там занiшто на яго працуюць. А заўпарцiцца хто, яго хоп! - i назад у турму за парушэнне падпiскi. Так расказвалi.
      - А ты не думай пра гэта, - мякка сказала мацi. - Вось накупляю я ўсякай яды - мукi, топленага сала...
      - Само думаецца. Адганяеш такiя думкi, а яны ўсё роўна лезуць у галаву. Там быў адзiн прыдурак. Я вам пра яго яшчэ не расказваў. Крыху хулiганiсты такi. Але бяскрыўдны. Усё задумляў уцёкi. Яму мянушку далi - Хулiган, - Том цiха засмяяўся.
      - Выкiнь з галавы, - зноў папрасiла мацi.
      - Давай далей, - сказаў Эл. - Раскажы пра яго.
      - А тут нiчога такога няма, мама, - сказаў Том. - Ён увесь час рыхтаваўся да ўцёкаў. Бывала, план складзе, а маўчаць пра яго не можа, i неўзабаве ўсiм ужо ўсё вядома, нават начальнiку турмы. Толькi ён пачне ажыццяўляць свой план, а яго за ручкi i назад у камеру. I вось неяк раз ён намаляваў на паперы месца, дзе пералезцi збiраўся. Вядома ж, паказаў нам усiм, а мы - маўчок. Пасля прагулкi ён не вярнуўся, а мы маўчым. Аказваецца, ён дастаў недзе вяроўку i пералез цераз сцяну. А ўнiзе шэсць ахоўнiкаў - стаяць з вялiзным мехам напагатове. Хулiган спакойненька сабе спускаецца i трапляе проста ў раскрыты мех. Завязалi яго з галавой i так, у мяху, прывалаклi ў камеру. Усе ледзь з рогату не памерлi. А ён пасля гэтага захандрыў. Плача ўсё i плача, зусiм духам упаў i страшэнна затужыў. Вялiкая яго крыўда ўзяла. Неўзабаве шпiлькай успароў сабе вены i крывёю сцёк. Не перанёс крыўды. А сам нiкому зла не зрабiў. Якiх толькi вар'ятаў там не стрэнеш.
      - Не кажы так пра людзей, - сказала мацi. - Вось я памятаю Прыгажунчыка Флойда, я мацi яго ведала. Нiчога ў iм благога не было. Проста жыццё загнала яго ў кут.
      Сонца наблiжалася да зенiту, i цень ад грузавiка змiзарнеў i бег пад коламi.
      - Вунь ужо, вiдаць, i Пiкслi, - сказаў Эл. - Толькi што праехалi ўказальнiк з надпiсам.
      Яны праехалi гарадок i павярнулi на ўсход па вузейшай дарозе. Фруктовыя сады абапал шашы ператварылi яе ў калiдор.
      - Думаю, ферму знойдзем лёгка, - сказаў Том.
      Мацi сказала:
      - Ён гаварыў, што ферма належыць Гуперу i што кожны пакажа дарогу. Вiдаць, там i крама паблiзу ёсць. Магчыма, у доўг дадуць - усё ж чацвёра працуюць. Я згатавала б добрую вячэру, толькi каб у доўг далi. Можа, нават i мяса ўволю стушу...
      - I кавы вазьмi, - сказаў Том. - I, можа, нават пачак "Дэрэма". Свайго тытуню я ўжо век, здаецца, не палiў.
      Далёка наперадзе дарога была блакiравана скопiшчам машын, а ўздоўж абочын ланцугом стаялi белыя матацыклы.
      - Няйначай, аварыя, - вырашыў Том.
      Калi яны наблiжалiся да хваставой машыны, з-за яе выйшаў палiсмен у высокiх шнураваных чаравiках i з афiцэрскай партупеяй. Ён падняў руку, i Эл спынiў грузавiк. Палiсмен спакойна прынiк да акенца кабiны:
      - Куды едзеце?
      - Нам казалi, што недзе тут блiзка збiраюць персiкi, - адказаў Эл.
      - На працу хочаце ўладкавацца?
      - Ага, хочам, - адказаў Том.
      - Добра. Пачакайце хвiлiнку. - Палiсмен падышоў да краю дарогi i крыкнуў камусьцi наперадзе:- Яшчэ адна машына! Цяпер усяго шэсць. Прапусцiм усю калону.
      Том крыкнуў яму:
      - Гэй! Што тут такое?
      Патрульны, не спяшаючыся, вярнуўся.
      - Там нейкая затрымка. Вы не хвалюйцеся - праедзеце. Толькi без абгону.
      Застракаталi матацыклетныя маторы. Машыны рушылi наперад, грузавiк Джоўдаў iшоў апошнi. Двое матацыклiстаў ехалi наперадзе, двое ззаду.
      Том затрывожыўся:
      - Не разумею, у чым справа.
      - Можа, аб'езд, - выказаў здагадку Эл.
      - Дык навошта тады гэтыя матацыклiсты? Не падабаецца нешта мне гэта.
      Пярэднiя матацыклы прыбавiлi скорасць. Калона старых машын таксама пайшла шпарчэй. Эл стараўся не адстаць.
      - У гэтых машынах такiя ж людзi, як мы, - сказаў Том. - Не па нутры мне гэта.
      Раптам матацыклы ў галаве калоны збочылi з шашы на пасыпаную жвiрам пад'язную дарогу. Машыны павярнулi за iмi. Матацыклы iмчалiся з аглушальным трэскам. Уздоўж дарогi, у кювеце, Том убачыў людзей - усе мужчыны, убачыў iх раскрытыя раты - вiдаць, яны нешта крычалi, убачыў iх сцiснутыя кулакi i гнеўныя твары. Нейкая тоўстая жанчына кiнулася да машын, але адзiн з матацыклiстаў перарэзаў ёй дарогу. Высокiя сеткаватыя вароты расчынiлiся, усе шэсць машын заехалi ў iх, i вароты зачынiлiся. Матацыклы развярнулiся i на вялiкай хуткасцi панеслiся назад. Цяпер, калi грукат матацыклетных матораў сцiх, сталi чутны крыкi людзей, што тоўпiлiся ў прыдарожнай канаве. За варотамi, на ўсыпанай жвiрам дарозе, былi двое з драбавiкамi. Адзiн з iх закрычаў:
      - Далей, далей, давайце далей! Чаго сталi?
      Машыны паехалi наперад, потым усе шэсць павярнулi налева i апынулiся ў лагеры для зборшчыкаў фруктаў. У iм было пяцьдзесят маленькiх домiкаў, падобных да скрынь - пляскаты дах, адно акенца i дзверы. Гэтыя домiкi-скрынi стаялi правiльным прамавугольнiкам. У канцы лагера ўзвышалася цыстэрна з вадой. З другога боку была маленькая бакалейная крамка. Уздоўж кожнага рада домiкаў па двое расхаджвалi людзi з драбавiкамi; на кашулях у iх былi вялiкiя сярэбраныя зоркi.
      Машыны спынiлiся. Двое канторшчыкаў абышлi ўсе шэсць па чарзе.
      - На працу хочаце наняцца?
      - Вядома, хочам. Але што тут такое робiцца?
      - Вас гэта не датычыцца. Праца вам патрэбна?
      - Ну я ж сказаў.
      - Прозвiшча?
      - Джоўд.
      - Мужчын колькi?
      - Чацвёра.
      - Жанчын?
      - Дзве.
      - Дзяцей?
      - Двое.
      - Працаваць усе могуць?
      - Думаю, усе.
      - Добра. Знайдзiце домiк нумар шэсцьдзесят тры. Плата - пяць цэнтаў за скрыню. Пабiтыя фрукты не прымаем. Ну едзьце. Адразу ж выходзьце на працу.
      Машыны паехалi далей. На дзвярах кожнага домiка, афарбаванага ў чырвоны колер, быў намаляваны нумар.
      - Шэсцьдзесят. Тут шасцiдзесяты, - сказаў Том. - Значыць, крыху далей. Шэсцьдзесят адзiн, шэсцьдзесят два... Вось i наш.
      Эл падвёў грузавiк да самых дзвярэй домiка. Верхнiя пасажыры саскочылi з машыны i пачалi разгублена азiрацца па баках. Да домiка падышлi двое шэрыфавых памагатых. Яны пiльна ўглядалiся кожнаму мужчыну ў твар.
      - Прозвiшча?
      - Джоўд, - нецярплiва адказаў Том. - Скажыце, што тут у вас адбываецца?
      Адзiн палiсмен выняў з кiшэнi доўгi спiс.
      - У мяне такое не значыцца. Табе яно нiколi на вочы не траплялася? Правер па нумары машыны.
      - Не, такога ў мяне няма. Як быццам усё ў парадку.
      - Цяпер слухайце. Не рабiце нам нiякiх непрыемнасцей. Займайцеся сваёй справай, не лезьце, куды вас не просяць, i ўсё будзе добра. - Абодва палiсмены крута павярнулiся i пайшлi. У канцы пясчанай вулачкi яны селi на скрынi, адкуль маглi назiраць за ўсiм радам домiкаў.
      Том доўга глядзеў на iх.
      - Гэта каб мы адчувалi сябе як дома.
      Мацi адчынiла дзверы i ўвайшла ў домiк. Падлога заплюхана салам. У адзiным пакоiку стаяла ржавая жалезная печка - i больш нiчога. Ножкамi ёй служылi дзве цаглiны, iржавы бляшаны комiн быў прасунуты праз дзiрку ў столi-даху. У пакоi моцна пахла падгарэлым салам i потам. Ружа Сарона стала каля мацi.
      - I тут мы будзем жыць?
      Памаўчаўшы трохi, мацi адказала:
      - Ну а дзе ж? Памыем, i не так ужо i кепска будзе. Трэба тут добра паскрэбцi.
      - У палатцы лепш, - сказала Ружа Сарона.
      - Тут падлога ёсць, - нагадала ёй мацi. - А ў дождж працякаць не будзе. Яна павярнулася да дзвярэй. - Разгружацца трэба.
      Мужчыны моўчкi знiмалi паклажу з грузавiка. Нейкае трывожнае пачуццё авалодала iмi. Вялiкi прамавугольнiк домiкаў-скрынь маўчаў. Па вулачцы прайшла жанчына, але нават не зiрнула на прыезджых. Галава ў яе была апушчаная, падол бруднай сарпiнкавай сукенкi абтрапаўся i вiсеў шматкамi.
      Агульная паныласць перадалася Руцi i Ўiнфiлду. Яны не кiнулiся разведваць новае месца - стаялi каля самага грузавiка, каля дарослых, i тужлiва паглядалi на пыльную вулачку - то ў адзiн бок глянуць, то ў другi. Уiнфiлд падабраў з зямлi кавалак пакавальнага дроту, перагнуў яго некалькi разоў i зламаў. Тады загнуў кароткi абломак каленцам i пачаў круцiць яго ў руцэ.
      Калi Том з бацькам пачалi пераносiць матрацы ў дом, да грузавiка падышоў канторшчык у зелянковых штанах i ў сiняй кашулi з чорным гальштукам. Праз тоўстыя шкельцы акуляраў у сярэбранай аправе вызiралi блiзарукiя, пачырванелыя вочы, зрэнкi iх глядзелi пiльна, ва ўпор, як агеньчыкi начных лiхтароў. Канторшчык выцягнуў шыю, разглядаючы Тома.
      - Трэба ўнесцi вас у спiс, - сказаў ён. - Колькi чалавек пойдзе працаваць?
      - Нас чацвёра мужчын, - адказаў Том. - А праца цяжкая?
      - Збор персiкаў. Аплата здзельная. Пяць цэнтаў за скрыню.
      - Можна i дзецям збiраць?
      - Чаму ж не. Толькi каб акуратна.
      У дзвярах паказалася мацi.
      - Вось прыбяру i таксама пайду памагу. Нам няма чаго есцi, мiстэр. Нам заплацяць адразу?
      - Не, грошай адразу не дадуць. Але можна браць у крэдыт у краме на тое, што вам налiчаць.
      - Дык хадзем, чаго марудзiць, - сказаў Том. - Я сёння да ночы хачу мяса з хлебам паесцi. Куды нам iсцi, мiстэр?
      - Я сам iду туды. Iдзiце са мной.
      Том, бацька, Эл i дзядзька Джон пакрочылi следам за канторшчыкам па пясчанай вулачцы, увайшлi ў сад i апынулiся сярод персiкавых дрэў. Вузкае лiсце ўжо зажаўцелася. Персiкi абсыпалi галiны маленькiмi залацiста-чырвонымi шарыкамi. Сярод дрэў узвышалiся пiрамiды пустых скрынь. Людзi снавалi па садзе - рвалi персiкi ў вёдры, з вёдраў перакладалi ў скрынi, адносiлi поўныя скрынi на прыёмачны пункт, а там, каля грузавiкоў, iх чакалi прыёмшчыкi, якiя ставiлi адзнакi супраць прозвiшча зборшчыка.
      - Яшчэ чацвярых прывёў, - сказаў канторшчык у акулярах.
      - Добра. Раней калi-небудзь збiралi?
      - Не, нiколi, - адказаў Том.
      - Рабiце ўсё акуратна. Каб не было нi пабiтых, нi ападу. А самi паб'яце не прымем. Вунь вёдры, бярыце.
      Том падняў трохгалонавае вядро i агледзеў яго.
      - Усё дно дзiравае.
      - Правiльна, - сказаў блiзарукi канторшчык. - Гэта каб не кралi. Ну, вунь ваш рад, пачынайце.
      Чацвёра Джоўдаў узялi па вядру i пайшлi да персiкавых дрэў.
      - Яны тут марна час не трацяць, - сказаў Том.
      - Прасвяты божа! - прастагнаў Эл. - Я лепш у гаражы працаваў бы.
      Бацька пакорлiва iшоў за Томам, але тут ён раптам рэзка павярнуўся да Эла.
      - Кiнь ты гэтыя штучкi! - сказаў ён. - I енчыш, i жалiшся, i стогнеш. Працаваць трэба. Глядзi, не такi ты ўжо вялiкi, магу i адлупцаваць.
      Кроў кiнулася ў твар Элу. Ён увесь кiпеў ад злосцi.
      Том падышоў да яго:
      - Перастань, Эл. Хлеб i мяса. Трэба на iх зарабiць.
      Яны абiралi з дрэў персiкi i кiдалi ў вёдры. Том вельмi спяшаўся - не хадзiў, а бегаў. Адно вядро да верху, яшчэ адно. З вядра ён высыпаў персiкi ў скрыню. Трэцяе вядро. Скрыня напоўнiлася да краёў.
      - Пяцiцэнтавiк зарабiў, - сказаў Том весела, падняў на плечы скрыню i панёс на прыёмачны пункт. - Тут на пяць цэнтаў, - абвясцiў ён прыёмшчыку.
      Той зазiрнуў у скрыню, перавярнуў некалькi персiкаў.
      - Стаў вунь туды. Не пойдуць, - сказаў ён. - Казаў табе - не пабi. Ты проста з вядра ў скрыню вывальваў? Амаль усе да аднаго пабiтыя. Прыняць не магу. Iх трэба класцi асцярожненька, а так толькi марна час трацiш - нi цэнта не атрымаеш.
      - Як гэта так?.. Во халера...
      - Лягчэй, лягчэй. Цябе з самага пачатку папярэдзiлi.
      Том панурыўся.
      - Добра, - сказаў ён. - Добра. - I паспешлiва вярнуўся да сваiх. - Можаце ўсё выкiдаць, што сабралi. У вас не лепшыя, чым у мяне. Такiх не прымаюць.
      - Якога чорта... - пачаў быў Эл.
      - З iмi трэба асцеражней. Не кiдаць у вядро, акуратна класцi.
      Джоўды пачалi ўсё спачатку i цяпер абыходзiлiся з персiкамi далiкатна. Скрынi напаўнялiся ўжо не так хутка.
      - Зараз мы нешта прыдумаем, - сказаў Том. - Зробiм так: Руцi з Уiнфiлдам i, можа, яшчэ Разашарна будуць перакладаць iх з вёдраў у скрынi, i ў нас пойдзе як па заведзеным. - Ён панёс скрыню да прыёмшчыка. - Ну а гэтыя варты пяцiцэнтавiка?
      Прыёмшчык агледзеў персiкi зверху, потым капнуў на глыбiню другога-трэцяга рада.
      - Вось цяпер лепш, - сказаў ён i паставiў адзнаку ў спiсе. - Галоўнае - не спяшайцеся.
      Том шпарка пайшоў назад.
      - Пяць цэнтаў ужо ёсць! - крыкнуў ён. - Ужо пяць цэнтаў! Дваццаць такiх скрынь - i даляр!
      Дзецi прыселi каля скрынь i пачалi вымаць персiкi з вядра i класцi iх у скрыню. Неўзабаве каля iх выстраiлiся некалькi вёдраў. Том насiў поўныя скрынi на прыёмачны пункт.
      - Сёмая, - гаварыў ён. - А гэта восьмая. Сорак цэнтаў зарабiлi. За сорак цэнтаў добры кавалак мяса можна купiць.
      Было ўжо далёка за поўдзень. Руцi паспрабавала ўвiльнуць ад працы.
      - Я змарылася, - захныкала яна. - Пайду адпачну.
      - Нiкуды ты не пойдзеш, застанешся тут, - строга сказаў бацька.
      Дзядзька Джон працаваў марудна. Пакуль ён набiраў адно вядро, Том паспяваў напоўнiць два. Шпарчэй у дзядзькi Джона не атрымлiвалася.
      У сярэдзiне дня цяжка прытупала мацi.
      - Я раней паспела б, - сказала яна, - але Разашарна самлела. Страцiла прытомнасць. Вы, пэўна, наелiся гэтых персiкаў, дзеткi, глядзiце, панос будзе.
      Прысадзiстае цела мацi рухалася жвава. Яна амаль адразу адмовiлася ад вядра i збiрала фрукты ў фартух. Да захаду сонца Джоўды сабралi дваццаць скрынь.
      Том апусцiў дваццатую скрыню на зямлю.
      - Даляр, - сказаў ён прыёмшчыку. - Да якой гадзiны працуем?
      - Дацямна - пакуль вiдно.
      - А цяпер у краме дадуць у доўг? Мацi хоча якога-небудзь харчу купiць.
      - Безумоўна. Я выдам вам квiток на даляр. - Прыёмшчык напiсаў нешта на паперцы i даў яе Тому. Том панёс паперку да мацi.
      - Вось квiток. Можаш набраць у краме на даляр.
      Мацi апусцiла вядро i расправiла плечы.
      - З непрывычкi цяжка, праўда? - сказала яна.
      - Дзiва што. Нiчога, хутка прывыкнем. Ну давай, iдзi, купi чаго-небудзь паесцi.
      - А чаго б ты хацеў?
      - Мяса. Мяса, хлеба i кавы, кавы з цукрам. Мяса вялiкi кавалак.
      Руцi заныла:
      - Мы змарылiся, ма.
      - Дык iдзiце са мной.
      - Яны, як толькi за працу ўзялiся, ужо стамiлiся, - сказаў бацька. - Рады з iмi няма. Трэба прыструнiць iх як след, а то зусiм распусцяцца.
      - Вось паселiмся дзе-небудзь стала, яны ў школу пойдуць, - сказала мацi i пайшла стомленай хадой, Руцi i Ўiнфiлд нясмела пацягнулiся за ёю.
      - Мы кожны дзень будзем працаваць у садзе? - запытаўся Ўiнфiлд.
      Мацi спынiлася, чакаючы, пакуль ён падыдзе, потым узяла хлопчыка за руку i павяла з сабой.
      - Праца няцяжкая, - сказала яна. - Вам карысна. I нам падмога. Калi ўсе будзем працаваць, хутка ў сваiм доме жыць будзем. Усе павiнны, чым могуць, памагаць.
      - Але я зусiм стамiўся.
      - Ведаю. Я таксама стамiлася. Усiм нялёгка. Трэба пра iншае думаць. Думай пра школу, пра тое, як ты хадзiць у яе будзеш.
      - А я ў школу не хачу, ма. I Руцi не хоча. Мы бачылi, якiя тут дзецi вучацца. Смаркачы нахабныя! Дражняць нас - Окi, Окi! Мы iх бачылi. Я ў школу не пайду.
      Мацi з жалем глянула на яго белабрысую галаву.
      - Не рабi нам непрыемнасцей, хоць пакуль што, - угаворвала яна. - Вось станем на ногi, тады, што ж, капрызь. Толькi не цяпер. Нам цяпер i без таго хапае.
      - Я шэсць персiкаў з'ела, - паведамiла Руцi.
      - Ну i панос будзе. А прыбiральнi тут паблiзу няма.
      Крама, якая належала кампанii, размяшчалася ў павецi з рыфленага жалеза. Вiтрыны яна не мела. Мацi адчынiла сеткаватыя дзверы i ўвайшла. За прылаўкам яна ўбачыла чалавека вельмi маленькага росту. Ён быў зусiм лысы, i голая галава яго сям-там адлiвала сiнню. Густыя цёмныя бровы высокай дугой узнiмалiся над вачамi, i ад гэтага твар яго здаваўся нейкiм здзiўленым, крыху нават спалоханым. Доўгi, тонкi, кручкаваты, як птушыная дзюба, нос, ноздры, зарослыя рыжаватымi валаскамi. На рукавах сiняй кашулi чорныя сацiнавыя нарукаўнiкi. Калi мацi ўвайшла, ён стаяў, аблакацiўшыся на прылавак.
      - Добры вечар, - павiталася мацi.
      Прадавец з цiкавасцю паглядзеў на яе. Дуга над яго вачамi паднялася яшчэ вышэй.
      - Добры вечар, - адказаў ён.
      - У мяне квiток на даляр.
      - Можаце на даляр узяць, - сказаў прадавец i вiсклiва хiхiкнуў. - Вось так. На адзiн даляр. На цэлы даляр. - Ён павёў рукой, паказваючы на свой тавар. - Што хочаце бярыце. - Ён акуратна паправiў нарукаўнiкi.
      - Думаю мяса ўзяць.
      - У нас мяса ёсць усякае. Вось, напрыклад, фарш. Возьмеце фаршу? Дваццаць цэнтаў фунт.
      - Цi не завельмi дорага? Па-мойму, апошнi раз я брала за пятнаццаць.
      - Правiльна, - зноў цiха хiхiкнуў прадавец. - Але ў той жа час не так ужо i дорага. А паедзеце па фарш у горад, амаль галон бензiну спалiце. Выходзiць, не так у нас i дорага. I бензiну ў вас, вiдаць, няма.
      Мацi строга сказала:
      - У вас жа не пайшоў галон бензiну, каб прывезцi гэтае мяса сюды.
      Прадавец весела засмяяўся:
      - Вы ўсё дагары нагамi перавярнулi. Мы мяса не купляем, а прадаем. А каб куплялi, ну што ж, тады справа iншая.
      Мацi прыклала два пальцы да губ i засяроджана насупiла бровы.
      - Тут адзiн тлушч i храсткi.
      - За гэтае мяса я не ручаюся, можа, яно i не зварыцца. I за тое, што сам еў бы яго, таксама не ручаюся. Ды мала чаго я не рабiў бы.
      Мацi гнеўна глянула на яго, але спакойным тонам запыталася:
      - А таннейшае мяса ёсць?
      - Булённыя косткi, - адказаў прадавец. - Дзесяць цэнтаў фунт.
      - Тут жа адны косткi.
      - Адны косткi, - пацвердзiў прадавец. - Смачны суп будзе. Наварысты.
      - А супавае мяса ёсць?
      - Безумоўна. Дваццаць пяць цэнтаў.
      - Давядзецца, вiдаць, без мяса абысцiся. Але i мяса хочацца. Прасiлi мяса ўзяць.
      - Мяса ўсiм хочацца, яно ўсiм патрэбна. Вось добры фарш. Сала вытапiце, пойдзе на падлiўку. Добры фарш. Нiчога ў глум не пойдзе. Костак выкiдаць не давядзецца.
      - А пачым... пачым бакавiна?
      - Вунь куды махнулi! Гэта ядуць толькi на Каляды i ў Дзень дзякавання. Трыццаць пяць цэнтаў фунт. Каб у мяне была iндзейка, я б вам яе танней прадаў.
      Мацi ўздыхнула:
      - Дайце два фунты фаршу.
      - Слухаю, мэм. - Прадавец лапаткай паклаў бледнага фаршу на навошчаную паперу. - Што вам яшчэ?
      - Хлеба.
      - Калi ласка. Вялiкi бохан пятнаццаць цэнтаў.
      - Цана яму дванаццаць.
      - Зусiм правiльна. Едзьце проста ў горад i купляйце за дванаццаць. Галон бензiну. Што яшчэ возьмеце? Бульбу?
      - Ага, бульбу.
      - Чвэрць даляра пяць фунтаў. Мацi пагрозлiва пасунулася да яго:
      - Наслухалася я ад вас тут - хопiць! Я ведаю, якiя цэны ў горадзе.
      Маленькi прадавец падцiснуў губы:
      - Тады едзьце ў горад.
      Мацi паглядзела на сваю сцiснутую ў кулак руку.
      - Што ж гэта такое? - цiха сказала яна. - Вы гаспадар крамы?
      - Не. Я толькi прадавец.
      Навошта ж вы падсмейваецеся? Вам лягчэй ад гэтага? - Мацi глянула на свае сцёртыя да бляску маршчынiстыя рукi. - Хто ж тут гаспадар?
      - Акцыянернае таварыства "Ферма Гупера", мэм.
      - Яна i цэны вызначае?
      - Так, мэм.
      Мацi падняла на яго вочы i слаба ўсмiхнулася.
      - Усе, хто сюды прыходзiць, вось так злуюць на вас?
      Прадавец памаўчаў крыху, перш чым адказаць.
      - Так, мэм.
      - I таму вы жарты строiце?
      - Што вы маеце на ўвазе?
      - Такiм паганствам займаецеся. Вам i самому сорамна, га? Мусiце аджартоўвацца? - Голас у мацi гучаў мякка. Прадавец, як зачараваны, пазiраў на яе i маўчаў. - Значыць, так, - сказала яна. - Сорак цэнтаў - мяса, пятнаццаць - хлеб, дваццаць пяць - бульба. Усяго восемдзесят цэнтаў. А кава колькi?
      - Самая танная - дваццаць цэнтаў, мэм.
      - Выходзiць даляр. Працавалi сямёра i вось на якую вячэру зарабiлi. - Мацi зноў глянула на свае рукi. - Запакуйце, - паспешлiва прагаварыла яна.
      - Слухаю, мэм. Дзякую вам. - Прадавец паклаў бульбу ў пакет i акуратна загнуў яго зверху. Потым пакасiўся на пакупнiцу i хуценька перавёў вочы на прылавак. Мацi сачыла, як ён пакуе, ледзь прыкметна ўсмiхаючыся.
      - Як жа вы пайшлi на такую работу? - запыталася яна.
      - Чалавеку есцi трэба, - адказаў прадавец i рашуча паўтарыў: - Чалавеку трэба есцi.
      - Якому чалавеку?
      Прадавец паклаў на прылавак чатыры пакеты.
      - Фарш, бульба, хлеб, кава. Роўна на даляр.
      Мацi падала яму квiток i пачакала, пакуль ён запiша прозвiшча i суму ў журнал.
      - Ну вось, - сказаў ён. - Цяпер мы ў разлiку.
      Мацi ўзяла з прылаўка пакеты.
      - Яшчэ вось што, - сказала яна. - У нас цукру няма да кавы. Сын мой Том хоча з цукрам. Слухайце, нашы цяпер працуюць у садзе. Адпусцiце мне цукру, а квiток я потым прынясу.
      Прадавец адвёў вочы ад мацi, адвёў iх далёка ўбок.
      - Не магу, - цiха прамовiў ён. - Такое ў нас правiла. Не магу. Мне ўляцiць. Мяне звольняць.
      - Нашы ж працуюць у садзе. Яны, пэўна ж, больш за дзесяць цэнтаў зарабiлi. Дайце мне толькi на дзесяць цэнтаў. Тому хочацца салодкай кавы. Прасiў цукру купiць.
      - Не магу, мэм. Такое правiла. Без квiтка тавар не адпускаем. Аканом увесь час мне пра гэта дзяўбе. Не, не магу. Нiяк не магу. Мяне зловяць. Нас заўсёды на чым-небудзь ловяць. Заўсёды. Не магу.
      - Нават на дзесяць цэнтаў?
      - Нi на колькi не магу, мэм. - Прадавец умольна глянуў на яе. I раптам з твару яго знiк страх. Ён выняў з кiшэнi дзесяцiцэнтавую манету i са звонам апусцiў у касу. - Вось, - з палёгкай сказаў ён, дастаў з-пад прылаўка маленькi папяровы мяшэчак, усыпаў у яго шуфлiкам трохi цукру, узважыў i падсыпаў яшчэ крыху. - Калi ласка, - сказаў ён. - Усё ў парадку. Прынясеце квiток, i я вылiчу свае дзесяць цэнтаў.
      Мацi не зводзiла з яго вачэй. Рука яе пацягнулася да мяшэчка з цукрам i паклала яго зверху на пакупкi.
      - Дзякуй вам, - цiха сказала яна i пайшла да дзвярэй. На парозе абярнулася. - Адно я цвёрда завучыла. Увесь час вучуся гэтаму, з дня ў дзень. Калi ў цябе бяда, цi крыўда якая, або нястача - iдзi да беднякоў. Толькi яны памогуць, больш нiхто. - Сеткаватыя дзверы зачынiлiся за ёю.
      Маленькi чалавечак аблакацiўся на прылавак, пазiраючы ўслед пакупнiцы сваiмi здзiўленымi вачамi. Стракаты сыты кот ускочыў на прылавак, лянiва падышоў да прадаўца i пацёрся аб яго плячо. Ён выцягнуў руку i прыцiснуў ката да шчакi. Кот гучна замурлыкаў, павiльваючы кончыкам хваста.
      Том, Эл, бацька i дзядзька Джон вярталiся з саду ўжо ў цемры. Яны ледзь валаклi ногi ад стомы.
      - Хто б мог падумаць - усяго толькi руку працягваеш, персiк зрываеш, а спiна проста разломваецца, - паскардзiўся бацька.
      - Днi праз два пройдзе, - сказаў Том. - Паслухай, та, пасля вячэры я думаю пайсцi разведаць, што там такое было перад варотамi. Спакою мне гэта не дае. Пойдзеш са мной?
      - Не пайду, - адказаў бацька. - Хачу хоць трохi папрацаваць i нi пра што iншае не думаць. Апошнi час толькi i рабiў, што мазгi сабе круцiў, замучыў iх зусiм. Не, пасяджу крыху i спаць залягу.
      - А ты, Эл?
      Эл адвёў вочы ўбок.
      - Я, бадай што, пахаджу тут па лагеры, пагляджу, - сказаў ён.
      - Дзядзька Джон, ясна, не пойдзе. Што ж, пайду адзiн. Вельмi цiкавасць разбiрае.
      Бацька сказаў:
      - А ў мяне тады цiкавасць разгарыцца, калi фараонаў тут паменшае.
      - Ноччу, магчыма, iх там не будзе, - выказаў думку Том.
      - Праверку iм рабiць я не збiраюся. Iдзi, толькi мацi не кажы куды. А то яна месца сабе не знойдзе, так занепакоiцца.
      Том павярнуўся да Эла:
      - Табе што, зусiм не цiкава?
      - Я лепш па лагеры пахаджу.
      - Дзяўчат шукаць?
      - Гэта мая справа, - агрызнуўся Эл.
      - А я ўсё ж пайду, - сказаў Том.
      Джоўды выйшлi з саду на пясчаную вулачку мiж двух радоў чырвоных халуп. Сям-там з дзвярэй сачылася цьмянае жоўтае святло газавых лiхтароў, а ўсярэдзiне, у паўзмроку кухань-пакояў рухалiся чорныя ценi людзей. У канцы вулачкi ўсё яшчэ сядзеў каравульны, прыставiўшы драбавiк да каленяў.
      Параўняўшыся з iм, Том спынiўся.
      - Тут ёсць дзе памыцца, мiстэр?
      Каравульны прыгледзеўся да яго ў цемры, потым сказаў:
      - Бачыш цыстэрну?
      - Бачу.
      - Там шланг ёсць.
      - А вада гарачая?
      - А ты хто такi? Джон Пiрпант Морган?
      - На жаль, не. Добрай ночы, мiстэр.
      Каравульны пагардлiва прабурчаў:
      - Гарачая вада! Яшчэ чаго захацеў. Хутка, чаго добрага, ванну прыняць захочуць. - Ён змрочна паглядзеў услед чацвярым Джоўдам.
      З-за вугла выйшаў другi каравульны.
      - Ты што, Мак?
      - Ды ўсё гэтыя Окi паганыя. Адзiн тут пытаецца: "Гарачая вада ёсць?"
      Другi каравульны апусцiў прыклад на зямлю.
      - Усё праз гэтыя ўрадавыя лагеры, - сказаў ён. - Той, хто пытаўся, ручаюся, таксама там пабыў. Не, пакуль з гэтымi лагерамi мы не пакончым, дабра не чакай. Не паспееш азiрнуцца, у цябе чыстых прасцiн запатрабуюць!
      Мак запытаўся:
      - Ну а за варотамi там як? Што новенькае?
      - Цэлы дзень сёння гарлапанiлi. Цяпер палiцыя штата за iх узялася. Пакажа гэтым малойчыкам, дзе ракi зiмуюць. Кажуць, там нейкi цыбаты такi сукiн сын усiх падбухторвае. Сёння ноччу, я чуў, яго схопяць, i тады ўсёй гэтай заварусе канец будзе.
      - Калi ўсё так хутка ўладзiцца, мы без справы застанемся, - сказаў Мак.
      - Не бойся, не застанемся. У нас жа гэтыя чортавы Окi. За iмi трэба сачыць i сачыць. А калi ўжо завельмi цiхiя стануць, можна i разварушыць iх трохi.
      - Будзе нам што рабiць, калi плату iм зрэжуць.
      - Будзе, вядома, будзе. Не, ты не бойся - без работы не застанемся, пакуль Гупер пад корань рэжа.
      У домiку Джоўдаў гучна гуў агонь у печцы. На патэльнi пырскалi салам i шыпелi катлеты, у кацялку з бульбай булькатала вада. У пакоi было поўна дыму, i жоўтае святло лiхтара кiдала на сцены густыя чорныя ценi. Мацi завiхалася каля печкi, а Ружа Сарона сядзела на пустой скрынцы, падпiраючы каленямi свой цяжкi жывот.
      - Ну як, цяпер табе трошкi лепш? - запыталася ў яе мацi.
      - Ад гэтага паху з плiты мяне муцiць. I есцi хочацца.
      - Пайдзi ў дзвярах пасядзi. Мне ўсё роўна скрыню трэба разламаць.
      Гурмой увалiлiся мужчыны.
      - Далiбог, мяса! - усклiкнуў Том. - I кава! Як смачна пахне! Ну i згаладаўся я! Колькi персiкаў з'еў, а наедку нiякага. Памыцца дзе, ма?
      - Схадзiце да цыстэрны. Там памыецеся. Толькi што я Руцi з Уiнфiлдам туды паслала.
      Мужчыны выйшлi.
      - Ну ўставай, Разашарна, - загадала мацi. - У дзвярах пасядзi або на матрацы. Мне скрыню трэба разламаць на шчэпкi.
      Ружа Сарона паднялася, абапiраючыся на скрыню рукамi, цяжка пайшла да матраца i села на яго. У пакой цiхенька ўвайшлi Руцi i Ўiнфiлд i моўчкi прытулiлiся да сцяны, стараючыся быць як мага больш непрыкметнымi.
      Мацi паглядзела на iх.
      - Чуе маё сэрца, вы радыя, што ў нас тут цемнавата, - сказала яна i раптам ступiла да Ўiнфiлда i памацала яго валасы. - Ну ясна - мокрыя, а гразь як была, так i засталася.
      - Мы ж без мыла, -паскардзiўся Ўiнфiлд.
      - Ага, без мыла. Не змагла яго купiць. Сёння не магла. Заўтра, можа, купiм. - Мацi зноў падышла да печкi, паставiла талеркi на скрыню i пачала раскладаць на iх вячэру. Дзве катлеты i адна вялiкая бульбiна на кожную талерку i яшчэ тры скiбкi хлеба. Потым разлiла па талерках гарачае сала з-пад катлет. Мужчыны вярнулiся з мокрымi тварамi, валасы ў iх блiшчалi ад вады.
      - А падаць мне вячэру! - выгукнуў Том.
      Усе ўзялi свае порцыi. Елi моўчкi, прагна i дачыста выцiралi хлебам падлiўку з талерак. Дзецi панеслi свае талеркi ў кут пакоя, паставiлi iх на падлогу i, апусцiўшыся на каленi, як звяркi, прыпалi да ежы. Том праглынуў апошнi кавалак хлеба.
      - Яшчэ ёсць, ма?
      - Няма, - адказала мацi. - Гэта ўсё. Вы зарабiлi даляр, на даляр i было.
      - Толькi ўсяго?
      - У iх тут гандлююць з надбаўкай. Трэба будзе ў горад з'ездзiць, як надарыцца магчымасць.
      - Я не пад'еў, - сказаў Том.
      - Заўтра цэлы дзень будзеце працаваць. Я вас добра накармлю... вячэрай.
      Эл выцер губы рукавом.
      - Пайду пахаджу тут трохi, - сказаў ён.
      - Пачакай, i я з табой. - Том пайшоў за Элам. У цемры ён блiзка падышоў да брата. - Дык пойдзеш са мной?
      - Не. Я ж сказаў - тут пахаджу.
      - Як хочаш. - Том павярнуўся i не спяшаючыся пакрочыў па вулачцы. Дым ад комiнаў над дамкамi слаўся нiзка, лiхтары вымалёўвалi на зямлi светлыя плямы вокнаў i дзвярных праёмаў. На прыступках ганкаў сядзелi людзi i пазiралi ў цемру. Том бачыў, як яны паварочвалi галовы, праводзячы яго позiркам. Ад апошняга домiка дарога пайшла па скошанай сенажацi, на якой у зорным святле чарнелi копы сена. Тонкi сярпок месяца нiзка вiсеў на заходнiм небасхiле, а над галавой доўгiм светлым воблакам цягнуўся Млечны Шлях. Ногi Тома мякка ступалi па пыльнай дарозе - цёмнай стужцы на жоўтай пакошы. Том засунуў рукi ў кiшэнi i пайшоў да ўязных варот. Уздоўж дарогi цягнуўся насып. Чутно было, як шапоча вада сярод травы ў арашальнай канаве. Том падняўся на насып, глянуў на цёмную ваду i ўбачыў у ёй расцягнутыя адлюстраваннi зорак. А там, наперадзе, пралягала галоўная шаша штата. Яе выдавала мiльгаценне аўтамабiльных агнёў. Том пайшоў далей. Пры святле зорак вiдны былi высокiя драцяныя вароты.
      Збоку ад дарогi варухнулася нечая цёмная постаць. Пачуўся воклiк:
      - Стой! Хто iдзе?
      Том замёр на месцы.
      - А ты хто?
      З зямлi падняўся чалавек i падышоў да Тома. У яго ў руцэ Том убачыў рэвальвер. Святло кiшэннага, лiхтарыка ўдарыла яму ў твар.
      - Куды гэта ты выправiўся?
      - А так, пагуляць выйшаў. А што, забаронена?
      - Гуляй дзе-небудзь далей адсюль.
      Том запытаўся:
      - Што, з лагера выходзiць нельга?
      - Гэтай ноччу нельга. Ну, пойдзеш назад сам цi мне свiстком падмогу паклiкаць? Цябе сiлай назад адвядуць.
      - Чорт з iм, мне ўсё роўна. Нельга дык нельга, мне што. Ну, назад пайду.
      Цёмная постаць адступiла. Лiхтарык пагас.
      - Пра вас жа клапоцiмся, разумееш? А то схопяць гэтыя вар'яты пiкетчыкi.
      - Якiя пiкетчыкi?
      - Ну, гэтыя, халера на iх... чырвоныя.
      - А-а... Я нiчога пра iх не чуў.
      - Ты ж бачыў iх, як сюды ехаў.
      - Ну, бачыў нейкiх людзей, але там столькi было палiсменаў, што не разабраў, хто дзе. Я падумаў - аварыя.
      - Ну, давай, тупай назад.
      -Што ж, назад дык назад. -Том павярнуўся i пайшоў. Ён няспешна прайшоў па дарозе ярдаў сто, потым спынiўся i прыслухаўся. Каля арашальнай канавы дзяўкаў янот, недзе далёка зласлiва гыркаў на прывязi сабака. Том сеў на абочыне. Ён чуў цiхi клёкат начной птушкi-драпежнiка i шолах сцяблiнак ад падкрадлiвых рухаў звяркоў у атаве. Ён абвёў позiркам няроўную лiнiю бачнага гарызонту перад сабой i ззаду - i там i тут цёмныя гарбы стажкоў, на iх фоне яго не ўбачаць. Ён падняўся з зямлi i асцярожна збочыў з дарогi направа, на скошаны луг, нахiлiўшыся амаль упоравень са стажкамi. Том iшоў паволi, час ад часу спыняўся i прыслухоўваўся. Нарэшце дайшоў да агароджы - пяць радоў туга нацягнутага калючага дроту. Лёгшы на спiну, ён прасунуў галаву пад нiжнi рад, крыху падняў дрот рукой i, адпiхваючыся нагамi, пралез на другi бок.
      Том хацеў ужо ўстаць, але на краi шашы паказалiся людзi. Ён пачакаў, пакуль яны пройдуць далёка наперад, падняўся i пайшоў у тым самым кiрунку. Ён уважлiва прыглядаўся, цi няма дзе палатак. Па шашы зрэдку прабягалi машыны. Дайшоўшы да бетоннага мастка над рачулкай, што праразала луг, Том зазiрнуў цераз парапет унiз. На дне глыбокага яра вiднелася палатка, у якой гарэў лiхтар. З хвiлiну ён узiраўся ў яе, убачыў чалавечыя ценi на брызенце. Тады пералез цераз нейкую агароджу i пачаў спускацца ў яр, прадзiраючыся праз хмызняк i нiзкае вербалоззе. Унiзе, каля рэчкi, выйшаў на сцяжынку. Перад палаткай на скрынi сядзеў чалавек.
      - Добры вечар, - павiтаўся Том.
      - А ты хто такi?
      - Я... ну... так проста... мiма iшоў.
      - Каго-небудзь тут ведаеш?
      - Не. Кажу ж, мiма iшоў.
      З палаткi высунулася нечая галава.
      - Што там у цябе? - пачуўся голас.
      - Кейсi! - усклiкнуў Том. - Кейсi! Як ты тут апынуўся?
      - А госпадзi! Ды гэта ж Том Джоўд! Iдзi сюды, Томi. Уваходзь.
      - Ты яго ведаеш? - здзiвiўся чалавек, што сядзеў на скрынi.
      - Цi ведаю я яго? Пытанне! Колькi гадоў ужо знаемся. Мы з iм сюды, на Захад, разам прыехалi. Заходзь жа, Том. - Кейсi схапiў Тома за локаць i ўцягнуў у палатку.
      У ёй вакол лiхтара сядзелi на зямлi чатыры чалавекi. Яны недаверлiва паглядзелi на Тома. Адзiн з iх, смуглы, суровы з выгляду мужчына, падаў яму руку.
      - Вельмi рады, - сказаў ён. - Я чуў, як цёпла цябе Кейсi сустрэў. Дык гэта той хлопец, пра якога ты нам, Кейсi, гаварыў?
      - Ён самы. Ах ты, госпадзi! Дзе ж усе твае? Што ты тут робiш?
      - Ды вось, пачулi мы, што тут ёсць праца, - адказаў Том. - Пад'язджаем, а на шашы цэлая плойма палiсменаў, ну i загналi нас на гэту ферму. Дацямна персiкi збiралi. Перад варотамi нейкiя людзi нам нешта крычалi ўслед. А ў чым справа, так мне нiхто i не сказаў. Вось я i пайшоў сюды, каб даведацца, што тут такое робiцца. Якiм ветрам цябе занесла сюды, Кейсi?
      Кейсi нахiлiўся наперад, i жоўтае святло лiхтара асвятлiла яго высокi бледны лоб.
      - Дзiўнае месца - турма, - сказаў прапаведнiк. - Вось адыходзiў я ў пустыню, як Хрыстос, каб там усё добра абдумаць i зразумець. I бывала, сёе-тое праяснялася. А па-сапраўднаму стала ўсё ясна толькi ў турме. - Вочы ў яго былi жывыя i вясёлыя. - Вялiкая камера, увесь час поўная. Адны пакiдаюць яе, другiя прыходзяць. Я, канешне, з усiмi гаварыў.
      - Дзiва што! - сказаў Том. - Табе абы пагаварыць. Калi б цябе на шыбенiцы вешалi, i то ты паспеў бы з катам слоўцам перакiнуцца. Такiх гаваркiх я ў жыццi не бачыў.
      Усе пырхнулi ад смеху. Адзiн - сухенькi стары з маршчынiстым тварам ляпнуў сябе па калене.
      - Усё гаворыць i гаворыць, - сказаў ён. - А людзям гэта даспадобы слухаюць.
      - Ён жа ж прапаведнiкам быў, - сказаў Том. - Цi гаварыў ён вам?
      - А як жа - гаварыў.
      Кейсi шырока ўсмiхнуўся.
      - Дык вось, - зноў загаварыў ён, - пачаў я ў сiм-тым разбiрацца. Розныя людзi ў турму трапляюць - хто за п'янства, хто за крадзеж, апошнiх пераважная большасць. I крадуць галоўным чынам тое, без чаго нельга абысцiся, а дастаць iншым спосабам яны не могуць. Разумееш?
      - Не, - адказаў Том.
      - Усе яны, па сутнасцi, добрыя людзi. А што iх падбiла на злачынства? Нястача. I я пачаў разумець - усё зло ў нястачы. Але да канца яснасцi ў мяне не было. I вось аднаго дня даюць нам перакiслыя бабы. Адзiн падняў крык, а што толку? Крычыць-надрываецца. Дзяжурны зазiрнуў у камеру i пайшоў. Тады другi пачынае крычаць. I тут мы ўжо ўсе падхапiлi хорам, цягнем адну ноту, i, паверыш, сцены камеры, здавалася, раздалiся i вось-вось абваляцца ад нашага крыку. Бог ты мой, што тут усчалося! Наглядчыкi забегалi, замiтусiлiся i, як мiленькiя, прынеслi другую яду. Цяпер разумееш?
      - Не, - адказаў Том.
      Кейсi падпёр падбародак далонямi.
      - Можа, я не магу табе ўтлумачыць, - сказаў ён. - Можа, табе самому трэба да гэтага дайсцi. А дзе кепка твая?
      - Пайшоў без яе.
      - Сястра твая як?
      - А! Растаўсцела, як карова. Ручаюся, двайнят народзiць. Жывот сама раз на колы ставiць. Усё яго рукамi падтрымлiвае. А ты мне так i не растлумачыў, што тут такое адбываецца.
      Сухенькi стары сказаў:
      - Мы бастуем. У нас тут забастоўка.
      - Канешне, пяць цэнтаў за скрыню малавата, але пракармiцца ўсё ж неяк можна.
      - Пяць цэнтаў? - здзiвiўся стары. - Пяць цэнтаў! Вам пяць цэнтаў плацяць?
      - Пяць. Сёння мы паўтара даляра зарабiлi.
      У палатцы запанавала напружаная цiшыня. Кейсi доўга моўчкi глядзеў праз уваходны праём палаткi.
      - Слухай, Том, - нарэшце сказаў ён. - Мы прыехалi сюды працаваць. Нам паабяцалi пяць цэнтаў. Народу сабралася процьма. Прыходзiм у сад, а нам кажуць: два з паловай цэнты. На гэта i адзiн не пракормiшся, а калi ў цябе дзецi... Мы адмовiлiся. Нас выгналi. I тут наляцела цэлая зграя палiсменаў. А цяпер вам плацяць па пяць. Калi разгоняць забастоўшчыкаў, думаеш, вам так i будуць па пяць цэнтаў плацiць?
      - Адкуль я ведаю, - адказаў Том. - Пакуль што плацяць.
      - Слухай. Мы хацелi спынiцца ўсе ў адным месцы, а нас разагналi, як свiней, у розныя бакi. Шмат каго добра пабiлi. Як свiней, нас гналi. А вас, як свiней, загналi ў вароты. Мы доўга не пратрымаемся. Некаторыя два ўжо днi нiчога ў роце не мелi. Ты сёння назад пойдзеш?
      - Хачу сёння.
      - Дык вось што... раскажы там людзям пра ўсё, Том. Растлумач iм, што яны мораць нас голадам, а сабе нож у спiну ўсаджваюць. Ясней яснага - як толькi з намi расправяцца, вам тут жа да двух з паловай збавяць.
      - Паспрабую, раскажу, - сказаў Том. - Толькi як гэта зрабiць, не ведаю. Нiколi такой аховы не бачыў, усе ўзброеныя. Пэўна, i гаварыць мiж сабою не дазваляюць. Усе моўчкi мiма праходзяць. Вочы долу i хоць бы "дзень добры" сказалi.
      - А ты, Том, паспрабуй. Ледзь толькi мы пойдзем адсюль, плату адразу зрэжуць напалову. Ты ж сам ведаеш, што гэта такое - абабраць i перацягаць цэлую тону персiкаў усяго за адзiн даляр. - Кейсi панурыўся. - Не... так нельга. Так сыты не будзеш. Не пракормiшся.
      - Ну, паспрабую як-небудзь iм усё растлумачыць.
      - А мацi як твая?
      - А так, нiчога. Вельмi ўжо ёй спадабаўся ўрадавы лагер. Душавыя, вада гарачая...
      - Ага, я чуў пра гэта.
      - Добра было там. Толькi вось працы мы не знайшлi. Мусiлi паехаць.
      - Хацеў бы я пабыць у такiм лагеры, - сказаў Кейсi. - Глянуць, як там i што. Палiсмены туды, я чуў, носа не паказваюць.
      - Людзi там самi сабе палiсмены.
      Кейсi здзiўлена падняў на Тома вочы.
      - А непарадкi былi? Ну там бойкi, крадзеж, п'янства?
      - Не, не было.
      - Ну, а калi хто паводзiць сябе блага? Што ў такiх выпадках робяць?
      - З лагера выганяюць.
      - А часта такое здаралася?
      - Не. Мы там месяц пражылi, а ўсяго адзiн выпадак быў.
      Вочы ў Кейсi заблiшчалi. Ён павярнуўся да астатнiх мужчын, што сядзелi ў палатцы.
      - Во, бачыце? - усклiкнуў ён. - Што я вам казаў? Палiсмены не столькi непарадкi спыняюць, колькi самi iх разводзяць. Дык слухай, Том, паспрабуй з людзьмi пагаварыць, няхай яны таксама забастуюць. Гэта можна было б зрабiць днi праз два. Персiкi ўсе паспелi. Растлумач iм.
      - Не забастуюць, - сказаў Том. - Пяць манет атрымлiваюць, а ўсё астатняе iх не хвалюе.
      - Але ж як толькi гаспадару не патрэбны будуць штрэйкбрэхеры, плацiць iм па пяць цэнтаў не будуць.
      - Я не ўпэўнены, што да iх гэта дойдзе. Пяць цэнтаў iм даюць, i больш яны ведаць нiчога не хочуць.
      - А ты ўсё ж паспрабуй.
      - Бацька на гэта не пойдзе, - сказаў Том. - Я яго ведаю. Скажа, не яго справа.
      - Яно так, - паныла пагадзiўся Кейсi. - Гэтак, бадай што, i зробiць. Спярша яму трэба, вiдаць, на сваёй шкуры ўсё зведаць.
      - Мы галадалi. А сёння елi мяса на вячэру - трохi, але паелi. Бацька, думаеш, дзеля другiх ад мяса адмовiцца? Мацi, думаеш, заморыць даччыно дзiця толькi таму, што за варотамi нехта там горла дзярэ?
      Кейсi тужлiва сказаў:
      - Так хочацца, каб людзi зразумелi. Каб яны зразумелi, што забяспечыць сябе мясам можна толькi так... А, чорт! Падчас такая бярэ мяне стома... Страшэнная стома. Быў з намi ў камеры чалавек адзiн. Пры мне яго пасадзiлi. Усё хацеў саюз стварыць. У адным месцы ўдалося. Ды неўзабаве наляцелi малойчыкi з "Камiтэта пiльнасцi". I ведаеш, што было? Тыя самыя людзi, якiм ён хацеў памагчы, адштурхнулi яго. Не пажадалi знацца з iм. Баялiся паказацца разам з iм. "Iдзi ад нас, - сказалi. - З табой бяды не абярэшся". У турме ён моцна перажываў. А неяк раз кажа: "Не так ужо i кепска, калi гiсторыю ведаць. Вазьмi французскую рэвалюцыю - усiм, хто яе задумаў, галовы паадсякалi. I так заўсёды было, - кажа. - Зусiм натуральна - як дождж з хмарнага неба. Але ж не дзеля забавы ўсё гэта робiш - iначай не можаш. Такая ўжо ў цябе натура. Вось Джордж Вашынгтон. Арганiзаваў рэвалюцыю, а пасля ўся сволач на яго апалчылася. I з Лiнкальнам тое самае - смерцю яму пагражалi. Натуральна, як дождж".
      - Нiякавай забавы тут i блiзка няма, - пагадзiўся Том.
      - Ясна, няма. А яшчэ ён нам у турме гаварыў: "Ва ўсякiм разе, ты стараешся як можаш. Галоўнае, кажа, каб кожны раз рабiць хоць адзiн маленькi крок наперад; можа, калi крыху i адступiш, але нiколi не будзе поўнага вяртання назад. Гэта лёгка даказаць, кажа, i гэтым усё апраўдваецца. А значыць, дарэмна нiчога не робiцца, хоць часам так можа здацца".
      - Усё гаворыш, - сказаў Том. - Гаворыш, гаворыш... Вось вазьмi брата майго - Эла. Ён толькi i ведае, што за дзеўкамi ганяцца. Да астатняга яму справы няма. Днi праз два i тут падчэпiць якую. Цэлымi днямi ў яго толькi адно наўме, начамi можа гэтым займацца. Пляваць ён хацеў на нейкiя там крокi - што наперад, што назад, што ўбок.
      - Натуральна, - сказаў Кейсi. - Правiльна. Ён робiць тое, што яму належыць. I ўсе мы так.
      Чалавек, што сядзеў перад палаткай, адкiнуў брызентавую полку.
      - Нешта не падабаецца мне, каб на яго лiха, - сказаў ён.
      Кейсi вызiрнуў з палаткi.
      - Што там у цябе?
      - Ды сам не ведаю. Не па сабе мне. Раз-пораз насцярожваюся, як кошка.
      - Дык што ж там такое?
      - Сказаць не магу. Раптам здасца, быццам пачую нешта, а прыслухаюся нiчога.
      - Проста пужлiвы стаў, - сказаў сухенькi стары, падняўся на ногi i выйшаў. Праз момант ён усунуў галаву ў палатку: - Вялiкая чорная хмара праплывае. Навальнiчная. Вось ад чаго яму не па сабе - ад электрычнасцi. - Ён знiк у цемры. Астатнiя двое ўсталi i выйшлi з палаткi.
      Кейсi сказаў Тому:
      - Усiм iм не па сабе. Палiсмены не перастаюць гразiцца дух з нас выбiць i выгнаць з iхняй акругi. А мяне важаком лiчаць, бо я шмат гавару.
      У палатку зноў зазiрнуў маршчынiсты твар:
      - Патушы лiхтар, Кейсi. I выйдзi. Тут нешта нядобра.
      Кейсi прыкруцiў кнот. Агеньчык нырнуў у шчылiну, успыхнуў i патух. Прапаведнiк навобмацак выйшаў з палаткi. Том - за iм.
      - Што такое? - цiха запытаўся Кейсi.
      - Не магу сказаць. Вось паслухай.
      Безупыннае кваканне жаб злiвалася з цiшынёй. Сухi, рэзкi строкат цвыркуноў. Але на гэтым фоне чулiся i iншыя гукi - быццам крокi па дарозе, шэлест кустоў уздоўж рачулкi i пахрустванне пясчаных камякоў на яе беразе.
      - Нешта нiчога не разбяру. Падманлiва. Гэта проста ад нерваў, - супакойваў людзей Кейсi. - У нас ва ўсiх нервы напружаныя. Не, нiчога такога не чую. А ты, Том?
      - А я чую, - адказаў Том. - Ага, чую... Па-мойму, нас акружаюць. Давайце лепш пойдзем адсюль.
      Маршчынiсты стары шапнуў:
      - Пад мост... вунь туды. Шкада толькi палатку пакiдаць.
      - Пайшлi, - сказаў Кейсi.
      Яны цiха пасунулiся па беразе рачулкi да моста. Перад iмi паўстаў чорны пралёт - як пячора. Кейсi прыгнуўся i пайшоў пад арку, Том - следам. Ногi iх бязгучна ступiлi ў ваду. Яны прайшлi футаў трыццаць, дыханне iх цiхiм рэхам аддавалася пад скляпеннем. Яны выйшлi на другi бок i выпрасталiся.
      Раптам крык:
      - Вунь яны! - Два пучкi святла ад электрычных лiхтароў упалi на iх, уткнулiся iм у твары, асляпiлi iх. - Стой, нi з месца! - Галасы iшлi з цемры. - Гэта ён! Лабасты вырадак. Ён самы.
      Кейсi, як сляпы, глядзеў на святло. Ён цяжка дыхаў.
      - Паслухайце, - сказаў ён. - Вы не ведаеце, што творыце. Вы дзяцей хочаце замарыць голадам.
      - Маўчаць, чырвоная сволач!
      На святло выйшаў грузны, прысадзiсты чалавек. У руцэ ён трымаў новенькае белае дзяржальна ад кiркi.
      Кейсi паўтарыў:
      - Вы не ведаеце, што творыце.
      Чалавек замахнуўся дзяржальнам. Кейсi нырнуў унiз. Цяжкая палка з глухiм трэскам ударыла яго па скронi. Кейсi адвалiўся ўбок, у цемру.
      - Госпадзi, Джордж! Ты, няйначай, забiў яго!
      - Пасвяцi, - сказаў Джордж. - Таму як i трэба, сволачы. - Пучок святла ўпаў унiз, пашнарыў па зямлi i асвятлiў размажджэраную галаву прапаведнiка.
      Том паглядзеў на Кейсi. Вузкi пучок святла выхапiў з цемры масiўныя ногi Джорджа i новую белую ручку ад кiркi. Том скокнуў моўчкi. Ён выхапiў палку ў Джорджа з рук. Першы ўдар - ён зразумеў адразу - не трапiў у цэль, прыйшоўся па плячы, але другi раз цяжкая палка з усяе сiлы апусцiлася на галаву, i, калi чалавек павалiўся, на яе абрынулiся яшчэ тры ўдары. Пучкi святла загойсалi з боку ў бок. Пачулiся крыкi, тупат ног, трэск кустоўя. Том стаяў над распластаным на зямлi целам. I раптам - слiзгатлiвы ўдар па галаве. Тома нiбы працяло токам. Ён пабег уздоўж ручая, нiзка прыгнуўшыся. Ззаду заплёхалi па вадзе ногi. Том крута збочыў i, прадзiраючыся мiж кустоў, забраўся ў самы гушчар яданоснага сумаху. Там, прыпаўшы да зямлi, замёр. Крокi наблiжалiся, святло электрычных лiхтароў прасвечвала ручай да самага дна. Том паўзком падняўся па адхоне i апынуўся ў фруктовым садзе. Крыкi даносiлiся i сюды. Яго шукалi ўнiзе, каля ручая. Том нiзка прыгнуўся i пабег напрасткi па садовых градах, i камякi зямлi расцiскалiся пад яго нагамi, ляцелi ў бакi. Наперадзе ён разгледзеў кустоўе, якое акаймоўвала арашальную канаву. Ён пралез праз жываплот, прадраўся праз вiнаграднiк i кусты ажыны. Там, хрыпла дыхаючы, лёг на зямлю. Твар i нос у яго анямелi. Нос быў разбiты, па падбародку тонкiм струменьчыкам сцякала кроў. Ён ляжаў нiцма, пакуль не праяснiлася ў галаве. I тады паволi папоўз да краю канавы. Абмыў твар халоднай вадой, адарваў шматок ад падола сваёй сiняй кашулi i прыклаў да параненай шчакi i да носа. Востры боль апёк яго твар.
      Навальнiчная хмара адплыла ўжо на край небасхiлу - чорная пляма на зорным небе. Зноў запанавала начная цiшыня.
      Том ступiў у ваду i адразу страцiў апору пад нагамi. Разы два ўзмахнуўшы рукамi, ён пераплыў канаву i з цяжкасцю вылез на другi бераг. Мокрая адзежа прылiпла да цела. Ён з плёскатам зрабiў некалькi крокаў, у чаравiках хлюпала вада. Том сеў, зняў чаравiкi, вылiў з iх ваду. Потым выцiснуў ваду ўнiзе з калашын, зняў пiнжак i выкруцiў яго.
      Наперадзе, каля шашы, па зямлi скакалi агнi электрычных лiхтарыкаў - яго шукалi ў прыдарожных канавах. Асцярожна ступаючы, Том пайшоў па скошаным лузе. У чаравiках ужо не хлюпала. Ён наўздагад пакiраваў на другi край пакошы i нарэшце выбраўся на грунтавую дарогу. Крадучыся, ён падышоў да прамавугольнiка лагера.
      Вартавы, пачуўшы шоргат, крыкнуў:
      - Хто iдзе?
      Том упаў на жывот i замёр, промень святла слiзгануў над iм. Том бясшумна падпоўз да свайго домiка. Рыпнулi завесы дзвярэй. Пачуўся голас мацi спакойны, цвёрды, не заспаны:
      - Хто тут?
      - Я, Том.
      - Ты б ужо спаць клаўся. Эла яшчэ няма.
      - Пэўна, дзеўку знайшоў.
      - Iдзi кладзiся, - цiха сказала мацi. - Вунь там, каля акна.
      Том знайшоў свой матрац i раздзеўся дагала. Ён ляжаў пад коўдрай i калацiўся ўсiм целам. Анямеласць у разбiтым твары праходзiла, i боль цяпер разлiваўся па ўсёй галаве.
      Толькi праз гадзiну вярнуўся Эл. Ён асцярожна падышоў да Тома i наступiў на яго мокрую адзежу.
      - Тсс... - прашаптаў Том.
      Эл шэптам запытаўся:
      - Не спiш? Дзе ты так прамок?
      - Тсс... Ранiцай скажу.
      Бацька перавярнуўся на спiну, гучна запыхкаў i захроп.
      - Якi ты халодны, - сказаў Эл.
      - Тсс... Спi. - Маленькае акенца шэрым квадратам выступала з цемры.
      Тома сон не браў. Нервы на твары ажылi i занылi, балела скула, разбiты нос распух, у iм затахкаў такi моцны боль, ад якога, здавалася, усё цела скаланаецца i падскоквае. Том глядзеў на маленькi квадрат акна, бачыў, як паволi праслiзгваюць i знiкаюць за аконнай рамай зоркi. Час ад часу да яго слыху даносiлiся крокi вартавых.
      Нарэшце недзе далёка заспявалi пеўнi, акно крыху пасвятлела. Том дакрануўся кончыкамi пальцаў да апухлага твару, i Эл, патрывожаны гэтым рухам, застагнаў i замармытаў у сне.
      I вось стала вiднець. У прыцiснутых адзiн да аднаго домiках абудзiлася жыццё - пачуўся трэск сушняку, бразганне патэльняў. Мацi раптам прыўзнялася i села на матрацы, i ў пашарэлым змроку пакоя Том разгледзеў яе твар, ацёклы ад сну. Яна скiравала позiрк на акно i доўга глядзела. Потым адкiнула коўдру i знайшла рукой сукенку. Седзячы, яна накiнула яе на галаву, падняла рукi, i сукенка ўпала да пояса. Мацi паднялася, апусцiла сукенку да шчыкалатак i, асцярожна ступаючы босымi нагамi, падышла да акна. Так, гледзячы, як паступова святлее за акном, яна спрытнымi пальцамi распляла валасы, разраўняла пасмы i зноў запляла iх. Склаўшы рукi на грудзях, яна яшчэ крыху пастаяла нерухома. Святло з акна падала на яе твар. Яна павярнулася, бязгучна прайшла мiж матрацаў i ўзяла лiхтар. Скрыгатнуўшы, падняўся шчыток, i яна паднесла запалку да кнота.
      Бацька павярнуўся на бок i, жмурачыся, глянуў на мацi.
      - Ты яшчэ што-небудзь атрымаў, та? - запыталася яна.
      - Квiток на шэсцьдзесят цэнтаў.
      - Тады падымайся, схадзi купi мукi i топленага сала. Не марудзь.
      Бацька пазяхнуў.
      - Крама, можа, яшчэ не адчынена.
      - Дык няхай адчыняць. Трэба вас снеданнем накармiць. Ужо хутка на працу iсцi.
      Бацька нацягнуў камбiнезон, надзеў парыжэлы пiнжак i, пазяхаючы i пацягваючыся, лянiва выйшаў з домiка.
      Малыя дзецi прачнулiся i, як мышаняты, вызiралi з-пад коўдры. Ад шэрага перадсвiтальнага святла ў пакоi крыху парадзеў змрок. Мацi паглядзела на матрацы. Дзядзька Джон ужо прачнуўся, а Эл яшчэ моцна спаў. Яе позiрк спынiўся на Томе. З хвiлiну яна прыглядалася да яго, потым паспешлiва падышла. Твар у Тома быў апухлы, сiнi, на губах i на падбародку чарнела запечаная кроў. Рваная рана на шчацэ туга сцягнулася па краях.
      - Том, - прашаптала мацi, - што з табой такое?
      - Тсс... -сказаў Том. - Гавары цiшэй. Я ўвязаўся ў бойку.
      - Том!
      - Так атрымалася, ма.
      Яна апусцiлася каля яго на каленi.
      - Ты трапiў у бяду?
      Том доўга не адказваў ёй.
      - Ага, - нарэшце вымавiў ён, - у бяду. На працу сёння мне нельга iсцi. Трэба хавацца.
      Дзецi падпаўзлi да iх на карачках, з прагнай цiкаўнасцю пазiраючы на Тома.
      - Што з iм, ма?
      - Цiха! - загадала мацi. - Iдзiце памыйцеся.
      - У нас мыла няма.
      - Ну проста вадой.
      - А што з Томам?
      - Зараз жа замаўчыце. I нiкому нi слова.
      Дзецi задам адпаўзлi да процiлеглай сцяны i там прыселi на кукiшках, упэўненыя, што на iх нiхто больш увагi не зверне.
      Мацi запыталася ў Тома:
      - Што-небудзь сур'ёзнае?
      - Нос разбiты.
      - Я пра iншае пытаюся.
      - Ага, вельмi.
      Эл расплюшчыў вочы i глянуў на Тома.
      - Госпадзi! Дзе гэта цябе так?
      - А што такое? - пачуўся голас дзядзькi Джона.
      Прытупаў бацька з крамы.
      - Было адчынена. - Ён паклаў на падлогу каля печкi маленькi мяшэчак мукi i пакецiк з топленым салам. - Што здарылася? - запытаўся ён у Тома.
      Том прыўзняўся на локцi i амаль адразу лёг.
      - Эх i аслабеў я. Зараз раскажу. Так, каб усiм адразу. А дзецi?
      Мацi глянула на малых, якiя прыцiснулiся да сцяны.
      - Iдзiце хоць твары памыйце, - сказала яна iм.
      - Не, - сказаў Том. - Няхай паслухаюць. Няхай таксама ведаюць. А то прагаварыцца могуць.
      - Што ж усё-такi здарылася? - дапытваўся бацька.
      - Зараз раскажу. Учора вечарам я пайшоў разведаць, чаго яны там за варотамi так крычалi. I сустрэўся з Кейсi.
      - З прапаведнiкам?
      - З iм, та. З прапаведнiкам. Ён забастоўкай кiраваў, i па яго прыйшлi.
      - Хто прыйшоў?
      - Не ведаю. Нейкiя людзi - накшталт тых, што завярнулi нас назад, калi мы ехалi па шашы той ноччу. З ручкамi ад кiрак. - Том памаўчаў. - Яго забiлi. Размазджэрылi галаву. Я там блiзка стаяў. Я быццам розум страцiў. Я вырваў палку. - Перад вачамi ў Тома зноў паўстала ноч - цемра, агнi лiхтароў. - Я... я бiў яго палкай.
      У мацi перахапiла дыханне. Бацька быццам скамянеў.
      - Ты забiў чалавека? - нарэшце прашаптаў ён.
      - Я... не ведаю. У мяне ў галаве ўсё перакруцiлася. Хацеў забiць.
      Мацi запыталася:
      - Цябе бачылi?
      - Не ведаю. Не ведаю. Напэўна, бачылi. Яны нас лiхтарамi асвятлялi.
      Мацi з хвiлiну пiльна глядзела яму ў вочы.
      - Разламай скрынкi, та, - сказала яна. - Трэба снеданне прыгатаваць. Вам на працу хутка iсцi. Руцi, Уiнфiлд! Калi хто спытаецца - Том захварэў, чуеце? А балбатаць будзеце... яго... у турму пасадзяць. Зразумелi?
      - Так, мэм.
      - Ты, Джон, вачэй з iх не спускай. Пасачы, каб яны нi з кiм не гаварылi. Калi бацька пачаў ламаць пустыя скрынкi, у якiх раней ляжаў iхнi скарб, мацi распалiла агонь у печцы, развяла рэдкае цеста, паставiла на плiту кафейнiк. Тонкiя дошкi добра гарэлi, агонь з гулам рваўся ў трубу.
      Бацька разламаў апошнюю скрынку i падышоў да Тома.
      Том хмурна сказаў:
      - Яны ехалi сюды працаваць за пяць цэнтаў са скрынi.
      - Нам столькi i плацяць.
      - Плацяць... Ведаеш, мы хто? Мы штрэйкбрэхеры. Iм плацiлi два з паловай.
      - На ежу не хопiць.
      - Пэўна ж, - стомлена прамовiў Том. - Таму яны i забаставалi. Але з забастоўкай, здаецца, учора скончылi. I сёння нам, вiдаць, таксама заплацяць два з паловай цэнты за скрыню.
      - Дык як жа яны, сволачы...
      - Вось, вось, та. Цяпер дайшло? Кейсi як быў, так i застаўся добрым чалавекам. А чорт! Усё стаiць перад вачамi гэтая карцiна. Ляжыць на зямлi... галава амаль расплюшчаная, i кроў з яе сочыцца... Госпадзi божа мой! - Том закрыў вочы далонню.
      - Што ж нам цяпер рабiць? - запытаўся дзядзька Джон.
      Эл пачаў падымацца з матраца.
      - Ну, я, дзякуй богу, ведаю, што мне рабiць. Пайду адсюль, ад усяго гэтага.
      - Не, Эл, не пойдзеш, - запярэчыў Том. - Без цябе нам цяпер нiяк нельга. Iсцi давядзецца мне. Са мной вам небяспечна. Як толькi падымуся, пайду.
      Мацi завiхалася каля печкi, павярнуўшы крыху да iх галаву, каб лепш чуць. Яна паклала на патэльню сала i, калi яно зашыпела, стала апускаць у яго цеста з лыжкi.
      Том гаварыў далей:
      - Табе iсцi нельга, Эл. На тваёй адказнасцi грузавiк.
      - Але мне ўжо ўсё надакучыла.
      - Што зробiш, Эл. Гэта ж твая сям'я. Ты адзiн цяпер можаш ёй памагчы. Са мной вам цяпер небяспечна.
      Эл сярдзiта забурчаў:
      - Не разумею, чаму мне не даюць устроiцца ў гаражы?
      - Можа, калi пазней. - Том глянуў мiма Эла i ўбачыў Ружу Сарона. Яна ляжала на матрацы i пазiрала на яго вялiкiмi, шырока расплюшчанымi вачамi. Ты не хвалюйся, - сказаў ён. - Не хвалюйся. Сёння табе малака купяць. - Яна заморгала вачамi i нiчога не адказала.
      Бацька сказаў:
      - Том, нам трэба ведаць праўду. Думаеш, ты забiў яго?
      - Не магу сказаць. Цёмна было. I тут мяне нехта ўдарыў. Не ведаю. Хоць бы забiў. Хоць бы забiў я гэту сволач.
      - Том! - павысiла голас мацi. - Не гавары так.
      З вулiцы пачуўся шум матораў - па ёй праязджалi машыны, iх было шмат. Бацька ступiў да акна, глянуў на вулiцу.
      - Цэлая процьма новых прыбыла, - паведамiў ён.
      - Забастоўку, вiдаць, задушылi, - сказаў Том. - Цяпер плацiць вам будуць па два цэнты з паловай.
      - Гэта ж хоць бягом бегай, на ежу не заробiш.
      - Зразумела, - сказаў Том. - Ападкi ешце. Усё ж трохi падтрымае.
      Мацi перавярнула блiн на патэльнi i памяшала каву.
      - Слухайце, што я скажу, - прамовiла яна. - Сёння я куплю ў краме кукурузнай мукi, будзем мамалыгу есцi. А як толькi заробiм на бензiн, адразу паедзем адсюль. Тут месца нядобрае. А Тома я аднаго не адпушчу. Вось так, панове.
      - Не, ма, так нельга. Я ж кажу табе - са мной вам цяпер небяспечна.
      Мацi рашуча ўзняла падбародак:
      - Вось так i зробiм. А цяпер iдзiце ешце i - на працу. Я толькi посуд памыю i таксама прыйду. Трэба ж нешта зарабiць.
      Блiны былi такiя гарачыя, што апякалi рот. Яны хуценька праглынулi каву i налiлi яшчэ па кубку.
      Дзядзька Джон пакруцiў галавою над самай талеркай.
      - Вiдаць, нам так проста не выбрацца адгэтуль. Няйначай, праз мае грахi.
      - Сцiхнi! - крыкнуў бацька. - Няма часу важдацца з тваiмi грахамi. Пайшлi. Пара ўжо за працу брацца. Вы, малыя, нам падможаце. Мацi правiльна кажа. Трэба хутчэй выбiрацца адсюль.
      Калi яны пайшлi, мацi паднесла Тому талерку i кубак.
      - Ты пад'еў бы.
      - Не магу, ма. Так усё балiць, што не змагу жаваць.
      - А ты паспрабуй.
      - Не, не магу, ма.
      Яна прысела да яго на край матраца.
      - Ты павiнен мне ўсё расказаць. Я хачу зразумець, як усё было. Хачу ва ўсiм разабрацца. Што Кейсi такога зрабiў? За што яго забiлi?
      - Ён проста стаяў у святле лiхтароў.
      - Што ён гаварыў? Ты можаш прыпомнiць?
      - Вядома, магу. Кейсi сказаў: "Вы не маеце права марыць людзей голадам". Тады той таўстун абазваў яго чырвонай сволаччу. А Кейсi сказаў: "Вы не ведаеце, што творыце". I тут гэты малойчык з усяе сiлы ўдарыў яго.
      Мацi апусцiла вочы. Яна сцiснула рукi.
      - Так i сказаў: "Вы не ведаеце, што творыце"?
      - Ну так!
      Мацi сказала:
      - Вось каб наша бабка гэта пачула.
      - Ма... усё зрабiлася неяк само сабой, ну нiбыта як дыхаеш. Я i падумаць не паспеў.
      - Ну што цяпер зробiш. Шкада, што гэта здарылася. Шкада, што ты там апынуўся. Але ж iначай ты не мог. Я не бачу за табой вiны. - Яна падышла да печкi i памачыла анучку ў вадзе, што грэлася ў кацялку. - На, вазьмi. Прыкладзi да твару.
      Том прыклаў гарачую анучку да шчакi i носа i паморшчыўся ад болю.
      - Я ноччу пайду, ма. Я не хачу, каб вы праз мяне пацярпелi.
      Мацi зазлавала:
      - Том! Шмат чаго я, можа, i не разумею, але ад таго, што ты нас пакiнеш, лягчэй нам не стане. Гэта нас зусiм даканае. - I крыху спакайней працягвала: Быў час - жылi мы на сваёй зямлi, i ўсё iшло сваiм парадкам. Старыя памiралi, нараджалiся дзецi, i ўсе мы жылi разам, адной сям'ёй. Усё было зразумела i проста. А цяпер нiчога не зразумела, нiчога не проста. Цяпер усё перакруцiлася. Эл затужыў, кудысьцi iмкнецца - хоча адбiцца ад нас. Дзядзька Джон нехаця цягнецца з намi. Бацька страцiў сваё месца. Цяпер ён ужо не галоўны ў сям'i. Сям'я наша бурыцца, Том. Яе больш няма. А Разашарна... - Мацi абвяла позiркам пакой i ўбачыла шырока расплюшчаныя вочы дачкi. - У яе народзiцца дзiця, а сям'i не будзе. Ну, не ведаю... Я стараюся хоць як-небудзь дух яе падняць. Уiнфiлд... што з яго выйдзе? Хутка зусiм здзiчэе, i Руцi таксама... растуць, як звераняты. У каго мне апiрышча шукаць? Не пакiдай нас, Том. Застанься, памажы.
      - Добра, - стомлена прамовiў Том. - Добра. Хоць i нельга мне, я ведаю.
      Мацi вярнулася да печкi, памыла ў тазе алавяныя талеркi i выцерла iх.
      - Ты ноччу не спаў.
      - Не.
      - Дык паспi. Адзежа твая, я бачу, мокрая. Зараз павешу падсушыць каля печкi. - Мацi ўсё зрабiла, прыбрала. - Ну цяпер я пайду. Абiраць буду. Разашарна, калi хто прыйдзе - Том захварэў, чуеш? Нiкога не пускай. Чуеш? Ружа Сарона кiўнула галавой. - Мы апоўднi вернемся. Ты паспi, Том. Магчыма, вечарам мы адсюль паедзем. - Мацi паспешлiва падышла да яго. - Том, ты не ўцячэш?
      - Не, ма.
      - Далiбог? Не пойдзеш ад нас?
      - Не, ма, я тут буду.
      - Ну добра. Дык не забудзься, Разашарна. - Мацi выйшла i шчыльна зачынiла за сабою дзверы.
      Том ляжаў, не варушыўся, i раптам сон, нiбы хваляй, падняў яго да той мяжы, за якой гасне свядомасць, паволi апусцiў i зноў падняў.
      - Том! Том!
      - Га? Што? - Том прачнуўся, як ад штуршка. Ён скiраваў позiрк на Ружу Сарона. Вочы яе гарэлi абурэннем.
      - Ты забiў чалавека?
      - Забiў. Не крычы! Хочаш, каб пачулi?
      - Няхай чуюць! - крыкнула яна. - Тая жанчына мне ўсё сказала. Яна расказала, што бывае за грахi. Хiба ж дзiця здаровае народзiцца? Конi пайшоў ад мяне, ежы мне патрэбнай не даюць. Малака няма. - Яна iстэрычна залямантавала: - А цяпер ты яшчэ чалавека забiў! Цi ж цяпер народзiцца здаровае дзiця? Я ведаю... яно будзе вырадкам... вырадкам! Я на танцулькi не хадзiла!
      Том падняўся з матраца.
      - Цiха! - сказаў ён. - Людзi пачуюць, збягуцца.
      - Ну i няхай! Дзiця будзе вырадкам. У абнiмку я нiколi не танцавала.
      Том падышоў да Ружы Сарона.
      - Сцiхнi.
      - Не падыходзь да мяне. Ты ўжо не першага чалавека забiў. - Твар у Ружы Сарона пабарвавеў, словы яна вымаўляла невыразна. - Бачыць цябе не магу. - Яна ўкрыла галаву коўдрай.
      Том пачуў задышлiвыя, сутаргавыя рыданнi. Ён закусiў нiжнюю губу i ўтаропiўся ў падлогу. Потым падышоў да бацькавага матраца. Пад матрацам з краю ляжала вiнтоўка - доўгi цяжкi вiнчэстэр трыццаць восьмага калiбру з рычаговым затворам. Том узяў яго, адцягнуў затвор, каб праверыць, цi ёсць патрон у патроннiку, паглядзеў, цi стаiць курок на засцерагальнiку, i вярнуўся на сваё месца. Вiнтоўку ён паклаў на падлогу каля свайго матраца прыкладам да ўзгалоўя. Ружа Сарона цяпер цiха ўсхлiпвала. Том лёг, накрыўся коўдрай, закрыў ёю свой разбiты твар, пакiнуўшы маленькую шчылiнку, каб дыхаць. Ён уздыхнуў:
      - Госпадзi, а госпадзi!
      На вулiцы праездам спынiлася некалькi машын, пачулiся галасы:
      - Колькi мужчын?
      - Ды вось мы, трое. А плата якая?
      - Едзьце да дома дваццаць пяць. Нумар на дзвярах.
      - Добра, мiстэр. А якая плата?
      - Два з паловай цэнты.
      - Ды так, чорт вазьмi, i на абед сабе не заробiш!
      - Такая плата ў нас. З поўдня сюды дзвесце чалавек едуць - яны i такому заробку радыя будуць.
      - Але ж, божа мой, мiстэр!
      - Давайце, давайце. Згаджайцеся альбо едзьце, куды ехалi. Мне няма калi з вамi спрачацца.
      - Дык жа ж...
      - Слухайце. Я плату не прызначаю. Мая справа запiсаць вас. Хочаце працаваць, згаджайцеся. Не хочаце - паварочвайце i гладкай дарогi.
      - Дваццаць пяты, кажаце?
      - Ага, нумар дваццаць пяць.
      Том драмаў, лежачы на матрацы. Яго пабудзiў нейкi падкрадлiвы шолах. Рука пацягнулася да вiнчэстэра i моцна сцiснула шыйку прыклада. Ён адкiнуў з твару коўдру. Каля яго стаяла Ружа Сарона.
      - Чаго табе? - запытаўся Том.
      - Ты спi, - сказала яна. - Высыпайся. Я папiльную дзверы. Нiхто не ўвойдзе.
      З хвiлiну Том моўчкi глядзеў ёй у твар.
      - Добра, - сказаў ён i зноў нацягнуў коўдру на галаву.
      Мацi вярнулася дамоў, калi пачало змяркацца. Яна спынiлася на ганку, пастукала ў дзверы i сказала:
      - Гэта я, - каб не ўстрывожыць Тома. Тады адчынiла дзверы i ўвайшла. У руках яна трымала мяшэчак. Том прачнуўся i сеў на матрацы. Рана яго падсохла i так сцягнулася па краях, што скура на шчацэ блiшчала. Левае вока ўсё заплыло i амаль не расплюшчвалася.
      - Без мяне нiхто не прыходзiў? - запыталася мацi.
      - Не, нiхто, - адказаў Том. - Плату ўсё ж такi зрэзалi.
      - Адкуль ты ведаеш?
      - Чуў, як на вулiцы гаварылi.
      Ружа Сарона паныла паглядзела на мацi.
      Том паказаў на яе вялiкiм пальцам:
      - Яна тут такi гвалт падняла, ма. Думае, усе няшчасцi на яе адну зваляцца. Калi яна так праз мяне расстройваецца, давядзецца мне ад вас iсцi.
      Мацi павярнулася да дачкi:
      - Што такое з табой робiцца?
      Ружа Сарона з абурэннем сказала:
      - Хiба ж народзiш здаровае дзiця, калi такое навокал?
      Мацi сказала:
      - Сцiхнi! Замаўчы. Я разумею, што ў цябе на душы, я ведаю, гэта мацней за цябе, а ўсё ж трымай язык за зубамi. - Яна павярнулася да Тома: - Ты на яе не глядзi, Том. Ёй цяпер вельмi цяжка, я гэта па сабе памятаю. Калi чакаеш дзiцяцi, усё, што б нi здарылася, здаецца, адну цябе закранае, у кожным слове табе чуецца абраза, i здаецца, усё накiравана супраць цябе. Яна не вiнаватая, Том, гэта мацней за яе. Такi ўжо ў яе душэўны стан.
      - Я не хачу, каб праз мяне яна расстройвалася.
      - Замаўчы! Проста нiчога не гавары. - Мацi паклала мяшэчак на халодную плiту. - Сёння мы амаль нiчога не зарабiлi. Я ж сказала, трэба ехаць адсюль. Насячы, Том, мне трэсак. Не, табе ж нельга выходзiць. Вось, у нас яшчэ апошняя скрынка засталася. Разламай яе. Я сказала, каб яны хоць сушняку назбiралi па дарозе дамоў. На вячэру ў нас будзе мамалыга, i я яе трохi цукрам пасыплю.
      Том падняўся з матраца i растаптаў нагамi апошнюю скрынку. Мацi распалiла агонь збоку ў топцы, стараючыся, каб ён гарэў толькi пад адной канфоркай. Потым налiла вады ў кацялок i паставiла на плiту. Неўзабаве кацялок, якi стаяў над самым полымем, забразгатаў, вада ў iм заклекатала i запыхкала.
      - Як сёння працавалi? - пацiкавiўся Том.
      Мацi зачарпнула кубкам кукурузнай мукi з мяшэчка.
      - I гаварыць не хочацца. Прыгадалася мне сёння, як мы раней жартавалi. Усё цяпер не так, Том. Цяпер мы не жартуем. А калi хто i адпусцiць жарт, дык ён нейкi зласлiвы, горкi i зусiм не смешны. Адзiн сёння сказаў: "Дэпрэсiя скончылася. Я бачыў зайца, але нiхто за iм не гнаўся". А другi кажа: "Правiльна. Цяпер зайцоў не б'юць. Iх цяпер ловяць - падояць i адпусцяць. А твой, вiдаць, быў нядойны". Ну бачыш? Зусiм не смешна, не так, як было тады, калi дзядзька Джон перавярнуў iндзейца ў нашу веру i прывёў да сябе ў дом, а той з'еў у яго цэлы засек бабоў i, выпiўшы дзядзькава вiскi, зноў вярнуўся ў язычнiцтва. А ты, Том, вазьмi намачы анучку i прыкладзi да твару.
      Вячэрняе сутонне гусцела. Мацi запалiла лiхтар i павесiла яго на цвiк. Яна падкiнула трэсак у агонь i пачала патроху сыпаць у кiпень кукурузную муку.
      - Разашарна, - сказала яна, - ты памяшаеш кашу?
      На вулiцы пачуўся хуткi тупат ног. Дзверы раптам расчынiлiся i з грукатам ударылiся аб сцяну. У пакой уляцела Руцi.
      - Ма! - крыкнула яна. - Ма, Уiнфiлда курчыць.
      - Дзе ён? Кажы!
      Руцi ледзь пераводзiла дух.
      - Увесь белы стаў i павалiўся. Ён сёння столькi персiкаў з'еў, i ў яго зрабiўся панос. Так i павалiўся. Сам белы!
      - Вядзi да яго! - загадала мацi. - Разашарна, кашу глядзi.
      Разам з Руцi яна выбегла з домiка. Яна цяжка бегла па вулiцы, не паспяваючы за дзяўчынкай. У змроку насустрач iм iшлi трое мужчын, i той, што iшоў пасярэдзiне, нёс на руках Уiнфiлда. Мацi кiнулася да iх.
      - Гэта мой, - крыкнула яна. - Дайце яго мне.
      - Я данясу вам, мэм.
      - Не, дайце мне. - Яна ўзяла хлопчыка на рукi i павярнула назад, але раптам спахапiлася: - Дзякуй вам, канешне, - сказала яна мужчыну.
      - Няма за што, мэм. Хлопчык зусiм аслабеў. Мабыць, у яго глiсты.
      Мацi шпарка пакрочыла назад з Уiнфiлдам на руках. Занёсшы яго ў дом, яна апусцiлася на каленi i паклала хлопчыка на матрац.
      - Ну што, што з табой? Гавары.
      Хлопчык млява расплюшчыў павекi, матнуў галавой i зноў заплюшчыў вочы.
      Руцi сказала:
      - Я ж гаварыла табе, ма, у яго цэлы дзень быў панос. Ён персiкаў аб'еўся.
      Мацi паклала яму пальцы на лоб.
      - Не гарачы. Але твар бледны, i шчокi запалi.
      Том падышоў блiжэй i пасвяцiў унiз лiхтаром.
      - Усё ясна, - сказаў ён. - Згаладаўся, аслабеў. Купi яму бляшанку малака, прымусь выпiць. Няхай кашы з малаком з'есць.
      - Уiнфiлд, ну як сябе адчуваеш? - запыталася мацi.
      - Галава кружыцца, - адказаў хлопчык, - так i кружыцца.
      - Такога паносу ты яшчэ нiколi не бачыла, - з важнасцю сказала Руцi.
      У пакой увайшлi бацька, дзядзька Джон i Эл, несучы ахапак ламачча i сушняку. Свае ношы яны скiнулi каля печкi.
      - Што тут у вас яшчэ? - запытаўся бацька.
      - Уiнфiлд. Яму малака трэба.
      - Божа лiтасцiвы! Кожнаму з нас што-небудзь трэба.
      - Ну, колькi зарабiлi сёння?
      - Даляр сорак два.
      - Дык схадзi ў краму, купi малака Ўiнфiлду.
      - Чаго гэта ён раптам захварэў?
      - Чаго, я не ведаю, але захварэў. Ну iдзi! - Нешта прабурчаўшы сабе пад нос, бацька выйшаў за дзверы. - Ты там кашу мяшаеш?
      - А як жа. - У доказ сваiх слоў Ружа Сарона пачала хутчэй працаваць лыжкай.
      Эл пакрыўдзiўся:
      - Госпадзi, ма! Няўжо адна каша пасля таго, як мы аж да самага цямна працавалi?
      - Ты ж ведаеш, Эл, нам трэба ехаць. Усё, што ў нас ёсць, пойдзе на бензiн. Ты i сам гэта ведаеш.
      - Але ж, далiбог, ма, каб працаваць, чалавеку трэба есцi.
      - Лепш пасядзi, памаўчы, - сказала мацi. - Пра самае галоўнае трэба думаць. Ты ведаеш, пра што.
      - Гэта пра мяне? - ажывiўся Том.
      - Вось павячэраем i пагаворым, - адказала мацi. - На дарогу, Эл, бензiну хопiць?
      - Яго ў нас каля чвэрцi бака, - адказаў Эл.
      - Лепш скажы мне ўсё цяпер, - настойваў Том.
      - Не, потым. Пацярпi трохi. А ты кашу памешвай, памешвай. Зараз я каву пастаўлю. Цукар пакладзяце цi ў кашу, цi ў каву. На тое i на другое не хопiць.
      З высокай кансервавай бляшанкай вярнуўся бацька.
      - Адзiнаццаць цэнтаў, - паведамiў ён з абурэннем.
      - Давай сюды. - Мацi ўзяла бляшанку i пракалола яе нажом, тады налiла малака ў кубак i перадала Тому. - Дай Уiнфiлду.
      Том апусцiўся каля хлопчыка на каленi:
      - На, выпi.
      - Не магу. Мяне вырве. Не прыставайце.
      Том устаў.
      - Ён цяпер не можа, ма. Крыху пазней.
      Мацi ўзяла кубак з малаком i паставiла на падаконнiк.
      - Каб нiхто не чапаў, - папярэдзiла яна. - Гэта Ўiнфiлду.
      - Я малака зусiм не п'ю, - панура прамовiла Ружа Сарона. - А яно мне вельмi патрэбнае.
      - Ведаю. Але ж ты яшчэ на нагах, а брацiк твой звалiўся. Каша ўжо загусцела?
      - Ага. Цяжка ўжо лыжку паварочваць.
      - Тады давайце есцi. Вось цукар. Кожнаму амаль па лыжачцы. Хто як хоча - у кашу або ў каву.
      Том сказаў:
      - У кашу я б лепш солi i перцу ўсыпаў.
      - Соль - вось, калi хочаш, - сказала мацi. - А перац увесь выйшаў.
      Скрынак ужо не было. Усе са сваiмi талеркамi селi на матрацы i падкладалi сабе з кацялка, пакуль у iм не паказалася дно.
      - Крыху Ўiнфiлду пакiньце, - сказала мацi.
      Уiнфiлд прысеў i выпiў малако, i адразу на яго напаў голад. Ён паставiў кацялок мiж каленяў, даеў рэшткi i саскроб лыжкай тое, што прыпяклося да сценак. Мацi вылiла астатняе малако з бляшанкi ў кубак i цiшком усунула Ружы Сарона, каб тая выпiла дзе ў кутку.
      - Ну дык раскажаце вы нарэшце? - запытаўся Том. - Я хачу паслухаць.
      Бацька нерашуча сказаў:
      - Руцi i Ўiнфiлду лепш гэтага не ведаць. Можа б, яны выйшлi?
      Мацi сказала:
      - Не. Яны хоць i малыя, але павiнны цяпер ва ўсiм быць як дарослыя. Нiчога не зробiш. Руцi i ты, Уiнфiлд, глядзiце не разбалбачыце тое, што пачуеце, а то ўсiх нас загубiце.
      - Не разбалбочам, - запэўнiла Руцi. - Мы ўжо дарослыя.
      - Добра, толькi маўчыце.
      Кубкi з кавай стаялi на падлозе. Куртаты шырокi агеньчык лiхтара, падобны да каляровага крыльца матылька, кiдаў цьмяны жоўты водсвет на сцены.
      - Гаварыце ж, - сказаў Том.
      Мацi сказала:
      - Бацька, ты гавары.
      Дзядзька Джон сербануў з кубка кавы. Бацька загаварыў:
      - Ну, плату знiзiлi, як ты i прадбачыў. I цэлая плойма новых зборшчыкаў прыехала, такiя ўсе галодныя, што гатовыя за акраец хлеба працаваць. Толькi пацягнешся да персiка, а яго ўжо ў цябе з-пад рук выхоплiваюць. Цяпер увесь ураджай мiгам знiмуць. Убачаць дрэва, яшчэ не абабранае, i бягом да яго бягуць. Нават бойкi бываюць - адзiн кажа, гэта яго дрэва, а другi таксама лезе яго абiраць. Людзi здалёку прыехалi - з самага Эль Сентра. Як ваўкi, галодныя. За кавалак хлеба працуюць з рання да ночы. Я кажу прыёмшчыку: "Мы не можам працаваць за два цэнты з паловай за скрыню". А ён адказвае: "Дык звальняйцеся. Iншыя могуць". Я кажу: "Яны трохi падкормяцца i таксама кiнуць". А ён мне: "Ха! Пакуль яны падкормяцца, мы ўсе персiкi знiмем". - Бацька змоўк.
      - Чорт ведае што за людзi, - сказаў дзядзька Джон. - А кажуць, яшчэ дзве сотнi iх сюды да ночы прыедзе.
      Том сказаў:
      - Так i будзе. Ну, а пра тое, што чуваць?
      Бацька маўчаў.
      - Том, - нарэшце сказаў ён, - здаецца, ты такi гэта зрабiў.
      - Я так i думаў. Нiчога не вiдаць было. Але я адчуваў, што так яно i ёсць.
      - Усе амаль толькi пра гэта i гавораць, - сказаў дзядзька Джон. - Пасты ўсюды паставiлi, некаторыя патрабуюць лiнчавання... калi, вядома, схопяць таго чалавека.
      Том глянуў на дзяцей. Яны пазiралi на яго вялiкiмi вачамi, амаль не маргаючы, быццам баялiся, што ў тое iмгненне, калi вочы заплюшчацца, нешта здарыцца, а яны яе ўбачаць. Том сказаў:
      - Але ж... чалавек той зрабiў гэта пасля таго, як забiлi Кейсi.
      Бацька перабiў яго:
      - Цяпер расказваюць не так. Цяпер кажуць, ён першы зрабiў гэта.
      - А-а!.. - глуха выдыхнуў Том.
      - Яны ўсiх напускаюць на нас. Так людзi кажуць. Усiх лiнчавальнiкаў з камiтэта пiльнасцi i валанцёраў. Шукаюць таго чалавека.
      - А ў твар яны яго ведаюць? - запытаўся Том.
      - У твар... наўрад цi... Але як я чуў, думаюць, што ён паранены. Думаюць, у яго...
      Том паволi падняў руку i дакрануўся пальцамi да шчакi.
      Мацi ўсклiкнула:
      - Гэта ж усё было не так!
      - Цiшэй, ма, - сказаў Том. - Яны ўсе будуць гаварыць адно. Усё, што камiтэтчыкi нi нагавораць на нас, будзе правiльна.
      Мацi глядзела скрозь паўзмрок, прыглядаючыся да твару Тома, асаблiва да яго губ.
      - Ты абяцаў, - сказала яна.
      - Ма, можа, мне... гэтаму чалавеку лепш пайсцi? Калi б... гэты чалавек i праўда зрабiў што-небудзь кепскае, ён сказаў бы сабе: "Што ж, няхай вешаюць. Я зрабiў кепска i заслужыў кару". Але ж ён нiчога кепскага не зрабiў. На душы ў яго не цяжэй, чым калi б ён смярдзючку прыкончыў.
      Руцi перабiла яго:
      - Мы з Уiнфiлдам усё ведаем, ма. Яму няма патрэбы пры нас гаварыць "гэты чалавек, гэты чалавек".
      Том рагатнуў.
      - Ну дык вось, гэты чалавек не хоча вiсець на шыбенiцы; бо калi што падобнае зноў здарыцца, ён тое самае зробiць. Але ж ён таксама не хоча, каб праз яго пацярпелi яго родныя. Мне, ма, трэба iсцi ад вас.
      Мацi прыкрыла рот пальцамi i адкашлялася.
      - Не, - сказала яна. - Дзе ты схаваешся? У чужых быць упэўненым нельга, а ў сваiх можна. Мы цябе схаваем, паклапоцiмся, каб ты сыты быў, пакуль твар не зажыве.
      - Але ж, ма...
      Мацi паднялася з матраца.
      - Нiкуды ты не пойдзеш. Мы павязём цябе адсюль. Эл, падганi грузавiк задам да самых дзвярэй. Я ўжо ўсё абдумала. Адзiн матрац мы пакладзём на дно, Том хуценька забярэцца туды, а другi паставiм такiм дашкам i збоку закрыем чым-небудзь. А дыхаць ён будзе праз адтулiны. Не пярэчце. Так i зробiм.
      Бацька незадаволена прабурчаў:
      - Цяпер, аказваецца, мужчыну i слова вымавiць нельга. Самаўпраўная стала. Нiчога, прыйдзе час, асядзем дзе-небудзь, я табе ўсыплю.
      - Як прыйдзе такi час, тады i ўсыплеш, - адрэзала мацi. - Падымайся, Эл. Ужо добра сцямнела.
      Эл выйшаў да грузавiка. Ён падумаў, як лепш зрабiць, i заднiм ходам падвёў машыну да самага ганка.
      Мацi сказала:
      - Ну, жывей! Вось той матрац кладзiце сюды.
      Бацька з дзядзькам Джонам перакiнулi матрац цераз заднi борт.
      - А цяпер гэты.
      Яны скiнулi другi матрац на першы.
      - Ну, Том, лезь. Хутчэй.
      Том хуценька палез цераз борт i скокнуў на дно грузавiка. Ён расправiў нiжнi матрац, лёг, а верхнi накiнуў на сябе. Бацька сагнуў матрац пасярэдзiне, паставiў яго дашкам, i Том апынуўся як у будцы. Праз шчылiны мiж бакавымi планкамi борта можна было глядзець. Бацька, Эл i дзядзька Джон паспешлiва грузiлi на машыну - пакiдалi на Томаву схованку коўдры, збоку паставiлi вёдры, ззаду паклалi апошнi матрац. Рондалi, патэльнi, адзежу склалi кучай, бо скрынак ужо не было - усе спалiлi. Калi ўжо амаль усё пагрузiлi, да машыны падышоў вартавы з драбавiком на сагнутай руцэ.
      - Што вы тут робiце? - запытаўся ён.
      - Ад'язджаем, - адказаў бацька.
      - Чаму раптам?
      - Нам... прапануюць работу... добрую работу.
      - Работу? Дзе ж гэта?
      - Ну там... каля Ўiдпэтча.
      - Пачакайце, я на вас гляну. - Вартавы пасвяцiў лiхтаром спачатку ў твар бацьку, потым дзядзьку Джону, тады Элу. - З вамi ж, здаецца, яшчэ адзiн быў?
      Эл сказаў:
      - Гэта вы пра таго хлопца, якога мы падвезлi? Невысокi такi, бледны тварам?
      - Ага, здаецца, так.
      - Мы яго па дарозе падсадзiлi. Ён яшчэ ранiцай пайшоў, калi плату зрэзалi.
      - Паўтары, якi ён з сябе.
      - Невысокi, бледны.
      - А твар у яго сёння не быў разбiты?
      - Я нiчога такога не заўважыў, - адказаў Эл. - А бензазаправачная яшчэ адчыненая?
      - Адчыненая. Да васьмi працуе.
      - Усе садзiцеся ў машыну! - крыкнуў Эл. - Калi хочаце да ранiцы паспець у Ўiдпэтч, трэба спяшацца. Ты ў кабiну, ма?
      - Не, я ззаду сяду, - адказала мацi. - Бацька, ты таксама лезь сюды. А ў кабiне з Элам i дзядзькам Джонам паедзе Разашарна.
      - Та, дай мне квiток, - сказаў Эл. - Вазьму на яго бензiну, калi размяняюць.
      Вартавы глядзеў iм услед, пакуль машына не збочыла налева да бензакалонак.
      - Два галоны, - сказаў Эл.
      - Недалёка, вiдаць, едзеце.
      - Ага, недалёка. Вы размяняеце мне гэты квiток?
      - Ды не... не дазваляецца гэта.
      - Паслухайце, мiстэр. Нам прапануюць добрую работу, трэба толькi паспець туды да ночы. А не паспеем, iншыя перахопяць. Будзьце ласкавы.
      - Ну добра. Толькi перапiшы яго на маё iмя.
      Эл выйшаў з кабiны i спераду абышоў свой "гудзон".
      - Канешне, перапiшу, - сказаў ён, адкруцiў каўпачок i залiў у радыятар вады.
      - Два, кажаш?
      - Ага, два.
      - Куды ж вы едзеце?
      - На поўдзень. Там нам работу даюць.
      - Сапраўды? Цяпер работы... сталай работы мала.
      - У нас там прыяцель працуе, - сказаў Эл. - Там у нас пэўная работа. Ну, бывайце. - Грузавiк развярнуўся i, падскокваючы на ўхабiстай вулачцы, выехаў на гравiйку. Жоўтае святло фар пагойдвалася над дарогай, правая фара памiргвала - недзе быў дрэнны кантакт. Пры кожным штуршку ў кузаве бразгаў i грукатаў нiчым не замацаваны кухонны посуд.
      Ружа Сарона цiха застагнала.
      - Дрэнна сябе адчуваеш? - запытаўся дзядзька Джон.
      - Ага. Увесь час сябе дрэнна адчуваю. Адпачыць бы дзе-небудзь у цiхiм месцы. I чаго гэта мы паехалi, лепш дома засталiся б. Былi б дома, Конi з намi быў бы. Вывучыўся б на каго-небудзь i месца добрае атрымаў бы.
      Эл i дзядзька Джон маўчалi. А што ёй скажаш пра Конi?
      Каля пафарбаваных у белы колер варот фруктовай плантацыi да грузавiка падышоў вартаўнiк.
      - Зусiм едзеце?
      - Ага, - адказаў Эл. - Едзем на поўнач. Работу там атрымалi.
      Вартаўнiк накiраваў прамень лiхтара на машыну, падняў лiхтар вышэй i асвятлiў брызентавы навес. Мацi i бацька з халоднай абыякавасцю глядзелi проста на яркае святло.
      - Добра. - Вартаўнiк расчынiў вароты. Грузавiк павярнуў налева i паехаў да шашы No 101, вялiкай аўтастрады, што цягнулася з поўдня на поўнач.
      - Ты ведаеш, куды ехаць? - запытаўся дзядзька Джон.
      - Не, - адказаў Эл. - Еду абы-куды. Абрыдла мне ўсё гэта.
      - У мяне ўжо хутка, - з пагрозай у голасе сказала Ружа Сарона. - Хоць бы добрае месца знайшлi.
      У халодным начным паветры чулася ўжо дыханне першых замаразкаў. З фруктовых дрэў абапал дарогi пачынала ўжо ападаць лiсце. Мацi сядзела на паклажы, прыхiлiўшыся спiнай да бакавога борта, бацька сядзеў насупраць, тварам да яе.
      Мацi гукнула:
      - Ну як там табе, Том?
      Пачуўся прыглушаны голас:
      - Цеснавата. Плантацыю ўжо праехалi?
      - Ты там асцеражней. Нас могуць спынiць.
      Том крыху падняў край матраца. У цемры грузавiка брынкнуў металiчны посуд.
      - Закрыцца паспею, - сказаў Том. - Толькi не хачу, каб мяне схапiлi ў гэтай пастцы. - Ён прылёг, абапёршыся на локаць. - Чорт, i халаднавата ж стала, га?
      - Хмары збiраюцца, - сказаў бацька. - Зiма, кажуць, ранняя будзе.
      - А што, вавёркi высока на дрэвы забралiся цi насенне з травы асыпаецца? хмыкнуў Том. - Якiх толькi прыкмет не навыдумляюць! Знойдзецца i спецыялiст па споднiках надвор'е прадкажа.
      - Ну, не ведаю, - сказаў бацька. - Я, здаецца, зiму ўжо чую. А каб цвёрда сказаць, трэба тут доўга пажыць.
      - Куды мы едзем? - запытаўся Том.
      - Хто яго ведае. Эл налева павярнуў. Здаецца, едзем той самай дарогай, па якой прыехалi.
      Том сказаў:
      - Нiяк не вырашу, што лепей. Калi ехаць па галоўнай шашы, больш палiсменаў нам стрэнецца. Як убачаць мяне з такiм тварам, адразу сцапаюць. Можа, па прасёлках ехаць?
      Мацi сказала:
      - Стукнi там Элу ў сценку. Няхай спынiцца.
      Том пастукаў кулаком па кабiне, грузавiк стаў на краi шашы. Эл вылез з кабiны i падышоў да задняга борта.
      Руцi i Ўiнфiлд вызiрнулi з-пад коўдры.
      - Ну, што там у вас? - запытаўся Эл.
      Мацi сказала:
      - Трэба параiцца, як далей быць. Можа, лепш прасёлкамi ехаць. Так Том кажа.
      - Гэта праз мой твар, - паяснiў Том. - Могуць пазнаць. Першы ж фараон затрымае.
      - Дык куды ж тады? Я думаў, на поўнач. Мы былi на поўднi.
      - Так i трымай, - сказаў Том. - Толькi прасёлкамi.
      Эл запытаўся:
      - Можа, спынiмся дзе-небудзь тут, пераначуем, а ранкам паедзем?
      Мацi паспешлiва прагаварыла:
      - Не, рана яшчэ. Трэба далей ад'ехаць.
      - Добра. - Эл сеў за руль, i машына паехала далей.
      Руцi i Ўiнфiлд зноў накрылiся з галавой коўдрай. Мацi крыкнула:
      - Як там Уiнфiлд, нiчога?
      - Ага, нiчога, - адказала Руцi. - Ён спiць.
      Мацi зноў прытулiлася да борта.
      - Нейкае дзiўнае пачуццё - быццам на цябе палююць. Я злая стала.
      - Усе азлобiлiся, - сказаў бацька. - Усе. Ты бачыла, якая бойка сёння была ў садзе? Мяняюцца людзi. Ва ўрадавым лагеры злых не было.
      Эл збочыў на гравiйную дарогу, i жоўтыя агнi фар загайдалiся над яе палатном. Фруктовыя дрэвы нарэшце скончылiся, пайшлi баваўняныя палi. Яшчэ дваццаць мiль праехалi мiж бавоўнiку, круцячы i пятляючы палявымi дарогамi. Далей дарога пацягнулася ўздоўж зарослай хмызам рэчкi, потым павярнула на бетонны мосцiк i на другiм баку зноў пайшла берагам. Нарэшце фары асвятлiлi доўгi рад чырвоных таварных вагонаў без колаў i каля дарогi - вялiкi шчыт з надпiсам: "ПАТРАБУЮЦЦА ЗБОРШЧЫКI БАВОЎНЫ". Эл запаволiў ход. Том глядзеў праз шчылiну мiж бакавымi планкамi. Праз чвэрць мiлi пасля апошняга вагона Том пастукаў у сценку кабiны. Эл затармазiў машыну на абочыне i выйшаў.
      - Ну, што яшчэ?
      - Выключы матор i лезь сюды, - сказаў Том.
      Эл сеў за руль, з'ехаў у кювет, выключыў фары i заглушыў матор. Потым залез на грузавiк цераз заднi борт.
      - Так спакайней, - сказаў ён.
      Том перабраўся цераз кацялкi i патэльнi да мацi i стаў на каленi.
      - Слухайце, - сказаў ён. - Iм патрэбны зборшчыкi бавоўны. Я плакат бачыў. Я ўсё думаў, як так зрабiць, каб i з вамi мне застацца, i бяды на вас не наклiкаць. Калi твар зажыве, тады, можа, усё добра будзе, а цяпер небяспечна. Бачылi вагоны? У iх зборшчыкi жывуць. Магчыма, i вам праца знойдзецца. Можа б, вы нанялiся тут, а жылi б у вагонах?
      - А з табой як? - строга запыталася мацi.
      - Ты бачыла каля рэчкi густое кустоўе? Там можна схавацца, нiхто мяне не ўбачыць. А пад ноч будзеце прыносiць мне есцi. Непадалёк ёсць маставая труба. Я мог бы там спаць.
      Бацька сказаў:
      - Госпадзi, як мне ўжо хочацца хутчэй узяцца за гэту бавоўну! Праца знаёмая.
      - У вагонах, напэўна, добра, - сказала мацi. - Чыста, суха. А ты думаеш, Том, у кустах у тых можна схавацца?
      - Канешне. Па дарозе сюды я да iх прыглядаўся. Выберу добрае месца i адседжуся там. А як толькi зажыве твар, выйду.
      - Шрам застанецца, - сказала мацi.
      - Чорт з iм, у каго iх няма?
      - Аднаго разу я сабраў чатырыста фунтаў, - сказаў бацька. - Тады, праўда, ураджай быў добры. Калi мы ўсе пойдзем на збор, можна крыху грошай зарабiць.
      - I тады мяса купiм, - сказаў Эл. - А цяпер што рабiць будзем?
      - Вернемся крыху назад i пераспiм ноч у грузавiку, - сказаў бацька. - А ранiцай пойдзем на працу. Я каробачкi нават у цемры бачу.
      - А з Томам як? - запыталася мацi.
      - Ты пра мяне не думай, ма. Я вазьму з сабой коўдру. Калi паедзеце назад, уважлiва глядзiце. Там ёсць маставая труба. Будзеце мне туды прыносiць хлеба цi бульбы або кашы - прынесяце i пакiнеце, а я буду прыходзiць i браць.
      - Ай!
      - Па-мойму, ён разумна гаворыць, - сказаў бацька.
      - Вядома, разумна, - настойваў Том. - А калi твар крыху зажыве, я выйду i таксама збiраць бавоўну буду.
      - Што ж, добра, - згадзiлася мацi. - Толькi будзь асцярожны. Не пападзiся каму-небудзь на вочы.
      Том прабраўся ў заднi канец грузавiка.
      - Я вазьму вось гэтую коўдру. Як назад паедзеце, ма, шукайце тую трубу.
      - Толькi глядзi, не рызыкуй, - сказала мацi ўмольна. - Будзь асцярожны.
      - Буду, - сказаў Том. - Абавязкова. - Ён пералез цераз заднi борт i пайшоў берагам. - Добрай ночы! - гукнуў ён.
      Мацi бачыла, як яго постаць злiлася з цемрай i знiкла ў хмызняку каля рэчкi.
      - Дай бог каб усё добра скончылася, - прамовiла мацi.
      Эл запытаўся:
      - Цяпер назад паедзем?
      - Давай, - сказаў бацька.
      - Ты толькi едзь паволi, - папрасiла мацi. - Хачу ўбачыць тую трубу, пра якую ён гаварыў. Абавязкова трэба ўбачыць.
      Дарога была вузкая, i Элу давялося добра паманеўраваць, перш чым ён развярнуў машыну. Ён паволi павёў яе назад да таварных вагонаў. Святло фар выхапiла з цемры сходкi каля шырокiх дзвярэй. У вагонах было цёмна. Навокал нiдзе нi душы. Эл выключыў фары.
      - Вы з дзядзькам Джонам лезьце наверх, - сказаў ён Ружы Сарона. - А я буду спаць у кабiне.
      Дзядзька Джон памог Ружы Сарона пералезцi цераз борт. Мацi ссунула ў кучу посуд. Усе ўлеглiся ў задняй частцы машыны, цесна прыцiснуўшыся адзiн да аднаго.
      У адным з вагонаў, захлiпаючыся, зайшлося плачам дзiця. Аднекуль выбег сабака i, прынюхваючыся да слядоў i сапучы, памалу абышоў вакол грузавiка Джоўдаў. З рэчкi даносiлася цiхае цурчанне вады.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ СЁМЫ
      Патрабуюцца зборшчыкi бавоўны - плакаты ўздоўж дарогi, лiсткi, аранжавыя лiсткi: Патрабуюцца зборшчыкi бавоўны.
      Сюды, па гэтай дарозе, напiсана на iх.
      Цёмна-зялёныя сцяблы ўжо задравянелi, ацяжэлыя каробачкi ўчэпiста трымаюць свой груз. Белае валакно выпiрае з iх, як зерне з кукурузнага катаха.
      Нам каб толькi рукамi дакрануцца да гэтых каробачак. Далiкатна, кончыкамi пальцаў.
      Я ўмелы зборшчык.
      Вунь з кiм трэба гаварыць, вунь з iм.
      Хачу наняцца на збор бавоўны.
      Мяшок ёсць?
      Ды не, няма.
      За мяшок - даляр. Вылiчым з палучкi за першыя паўтараста фунтаў. Першы збор з поля - восемдзесят цэнтаў за сто фунтаў. Другi збор - дзевяноста. Вось табе мяшок. Адзiн даляр. Калi цяпер грошай няма, вылiчым з палучкi за першыя паўтараста фунтаў сабранай бавоўны. Цана правiльная, сам разумееш.
      Зусiм правiльная цана. Добры баваўняны мяшок, яго хопiць на ўвесь сезон. Калi нiз пратрэцца ад цягання, перавернеш другiм канцом i зашыеш. Падраны канец разрэж. А калi парвуцца абодва канцы, палатно ж застанецца - добрае палатно! На трусiкi пойдзе. Цi на начную кашулю. Ды што тут казаць, баваўняны мяшок - добрая рэч.
      Прывяжы яго да пояса. Асядлай яго i цягнi за сабой мiж ног. Спярша цягаць яго лёгка. Пальцы зрываюць пушыстыя галоўкi, рукi прабiраюцца ў мяшок, што ў цябе мiж ног. Малыя дзецi iдуць ззаду, iм баваўняных мяшкоў не даюць, няхай бяруць джутавы альбо кладуць у бацькоўскi. Пакрысе мяшок цяжэе, дык нахiлiся, цягнi наперад. Я майстар збiраць бавоўну. Пальцы самi ўсё робяць. А ты ходзiш па мiжраддзi, перамаўляешся з суседзямi, часам спяваеш, пакуль мяшок яшчэ не вельмi цяжкi. Пальцы не памыляюцца. Пальцы - яны ведаюць. Вочы бачаць усё, але ты працуеш, нiбы не гледзячы.
      Перамаўляюцца цераз грады...
      - У нашых краях была адна жанчына, iмя яе называць не буду, i аднойчы яна раптам нарадзiла мурынчыка. Нiхто такога не чакаў. Мурына таго так i не знайшлi. А яна з тае пары так галавы i не падняла. А ўспомнiў я пра яе таму... што яна была добрая зборшчыца.
      Цяпер мяшок ацяжэў, цягай яго поцягам за сабой. Напнiся i цягнi яго, як ламавы конь. А дзецi збiраюць у бацькаў мяшок. Ураджай добры выдаўся тут. У нiзiнах, праўда, ствалы танчэйшыя - тонкiя i дравянiстыя. Нiдзе такой бавоўны не бачыў, як тут, у Калiфорнii. Валакно доўгае - лепшай бавоўны нiколi не бачыў. Зямля пад ёй хутка гiне. Вось чалавек, напрыклад, наважыўся купiць сабе ўчастак... Не трэба купляць, арандуй яго. Калi зямля пад бавоўнай спустошыцца, пераедзеш на другое месца.
      Людзi ланцугом iдуць па полi. Пальцы самi ўсё робяць. Дапытлiвыя пальцы снуюць сярод лiсця, знаходзяць каробачкi, табе i глядзець не трэба.
      Я i сляпы мог бы збiраць, далiбог. Чуццём каробачку знаходжу. Абiраю чыста, як мяцёлкай падмятаю.
      Ну вось, мяшок поўны. Цяпер нясi яго на вагу. Спрачайся. Вагаўшчык кажа, ты камянёў наклаў. А сам ён што? Вага ў яго паказвае няправiльна. Iншы раз ён праўду кажа - камянi ў мяшку ёсць. Iншы раз твая праўда - вага фальшывая. А бывае, што вы абодва маеце рацыю: i камянi ёсць, i вага фальшывая. Але заўсёды спрачайся, пярэч. Пасля гэтага чалавекам сябе адчуваеш. I ён сябе чалавекам адчувае. Што, там камянi? Можа, адзiн якi i трапiў туды. На чвэрць фунта цягне? Заўсёды спрачайся.
      Назад з пустым мяшком. У нас свая кнiжка. Запiсваю вагу. Iнакш нельга. Убачаць, што ты запiсваеш, i не будуць махляваць. А калi сам адзначаць не будзеш, дык няхай бог табе паможа.
      Работа добрая. Дзецi бегаюць на волi. А ты чуў пра бавоўнаўборачныя машыны?
      Ага, чуў.
      Думаеш, iх хутка ўвядуць?
      Калi ўвядуць, тады, кажуць, ручному збору канец.
      Вечарэе. Усе стамiлiся. А папрацавалi добра. Мы тры даляры зарабiлi - я, мая старая i дзецi.
      Да баваўнянага поля пад'язджаюць машыны. Вырастаюць палаткi. Грузавiкi з прычэпамi, зацягнутымi зверху сеткамi, набiтыя белым пухам. Бавоўна чапляецца за драцяныя агароджы, ледзь падзьме ветрык, яна шарыкамi коцiцца па дарозе. Чыстая белая бавоўна пойдзе ў бавоўнаачышчальныя машыны. Вялiкiя няроўныя цюкi стаяць, чакаючы, калi пойдуць пад прэс. Бавоўна прыстае да адзежы, засядае ў барадзе i вусах. Пачысцi нос - у яго налезла бавоўны.
      Хадзi згорбiўшыся, набiвай мяшок, пакуль зусiм не сцямнела. Мудрыя пальцы адшукваюць каробачкi. Сагнутыя ногi пераступаюць, валочачы мяшок. Дзецi змарылiся, ужо ж познi вечар. Спатыкаюцца аб грады. А сонца заходзiць.
      Каб хоць яшчэ тут колькi часу папрацаваць. Грошы не бог ведае якiя, а ўсё ж каб папрацаваць тут даўжэй.
      Па шашы ўсё прыбываюць i прыбываюць старыя машыны - iх завабiлi сюды лiсткi на шчытах.
      Баваўняны мяшок ёсць?
      Няма.
      Значыць, даляр з цябе.
      Калi б нас было толькi пяцьдзесят чалавек, мы б тут папрацавалi даўжэй, але нас тут пяцьсот. Лiчы, усё хутка скончыцца. Я ведаў аднаго - ён так i не выплацiў за мяшок. На кожнай плантацыi - новы мяшок, але пакуль ён набярэ патрэбную для першага разлiку вагу, бавоўна ўжо ўся сабрана.
      Збяры грошай хоць трохi, абавязкова! Зiмой у Калiфорнii работы няма. Набiвай мяшок, пакуль яшчэ вiдно. А вунь той, я заўважыў, падкiнуў у мяшок два камякi зямлi.
      Ну i што? Я толькi выпраўляю яго фальшывую вагу.
      У мяне тут вось запiсана - трыста дванаццаць фунтаў.
      Усё правiльна.
      Глянь, ён мне i слова не сказаў! Няйначай, вага ў яго фальшывая. Што ж, дзянёк выдаўся ўдачны.
      Кажуць, сюды едзе яшчэ тысяча чалавек. Заўтра за кожны рад будуць бiцца. Выхоплiваць каробачкi адзiн у аднаго з-пад рук.
      Патрабуюцца зборшчыкi. Чым больш зборшчыкаў, тым хутчэй у бавоўнаачышчальную машыну.
      А зараз дамоў, у палявы лагер.
      Божа мой, на вячэру ў нас сёння будзе бакавiна! Мы зарабiлi на бакавiну! Вазьмi малога за руку, бачыш, як ён знясiлiўся? Бяжы ў краму, вазьмi чатыры фунты бакавiны. Старая нам сёння напячэ смачных праснакоў, калi яшчэ на нагах трымаецца.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ВОСЬМЫ
      Таварныя вагоны, iх было дванаццаць, стаялi без колаў на невялiкай паляне каля рэчкi, выстраiўшыся ў два рады, па шэсць у кожным, тарцамi адзiн да аднаго. Ад вялiкiх рассоўных дзвярэй iшлi ўнiз сходкi - шчыты, збiтыя з дошак. Нядрэннае жыллё - дахi не працякаюць, скразнякоў няма, i размясцiлiся тут дваццаць чатыры сям'i - па адной у кожнай палове вагона. Вокнаў не было, але шырокiя дзверы стаялi расчыненыя. У некаторых вагонах паловы аддзялялiся адна ад адной брызентавым полагам, у астатнiх мяжу адзначала лiнiя дзвярэй.
      Джоўдаў пасялiлi ў палове аднаго з крайнiх вагонаў. Нехта з ранейшых жыхароў прыладзiў тут да газавага бiтона пячную трубу i вывеў яе вонкi праз дзiрку ў сценцы. У канцах вагона было цёмна нават пры адчыненых дзвярах, хоць яны i былi шырокiя. Мацi павесiла брызент пасярэдзiне вагона.
      - Тут добра, - сказала яна. - Лепш нiдзе не было, калi не лiчыць урадавага лагера.
      Кожны вечар яна раскладала на падлозе матрацы i кожную ранiцу згортвала iх зноў. Кожны дзень яны iшлi на поле збiраць бавоўну, i кожны вечар у iх было мяса на вячэру. Аднае суботы яны з'ездзiлi ў Туларэ i купiлi там жалезную печку, новыя кабiнезоны Элу, бацьку, Уiнфiлду i дзядзьку Джону i сукенку мацеры, а яе святочную сукенку аддалi Ружы Сарона.
      - Яна так распаўнела, - сказала мацi. - Купiць ёй новае - дарэмна грошы трацiць.
      Джоўдам пашчасцiла. Яны прыехалi сюды ў час i паспелi заняць месца ў вагоне. Уся паляна была цяпер застаўлена палаткамi тых, хто прыехаў пазней, а тыя, хто жыў у вагонах, лiчылiся старажыламi i ў нейкай ступенi мясцовай арыстакратыяй.
      Мiма паляны цякла вузкая рэчка, то вынiкаючы з вербняку, то зноў хаваючыся ў iм. Ад кожнага вагона да яе збягала добра ўтаптаная дарожка. Мiж вагонаў былi працягнуты вяроўкi, i кожны дзень на iх сушылася бялiзна.
      Аднойчы вечарам Джоўды вярталiся з поля, несучы пад пахай складзеныя баваўняныя мяшкi. Па дарозе зайшлi ў краму каля скрыжавання дарог. У краме было шмат пакупнiкоў.
      - Ну, колькi сёння?
      - Зарабiлi някепска. Тры даляры з паловай. Даўжэй бы тут затрымацца. З малых добрыя зборшчыкi выйдуць. Мацi сшыла iм кожнаму па мяшэчку. Вялiкiя iм цягаць не пад сiлу. Набяруць у свае i высыпаюць у нашы. Са старых кашуль сшыла. Добра працуюць - стараюцца.
      Мацi падышла да мяснога прылаўка, паднесла палец да губ, падзьмула на яго, засяроджана разважаючы.
      - Я ўзяла б свiных адбiўных, - сказала яна. - Па чым яны?
      - Трыццаць цэнтаў фунт, мэм.
      - Дайце тры фунты. I яшчэ супавага мяса якi-небудзь добры кавалак. Заўтра дачка мая зварыць. I бутэльку малака ёй. Яна страшэнна яго любiць. Чакае дзiцяцi. Медсястра сказала ёй больш малака пiць. Так, што яшчэ?.. Не, бульба ў нас ёсць.
      З бляшанкай сiропу ў руцэ да яе падышоў бацька.
      - Возьмем гэта, - сказаў ён. - Да аладак.
      Мацi нахмурылася:
      - Ага, так, што ж... бяры. Вось яшчэ гэта палiчыце. Так... лярду ў нас хопiць.
      Падышла Руцi з двума вялiкiмi пачкамi сухога таннага печыва - у запытальным позiрку туга, i ад таго, цi кiўне мацi галавой, цi адмоўна пакруцiць ёю, туга гэтая магла перарасцi ў роспач цi змянiцца радасным узрушэннем.
      - Ма? - Руцi падняла абодва пачкi, паказваючы iх i зверху i знiзу, каб яны i мацi спадабалiся.
      - Пакладзi на месца...
      У вачах у Руцi затрымцела роспач. Бацька сказаў:
      - Яны ўсяго па пяць цэнтаў. Малыя сёння добра папрацавалi.
      - Што ж, - сказала мацi, i ў вачах у Руцi засвяцiлася радасць, - добра.
      Руцi павярнулася i кiнулася да выхаду. Па дарозе яна схапiла Ўiнфiлда i пацягнула яго на двор, у вячэрняе сутонне.
      Дзядзька Джон памацаў пальцамi парусiнавыя пальчаткi з нашыўкамi з жоўтай скуры на далонях, прымерыў iх, зняў i паклаў на месца. Потым спакваля наблiзiўся да палiц са спiртным i паглыбiўся ў вывучэнне этыкетак на бутэльках. Мацi заўважыла гэта.
      - Бацька, - сказала яна i крутнула галавой у бок дзядзькi Джона.
      Бацька няспешна падышоў да яго.
      - Што, Джон, у горле перасохла?
      - Ды не.
      - Пацярпi да канца збору. Тады хоць бочкамi пi.
      - А мне не к спеху, - сказаў дзядзька Джон. - Працую старанна, сплю добра. Сны мяне не мучаюць.
      - Я бачу, ты вачэй не можаш адвесцi ад бутэлек.
      - Я iх амаль не заўважаю. Дзiўная рэч - хочацца ўсё ўсялякае купiць. Нават такое, што мне i не трэба. Вось, напрыклад, бяспечную брытву. Цi вунь тыя пальчаткi. Усё вельмi таннае.
      - Бавоўну ж у пальчатках не збiраюць.
      - Ведаю. Бяспечная брытва мне таксама без патрэбы. Але тут усё так выстаўлена, што, трэба табе цi не трэба, а так i падмывае купiць.
      Мацi крыкнула iм:
      - Пайшлi. Цяпер у нас усё ёсць. - У руках у яе была сумка. Дзядзька Джон i бацька ўзялi кожны па пакунку. За дзвярамi iх чакалi Руцi i Ўiнфiлд - вочы выпучаныя, твары ўспухлi ад набiтага за абедзве шчакi печыва.
      - Ну вось, цяпер вячэраць не будуць, - сказала мацi.
      Да лагера сыходзiўся народ. У палатках загарэлiся лiхтары. З пячных труб валiў дым. Джоўды паднялiся па сходках у вагон i прайшлi ў сваю палову. Каля печкi, у якой ужо гарэў агонь, сядзела на скрынцы Ружа Сарона. Жалезныя сценкi печкi распалiлiся дачырвана.
      - Малака купiлi? - патрабавальна запыталася Ружа Сарона.
      - Купiлi. Вось.
      - Дай мне. З самага поўдня не пiла.
      - Яна думае, што гэта як лекi.
      - Мне нянечка так гаварыла.
      - Бульбы нарыхтавала?
      - Ага, аблупiла.
      - Дык падсмаж яе, - сказала мацi. - Я свiных адбiўных купiла. Нарэж скрылiкамi на новую патэльню. I цыбулi туды. А вы, мужчыны, iдзiце памыйцеся i вядро вады прынясiце. Дзе Руцi з Уiнфiлдам? Няхай i яны памыюцца. Мы iм купiлi печыва, - сказала мацi Ружы Сарона. - Кожнаму цэлы пачак.
      Мужчыны пайшлi да рэчкi мыцца. Ружа Сарона нарэзала на новую патэльню бульбы i перамяшала яе канцом нажа.
      Раптам канец брызентавай занавескi задраўся, i ў палову Джоўдаў зазiрнуў тоўсты спацелы твар.
      - Ну, як сёння ў вас, мiсiс Джоўд?
      Мацi абярнулася.
      - А, гэта вы! Добры вечар, мiсiс Уэйнрайт. Зарабiлi добра. Тры даляры з паловай. Дакладней - тры пяцьдзесят сем.
      - А мы - чатыры даляры.
      - Правiльна. У вас народу больш.
      - Ага. Джанас на вачах падрастае. У вас, я бачу, сёння свiныя адбiўныя.
      Уiнфiлд прашмыгнуў у дзверы.
      - Ма!
      - Памаўчы хвiлiнку. Так, мае мужчыны любяць адбiўныя.
      - А я бекон падсмажваю, - сказала мiсiс Уэйнрайт. - Чуеце пах?
      - Не. У мяне цыбуля ў бульбе - усё перабiвае.
      - Ой, падгарэла! - крыкнула мiсiс Уэйнрайт, i галава яе знiкла.
      - Ма, - зноў сказаў Уiнфiлд.
      - Ну, што табе? Аб'еўся печыва?
      - Ма, Руцi расказала.
      - Што расказала?
      - Пра Тома.
      Вочы ў мацi зрабiлiся вялiкiя.
      - Расказала? - Мацi апусцiлася перад Уiнфiлдам на каленi. - Уiнфiлд, каму?
      Хлопчык сумеўся i адступiў назад.
      - Яна толькi крышачку расказала.
      - Уiнфiлд! Скажы, што яна гаварыла?
      - Яна... Яна печыва сваё не адразу ўсё з'ела. У пачку яшчэ трохi засталося. Адкусвае кавалачак за кавалачкам i паволi жуе i кажа мне: "А ты ўжо шкадуеш, што з'еў усё дарэшты".
      - Уiнфiлд! - павысiла голас мацi. - Гавары адразу. - Яна трывожна азiрнулася на занавеску. - Разашарна, iдзi, дачушка, пагавары пра што-небудзь з мiсiс Уэйнрайт, каб яна не падслухала.
      - А бульба?
      - Я сама пагляджу. Iдзi ж! А то яна падслухоўваць будзе.
      Цяжка валочачы ногi, Ружа Сарона пайшла за брызент. Мацi сказала:
      - Ну, Уiнфiлд, гавары.
      - Я ж гавару. Адкусвае кавалачак за кавалачкам, потым кожнае печыва стала напапалам ламаць, каб даўжэй хапiла.
      - Не цягнi, гавары!
      - А тут дзецi падбеглi, iм таксама захацелася печыва, але Руцi грызе яго i грызе i нiкога не частуе. Тады яны ўзлавалiся, i адзiн хлопчык выхапiў у яе з рук увесь пачак, i ўсе дзецi разбеглiся.
      - Ты не пра гэта, Уiнфiлд, ты пра iншае расказвай!
      - Я i расказваю. Руцi таксама ўзлавалася i пабегла за iмi, аднаго ўдарыла, другога, i тады яе адна вялiкая дзяўчынка набiла. Руцi заплакала i кажа: "Я свайго старэйшага брата паклiчу, i ён заб'е цябе". А дзяўчынка тая: "Заб'е? У мяне таксама ёсць старэйшы брат". - Уiнфiлд ледзь паспяваў пераводзiць дыханне. - Яны пачалi бiцца, i бальшуха тая добра ёй усыпала, i Руцi сказала, што наш брат заб'е яе брата. А дзяўчынка кажа: "А што, калi мой брат заб'е твайго?" I тады... тады Руцi сказала, што наш брат дваiх ужо забiў. А... а тая бальшуха кажа: "Ого! Манюка ты, больш нiхто". А Руцi сказала: "Ого? Наш брат цяпер хаваецца, бо забiў чалавека, i твайго брата таксама заб'е". I тады яны пачалi абзываць адна адну рознымi словамi, Руцi кiнула ў бальшуху камень, i тая пагналася за Руцi, а я сюды пабег.
      - А мой ты божанька!. Дзiцятка святое ў калысцы! - разгублена ўсклiкала мацi. - Што ж нам цяпер рабiць? - Яна прыцiснула далонь да лба i пацерла пальцамi вочы. - Што ж рабiць цяпер? - Ад печкi, у якой шумна гарэў агонь, пацягнула пахам падгарэлай бульбы. Мацi машынальна паднялася i памяшала ў патэльнi. - Разашарна! - крыкнула яна. - Ружа Сарона выйшла з-за брызенту. Глядзi вячэру. А ты, Уiнфiлд, збегай знайдзi Руцi i вядзi яе сюды.
      - Ты яе адлупцуеш, ма? - з надзеяй у голасе запытаўся Ўiнфiлд.
      - Не. Лупцоўкай справы не паправiш. I трэба ж было ёй прабалбатацца. Цяпер лупцуй не лупцуй - усё адно. Дык бяжы ж, знайдзi яе i сюды прывядзi.
      Уiнфiлд кiнуўся да дзвярэй, наткнуўся на мужчын, якiя падымалiся па сходках, i адступiў убок, прапускаючы iх.
      Мацi цiха сказала:
      - Бацька, трэба параiцца. Руцi расказала дзецям пра Тома.
      - Што?
      - Пабiлася з iмi i ўсё расказала.
      - Во паскуднiца!
      - Яна не наўмысна. Слухай, бацька, ты пабудзь тут, а я паспрабую знайсцi Тома, скажу яму. Трэба яго папярэдзiць, няхай сцеражэцца. Ты адсюль нiкуды не iдзi, паглядзi, што тут будзе. Я i есцi яму занясу.
      - Добра, - згадзiўся бацька.
      - Ты нiчога Руцi не кажы. Я сама ёй растлумачу.
      У гэты момант у вагон увайшла Руцi, за ёю - Уiнфiлд. Дзяўчынка была ўся перапэцканая. Куточкi перасохлых губ злiпалiся, з пабiтага носа яшчэ сачылася кроў. Выгляд у яе быў спалоханы i засаромлены. Твар Уiнфiлда пераможна ззяў. З-пад iлба азiраючыся, Руцi пайшла ў самы кут вагона i села там спiнай да сцяны. Сорам i злосць адначасова валодалi ёю.
      - Я сказаў ёй, што яна нарабiла, - абвясцiў Уiнфiлд.
      Кладучы на алавяную талерку дзве адбiўныя i смажаную бульбу, мацi сказала:
      - Маўчы, Уiнфiлд. Не трэба яе больш чапаць, ёй i так дасталося.
      Маленькая постаць кiнулася да мацi. Дзяўчынка абхапiла яе за талiю, уткнулася тварам у жывот i ўся затрэслася ад рыданняў. Мацi спрабавала вызвалiцца, але мурзатыя пальцы ўчэпiста трымалi яе. Мацi пяшчотна правяла рукой па валасах дзяўчынкi i паляпала яе лёгенька па плячы:
      - Кiнь плакаць. Ты ж не наўмысна.
      Руцi падняла да мацi брудны твар са слядамi слёз i крывi.
      - Яны забралi маё печыва! - усклiкнула яна. - А гэтая бальшуха, сукiна дочка, набiла мяне... - I зноў зарыдала.
      - Маўчы! - сказала мацi. - Не гавары такiх слоў. Ну, пусцi. Мне iсцi трэба.
      - Што ж ты яе не адлупцуеш, ма? Калi б яна не хвалiлася сваiм печывам, нiчога б не было. Ну, дай ёй лупцоўкi.
      - А вы, мiстэр, не суньце носа ў чужое проса, - узлавалася на Ўiнфiлда мацi. - Глядзi, каб цябе самога не адлупцавалi. Ну, пусцi, дачушка.
      Уiнфiлд рэцiраваўся да скручанага матраца i адтуль скiраваў на сваiх сямейнiкаў халодны, скептычны позiрк. Ён заняў зручную для абароны пазiцыю, бо быў упэўнены, што пры першай магчымасцi Руцi накiнецца на яго. Але Руцi, прыбiтая горам, цiха адышла ў далёкi кут вагона.
      Мацi закрыла алавяную талерку газетай.
      - Ну, я пайду, - сказала яна.
      - А сама не павячэраеш? - запытаўся дзядзька Джон.
      - Потым. Як вярнуся. Цяпер не хочацца. - Мацi пайшла да расчыненых дзвярэй i асцярожна спусцiлася па крутых сходках.
      На паляне, памiж вагонамi i рэчкай, палаткi стаялi шчыльна адна да адной, адцяжкi iх перапляталiся, калкi былi ўвагнаныя ў зямлю ўсутыч. Праз брызент прасвечвала святло, з усiх труб iшоў густы дым. Мужчыны i жанчыны, стоячы каля ўваходных праёмаў, перамаўлялiся мiж сабой. Дзецi як апантаныя насiлiся навокал. Мацi велiчна iшла ўздоўж лiнii палатак. Час ад часу хто-небудзь яе пазнаваў.
      - Добры вечар, мiсiс Джоўд.
      - Добры вечар.
      - Несяце выкiдаць, мiсiс Джоўд?
      - Пазычыла хлеба ў знаёмых. Трэба аддаць.
      Нарэшце палаткi засталiся ззаду. Мацi спынiлася i азiрнулася. Лагер выдаваў сябе цьмяным водсветам лiхтароў, чуўся глухi гул галасоў, час ад часу яго пераразаў чый-небудзь гучны воклiч. Паветра патыхала дымам. Нехта цiха iграў на губным гармонiку, стараючыся развучыць мелодыю, i паўтараў адну i тую музычную фразу.
      Мацi ўвайшла ў вярбняк на беразе рэчкi. Потым збочыла са сцежкi, села на зямлю i затаiлася, прыслухоўваючыся, цi не iдзе хто следам. Наперадзе на сцежцы паказаўся мужчына, якi iшоў да лагера, на хаду накiдваючы на плечы падцяжкi i зашпiльваючы штаны. Мацi сядзела нерухома, i, праходзячы мiма, мужчына яе не заўважыў. Пачакаўшы яшчэ хвiлiн пяць, яна паднялася з зямлi i асцярожна выйшла на сцежку, што цягнулася берагам. Мацi ступала цiха, так цiха, што шолах апалага лiсця ў яе пад нагамi не заглушаў цурчання вады. Сцежка i рэчка павярнулi налева, потым зноў направа i нарэшце вывелi яе да шашы. Пры шэрым святле зорак мацi ўбачыла дарожны насып i круглую чорную адтулiну маставой трубы, каля якой яна заўсёды пакiдала ежу Тому. Яна асцярожна падышла да трубы, усунула сваю ношу ў адтулiну i ўзяла пустую алавяную талерку, што там стаяла. Потым цiхенька вярнулася ў вярбняк, прабралася ў самы гушчар i, сеўшы, стала чакаць. Скрозь блытанiну вецця ёй вiдаць была чорная пашча трубы. Мацi абняла каленi рукамi i застыла ў чаканнi. Неўзабаве жыццё ў зараснiку зноў ажыло. Палявыя мышы крадком прабiралiся сярод лiсця. Па сцяжынцы бязбоязна пратупаў скунс, ад якога слаба патыхнула смуродам. А потым вецер лёгенька, быццам прымерваючыся, варухнуў вербы, i на зямлю залатым дажджом пасыпалася лiсце. I раптам у зараснiку нiбы закiпела, моцны парыў ветру страсянуў дрэвы, i лiсце хлынула лiўнем на дол. Мацi адчувала, як яно апускаецца ён на валасы i на плечы. Па небе плыла пухлая чорная хмара, адну за адной сцiраючы зоркi. Буйныя кроплi дажджу бязладна пасыпалiся ўнiз, застукалi па апалай лiстоце, а хмара пасунулася далей, i зноў загарэлiся зоркi. Мацi зябка пакурчылася. Вецер памчаўся далей, i ў гушчары стала цiха, але нiжэй па рэчцы яшчэ чуўся шолах лiсця. З лагера данеслiся высокiя, пранiзлiвыя гукi скрыпкi, на якой нехта падбiраў мелодыю.
      Мацi пачула асцярожлiвыя крокi недзе злева ад сябе i ўся напялася. Яна расшчапiла рукi на каленях i падняла галаву, прыслухоўваючыся. Шоргат сцiх i толькi праз доўгi час пачуўся зноў. Па сухiм лiсцi рэзка скрабянула нiцая лаза, i мацi ўбачыла, як цёмная чалавечая постаць выбралася з гушчару i падышла да маставой трубы. Круглая чорная адтулiна на момант знiкла, потым чалавек павярнуў назад. Мацi цiха клiкнула яго:
      - Том!
      Чалавек застыў на месцы, ён так знерухомеў i так нiзка прыгнуўся да зямлi, што яго можна было прыняць за пень. Яна зноў паклiкала:
      - Том! Том! - I толькi тады постаць варухнулася.
      - Гэта ты, ма?
      - Я. Я тут. - Мацi паднялася з зямлi i пайшла насустрач сыну.
      - Не трэба было чакаць мяне, - сказаў Том.
      - Я мусiла, Том. Трэба пагаварыць.
      - Сцежка зусiм блiзка. Хто-небудзь можа тут прайсцi.
      - А хiба ў цябе няма якога-небудзь месца, Том?
      - Ёсць... але... раптам хто-небудзь убачыць цябе са мной... тады ўся сям'я трапiць у бяду.
      - Я мусiла дачакацца цябе, Том.
      - Ну дык iдзi за мной. Толькi цiшэй. - Ён асцярожна перайшоў уброд нешырокую рэчку, мацi iшла за iм. Ён павёў яе праз густы лазняк, i абое выйшлi да баваўнянага поля i пайшлi ўскрай яго. На градах выразна абазначалiся пачарнелыя сцяблы бавоўнiку, да якiх дзе-нiдзе прычапiлiся пушыстыя касмылi бавоўны. Яны прайшлi краем поля яшчэ чвэрць мiлi, а потым Том зноў павярнуў у зараснiк. Там ён падышоў да вялiкай купы ажыннiку, нахiлiўся i адвёў убок густа пераплеценае вецце.
      - Давядзецца паўзком, - сказаў ён.
      Мацi стала на карачкi. Яна адчула пад рукамi пясок, папаўзла, кусты расступiлiся i ўжо не дакраналiся да яе, потым рукi яе намацалi коўдру. Том зноў прыкрыў веццем уваход, i ў схованцы стала зусiм цёмна.
      - Ты дзе, ма?
      - Я тут. Цiшэй, Том.
      - Нiчога, не хвалюйся. Я ўжо прывык - жыву тут, як трус.
      Яна пачула, як ён знiмае паперу з алавянай талеркi.
      - Свiныя адбiўныя, - сказала мацi. - I смажаная бульба.
      - А божачкi, яшчэ i цёпленькiя!
      Яна не магла разгледзець сына ў цемры, але чула, як ён адкусвае мяса, жуе i глытае.
      - Тут у мяне добрая схованка, - сказаў Том.
      Мацi нерашуча пачала:
      - Том... Руцi ўсё выбалбатала. - Яна пачула, як Том папярхнуўся.
      - Руцi? А чаму?
      - Яна невiнаватая. Пабiлася з нейкай дзяўчынкай i прыгразiла ёй: мой брат наб'е твайго брата. Ты ж ведаеш - дзецi. I яшчэ сказала, што яе брат забiў чалавека i цяпер хаваецца.
      Том слухаў i пахiхiкваў.
      - А я калi быў хлапчуком, дык заўсёды страшыў усiх дзядзькам Джонам, толькi ён не хацеў заступацца. Тут нiчога такога.
      - Не, Том, - запярэчыла мацi. - Дзецi раскажуць адно аднаму, дойдзе да дарослых, тыя таксама пачнуць усiм расказваць, а там, глядзiш, людзi пойдуць шукаць. Том, табе нельга тут заставацца.
      - Я з самага пачатку так думаў. Я ўвесь час баюся - убачаць, што ты ежу сюды носiш, i высачаць.
      - Ведаю. Але мне хацелася, каб ты быў недзе паблiзу. Баялася за цябе. Я там так i не разгледзела твой твар, не бачу яго i тут. Як у цябе з iм?
      - Нiчога, зажывае.
      - Пасунься блiжэй, Том. Дай я памацаю. Давай блiжэй. - Том падпоўз да мацi. Рука яе знайшла ў цемры яго галаву, пальцы апусцiлiся нiжэй, памацалi нос, потым левую шчаку. - Шрам вялiкi, Том, на носе ўпадзiна.
      - Можа, гэта i на лепшае. Нiхто мяне, магчыма, не пазнае. Каб там у iх не было адбiткаў маiх пальцаў, зусiм было б добра. - Том зноў узяўся за сваю вячэру.
      - Ш-ш... - сказала мацi. - Слухай!
      - Гэта вецер. Усяго толькi вецер.
      Парыў ветру пранёсся ўнiз па рэчцы, i дрэвы на беразе зашумелi веццем.
      Мацi падсунулася яшчэ блiжэй на голас Тома.
      - Дай мне, Том, яшчэ раз дакрануцца. Я як сляпая, так тут цёмна. Хачу запомнiць, няхай хоць пальцы памятаюць. Выбiрайся адсюль, Том.
      - Я хацеў гэта зрабiць з самага пачатку.
      - Мы добра зарабiлi, -сказала мацi. - Я крыху адклала. Бяры. Тут сем даляраў, Том.
      - Я не вазьму. Не трэба, абыдуся i так.
      - Падай руку, Том. Я начамi спаць не буду, калi ты не возьмеш. Раптам трэба будзе на аўтобусе праехаць цi што-небудзь такое. Я хачу, каб ты апынуўся далёка адсюль - за трыста, за чатырыста мiль.
      - Не вазьму.
      - Том, - строга прамовiла мацi. - Ты возьмеш грошы. Чуеш? Ты не маеш права прычыняць мне боль.
      - Навошта ты так, ма?
      - Я ўсё думала: можа, ты трапiш у вялiкi горад. У Лос-Анжэлес, напрыклад. Там шукаць цябе не будуць.
      - Гм... - хмыкнуў Том. - Паслухай, ма. Вось я хаваюся тут, сяджу дзень i ноч адзiн. Ведаеш, пра каго я ўвесь час думаю? Пра Кейсi! Ён многа разглагольстваваў. I часта дакучаў мне гэтым. Але цяпер я думаю пра тое, што ён казаў, i прыгадваю кожнае яго слова. Ён расказваў, што аднойчы пайшоў ад людзей у пустыню, каб пазнаць сваю душу, а аказалася, што сваёй асобнай душы ў яго няма. Яму адкрылася, што ёсць адна вялiкая душа, i толькi часцiнка яе належыць яму. Пустыня, кажа, благое месца, бо часцiнка гэтая павiнна злiцца з усiм астатнiм у адно цэлае. Дзiўна, я ўсё памятаю. А тады, здаецца, нават i не слухаў яго. Але цяпер сам зразумеў: чалавеку аднаму жыць нядобра.
      - Ён быў добры, - сказала мацi.
      Том гаварыў далей:
      - Неяк раз ён пачаў шпарыць па Пiсаннi, але там зусiм не было нiчога пра пякельны агонь i ўсякiя жахi. Ён двойчы паўтарыў, i я запомнiў. З Эклезiяста, сказаў ён.
      - А пра што там, Том?
      - А вось: "Дваiм лепш, чым аднаму, таму што ў iх ёсць добрая ўзнагарода за працу iхнюю. Бо калi ўпадзе адзiн, другi падыме таварыша свайго. Але гора таму, хто будзе адзiн, калi ўпадзе, бо другога няма, каб памагчы яму падняцца".
      - Далей, Том, - сказала мацi. - Гавары далей.
      - Яшчэ толькi крышачку засталося. "I зноў-такi, калi ляжаць двое, цёпла iм, а аднаму як сагрэцца? I калi хто пачне адольваць аднаго, двое ўстаяць супраць яго. I ўтрая звiтая нiтка не хутка парвецца".
      - Гэта з Пiсання?
      - Так Кейсi сказаў. Кажа - Эклезiяст.
      - Ш-ш... Чуеш?
      - Гэта вецер, ма. Вецер, я ведаю. I вось што я яшчэ думаў, ма: у пропаведзях часцей за ўсё пра бедных гаворыцца, пра тое, што яны будуць заўсёды, i што калi ў цябе нiчога няма, дык ты проста сядзi склаўшы рукi i пашлi ўсё к чорту - калi памрэш, табе на тым свеце падносiць будуць марожанае на залатым сподачку. А ў Эклезiяста гэтага сказана iншае: дваiм больш адплацiцца за працу iхнюю.
      - Дык што ты вырашыў рабiць, Том?
      Ён доўга маўчаў.
      - З галавы не выходзiць урадавы лагер - як там усё было, як людзi там самi пра сябе клапацiлiся. Калi раптам распачнецца бойка, самi ўсё ўладзяць, i нiякiх табе палiсменаў, нiхто рэвальверам не тыцкае, а парадак лепшы, чым з палiсменамi. Зразумець не магу, чаму паўсюль так не могуць зрабiць? Прагнаць палiсменаў - яны нам чужыя. Будзем усе разам працаваць сабе на карысць гаспадарыць на сваёй зямлi.
      - Што ж ты вырашыў рабiць, Том? - паўтарыла сваё пытанне мацi.
      - Тое, што i Кейсi.
      - Але ж яго забiлi.
      - Забiлi. Ён не паспеў ухiлiцца ад удару. Супраць закону ён не iшоў, ма. Я тут страшэнна многа думаў. Пра ўсiх нас думаў. Вось мы жывём, як свiннi, а побач добрая, урадлiвая зямля ляжыць неўзараная альбо ў яе адзiн гаспадар на мiльён акраў, а сотня тысяч працавiтых земляробаў жыве ўпрогаладзь. А што, думаю, калi ўсiм нам сабрацца i закрычаць, як тыя крычалi, каля садовай плантацыi Гупера, толькi iх там было мала...
      Мацi сказала:
      - Цябе зацкуюць, Том, як дзiкага звера. Як з Флойдам было.
      - Цкаваць усё роўна будуць. Увесь наш народ зацкаваны.
      - Больш ты нiкога не заб'еш, Том?
      - Ну што ты. Я вось пра што думаю: раз я ўжо на ўцёках, дык, можа, мне... Чорт, я яшчэ не ва ўсiм разабраўся. Ты цяпер мяне не трывож. Не трывож мяне, ма.
      Яны памаўчалi, седзячы ў чорнай, як вугаль, цемры пад кустамi. Потым мацi сказала:
      - Як жа я пра цябе даведаюся? Цябе могуць забiць, а я нiчога ведаць не буду. Цi пакалечаць. Як я даведаюся?
      Том нявесела засмяяўся:
      - Можа, Кейсi праўду казаў: у чалавека сваёй душы няма, а ёсць толькi часцiнка адной агульнай душы... Значыць, тады...
      - Што тады, Том?
      - Тады ўсё добра. Тады ты i ў цемры мяне адчуеш. Я буду паўсюль - куды ты нi глянеш. Калi галодныя падымуцца на змаганне за кавалак хлеба, я з iмi буду. Дзе палiсмен замахнецца дубiнкай, там буду я. Калi Кейсi ведаў, што гаворыць, значыць, я буду i з тымi, хто не сцерпiць i закрычыць... Я буду разам з дзецьмi смяяцца i радавацца, калi, прагаладаўшыся, яны прыбягуць дамоў i ўбачаць на стале вячэру. I калi нашы людзi будуць есцi тое, што яны самi вырасцiлi, будуць жыць у дамах, якiя самi пабудавалi, - там буду i я. Разумееш? Божа мой, я загаварыў зусiм як Кейсi! Гэта таму, што многа пра яго думаю. Часам мне здаецца, што я бачу яго перад сабой.
      - Не разумею, пра што ты гаворыш. Не разбяруся.
      - Я таксама яшчэ не зусiм разабраўся, - сказаў Том. - Такiя ў мяне думкi. Калi сядзiш на адным месцы, столькi ўсяго ў галаву лезе. Табе час ужо вяртацца, ма.
      - Дык ты грошы вазьмi.
      Том памаўчаў.
      - Добра, - сказаў ён.
      - Том, а потым... калi ўсё ўляжацца, ты вернешся? Ты знойдзеш нас?
      - Ну вядома, знайду. А цяпер iдзi. Дай руку. - Том памог мацi знайсцi выхад. Пальцы яе моцна ўчапiлiся ў яго запясце. Ён адвёў убок вецце i вылез за ёю. - Дойдзеш да поля, iдзi краем да явара, а там пераходзь рэчку. Бывай.
      - Бывай, - сказала мацi i шпарка пайшла прэч. У вачах у яе стаялi слёзы, але яна не плакала. Яна iшла праз зараснiк, не тоячыся, пад яе нагамi шумна шамацела лiсце. З цёмнага неба пасыпаў дождж, рэдкiя, буйныя кроплi цяжка пляскалi па сухiм лiсцi. Мацi спынiлася, пастаяла ў мокрым гушчары i павярнула назад - зрабiла тры крокi да вялiкай купы ажыннiку i раптам рэзка павярнула i пайшла ў лагер. Перабраўшыся цераз рэчку, яна выйшла да маставой трубы i па насыпе паднялася на шашу. Дождж сцiх, але хмары засцiлалi неба. Раптам яна пачула за спiнай крокi i апаслiва абярнулася. На дарозе цьмяна памiльгваў агеньчык кiшэннага лiхтарыка. Мацi пайшла далей, Неўзабаве яе дагнаў нейкi чалавек. З далiкатнасцi ён не пасвяцiў ёй у твар, а скiраваў прамень лiхтарыка на зямлю.
      - Добры вечар, - павiтаўся чалавек.
      - Добрага здароўя, - адказала мацi.
      - Вiдаць, дажджы пачынаюцца.
      - Не хацелася б. Спынiцца збор бавоўны. А нам трэба збiраць.
      - I мне таксама трэба. Вы з гэтага лагера?
      - Так, сэр.
      Яны iшлi ў нагу.
      - У мяне дваццаць акраў пад бавоўнай. Я крыху запазнiўся з сяўбой, але цяпер бавоўна паспела ўжо. Дай, думаю, схаджу ў лагер, можа, зборшчыкаў знайду.
      - Знойдзеце, вядома. У нас збор ужо да канца падыходзiць.
      - Вось i добра. Да мяне ўсяго адна мiля адсюль.
      - Нас шасцёра, - сказала мацi. - Трое мужчын, я i двое дзяцей.
      - Я павешу аб'яву. За дзве мiлi ад лагера на гэтай шашы.
      - Мы ранiцай прыедзем.
      - Толькi каб дажджу не было.
      - Ага. Дваццаць акраў абабраць нядоўга.
      - Чым хутчэй, тым лепш. Запазнiлася мая бавоўна. Зацягнуў я з пасадкай.
      - А колькi вы плацiце, мiстэр?
      - Дзевяноста цэнтаў.
      - Мы пойдзем на збор. Кажуць, у наступным годзе семдзесят пяць будуць плацiць, а то i шэсцьдзесят.
      - Я таксама такое чуў.
      - Дабром гэта не скончыцца, - сказала мацi.
      - Вядома. Я сам ведаю. У такой драбязы, як я, выбару няма. Плату ўстанаўлiвае Асацыяцыя, а з ёю не лiчыцца нельга. Не палiчышся - прапала твая ферма. На дробных гаспадароў увесь час наступаюць.
      Яны падышлi да лагера.
      - Мы пойдзем да вас, - сказала мацi. - У нас тут бавоўны зусiм ужо мала засталося. - Яна збочыла да крайняга вагона i паднялася па сходках. Цьмянае святло лiхтара кiдала змрочныя ценi навокал. Бацька, дзядзька Джон i трэцi пажылы мужчына сядзелi на кукiшках, прыхiнуўшыся да сцяны.
      - Хэло, - сказала мацi. - Добры вечар, мiстэр Уэйнрайт.
      Уэйнрайт падняў галаву. Рысы твару ў яго былi тонкiя, быццам вытачаныя, вочы сядзелi глыбока пад густымi брывамi. Мяккiя сiвыя валасы адлiвалi блакiтам. Чэрненае срэбра барады закрывала яго скулы i падбародак.
      - Вечар добры, мэм, - адказаў ён.
      - Заўтра пойдзем на збор, - паведамiла мацi. - Каля мiлi на поўнач адсюль. Дваццаць акраў.
      - Вiдаць, лепш паехаць на грузавiку, - сказаў бацька. - Раней прыедзем больш збяром.
      Уэйнрайт парывiста ўскiнуў галаву:
      - А што, калi i нам пайсцi?
      - Канешне. Мы з гаспадаром разам iшлi сюды. Яму патрэбны зборшчыкi.
      - Тут ужо мала што засталося. Другi раз амаль няма чаго збiраць. Нiчога не заробiш. З першага разу ўсё падчыстую бяруць.
      - Вы з намi можаце паехаць, - прапанавала мацi. - Бензiн папалам.
      - Вось гэта па-сяброўску, мэм.
      - I нам i вам выгада, - сказала мацi.
      Бацька сказаў:
      - У мiстэра Ўэйнрайта праблема - прыйшоў да нас на раду. Мы тут сядзелi, разважалi.
      - А што такое?
      Уэйнрайт апусцiў вочы.
      - Ды вось Эгi, - сказаў ён. - Падрасла дзяўчына... шаснаццаты год канчаецца, зусiм дарослая стала.
      - Эгi ў вас прыгожанькая, - сказала мацi.
      - А ты перш паслухай, - абарваў яе бацька.
      - Эгi i ваш Эл кожны вечар гуляюць. Эгi дзяўчына здаровая, нармальная, ёй мужа трэба, а то бяды чакаць нядоўга. У нас у сям'i нiколi нiчога такога не было. А цяпер мы жывём у нястачы. Вось мы з мiсiс Уэйнрайт i непакоiмся. Што, калi бяда з ёю здарыцца?
      Мацi расклала матрац i села на яго.
      - Яны разам гуляць пайшлi? - запыталася яна.
      - Заўсёды разам, - адказаў Уэйнрайт. - I так кожны вечар.
      - Гм... Што ж, Эл хлопец добры. Пеўнiк - гэта ў iм трохi ёсць, але хлопец ён добры, стойкi. Я лепшага сына i не хацела б.
      - На Эла мы i не скардзiмся! Як чалавек ён нам падабаецца. Але чаго мы з жонкай баiмся... разумееце, Эгi ўжо дарослая дзяўчына. Вось мы куды-небудзь адлучымся цi вы, а вернемся i... Што тады? У нас у сям'i такой ганьбы нiколi не было.
      Мацi мякка прамовiла:
      - Мы падумаем, параiмся... Ганьбiць вас не будзем.
      Госць паспешлiва падняўся на ногi.
      - Дзякую вам, мэм. Эгi ўжо дарослая. Яна дзяўчына добрая... добрая i сцiплая. Калi ўберажаце яе ад ганьбы, мы будзем вам вельмi ўдзячныя. Эгi не вiнаватая - вырасла дзяўчына.
      - Бацька наш пагаворыць з Элам, - сказала мацi. - Калi не захоча, дык я пагавару з iм.
      Уэйнрайт сказаў:
      - Дык добрай вам ночы, i вялiкi дзякуй. - Ён пайшоў за брызентавы полаг. Чутно было, як ён на сваёй палове паведамляў жонцы пра вынiкi перамоваў.
      Мацi з хвiлiну прыслухоўвалася, потым сказала мужчынам:
      - Перасядзьце сюды, блiжэй.
      Бацька i дзядзька Джон цяжка паднялiся з кукiшак. Яны селi на матрац побач з мацi.
      - А малыя дзе?
      Бацька паказаў на кут:
      - Руцi накiнулася на Ўiнфiлда i ўрэзала яму. Я загадаў iм легчы спаць. Пэўна, заснулi. Разашарна пайшла да нейкай знаёмай жанчыны.
      Мацi ўздыхнула i цiха прамовiла:
      - Я знайшла Тома. I... сказала, каб ён iшоў адгэтуль. Куды-небудзь далёка.
      Бацька паволi пакiваў галавой. Дзядзька Джон уткнуўся падбародкам у грудзi.
      - Нiчога больш яму не застаецца, - сказаў бацька. - Як ты думаеш, Джон?
      Дзядзька Джон падняў галаву.
      - Нiчога разумнага я вам не скажу, - адказаў ён. - Апошнiм часам жыву як у сне.
      - Том у нас добры, - сказала мацi. Потым дадала, нiбы просячы прабачэння: - Гэта я не ў крыўду табе сказала, што сама пагавару з Элам.
      - Я ведаю, - спакойна сказаў бацька. - Ад мяне цяпер карысцi мала. Увесь час толькi i думаю пра тое, як было раней. Толькi i думаю пра наш дом там, у Аклахоме. Я яго больш нiколi ўжо не ўбачу.
      - Тут мясцiны лепшыя... прыгажэйшыя, - сказала мацi.
      - Яно так. Але я тут нiчога нават не заўважаю - у думках бачу, як з нашай вярбы лiсце асыпаецца. Бывае, раптам успомню: трэба дзiрку забiць у плоце, што з паўднёвага боку. Дзiўна: жанчына кiруе сям'ёй! Жанчына камандуе: тое зробiм, туды паедзем... А мне хоць бы што.
      - Жанчыне лягчэй перамянiцца, - заспакойлiва сказала мацi. - У жанчыны ўсё яе жыццё ў яе на руках. А ў мужчыны - у галаве. Ты не тужы. Можа... можа, у наступным годзе ў нас будзе свой кут.
      - У нас нiчога няма, - сказаў бацька. - Цяпер ужо доўга не знойдзем работы, ураджаi сабраныя... Што далей будзем рабiць? Што есцi будзем? Разашарне ўжо час падыходзiць. Так ужо нас прыцiснула, што i падумаць страшна. Вось я i капаюся ў мiнулым, каб думкi неяк адцягнуць. Вiдаць, скончана наша жыццё.
      - Не, не скончана. - Мацi ўсмiхнулася. - Не скончана, бацька. Гэта жанчыне таксама дадзена ведаць. I вось што я заўважыла. Мужчына, ён жыве рыўкамi: дзiця народзiцца, памрэ хто - рывок; ферму купiць, страцiць сваю ферму рывок. А ў жанчыны жыццё цячэ роўна, як рэчка - дзе крыху завiецца на вiрах, закiпiць на вадаскатах, але рэчка бяжыць усё далей i далей. Вось як жанчына разважае. Усе мы не памрэм. Народ, ён будзе жыць - можа, i пераменiцца трохi, але жыць будзе заўсёды.
      - Адкуль ты ведаеш? - папытаўся дзядзька Джон. - Што можа перашкодзiць жыццю спынiцца? Людзi стамiлiся, iм толькi каб легчы i забыцца.
      Мацi задумалася. Яна пацерла тыльны блiшчасты бок адной рукi далонню другой i перапляла пальцы.
      - На гэта адразу не адкажаш, - сказала яна. - Мне здаецца: усё, што мы робiм, усё вядзе нас далей i далей. Так мне здаецца. Нават калi ты галадаеш, калi хварэеш; некаторыя памруць, але астатнiя толькi мацнейшымi робяцца. Трэба дзень за днём трымацца, сённяшнiм жыць.
      Дзядзька Джон сказаў:
      - Калi б яна не памерла тады...
      - А ты жывi сённяшнiм днём. Не развярэджвай сябе.
      - Там у нас, можа, добры ўраджай будзе наступным летам, - сказаў бацька.
      Мацi страпянулася:
      - Ш-ш... Слухайце!
      На сходках пачулiся чыесцi асцярожлiвыя крокi, i з-за полага выступiў Эл.
      - Вiтанне, - сказаў ён. - А я думаў, вы даўно ўжо спiце.
      - Эл, - сказала мацi, - мы тут гутарым. Пасядзi з намi.
      - Добра. Мне таксама трэба пагаварыць. Я хутка пайду ад вас.
      - Табе нельга. Ты нам тут патрэбен. Чаму ты надумаў iсцi?
      - Ну, мы з Эгi Ўэйнрайт вырашылi пажанiцца, я буду працаваць у гаражы, ноймем домiк i... - Ён люта глянуў на бацькоў. - Вось так, i нiхто нас не спынiць!
      Усе моўчкi ўтаропiлiся на яго.
      - Эл, - нарэшце сказала мацi, - мы радыя гэтаму. Мы вельмi радыя.
      - Сапраўды?
      - Ну вядома! Ты ўжо дарослы. Табе пара жанiцца. Толькi так адразу, Эл, не iдзi ад нас.
      - Я ўжо абяцаў Эгi, - сказаў Эл. - Не, мы пойдзем адсюль. Мы больш не можам усё гэта цярпець.
      - Пачакай да вясны, - упрошвала мацi. - Толькi да вясны. Няўжо да вясны не застанешся з намi? Хто грузавiк павядзе?
      - Ну...
      Раптам з-за брызенту высунулася галава мiсiс Уэйнрайт.
      - Вы ўжо ведаеце? - запыталася яна.
      - Так. Толькi што даведалiся.
      - Ах ты, божачкi! Цяпер... цяпер каб пiрог спячы... Вось каб цяпер... пiрог цi што-небудзь такое...
      - Я звару кавы i спяку аладак, - сказала мацi. - А да iх у нас ёсць сiроп.
      - Ах ты, божачкi! Вось я... ага, слухайце, я цукру прынясу. Будуць салодкiя аладкi.
      Мацi наламала сухога голля, усунула ў печку, i яно хутка загарэлася ад гарачага вуголля, што засталося пасля гатавання вячэры. Руцi i Ўiнфiлд выпаўзлi з-пад коўдры, як ракi-самотнiкi са сваiх шкарлупiн. Першыя хвiлiны яны паводзiлi сябе сцiпла, стараючыся разведаць, даравалi iм iхнiя правiннасцi цi не. Пераканаўшыся, што нiхто не звяртае на iх нiякай увагi, яны асмялелi. Руцi праскакала на адной назе да дзвярэй i назад, не дакранаючыся да сценкi.
      Мацi сыпала ў мiску муку, калi Ружа Сарона паднялася па сходках у вагон. Яна выпрасталася ў дзвярах i насцярожана пайшла да мацi.
      - Што здарылася? - запыталася яна.
      - У нас навiна! - усклiкнула мацi. - Зараз мы наладзiм маленькi банкецiк з выпадку заручын Эла i Эгi Ўэйнрайт.
      Ружа Сарона застыла на месцы. Яна паволi перавяла позiрк на Эла, якi стаяў разгублены, усхваляваны.
      Мiсiс Уэйнрайт крыкнула з другога канца вагона:
      - Я памагаю Эгi надзець свежую сукенку. Мы зараз.
      Ружа Сарона паволi павярнулася, падышла да шырокiх дзвярэй вагона i асцярожна спусцiлася па сходках. Ступiўшы на зямлю, яна паволi пабрыла да рэчкi, а там пайшла сцежкай, што цягнулася па беразе. Яна iшла туды, куды незадоўга перад тым хадзiла мацi, - у густы вярбняк. Вецер дзьмуў цяпер амаль без парываў, i вецце роўна шапацела. Ружа Сарона апусцiлася на каленi i на карачках палезла ў самы гушчар. Галiнкi драпалi ёй твар, чаплялiся за валасы, але яна не зважала на гэта. Яна спынiлася толькi тады, калi вецце апляло яе з усiх бакоў. Ружа Сарона легла на спiну i адчула цяжар дзiцяцi ў сваiм улоннi.
      У цёмным вагоне заварушылася на сваiм матрацы мацi, потым адкiнула коўдру i паднялася. Праз расчыненыя дзверы ў вагон слаба цадзiлася шараватае святло зорак. Мацi падышла да дзвярэй, спынiлася ў праёме i абвяла позiркам наваколле. На ўсходзе зоркi пачалi ўжо бляднець. Слабы ветрык шастаў у густым вербалоззi, цiхi гоман вады даносiўся з рэчкi. Амаль увесь лагер спаў, толькi каля адной палаткi разгаралася невялiкае вогнiшча, i вакол яго стаялi людзi. Мацi бачыла iх твары, асветленыя слабым яшчэ, няроўным полымем. Людзi пацiралi азяблыя рукi, потым павярнулiся спiнай да вогнiшча i выставiлi рукi назад, да цяпла. Вецер раз-пораз налятаў парывамi, у паветры адчувалася наблiжэнне першых замаразкаў. Мацi зябка пакурчылася i таксама пацерла рукi. Яна цiхенька вярнулася ў вагон i каля лiхтара намацала запалкi. Вiскнуў шчыток. Мацi запалiла кнот i, калi разгарэўся сiнi агеньчык, крыху падкруцiла кнот, i ў лiхтары засвяцiўся жоўты круглаваты язычок агню. Мацi панесла лiхтар да печкi, паставiла на плiту i, наламаўшы сухiх вярбовых галiнак, усунула iх у топку. Праз момант гучна загуў у трубе агонь.
      Ружа Сарона цяжка перавярнулася на бок i села на матрацы.
      - Зараз я ўстану, - сказала яна.
      - Паляжала б яшчэ крышачку, пакуль не сагрэецца, - параiла мацi.
      - Не, я ўстану.
      Мацi налiла з вядра вады ў кафейнiк i паставiла яго на плiту, потым паставiла на агонь патэльню, шчодра змазаную салам, каб яна добра нагрэлася пад цеста для кукурузных праснакоў.
      - Што з табой? - цiха запыталася мацi.
      - Я пайду, - сказала Ружа Сарона.
      - Куды?
      - Бавоўну збiраць.
      - Нельга. Табе ўжо хутка раджаць.
      - Яшчэ можна. Я пайду.
      Мацi ўсыпала каву ў ваду.
      - Разашарна, ты ўчора не ела з намi аладак. - Ружа Сарона маўчала. - I чаго табе ў голаў прыйшло збiраць бавоўну? - Зноў маўчанне. - Гэта праз Эла i Эгi? - Мацi пiльна паглядзела на дачку. - Ды што ты, Разашарна! Табе хадзiць у поле няма нiякай патрэбы.
      - Я пайду.
      - Што ж, добра. Толькi не ператамляйся. Уставай, бацька! Прачнiся, падымайся!
      Бацька залыпаў вачамi i пазяхнуў.
      - Не выспаўся, - прастагнаў ён. - Учора ў гадзiн адзiнаццаць леглi.
      - Давайце, хутчэй падымайцеся, усе ўставайце, iдзiце мыцца.
      Жыхары вагона мала-памалу ажывалi, вылазiлi з-пад коўдраў i, пацепваючыся ад холаду, нацягвалi адзежу. Мацi наразала скрылiкамi саланiну на другую патэльню.
      - Iдзiце мыйцеся, - падганяла яна.
      У другой палове вагона ўспыхнула святло, пачуўся трэск сучча.
      - Мiсiс Джоўд! - данёсся голас мiсiс Уэйнрайт. - Мы ўжо збiраемся. Хутка будзем гатовыя.
      Эл прабурчаў:
      - I нашто ў гэткую рань падымацца?
      - Там усяго дваццаць акраў, - сказала мацi. - Трэба прыехаць як найраней. Бавоўны мала. Трэба паспець, а то без нас збяруць. - Мацi прыспешвала iх адзявацца, старалася, каб хутчэй паснедалi. - Ну, пiце каву, пара ехаць.
      - У цемры ж бавоўну не збiраюць, ма.
      - Раней свiтання мы туды i не дабяромся.
      - Там, пэўна, мокра.
      - Дожджык быў дробны. Хутчэй пiце каву. Эл, паснедаеш, рыхтуй машыну, сказала мацi i крыкнула: - Мiсiс Уэйнрайт, вы гатовыя?
      - Канчаем снедаць. Праз хвiлiнку выходзiм.
      Лагер прачнуўся, ажывiўся. Каля палатак гарэлi вогнiшчы. Над вагонамi клубiўся дым з труб.
      Эл залпам выпiў каву i набраў поўны рот гушчы. Ён збег па сходках, адплёўваючыся на хаду.
      - Мiсiс Уэйнрайт, мы ўжо гатовыя! - крыкнула мацi. Яна павярнулася да Ружы Сарона: - Ты тут заставайся.
      Ружа Сарона сцяла зубы.
      - Я паеду таксама, - сказала яна. - Мне трэба ехаць, ма.
      - У цябе ж мяшка няма. Ды i цягаць яго табе нельга.
      - У твой буду класцi.
      - Паслухай мяне.
      - Паеду.
      Мацi ўздыхнула:
      - Што ж, буду за табой наглядаць. Добра было б доктару цябе паказаць.
      Ружа Сарона ўсхвалявана захадзiла па вагоне. Надзела свой лёгкi жакет, зняла яго.
      - Коўдру вазьмi, - параiла мацi. - Захочаш адпачыць, не азябнеш. - За задняй сценкай вагона пачуўся гул матора. - Мы першыя паедзем, - зарадавалася мацi. - Ну, бярыце свае мяшкi. Руцi, не забудзься на кашулi, я iх зашыла, будзеце збiраць у iх.
      У змроку Ўэйнрайты i Джоўды забралiся на грузавiк. Пачаў марудна займацца бледны золак.
      - Паварочвай налева, - сказала мацi Элу. - А там будзе аб'ява.
      Яны паволi ехалi па цёмнай дарозе. За iмi iшлi iншыя машыны, а там, у лагеры, заводзiлiся новыя маторы, людзi сем'ямi садзiлiся ў кузавы, i машыны выязджалi на шашу i паварочвалi налева.
      Да паштовай скрынкi з правага боку дарогi быў прымацаваны кавалак кардону з надпiсам сiнiм алоўкам: "Патрабуюцца зборшчыкi бавоўны". Эл збочыў у вароты i пад'ехаў да гаспадарчага двара. На iм было ўжо шмат машын. Круглы электрычны лiхтар з краю белай адрыны асвятляў групу людзей - мужчын i жанчын, якiя чакалi каля вагаў сваёй чаргi, трымаючы пад пахай скручаныя мяшкi. Некаторыя жанчыны накiнулi мяшкi на плечы, прыкрываючы канцамi грудзi.
      - Аказваецца, не так ужо мы i рана прыехалi, - сказаў Эл. Ён падвёў грузавiк да агароджы i спынiў яго там. Абедзве сям'i злезлi на зямлю i далучылiся да людзей, што стаялi каля вагаў, а машыны ўсё зварочвалi з дарогi i спынялiся каля адрыны, i людзей усё прыбывала i прыбывала. Седзячы пад лiхтаром, гаспадар запiсваў зборшчыкаў.
      - Хоўлi? - перапытаў ён. - Х-о-ў-л-i? Колькi?
      - Чацвёра. Уiл...
      - Уiл.
      - Бентан...
      - Бентан.
      - Эмiлiя...
      - Эмiлiя.
      - Клэр...
      - Клэр. Хто наступны? Карпентэр? Колькi?
      - Шасцёра.
      Ён запiсваў прозвiшчы ў канторскую кнiгу насупраць графы, у якой адзначалася вага сабранай бавоўны.
      - Мяшкi ёсць? У мяне толькi некалькi штук. З вас будзе даляр. - А машыны адна за адной заязджалi ў двор. Гаспадар наставiў каўнер скураной курткi на аўчыне i закрыў iм горла. Ён заклапочана паглядзеў на пад'язную дарогу. - Мае дваццаць акраў нядоўга прастаяць пры такiм наплыве народу, - сказаў ён.
      Дзецi караскалiся на вялiкi прычэп для перавозкi бавоўны, чапляючыся наскамi чаравiкаў за абцягнутыя дробнай сеткай барты.
      - Прэч адтуль! - крыкнуў гаспадар. - Злазьце! Яшчэ дрот парвяце. - I дзецi нехаця злазiлi з прычэпа, маўклiвыя, засаромленыя. Настала шэрае свiтанне. Давядзецца збаўляць на расу, - сказаў гаспадар. - Калi ўзыдзе сонца, буду прымаць поўнай вагой. Зрэшты, калi хочаце, тады i пачынайце. Ужо досыць развiднела.
      Зборшчыкi паспяшалiся на баваўнянае поле i разабралi рады. Яны прывязалi мяшкi да пояса i паляпвалi рукамi, каб разагрэць скарчанелыя пальцы, ад якiх патрабавалася спрытнасць. На ўсходзе неба над узгоркамi паружавела. Зборшчыкi доўгiм ланцугом пайшлi па радах. А машыны ўсё зварочвалi з шашы i заязджалi на двор, пакуль ён зусiм не перапоўнiўся, i новыя машыны спынялiся ўжо за варотамi, выстройваючыся абапал шашы. У полi гуляў свежы вецер.
      - I як гэта вы ўсе даведалiся? - гаварыў гаспадар. - Быццам бяздротавы тэлеграф. Гэтых дваццацi акраў не хопiць i да поўдня. Прозвiшча? Х'юм? Колькi?
      Зборшчыкi ланцугом перамяшчалiся па полi, i моцны заходнi вецер раздзiмаў iх адзежу. Пальцы жвава беглi да пушыстых каробачак, хуценька прабiралiся ў доўгiя мяшкi, якiя ўсё цяжэлi, цягнучыся ззаду па зямлi.
      Бацька загаварыў да свайго суседа справа:
      - У нашых краях такi вецер амаль заўсёды прыносiць дождж. Але цяпер ужо халаднавата на дождж. Вы даўно тут, на Захадзе? - Ён гаварыў, не адрываючы вачэй ад свайго куста.
      Сусед адказаў, таксама не падымаючы галавы:
      - Ужо хутка год.
      - Як думаеце, будзе дождж?
      - Прабачце, не скажу. Людзi тут усё жыццё жывуць i то ўгадаць не могуць. Як толькi збор, так i чакай, што дождж перашкодзiць. Вось як тут кажуць.
      Бацька кiнуў хуткi позiрк на захад. Над узгоркамi пад гонам ветру шпарка плылi вялiкiя чорныя хмары.
      - Як быццам дажджавыя, - сказаў бацька.
      Яго сусед пакасiўся ў той бок.
      - Хто iх ведае, - сказаў ён. I ўсе, хто быў на полi, азiрнулiся i паглядзелi на неба. I яшчэ нiжэй сагнулiся спiны, рукi шпарчэй забегалi па кустах. Людзi збiралi бавоўну нiбы навыперадкi, старалiся апярэдзiць час i хутчэй набiць мяшкi, апярэдзiць дождж i адзiн аднаго - як мага больш сабраць, як мага больш зарабiць грошай. Прайшоўшы поле з канца ў канец, яны кiнулiся разбiраць новыя грады. Цяпер ужо вецер дзьмуў iм у твар, i яны бачылi густыя шэрыя хмары, што беглi па небе насустрач узыходнаму сонцу. А новыя машыны спынялiся на абочынах, i новыя зборшчыкi падыходзiлi да гаспадара запiсвацца. Людзi з лiхаманкавай хуткасцю перамяшчалiся па полi, неслi мяшкi да адрыны, адзначалi вагу ў гаспадара, запiсвалi i сабе ў кнiжкi i беглi назад займаць рады.
      Да адзiнаццацi гадзiн бавоўну ўсю сабралi - праца скончылася. Зацягнутыя сеткамi грузавiкi ўзялi на буксiр аплеценыя сеткамi прычэпы, выехалi на шашу i пакiравалi да бавоўнаачышчальнай машыны. Бавоўна вытыркалася праз вочкi сетак, i маленькiя белыя воблачкi ляталi ў паветры, пушыстыя касмылi чаплялiся за прыдарожны бур'ян i кудзелiлiся на ветры. Зборшчыкi паныла пабрылi да адрыны i станавiлiся ў чаргу на аплату.
      - Х'юм Джэймс - дваццаць два цэнты. Ральф - трыццаць цэнтаў. Джоўд Томас дзевяноста цэнтаў. Уiнфiлд - пятнаццаць цэнтаў. - Грошы былi складзеныя слупкамi - асобна манеты ў дзесяць цэнтаў, асобна пяцiцэнтавiкi, асобна цэнты. Атрымлiваючы плату, кожны зборшчык зазiраў у сваю кнiжку. - Уэйнрайт Эгнес трыццаць чатыры цэнты. Тобiн - шэсцьдзесят тры. - Чарга рухалася паволi. Людзi моўчкi iшлi да сваiх машын i няспешна выязджалi з двара.
      Джоўды i Ўэйнрайты сядзелi на грузавiку, чакаючы, калi ачысцiцца дарога да варот. На зямлю ўпалi першыя кроплi дажджу. Эл высунуў руку з кабiны, ловячы кроплi. Ружа Сарона сядзела пасярэдзiне, мацi з краю. Вочы ў Ружы Сарона зноў патухлi.
      - Не трэба было табе ехаць, - сказала мацi. - I сабрала ты ўсяго дзесяць пятнаццаць фунтаў. - Ружа Сарона глянула на свой выпнуты жывот i нiчога не адказала. Раптам яна задрыжала i падняла галаву. Мацi пiльна паглядзела на яе, разгарнула свой баваўняны мяшок, накiнула дачцэ на плечы i прыхiнула яе да сябе.
      Нарэшце праезд быў свабодны. Эл запусцiў матор i выехаў на шашу. Рэдкiя, але буйныя кроплi дажджу iмклiва падалi ўнiз i пляскалi па бетоне, i чым далей ехаў грузавiк, тым кроплi рабiлiся драбнейшыя i гусцейшыя. Дождж так гучна барабанiў па даху кабiны, што яго дробат быў чуваць скрозь грукат старога, спрацаванага матора. Уэйнрайты i Джоўды накiнулi сабе на галовы i плечы мяшкi.
      Ружа Сарона калацiлася ўсiм целам пад рукамi ў мацi, i мацi крыкнула Элу:
      - Хутчэй, Эл. Разашарна прастыла. Ёй трэба ногi ў гарачую ваду.
      Эл прыбавiў газу, матор загрукатаў яшчэ гучней, i, прыехаўшы ў лагер, Эл падвёў грузавiк блiжэй да чырвоных вагонаў. Яны яшчэ не паспелi спынiцца, а мацi ўжо раздавала загады.
      - Эл, - камандавала яна, - ты, Джо i бацька сходзiце ў лазняк i прынесяце ўсё, што там ёсць сухога. Трэба добра нацеплiць вагон.
      - А дах не цячэ?
      - Думаю, не. У нас будзе добра, суха, трэба толькi запасцiся галлём. У вагоне павiнна быць цёпла. Вазьмiце з сабой Руцi i Ўiнфiлда. Яны таксама трохi сучча прынясуць. Нешта сястрыца ваша занядужала. - Мацi вылезла з кабiны, Ружа Сарона памкнулася за ёю, але каленi ў яе падагнулiся, i яна цяжка апусцiлася на падножку. Мiсiс Уэйнрайт убачыла гэта.
      - Што такое? Ёй час прыйшоў?
      - Не, думаю, яшчэ не, - адказала мацi. - Яна празябла i, можа, прастудзiлася. Дай мне руку.
      Абедзве жанчыны ўзялi Ружу Сарона пад локцi. Яна зрабiла некалькi крокаў, i сiлы вярнулiся да яе - ногi прынялi цяжар цела.
      - Мне ўжо лепш, - сказала яна. - Гэта толькi хвiлiнку было.
      Жанчыны не адпускалi яе.
      - Ногi ў гарачую ваду, - павучальна сказала мацi. Яны памаглi Ружы Сарона падняцца па сходках у вагон.
      - Вы разатрыце яе добра, - параiла мiсiс Уэйнрайт. - А я ў печы запалю. Яна ўсунула ў топку апошняе сучча i распалiла моцны агонь.
      Дождж ужо лiў як з вядра, па даху забегалi патокi вады. Мацi падняла вочы ўгору.
      - Дзякуй богу, дах цэлы, - сказала яна. - Палаткi, якiя б яны нi былi добрыя, усё роўна працякаюць. Многа вады не стаўце, мiсiс Уэйнрайт.
      Ружа Сарона нерухома ляжала на матрацы. Яна дазволiла зняць з сябе туфлi i расцерцi ногi. Мiсiс Уэйнрайт нахiлiлася над ёю:
      - Боляў не адчуваеш?
      - Не. Проста нездаровiцца. Нядобра мне.
      - У мяне ёсць болесуцiшальнае i солi, - сказала мiсiс Уэйнрайт. - Калi трэба, бярыце, прашу вас. Калi ласка.
      Ружа Сарона закалацiлася ўсiм целам.
      - Укрый мяне, ма, мне холадна. - Мацi сабрала ўсе коўдры i навалiла на дачку. Дождж гучна барабанiў па даху.
      Вярнулiся збiральнiкi палiва з вялiкiмi ахапкамi сучча. З iх капелюшоў i пiнжакоў сцякала вада.
      - Ну i лiвень! - сказаў бацька. - Мiгам вымачыў наскрозь.
      Мацi сказала:
      - Вы б яшчэ схадзiлi. Сушняк хутка прагарыць. Як бачыш сцямнее. - Руцi з Уiнфiлдам прыйшлi мокрыя да нiткi, скiнулi свае ношы на кучу сучча i павярнулiся да выхаду. - Не iдзiце больш, - спынiла iх мацi. - Хадзiце да печкi, пасушыцеся.
      Усё навокал серабрылася ад дажджу, мокрыя сцежкi блiшчалi. Кусты бавоўнiку з кожнай гадзiнай рабiлiся ўсё чарнейшымi i быццам скурчвалiся. Бацька, Эл i дзядзька Джон зноў i зноў хадзiлi ў вербалоззе i вярталiся адтуль з абярэмкамi ламачча. Яны скiдалi яго каля дзвярэй у кучу, пакуль яна не паднялася пад самую столь, i толькi тады вырашылi больш не хадзiць i падышлi да печкi.
      Вада з капелюшоў сцякала iм на плечы. Крыссе пiнжакоў было мокрае, хоць выкручвай, у чаравiках пры хадзе хлюпала.
      - Ну добра, хопiць. А зараз скiдайце з сябе ўсё, - скамандавала мацi. - Я вам каву зварыла. Пераапранайцеся - вунь сухiя камбiнезоны. Ну давайце, не стойце.
      Змерклася рана. Людзi забiлiся ў вагоны i сядзелi там, прыслухоўваючыся да шуму i плёскату вады на дахах.
      РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДЗЕВЯТЫ
      З боку акiяна насунулiся i паплылi над высокiмi гарамi i над далiнамi ўзбярэжжа шэрыя хмары. Увышынi вецер дзьмуў шалёна i бязгучна, у хмызе ён свiстаў, у лясах завываў. Хмары цягнулiся рванымi шматкамi, клубамi, слаямi, прымалi выгляд шэрых скал, а потым злiлiся ў адно i нiзка павiслi на захадзе над зямлёю. Раптам вецер сцiх, пакiнуўшы пасля сябе густую, шчыльную навiсь хмар. Спачатку дождж налятаў перагонамi - то перастане, то хлыне лiўнем, а потым мала-памалу ён стаў раўнамерным: дробныя кроплi i iх аднастайны дробат дождж нiбы шэрая заслона перад вачамi, дождж, якi ператварыў дзень у вечар. Сухая зямля ўсмоктвала вiльгаць i паступова чарнела. Зямля пiла дождж два днi, пакуль не наталiла смагу. Тады пачалi ўзнiкаць лужыны, а ў нiзiнах на палях азярыны. Мутная вада ў iх падымалася ўсё вышэй i вышэй, i ўпарты дождж хвастаў яе блiскатлiвую паверхню. Нарэшце горы перанасыцiлiся вадой, i па схiлах пабеглi ручаi, злiлiся ў патокi, якiя з ровам хлынулi па цяснiнах у далiны. А дождж усё хвастаў i хвастаў. Ручаi i невялiкiя рэчкi ўзнiмалiся ў берагах, падмывалi дрэвы, вымушаючы вербы нiзка згiнацца i тапiць свае лозы ў вадзе, вырывалi з карэннем таполi i валiлi iх. Каламутная вада вiравала i бурлiла, падступала да самых берагоў i нарэшце хлынула на палi, у сады, на ўчасткi, дзе чарнелi голыя кусты бавоўнiку. Роўныя палi ператварылiся ў азёры, шырокiя, шэрыя, i дождж безупынна рашацiў iх паверхню. Потым залiло шашэйныя дарогi, машыны марудна рухалiся па iх, рассякаючы носам ваду i пакiдаючы за сабой каламутны, пенiсты след. Зямля цiха гаманiла пад ударамi дажджу, а ручаi i рэчкi раўлi пад напорам бурлiвых патокаў з гор.
      Калi дождж толькi пачаўся, вандроўнiкi-перасяленцы згрудзiлiся ў палатках i, седзячы там, гаварылi: гэта ненадоўга. I пыталiся: колькi ж гэта будзе доўжыцца?
      А калi заблiшчалi лужыны, мужчыны выйшлi пад дождж з рыдлёўкамi i насыпалi вакол палатак невялiкiя дамбы. Дождж сек па брызенце i нарэшце прамачыў яго наскрозь, i струменьчыкi вады пабеглi з унутранага боку. Потым земляныя валы змыла, вада прарвалася ў палаткi i намачыла матрацы i коўдры. Адзежа на людзях была мокрая. Тады паставiлi скрынi адна на адну i паклалi мiж iмi дошкi. На гэтых дошках людзi сядзелi дзень i ноч.
      Каля палатак стаялi старэнькiя машыны, i вада папсавала правады ад магнета, вывела са строю карбюратары. Маленькiя шэрыя палаткi стаялi ў азёрах вады. I нарэшце людзi зразумелi: трэба выбiрацца адсюль. Але маторы не заводзiлiся, бо замкнулiся правады, а тыя машыны, у якiх маторы яшчэ працавалi, заселi коламi ў глыбокай гразi. I людзi пайшлi прэч па вадзе, несучы ў абярэмку мокрыя коўдры. Яны iшлi, плюхаючы па гразi, i неслi на руках дзяцей i драхлых старых. I калi дзе на высокiм месцы стаяла якая адрына, яна была набiтая людзьмi, азяблымi i поўнымi адчаю.
      Некаторыя iшлi ў камiсii па выдачы дапамогi i сумныя вярталiся з горада да сваiх.
      Тут правiла такое: каб атрымаць дапамогу, трэба пражыць у гэтым штаце не меней як год. Кажуць, урад збiраецца дапамагчы. А калi, невядома.
      I непрыкметна да iх падкралася самае жахлiвае, што можна сабе ўявiць.
      Цэлыя тры месяцы працы не будзе нiякай.
      Людзi сядзелi пад павецямi, у адрынах, збiўшыся ў кучу; на iх насоўваўся жах, i твары ў iх пашарэлi ад яго прадчування. Галодныя дзецi плакалi, а кармiць iх не было чым.
      Потым прыйшлi хваробы - запаленне лёгкiх i адзёр з ускладненнямi на вочы i на вушы.
      А дождж iшоў не перастаючы, i вада залiвала шашэйныя дарогi, бо маставыя трубы ўжо не паспявалi прапускаць яе.
      I тады з палатак, з перапоўненых адрын сталi выходзiць прамоклыя да касцей людзi ў рванай адзежы, у разлезлых, аблепленых граззю чаравiках. Яны iшлi, плюхаючы па вадзе, у гарады, у пасялковыя крамы, у камiсii па дапамозе - iшлi вымольваць харч, вымольваць грашовую дапамогу, красцi, як выпадзе шанц, i iлгаць. Ад гэтых мольбаў, ад гэтых прынiжэнняў у сэрцах у iх затлела бяссiльнае абурэнне. I ў маленькiх гарадках жаль да прамоклых наскрозь людзей змянiўся злосцю, а злосць на гэтых галодных уступiла месца страху перад iмi. Шэрыфы прыводзiлi да прысягi свой штат - так званых шэрыфскiх памагатых, спешна рассылалi заказы на стрэльбы, на газ i на боепрыпасы. А галодныя тоўпiлiся на заднiх дварах бакалейных крам i прасiлi хлеба, прасiлi гнiлой гароднiны i пры выпадку кралi.
      Ашалелыя людзi калацiлi ў дзверы лекараў; але лекары заўсёды занятыя, несвабодныя. I прыгнечаныя горам людзi iшлi ў пасялковыя крамы i прасiлi перадаць следчаму па справах аб смерцi - коранеру, каб ён прыслаў машыну. А ў коранераў часу хоць адбаўляй. I закрытыя машыны задам пад'язджалi па гразi куды трэба, бралi нябожчыкаў i адвозiлi.
      А дождж настырна сек i сек, i рэчкi выходзiлi з берагоў i затаплялi палi.
      У людзей, што набiлiся ў адрыны, у людзей, што ляжалi на прамоклым сене, голад i страх параджалi азлабленне. Падлеткi разбрыдалiся па наваколлi, але не жабраваць, а красцi; i мужчыны нясмела разбрыдалiся - паспрабаваць што-небудзь украсцi.
      Шэрыфы набiралi новых памагатых, пасылалi заказы на новыя стрэльбы; а забяспечаныя людзi, якiя жылi пад добрымi, надзейнымi дахамi, прасяклiся спачатку жалем да перасяленцаў, потым агiдай да iх i пад канец нянавiсцю.
      У адрынах з дзiравымi дахамi, на мокрым сене, жанчыны, задыхаючыся ад запалення лёгкiх, нараджалi дзяцей. А старыя, скурчыўшыся, валялiся ў закутках i памiралi там, i коранеры не маглi потым распрамiць iх скарчанелыя целы. Па начах апанаваныя роспаччу людзi забiралiся ў куратнiкi i выкрадалi курэй, якiя нема кудахталi. Калi ў гэтых людзей стралялi, яны не кiдалiся бегчы, а змрочна плюхалi па вадзе далей, i калi куля трапляла ў iх, яны стомлена валiлiся ў гразь.
      Дождж сцiх. Палi былi залiтыя вадой, у якой адбiвалася шэрае неба, i ўсё наваколле поўнiлася цiхiм, як шэпт, плёскатам. Мужчыны выйшлi з адрын, з павецяў. Яны прыселi на кукiшкi, пазiраючы на затопленыя палi. I маўчалi. Толькi зрэдку цiха перамаўлялiся мiж сабой. Працы не будзе да вясны. Нiякай. А не будзе працы - не будзе нi грошай, нi ежы. Вось ёсць у чалавека конi, ён на iх арэ, i барануе, i косiць, а калi яны стаяць без справы, яму i ў голаў не прыйдзе выганяць iх на галодную смерць. Тое конi, а мы - людзi.
      Жанчыны не спускалi вачэй з мужчын, хацелi выведаць, зламалiся яны цi не. Жанчыны стаялi моўчкi i сачылi за мужчынамi. I там, дзе мужчыны збiралiся купкамi па некалькi чалавек, страх пакiдаў iхнiя твары, уступаючы месца злосцi. I жанчыны ўздыхалi з палёгкай, бо ведалi, што цяпер ужо не страшна, мужчыны не зламалiся i нiколi не зломяцца, пакуль страх можа перарасцi ў гнеў.
      Маленечкiя стрэлкi травы выбiвалiся з зямлi, i праз некалькi дзён схiлы ўзгоркаў бледнай зеленню адзначылi наблiжэнне наступнага года.
      РАЗДЗЕЛ ТРЫЦЦАТЫ
      Лагер вакол таварных вагонаў патанаў у лужынах, а дождж усё плюхаў i плюхаў па гразi. Рэчка спакваля падымалася па беразе, падбiраючыся да паляны.
      На другi дзень пасля пачатку дажджу Эл зняў брызент, якi вiсеў пасярод вагона. Ён панёс яго да грузавiка, прыкрыў iм капот, вярнуўся ў вагон i сеў на матрац. Цяпер, калi не стала брызентавай перагародкi, абедзве сям'i з'ядналiся. Мужчыны сядзелi разам, змрочныя, прыгнечаныя. Мацi падтрымлiвала невялiкi агонь у печцы, зрэдку падкiдваючы галiнкi, - яна берагла палiва. Патокi дажджу залiвалi амаль зусiм плоскi дах вагона.
      На трэцi дзень Уэйнрайты затрывожылiся.
      - Можа, нам лепш паехаць адсюль? - сказала мiсiс Уэйнрайт.
      Але мацi хацела iх утрымаць.
      - Куды вы паедзеце, дзе знойдзеце надзейны дах над галавой?
      - Сама не ведаю, але нешта мне падказвае, што трэба адсюль выбiрацца.
      Жанчыны заспрачалiся; мацi крадком паглядала на Эла.
      Руцi i Ўiнфiлд распачалi нейкую гульню, але неўзабаве i яны панура прыцiхлi, а дождж без спыну барабанiў па даху.
      На трэцi дзень скрозь пошчак дажджу пачуўся гул вады. Бацька з дзядзькам Джонам стаялi ў дзвярах, пазiраючы на ўспучаную рэчку. З абодвух канцоў лагера вада падабралася зусiм блiзка да шашы, але самi вагоны яна агiнала, так што яны былi абкружаныя ззаду дарожным насыпам, а спераду рэчкай. Бацька запытаўся:
      - Ну, Джон, што скажаш? Калi рэчка выйдзе з берагоў, каб хоць нас не затапiла.
      Дзядзька Джон раскрыў рот i пацёр далонямi шчацiнiсты падбародак.
      - Эге... - сказаў ён. - Усё можа быць.
      Ружа Сарона ляжала моцна прастуджаная, шчокi ў яе гарэлi, у вачах стаяў лiхаманкавы бляск. Мацi падсела да яе з кубкам гарачага малака ў руцэ.
      - Вось выпi, - сказала яна. - Я свiнога сала туды падлiла, сiлы падмацоўвае. Ну, пi ж!
      Ружа Сарона квола пакруцiла галавой:
      - Не хочацца.
      Бацька правёў пальцам крывую лiнiю ў паветры.
      - Выйсцi б нам усiм сюды з рыдлёўкамi i насыпаць плацiну. Ручаюся, усю ваду затрымалi б. Толькi трэба вунь адтуль i дагэтуль.
      - Ага, - пагадзiўся дзядзька Джон. - Можна было б. Але не ведаю, цi пойдзе хто. Хутчэй захочуць выбiрацца адсюль.
      - Але ж тут у вагонах суха, - стаяў на сваiм бацька. - Сушэйшае месца наўрад цi дзе знойдзем. Пачакай. - Ён выцягнуў з кучы ламачча пруток, збег па сходках унiз, заплюхаў па гразi да берага рэчкi i ўваткнуў пруток у зямлю каля самага краю бурлiвай вады. Паспешлiва вярнуўся ў вагон, сказаў: - Во каб яго, наскрозь прамок.
      Абодва сачылi за тонкай галiнкай, якая тырчала каля самай вады. Яны бачылi, як вада паволi акружала яе i папаўзла яшчэ вышэй па беразе. Бацька сеў на кукiшкi ў дзвярах.
      - Хутка прыбывае, - сказаў ён. - Па-мойму, трэба пагаварыць. Можа, згодзяцца вал насыпаць. А не, дык давядзецца ехаць. - Бацька кiнуў позiрк на другi канец вагона, дзе мясцiлiся Ўэйнрайты. Эл быў у iх - сядзеў побач з Эгi. Бацька пайшоў на тую палову. - Вада падымаецца, - сказаў ён. - А што, калi насыпаць плацiну? Толькi трэба, каб усе ўзялiся.
      Уэйнрайт сказаў:
      - А мы тут якраз раiмся. Бадай што, лепш выбiрацца адсюль.
      Бацька не здаваўся:
      - Вы тут шмат дзе пабылi. Самi ведаеце, якi ёсць шанц знайсцi сухое месца для жылля.
      - Яно так. А ўсё ж такi...
      Загаварыў Эл:
      - Калi яны паедуць, я з iмi, та.
      Бацька атарапеў.
      - Табе нельга, Эл. А грузавiк?.. Нiхто з нас не ўмее яго вадзiць.
      - А мне што? Мы з Эгi павiнны быць разам.
      - Не, пачакай. Вось хадзiце сюды, - сказаў бацька. Уэйнрайт з Элам паднялiся з матраца, i ўсе трое падышлi да дзвярэй. - Бачыце? - Бацька паказаў рукой: - Мы зробiм насып ад таго вунь месца i дасюль. - Ён глянуў на сваю вешку. Вада бурлiла вакол яе, падкрадаючыся да краю берага.
      - Тут працы шмат, а вада, можа, усё роўна перальецца, - не згаджаўся Ўэйнрайт.
      - Чаму ж не папрацаваць, усё роўна сядзiм склаўшы рукi. А такога добрага прыстанiшча больш нiдзе цяпер не знойдзем. Пайшлi. Пагаворым з суседзямi. Калi ўсе возьмемся, справiмся.
      Эл сказаў:
      - Калi Эгi паедзе, я з ёю.
      - Паслухай, Эл, - сказаў бацька. - Калi нiхто не згодзiцца, усiм давядзецца ехаць. Ну, пайшлi пагаворым. - Яны ўцягнулi галовы ў плечы i хуценька спусцiлiся па сходках, падышлi да суседняга вагона i паднялiся да адчыненых дзвярэй.
      Мацi сядзела каля печкi, падкладаючы сучча ў слабы агонь. Падышла Руцi, прыцiснулася да яе.
      - Хачу есцi, - заныла Руцi.
      - Ты не галодная, - сказала мацi. - Толькi што добра паела кашы.
      - Я хачу яшчэ такога печыва. Гуляць нi ў што нельга. Мне сумна.
      - Хутка будзе весела, - сказала мацi. - Пачакай крышку. Цяпер ужо зусiм хутка. У нас будзе домiк i ферма, ужо хутка.
      - Я хачу сабаку.
      - Будзе ў нас i сабака i кошка.
      - Рыжая?
      - Не прыставай, - узмалiлася мацi. - Перастань мяне мучыць, Руцi. Бачыш, Разашарна хворая. Пасядзi смiрна хоць хвiлiнку. Хутка зноў будзе весела.
      Руцi нездаволена адышла ад яе.
      З таго кута, дзе на матрацы ляжала ўхутаная ў коўдры Ружа Сарона, данёсся рэзкi крык, якi раптоўна абарваўся. Мацi ўскочыла i падышла да яе. Ружа Сарона стаiла дыханне, у вачах у яе стаяў жах.
      - Што з табой? - трывожна запыталася мацi. Ружа Сарона перадыхнула i зноў стрымала дыханне. Мацi раптоўна засунула руку пад коўдры i выпрасталася. Мiсiс Уэйнрайт! - крыкнула яна. - Даражэнькая мiсiс Уэйнрайт!
      Маленькая тоўстая жанчына пайшла па вагоне да iх.
      - Вы клiкалi?
      - Гляньце! - Мацi паказала на твар дачкi. Ружа Сарона прыкусiла нiжнюю губу, на лбе ў яе выступiлi кропелькi поту, вочы блiшчалi ад жаху.
      - Вiдаць, пачынаецца, - сказала мацi. - Раней часу.
      Ружа Сарона глыбока ўздыхнула i расслабiлася. Яна расцiснула зубы i заплюшчыла вочы. Мiсiс Уэйнрайт нахiлiлася над ёю.
      - Цябе ўсю схапiла - адразу? Глядзi на мяне, адказвай. - Ружа Сарона квола кiўнула галавой. Мiсiс Уэйнрайт павярнулася да мацi. - Так i ёсць, - сказала яна. - Пачалося. Раней часу, кажаце?
      - Можа, гэта ад гарачкi.
      - Ёй трэба ўстаць. Няхай трохi паходзiць.
      - Яна не зможа. У яе сiлы няма.
      - Але ж трэба, трэба. - Мiсiс Уэйнрайт паспакайнела, трымалася строга i дзелавiта. - Я не ў адной прыняла, - сказала яна. - Ну так, давайце прыкрыем дзверы. Каб не было скразняку. - Абедзве жанчыны налеглi на цяжкiя дзверы i засунулi iх, пакiнуўшы нешырокую шчылiну. - Зараз прынясу i нашу лямпу, сказала мiсiс Уэйнрайт. Твар у яе гарэў ад узбуджэння. - Эгi! - крыкнула яна. - Адвядзi адсюль малых, займiся iмi.
      Мацi згодна кiўнула галавой.
      - Правiльна. Руцi! Пайдзiце з Уiнфiлдам да Эгi. Ну, хуценька!
      - А чаму? - запыталiся дзецi.
      - Таму што так трэба. У Разашарны будзе дзiця.
      - Я хачу паглядзець, ма. Ну дазволь.
      - Руцi! Iдзi зараз жа. Хутчэй! - Калi гавораць такiм тонам, спрачацца не даводзiцца. Руцi i Ўiнфiлд нехаця паплялiся ў другi канец вагона. Мацi запалiла лiхтар. Мiсiс Уэйнрайт прынесла сваю лямпу-"маланку", паставiла яе на падлогу, i круглы язычок полымя ярка асвятлiў вагон. Руцi i Ўiнфiлд прытаiлiся за кучай сухога галля i асцярожна вызiралi адтуль.
      - У яе дзiця народзiцца, i мы ўсё ўбачым, - шапнула Руцi Ўiнфiлду. - Ты стой цiха, а то ма не дасць нам глядзець. Калi яна гляне ў наш бок, ты затаiся за суччам. Мы ўсё ўбачым.
      - Мала хто з дзяцей гэта бачыў, - сказаў Уiнфiлд.
      - З дзяцей нiхто не бачыў, - з гордасцю заявiла Руцi. - Толькi мы ўбачым.
      А каля ярка асветленага лямпай матраца мацi раiлася з мiсiс Уэйнрайт. Даводзiлася гаварыць голасна, бо па даху гулка барабанiў дождж. Мiсiс Уэйнрайт выняла з кiшэнi фартуха кухонны сякач i засунула яго пад матрац.
      - Можа, i дарэмна гэта, - прабачлiвым тонам сказала яна. - У нас заўсёды так рабiлi. Але шкоды таксама нiякай.
      Мацi кiўнула галавой у знак згоды.
      - А мы клалi лямеш. Але гэта ўсё роўна, абы востра было, каб схваткi абрэзала. Дай бог, не доўга будзе мучыцца. Ну як, крыху палягчэла?
      Ружа Сарона нервова кiўнула галавой.
      - Пачынаецца?
      - Канешне, - адказала мацi. - Народзiш добрае дзiця. Ты толькi нам памажы. Можаш падняцца i трохi пахадзiць?
      - Паспрабую.
      - Вось разумнiца, - пахвалiла мiсiс Уэйнрайт. - Ну што за разумнiца! Мы цябе падтрымаем, золатка. Мы з табой паходзiм.
      Яны памаглi ёй падняцца i закалолi шпiлькай коўдру, накiнутую на плечы. Потым мацi падхапiла яе пад руку з аднаго боку, а мiсiс Уэйнрайт з другога. Яны падвялi яе да кучы сучча, паволi павярнулi i пайшлi назад, i так некалькi разоў, а дождж моцна барабанiў па даху.
      Руцi i Ўiнфiлд нецярплiва сачылi за iмi.
      - А калi яна пачне раджаць? - запытаўся Ўiнфiлд.
      - Ш-ш!.. А то пачуюць i прагоняць нас.
      Да iх далучылася Эгi, стала за суччам. Святло лямпы падала на худы твар i бялявыя валасы Эгi, а на сцяне скакаў цень ад яе галавы з доўгiм вострым носам. Руцi прашаптала:
      - Ты калi-небудзь бачыла, як родзiцца дзiцяня?
      - А то, - адказала Эгi.
      - А хутка ўжо?
      - О не, не хутка.
      - Усё ж калi?
      - Можа, толькi заўтра ранiцай.
      - Гэ! - сказала Руцi. - Тады i падглядаць цяпер няма чаго. Ой! Гляньце!
      Яна ўбачыла, што жанчыны раптам спынiлiся, Ружа Сарона ўся напялася i застагнала ад болю. Яе паклалi на матрац i выцерлi ёй лоб, а яна толькi пакрэктвала, сцiскаючы рукi ў кулакi. Мацi цiха супакойвала яе:
      - Нiчога. Усё будзе добра, будзе добра. Сцiснi рукi. Цяпер губу прыкусi. Вось так, вось так.
      Схваткi спынiлiся. Ёй далi крыху паляжаць i зноў паднялi, i ўсе трое сталi хадзiць узад i ўперад, узад i ўперад, перапыняючыся на час схватак.
      Бацька прасунуў галаву ў шчылiну дзвярэй. З капелюша збягала вада.
      - Чаго гэта вы дзверы засунулi? - запытаўся ён i ўбачыў жанчын, якiя хадзiлi сюды-туды па вагоне.
      Мацi сказала:
      - Яе час прыйшоў.
      - Значыць... хочаш не хочаш застаёмся.
      - Ага.
      - Значыць, трэба рабiць плацiну.
      - Трэба.
      Бацька вярнуўся, плюхаючы па гразi, да рэчкi. Вада паднялася па беразе на чатыры цалi вышэй яго вешкi. Каля рэчкi пад дажджом стаялi дваццаць чалавек. Бацька крыкнуў iм:
      - Давядзецца рабiць плацiну. У дачкi маёй схваткi. - Яго акружылi з усiх бакоў.
      - Родзiць?
      - Ага. Цяпер мы не зможам ехаць.
      Высокага росту мужчына сказаў:
      - Родзяць не ў нас. Нам ехаць можна.
      - Канешне, - сказаў бацька. - Вам можна. Едзьце. Вас нiхто не трымае. Рыдлёвак усяго восем штук.
      Ён падбег да самай нiзкай часткi берага i ўсадзiў рыдлёўку ў раскiслую зямлю. Паддзетая штыхом, яна, падымаючыся, чвякнула. Ён капнуў яшчэ раз i кiнуў штых гразi на самае нiзкае месца на беразе. А побач з iм выстраiлiся i iншыя. Яны навальвалi доўгi насып, i тыя, каму рыдлёвак не хапiла, секлi вярбовае вецце, спляталi яго ў маты i ўтоптвалi нагамi ў насып. Ярасць працы, ярасць бiтвы апанавала ўсiх. Кiнутую рыдлёўку падхоплiвалi iншыя. Працавалi, скiнуўшы пiнжакi i капелюшы. Мокрыя кашулi i штаны шчыльна прылiплi да целаў, чаравiкi ператварылiся ў бясформенныя камякi гразi. Раптам з вагона Джоўдаў данёсся пранiзлiвы крык. Мужчыны спынiлiся, трывожна прыслухалiся i зноў узялiся за працу. Невысокi земляны вал даўжэў i нарэшце прымкнуў з двух бакоў да шашэйнага насыпу. Усе стамiлiся, рух рыдлёвак запаволiўся. I таксама павольна падымалася вада ў рэчцы. Яна пакрыла ўжо тое месца, куды былi кiнуты першыя штыхi зямлi. Бацька пераможна засмяяўся.
      - Каб не наш вал, рэчка ўжо выйшла б з берагоў! - закрычаў ён.
      Вада паволi падступала ўшчыльную да свежага насыпу, вымываючы з яго вярбовыя маты.
      - Вышэй! - крыкнуў бацька. - Трэба яшчэ вышэй!
      Змерклася, але праца не спынялася. Людзi ўжо зусiм выбiлiся з сiлы. Твары ў iх былi застылыя, змярцвелыя. Рухi сутаргавыя, як у аўтамата. Калi сцямнела, жанчыны паставiлi ў дзвярах лiхтары, выставiлi конаўкi з гарачай кавай, а самi адна за адной беглi да Джоўдавага вагона i працiскалiся ў яго праз вузкую шчылiну.
      Цяпер схваткi зачасцiлi, з прамежкамi ў дваццаць хвiлiн. Ружа Сарона ўжо страцiла над сабой уладу. Яна моцна ўскрыквала ад нясцерпнага болю. А суседкi прыходзiлi зiрнуць на яе, гладзiлi яе па валасах i вярталiся ў свае вагоны.
      Мацi добра распалiла печку i грэла ваду, налiўшы ва ўсе свае пасудзiны. Раз-пораз у дзверы зазiраў бацька.
      - Усё добра? - пытаўся ён.
      - Ага, здаецца, добра, - супакойвала яго мацi.
      Калi стала зусiм цёмна, нехта прынёс да рэчкi кiшэнны электрычны лiхтарык. Дзядзька Джон шалёна арудаваў рыдлёўкай, кiдаў i кiдаў зямлю на верх насыпу.
      - Ты лягчэй, лягчэй, - стрымлiваў яго бацька. - Пагубiш сябе.
      - Iначай не магу. Чуць не магу яе крыкаў. Гэта... гэта як тады...
      - Разумею, - сказаў бацька. - А ўсё ж такi ты лягчэй.
      Дзядзька Джон усхлiпнуў:
      - Я ўцяку куды-небудзь. Далiбог, уцяку, калi тут працы не будзе.
      Бацька павярнуўся да яго спiнай.
      - Як там мая адзнака?
      Чалавек з электрычным лiхтарыкам накiраваў прамень на вешку. Дождж белымi палоскамi заблiшчаў на святле.
      - Прыбывае.
      - Цяпер будзе не так хутка, - сказаў бацька. - На тым беразе разальецца.
      - А ўсё ж прыбывае.
      Жанчыны зноў налiлi кавы ў конаўкi i паставiлi iх у дзвярах. З кожнай начной гадзiнай рухi людзей рабiлiся ўсё больш маруднымi, людзi з цяжкасцю, як ламавыя конi, выцягвалi ногi з глыбокай гразi. Яшчэ i яшчэ адна рыдлёўка зямлi на насып, яшчэ i яшчэ адзiн мат з вярбовага вецця. А дождж упарта лiў. Калi прамень лiхтарыка падаў на чый-небудзь твар, ён выхоплiваў з цемры ўтаропленыя ў пустату вочы i выступы жаўлакоў на шчоках.
      З вагона Джоўдаў яшчэ доўга даносiлiся крыкi, i раптам яны сцiхлi.
      Бацька сказаў:
      - Каб нарадзiла, мяне паклiкалi б. - I хмурна зноў узяўся за рыдлёўку.
      Вада каля насыпу клекатала i вiравала. Раптам непадалёк, на рэчцы, крыху вышэй за лагер, пачуўся рыплiвы трэск. Лiхтарык асвятлiў магутную таполю, якая нiзка схiлiлася над рэчкай. Усе кiнулi працу i сталi пазiраць у той бок. Голле таполi апусцiлася ў ваду i выцягнулася па плынi, а вада ўсё падмывала i падмывала яе кароткае карэнне. Таполю паступова выцягнула з зямлi, i яна паволi паплыла ўнiз па цячэннi. Знясiленыя людзi сачылi за ёю, раскрыўшы раты. Дрэва плыло паволi. Раптам адна галiна зачапiлася за корч i не дала дрэву плысцi далей. Цячэнне развярнула яго, i карэнне ўперлася ў свежы насып. Вада ў запрудзе ўвесь час прыбывала, i дрэва зноў паплыло i прабiла зверху насып. У прабоiну рынуўся струмень вады. Бацька кiнуўся наперад i стаў закiдаць зямлёй прабоiну. Запруджаная дрэвам вада пачала падымацца. I неўзабаве насып змыла, i вада хлынула на людзей, залiла iх да шчыкалатак, да каленяў. Людзi не вытрымалi i пабеглi, а вада роўным патокам разлiлася па паляне, пайшла пад вагоны, пад аўтамашыны.
      Дзядзька Джон бачыў, як вада прарвала плацiну. У змроку ён разгледзеў гэта. Непасiльны цяжар цела пацягнуў яго ўнiз. Ён павалiўся на каленi i апынуўся па грудзi ў бурлiвай вадзе, якая напiрала на яго.
      Бацька ўбачыў, як ён упаў.
      - Гэй, Джон! Што з табой? - Ён памог яму падняцца на ногi. - Галава закружылася? Хадзем, вагон высокi.
      Да дзядзькi Джона вярнулiся сiлы.
      - Сам не ведаю, як гэта здарылася, - сказаў ён выбачлiвым тонам. - Ногi падкасiлiся. Падкасiлiся, i ўсё. - Бацька павёў яго да вагонаў.
      Калi плацiну змыла, Эл павярнуўся i пабег. Бегчы было цяжка. Калi ён дабраўся да грузавiка, вада даставала яму да лытак. Ён сарваў брызент з капота i ўскочыў у кабiну. Адразу нацiснуў на кнопку стартэра. Той закруцiўся, але матор не падаў голасу. Эл нацiснуў да канца на газ. Акумулятар усё павальней i павальней круцiў падмоклы стартэр, рухавiк маўчаў. Яшчэ некалькi ўжо зусiм павольных абаротаў стартэра. Эл паставiў запальванне на самае ранняе, намацаў рукой пад сядзеннем завадную ручку i выскачыў з кабiны. Вада ўжо залiвала падножку. Эл падбег да носа машыны. Картэр матора быў пад вадой. Як ашалелы, Эл прыладзiў завадную ручку i некалькi разоў пакруцiў ёю, i пры кожным павароце яго рука, апускаючыся, расплёсквала ваду, якая ўсё прыбывала. I нарэшце шаленства яго выдыхлася. Ён здаўся. Матор залiты вадой, акумулятарная батарэя выйшла са строю... Непадалёк, на крыху вышэйшай мясцiне, запрацавалi маторы дзвюх машын, успыхнулi фары. Машыны буксавалi ў гразi, колы грузлi ўсё глыбей, i нарэшце вадзiцелi выключылi маторы i знерухомелi за рулём, пазiраючы на святло фар. А дождж белымi палоскамi рассякаў iх промнi. Эл не спяшаючыся падышоў да кабiны, працягнуў руку i выключыў запальванне.
      Калi бацька дабраўся да свайго вагона, ён убачыў, што нiжнi канец сходак плавае ў вадзе. Ён наступiў на яго, утапiў пад ваду i ўтаптаў у гразь.
      - Ну, Джон, ты сам падымешся? - запытаўся бацька.
      - Падымуся. Iдзi першы.
      Бацька асцярожна падняўся па мастку i працiснуўся ў вузкую шчылiну дзвярэй. Кноты ў лiхтары i лямпе былi нiзка прыкручаныя. Мацi сядзела на матрацы побач з Ружай Сарона i абмахвала яе кавалкам кардону. Мiсiс Уэйнрайт пхала ў печку сучча, i сыры дым выбiваўся з-пад канфорак i разносiў па вагоне пах гарэлай анучы. Калi бацька ўвайшоў, мацi ўзняла на яго вочы i зараз жа апусцiла.
      - Ну... як яна? - запытаўся бацька.
      Мацi не падняла галавы.
      - Як быццам нiчога. Спiць.
      Паветра ў вагоне было цяжкае, нечым непрыемна пахла. Дзядзька Джон ледзьве пралез у вагон i прыхiнуўся да сцяны. Мiсiс Уэйнрайт кiнула свой занятак i падышла да бацькi. Яна кранула яго за локаць i павяла ў кут вагона. Там узяла з падлогi лiхтар i падняла яго над скрынкай з-пад яблыкаў. У скрынцы на газеце ляжала пасiнелае, зморшчанае цельца.
      - Так нi разу i не дыхнула, - цiха прамовiла мiсiс Уэйнрайт. - Нарадзiлася мёртвае.
      Дзядзька Джон павярнуўся i, цягнучы ад стомы ногi, пайшоў у цёмны кут вагона. Цяпер ужо дождж цiха лапатаў па даху, так цiха, што ўсе чулi стомленае сапенне дзядзькi Джона, якое даносiлася з цемры.
      Бацька паглядзеў на мiсiс Уэйнрайт, узяў лiхтар у яе з рук i паставiў на падлогу. Руцi i Ўiнфiлд спалi на сваiм матрацы, прыкрыўшы сагнутымi ў локцях рукамi вочы.
      Бацька паволi падышоў да Ружы Сарона. Хацеў прысесцi каля яе матраца на кукiшкi, але стомленыя ногi не паслухалiся, i ён стаў на каленi. А мацi ўсё памахвала над дачкой кардонкай. Яна глядзела на бацьку, вочы ў яе былi вялiкiя, позiрк нерухомы, як у лунацiка.
      Бацька сказаў:
      - Мы... усё зрабiлi... што маглi.
      - Я ведаю.
      - Мы працавалi ўсю ноч. А дрэва разнесла нашу плацiну.
      - Ведаю.
      - Чуеш? Вада пад вагонам.
      - Ведаю. Я ўсё чула.
      - Думаеш, з ёю ўсё абыдзецца?
      - Не ведаю.
      - Можа... мы маглi... што-небудзь зрабiць?
      Губы ў мацi былi сухiя, бяскроўныя.
      - Не. У нас заставалася толькi адно... i мы гэта рабiлi.
      - Мы там працавалi, ледзь з ног не валiлiся, i раптам дрэва... Цяпер дождж ужо аслабеў. - Мацi глянула на столь i зноў апусцiла галаву. Бацька працягваў гаварыць, быццам гэта быў яго абавязак. - Не ведаю, як высока падымецца. Можа i вагон залiць.
      - Я ведаю.
      - Ты ўсё ведаеш.
      Яна прамаўчала, а кардонка ў яе ў руцэ паволi хадзiла ўзад i ўперад.
      - Мы што-небудзь зрабiлi не так? - шукаў сабе апраўдання бацька. - Маглi што-небудзь зрабiць iнакш?
      Мацi неяк дзiўна паглядзела на яго. Яе пабялелыя губы расцягнулiся ў задумлiвую, спагадлiвую ўсмешку.
      - Ты нi ў чым не вiнаваты. Перастань. Усё будзе добра. Цяпер усё мяняецца... паўсюль.
      - Можа, вада... Можа, трэба зараз жа ехаць адсюль.
      - Прыйдзе час - паедзем. Што трэба будзе рабiць, тое i зробiм. А цяпер памаўчы. А то разбудзiш яе.
      Мiсiс Уэйнрайт ламала галiнкi i падсоўвала iх у агонь, ад якога iшоў густы сыры дым.
      Знадворку пачуўся злосны голас:
      - Я сам пагавару з гэтым сукiным сынам.
      I ўслед - голас Эла каля самых дзвярэй:
      - Куды лезеш?
      - Я дабяруся да гэтай сволачы Джоўда!
      - Не пушчу. Што табе трэба?
      - Каб не яго дурная плацiна, нас бы даўно ўжо тут не было. А цяпер машына стаiць, як мёртвая.
      - А ты думаеш, наша дужа жывая?
      - Прапусцi.
      Голас Эла прагучаў холадна:
      - Паспрабуй прабiцца.
      Бацька не спяшаючыся падняўся з каленяў i пайшоў да дзвярэй.
      - Спакойна, Эл. Я iду. Спакойна. - Бацька спусцiўся ўнiз. Мацi пачула, як ён сказаў: - У нас хворая. Пройдзем вунь туды.
      Дождж лёгенька стукаў па даху, а вецер, якi нядаўна ўзняўся, размятаў яго ў бакi. Мiсiс Уэйнрайт адступiла ад печкi i глянула на Ружу Сарона.
      - Хутка заднее, мэм. Вы паспалi б. Я пасяджу каля яе.
      - Не, - адказала мацi. - Я зусiм не стамiлася.
      - Так я вам i паверыла, - сказала мiсiс Уэйнрайт. - Кладзiцеся, адпачнiце хоць крыху.
      Мацi паволi разганяла кардонкай паветра.
      - Вы па-сяброўску паставiлiся да нас, мiсiс Уэйнрайт, - сказала яна. - Мы вам вельмi ўдзячныя.
      Поўная нiзенькая жанчына ўсмiхнулася:
      - Дзякаваць няма за што. У нас ва ўсiх адна доля. А калi б што з намi здарылася? Вы нам памаглi б.
      - Безумоўна. Мы памаглi б.
      - Цi каму другому.
      - Безумоўна. Раней кожны клапацiўся толькi пра сваю сям'ю. Цяпер не так. Цяпер нам да ўсiх ёсць справа. I чым горш людзям, тым больш у нас клопату.
      - Яго нельга было ўберагчы.
      - Я ведаю, - сказала мацi.
      Руцi глыбока ўздыхнула i зняла руку з твару. Святло лямпы асляпiла яе, яна павярнула галаву i паглядзела на мацi.
      - Нарадзiлася? - запыталася Руцi. - Дзiця ўжо ёсць?
      Мiсiс Уэйнрайт падняла з падлогi мяшок i прыкрыла iм скрынку з-пад яблыкаў.
      - Дзе дзiця? - дапытвалася Руцi.
      Мацi правяла языком па губах.
      - Дзiцяцi няма. Яго i не было. Мы памылялiся.
      - Гэ! - Руцi пазяхнула: - А я думала, будзе дзiця.
      Мiсiс Уэйнрайт села каля мацi, узяла ў яе кардонку i сама пачала ёю махаць. Мацi склала на каленях рукi, яе стомленыя вочы не адрывалiся ад твару Ружы Сарона, якая ад знямогi забылася моцным сном.
      - Ну дык прыляжце, - сказала мiсiс Уэйнрайт. - Вы ж каля яе будзеце. Варта ёй глыбей уздыхнуць, i вы прачняцеся.
      - Добра. - Мацi прылегла на матрац побач з дачкой. А мiсiс Уэйнрайт сядзела каля iх на варце.
      Бацька, Эл i дзядзька Джон сядзелi ў дзвярах, пазiраючы, як займаецца светла-шэры золак. Дождж сцiх, але хмары па-ранейшаму спрэс засцiлалi неба. Першыя проблiскi святла адбiвалiся ў вадзе. З дзвярэй была вiдаць iмклiвая плынь рэчкi, якая несла з сабой цёмныя галiны дрэў, скрынi, дошкi. Круцячыся вiрам, вада вылiвалася на паляну. Ад насыпу i следу не засталося. На самой паляне вада была спакойная, як у завадзi. Разлiў акаймоўвала жоўтая пена. Бацька нахiлiўся i паклаў сучок на сходкi, крыху вышэй узроўню вады. Яны бачылi, як вада пацiху падабралася да сучка, лёгенька падхапiла яго i паволi панесла з сабой. Бацька паклаў другую галiнку на цалю вышэй вады i сеў, не спускаючы з яе вачэй.
      - Думаеш, i ў вагон прабярэцца? - запытаўся Эл.
      - Хто ведае. Яшчэ да чорта вады з гор хлыне. Хто ведае. Можа, i дождж зноў палье.
      Эл сказаў:
      - Я ўсё думаю: калi вада прабярэцца ў вагон, усё падмочыць, але...
      - Канешне, падмочыць.
      - Але больш як на тры-чатыры футы над падлогай не падымецца, бо вада перальецца цераз шашу i разальецца ўшыркi.
      - Чаму ты так думаеш?
      - А я там, за вагонам, добра ўсё разгледзеў, - Эл выцягнуў руку. - Вось на колькi падымецца, не больш.
      - Ну i няхай, - сказаў бацька. - Што нам да гэтага? Нас тут не будзе.
      - Не, мы тут будзем. Тут грузавiк. Як сыдзе паводка, цэлы тыдзень яшчэ давядзецца сушыць яго i выцiраць.
      - А што ты прыдумаў?
      - Можна разабраць барты грузавiка i зрабiць насцiл у вагоне - пакладзём на яго ўсё, што ў нас ёсць, i самiм будзе дзе сядзець.
      - Во як? А гатаваць як будзем, што будзем есцi?
      - Затое нiчога не падмочыцца.
      Навокал шэрае святло мацнела, набыло металiчны водсвет. Плынь злiзнула са сходак i другую галiнку. Бацька паклаў яшчэ адну, крыху вышэй.
      - Прыкметна прыбывае, - сказаў ён. - Вiдаць, так i зробiм.
      Мацi неспакойна заварушылася ў сне. Раптам яна шырока расплюшчыла вочы i крыкнула, нiбы перасцерагаючы:
      - Том! Ой, Том, Том!
      Мiсiс Уэйнрайт сказала ёй нешта супакойлiвае. Павекi ў мацi адразу сплюшчылiся, i яна пакурчылася ў сваiм трывожным сне. Мiсiс Уэйнрайт паднялася i падышла да дзвярэй.
      - Паслўхайце, - цiха сказала яна. - Мы адсюль не хутка выберамся. - Яна паказала рукой на той кут, дзе стаяла скрынка з-пад яблыкаў: - Так нядобра. Лiшняе гора i лiшнiя слёзы. Можа, вы б... вынеслi яго i пахавалi дзе-небудзь?
      Мужчыны маўчалi. Нарэшце бацька сказаў:
      - Па-мойму, правiльна. Лiшнiя слёзы. Але па закону так проста нельга пахаваць.
      - Цi мала мы робiм супраць закону, калi нiчога больш не застаецца?
      - Гэта праўда.
      Эл сказаў:
      - Пакуль вада не паднялася яшчэ вышэй, трэба разабраць барты грузавiка.
      Бацька павярнуўся да дзядзькi Джона:
      - Можа, ты яго пахаваеш, а мы з Элам перацягаем сюды дошкi?
      Дзядзька Джон панура адказаў:
      - Чаму я павiнен гэта рабiць? Чаму не вы? Мне гэта не па душы. Памаўчаўшы, сказаў: - Добра. Зраблю. Добра, пахаваю. Ну, нясiце сюды, дайце мне яго. - I, павышаючы голас, паўтарыў: - Нясiце! Дайце мне яго!
      - Ш-ш... Пабудзiце ўсiх, - сказала мiсiс Уэйнрайт. Яна прынесла скрынку да дзвярэй i беражлiва расправiла зверху мяшок.
      - Рыдлёўка там, за табой, - сказаў бацька.
      Дзядзька Джон узяў рыдлёўку. Ён саслiзнуў па дошках унiз i апынуўся амаль па пояс у вадзе, у павольнай плынi. Свабоднай рукой ён прыняў скрынку i ўзяў яе пад паху.
      Бацька сказаў:
      - Пайшлi, Эл. Прынясём дошкi.
      У шэрым свiтальным сутоннi дзядзька Джон, iдучы ў вадзе, абагнуў вагон, мiнуў грузавiк Джоўдаў i па слiзкiм дарожным насыпе падняўся на шашу. Ён пакрочыў па ёй мiма вагоннага лагера i дайшоў да месца, дзе бурлiвая рэчка паварочвала амаль да самай дарогi, уздоўж якой тут рос лазняк. Ён кiнуў на дол рыдлёўку i, трымаючы скрынку перад сабой, прадраўся скрозь зараснiк, да iмклiвага рачнога патоку. Пастаяў там з хвiлiну, пазiраючы на вiрлiвую плынь, на камякi жоўтай пены, што аселi ў кустах. Ён падняў скрынку да грудзей. Потым нахiлiўся, апусцiў яе на ваду i прытрымаў рукой. Ён гнеўна сказаў:
      - Плывi, раскажы iм усё. Плывi па вулiцах, ператварыся ў тлен i раскажы iм хоць так. Толькi так i можаш гаварыць. Я нават не ведаю, хто ты - хлопчык цi дзяўчынка. I не хачу ведаць. Плывi, спынiся дзе-небудзь сярод вулiцы. Можа, тады яны зразумеюць. - Мяккiм рухам рукi дзядзька Джон падпiхнуў скрынку ў самае цячэнне i адпусцiў. Скрынка нiзка асела ў вадзе, пайшла бокам, закруцiлася ў вiрлiвай вадзе i паволi перавярнулася ўверх дном. Мяшок паплыў, i, падхопленая iмклiвым цячэннем, скрынка шпарка паплыла ўслед за iм i знiкла з вачэй за кустоўем. Дзядзька Джон вярнуўся да шашы, схапiў рыдлёўку i пакрочыў назад, да лагера. Ён з плёскатам увайшоў у ваду i дайшоў да грузавiка, з якога бацька з Элам знiмалi бартавыя дошкi - адна цаля на шэсць.
      Бацька азiрнуўся на дзядзьку Джона:
      - Ну што, зрабiў?
      - Ага.
      - Тады вось што - ты дапамажы Элу, а я схаджу ў краму, куплю што-небудзь з ежы.
      - Вазьмi свiной грудзiнкi, - папрасiў Эл. - Я мяса хачу.
      - Добра, - сказаў бацька i саскочыў з грузавiка, а дзядзька Джон палез на яго месца.
      Калi ўцягнулi дошкi ў вагон, мацi прачнулася i села на матрацы.
      - Што вы надумалi рабiць? - запыталася яна.
      - Хочам збiць памост, каб не залiло.
      - Навошта? Тут у нас суха.
      - А хутка не будзе. Вада прыбывае.
      Мацi цяжка паднялася з матраца i падышла да дзвярэй.
      - Трэба адсюль выбiрацца.
      - Нельга, - запярэчыў Эл. - Усё наша дабро тут. Грузавiк тут. Усё, што ў нас ёсць.
      - А бацька дзе?
      - Пайшоў купiць што-небудзь на снеданне.
      Мацi зiрнула ўнiз, на ваду. Да падлогi вагона засталося ўжо толькi шэсць цаляў. Мацi вярнулася да матраца i паглядзела на дачку. Iх позiркi сустрэлiся.
      - Ну, як ты сябе адчуваеш? - запыталася мацi.
      - Стамiлася. Зусiм без сiл.
      - Зараз накармлю цябе снеданнем.
      - Мне есцi не хочацца.
      Мiсiс Уэйнрайт падышла i стала каля мацi.
      - Выгляд у яе цяпер добры. Зусiм малайчына.
      Вочы Ружы Сарона пыталiся аб нечым у мацi, але тая старалася ўнiкнуць гэтага пытання. Мiсiс Уэйнрайт адышла ад печкi.
      - Ма...
      - Ну што табе?
      - Усё... добра?
      Мацi не стрывала. Яна апусцiлася каля дачкi на каленi.
      - У цябе яшчэ будуць дзецi, - сказала яна. - Мы зрабiлi ўсё, што маглi.
      Ружа Сарона пачала кiдацца па матрацы i прыўзнялася на локцi.
      - Ма!
      - Ты невiнаватая.
      Ружа Сарона зноў адкiнулася назад i закрыла вочы сагнутымi ў локцях рукамi. Руцi падабралася блiзка да сястры i з жахам пазiрала на яе. Потым хрыпла прашаптала:
      - Яна хворая, ма? Яна памрэ?
      - Ну што ты. Яна паправiцца. Паправiцца.
      У вагон увайшоў бацька з пакункамi ў руках.
      - Ну, як яна?
      - Усё добра, - адказала мацi. - Усё будзе добра.
      Руцi далажыла Ўiнфiлду:
      - Яна не памрэ. Так ма сказала.
      А Ўiнфiлд, калупаючы ў зубах трэсачкай, прамовiў, зусiм як дарослы:
      - Мне гэта i так вядома.
      - Адкуль?
      - Не скажу, - адказаў Уiнфiлд i выплюнуў з рота абломак трэсачкi.
      Мацi распалiла агонь у печцы апошнiм суччам, падсмажыла грудзiнкi i зрабiла да яе падлiўку. Сярод бацькавых пакупак быў i заводскi хлеб. Убачыўшы яго, мацi нахмурылася:
      - Грошы яшчэ засталiся?
      - Не, - адказаў бацька. - Але ж вельмi есцi хочацца.
      - I ты купляеш хлеб, - папракнула яго мацi.
      - Мы вельмi прагаладалiся. Усю ж ноч працавалi.
      Мацi ўздыхнула:
      - А як далей будзем жыць?
      Пакуль яны елi, вада падымалася ўсё вышэй i вышэй. Эл паспешлiва праглынуў сваю порцыю i разам з бацькам пачаў збiваць памост. Пяць футаў шырынёй, шэсць футаў даўжынёй, чатыры футы ад падлогi. А вада падабралася ўжо да дзвярэй, доўга стаяла там, нiбы ў нерашучасцi, i нарэшце патроху прасачылася ў вагон, пачала залiваць падлогу. I зноў палiў дождж - цяжкiя, буйныя кроплi запляскалi па вадзе, як i раней, гулка барабанiлi па даху.
      Эл сказаў:
      - Ну, давайце падымем матрацы. I коўдры туды ж, а то намокнуць.
      Яны навалiлi ўвесь свой скарб на высокi памост; вада ўсё больш залiвала падлогу. Бацька, мацi, Эл i дзядзька Джон з чатырох рагоў паднялi матрац, на якiм ляжала Ружа Сарона, i паклалi паверх рэчаў.
      Ружа Сарона запратэставала:
      - Я сама. Я здаровая.
      А вада празрыстай плёнкай распаўзалася па падлозе. Ружа Сарона шапнула нешта мацi, i тая ўсунула руку пад коўдру, памацала грудзi i кiўнула галавой.
      У другiм канцы вагона Ўэйнрайты стукалi малаткамi, майструючы i сабе памост. Дождж памацнеў, але неўзабаве сцiх зусiм.
      Мацi паглядзела сабе пад ногi. Вада ў вагоне паднялася ўжо на паўцалi.
      - Гэй, Руцi, Уiнфiлд, - спалохана закрычала мацi, - залязайце наверх. Прастудзiцеся. - Яна падсадзiла дзяцей наверх, i яны нязручна прымасцiлiся каля матраца Ружы Сарона. I раптам мацi сказала: - Трэба выбiрацца адсюль.
      - Нельга, - запярэчыў бацька. - Эл правiльна кажа: усё наша дабро тут. Мы зараз дзверы знiмем i пакладзём наверх - больш месца будзе.
      Джоўды ўсёй сям'ёй згрудзiлiся на памосце, маўклiвыя, панурыя. Паводка затапiла вагон на шэсць цаляў вышэй падлогi, i толькi тады яе воды пералiлiся цераз дарожны насып i залiлi бавоўнiшча па другi бок шашы. Астатак дня i ўсю ноч мужчыны спалi, прамоклыя, бок у бок адзiн з адным на знятых з пазоў дзвярах. Мацi ляжала разам з Ружай Сарона. Яна то перашэптвалася з дачкой, то цiха сядзела на матрацы ў глыбокiм роздуме. Рэшткi куплёнага хлеба яна хавала пад коўдрай.
      Дождж цяпер iшоў перагонамi - кароткiя шквалы змянялiся зацiшшам. Ранiцай бацька пайшоў, плюхаючы па вадзе, па лагеры i вярнуўся з дзесяткам бульбiн у кiшэнях. Мацi хмура пазiрала, як ён выламаў некалькi дошак з унутранай абшыўкi вагона, распалiў печку i зачарпнуў вады ў кацялок. Потым усе елi рукамi гарачую бульбу, ад якой iшла пара. I калi гэтая апошняя iх ежа была з'едзена, усе моўчкi ўтаропiлiся на шэрую ваду пад iмi, а ноччу доўга не клалiся спаць.
      Наступнай ранiцай яны прачнулiся змрочныя. Ружа Сарона нешта шапнула мацi на вуха, i тая пакiвала галавой i сказала:
      - Ага. Самая пара. - I павярнулася да мужчын, якiя ляжалi на знятых вагонных дзвярах. - Мы iдзём адсюль, - з суровай рашучасцю абвясцiла яна. Пашукаем дзе вышэйшага месца. Вы як хочаце - заставайцеся тут цi не, а я забяру з сабой Разашарну i малых.
      - Нельга нам iсцi, - слаба запратэставаў бацька.
      - Дык не iдзiце. Данясiце толькi Разашарну да шашы i вяртайцеся. Дажджу ўжо няма, мы пойдзем.
      - Добра. Мы таксама iдзём.
      Эл сказаў:
      - Я, ма, не пайду.
      - Чаму гэта?
      - Дык жа ж... Эгi... ну, мы з ёю...
      Мацi ўсмiхнулася:
      - Ну, канешне, канешне. Ты заставайся, Эл. Панаглядаеш тут за нашымi пажыткамi. Як спадзе вада, мы... вернемся. Давайце ж хутчэй, пакуль дажджу няма, - сказала яна бацьку. - Падымайся, Разашарна. Знойдзем сухое месца.
      - Толькi я сама.
      - Потым пройдзеш крыху там, на шашы. Ну, падстаўляй спiну, бацька.
      Бацька саслiзнуў па сходках у ваду i стаў чакаць каля вагона. Мацi памагла Ружы Сарона злезцi з памоста i падвяла яе да дзвярэй. Бацька ўзяў яе на рукi, падняў як мага вышэй i, асцярожна ступаючы ў глыбокай вадзе, абагнуў вагон i пайшоў да шашы. Там ён апусцiў дачку на бетон, моцна трымаючы яе. Дзядзька Джон iшоў за iм следам з Руцi на руках. Мацi таксама саслiзнула ў ваду, i спаднiца на ёй узнялася пузыром.
      - Ну, Уiнфiлд, садзiся мне на плечы. Эл... як вада спадзе, мы вернемся. Эл... - Мацi памаўчала. - Калi... калi, можа, прыйдзе Том... скажы яму, што мы вернемся. Скажы, каб ён быў асцярожны. Уiнфiлд, садзiся на плечы... ага, вось так. Не матляй нагамi. - Пахiстваючыся, яна пайшла па вадзе, якая даставала ёй да грудзей. Мужчыны памаглi ёй узабрацца на дарожны насып i знялi з яе плячэй Уiнфiлда.
      Стоячы на шашы, яны паглядзелi на лагер - цёмна-чырвоныя прамавугольнiкi таварных вагонаў, грузавiкi i легкавыя машыны глыбока сядзелi ў вадзе, якая паволi калыхалася. Пакуль яны стаялi, замжэў дробны дожджык.
      - Трэба iсцi, - сказала мацi. - Ты зможаш iсцi сама, Разашарна?
      - Галава крыху кружыцца. I ўсё цела балiць, як пабiтае.
      Бацька незадаволена буркнуў:
      - Iсцi... А куды iсцi?
      - Не ведаю. Ну, пайшлi, вазьмi Разашарну пад руку. - Мацi ўзяла дачку пад правую руку, бацька пад левую. - Пашукаем сухога месца. А што рабiць? Вы ўжо другi дзень ходзiце ў мокрым.
      Яны паволi пайшлi па шашы. Iм чуваць было, як недалёка ад насыпу шумiць iмклiвая рэчка. Руцi i Ўiнфiлд iшлi разам крыху наперадзе, плюхаючы чаравiкамi па мокрым бетоне. Джоўды доўга iшлi, не паскараючы кроку. Неба пацямнела, дождж памацнеў. Па шашы не праехала нiводнай машыны.
      - Трэба спяшацца, - сказала мацi. - Калi Разашарна моцна прамокне, проста не ведаю, што з ёю будзе.
      - А куды нам спяшацца, ты не сказала, - з'едлiва прамовiў бацька.
      Дарога павярнула ўбок разам з лукавiнай рэчкi. Мацi акiнула позiркам затопленыя палi. Далёка наперадзе, злева ад дарогi, на пакатым грудку стаяла пачарнелая ад дажджу адрына.
      - Гляньце! - зарадавалася мацi. - Вунь, вунь! Ручаюся, там суха. Пойдзем туды, перачакаем дождж.
      Бацька ўздыхнуў:
      - Каб гаспадар нас не прагнаў.
      Наперадзе, на абочыне, Руцi заўважыла чырвоную плямку. Яна кiнулася туды. Кволая сцяблiнка дзiкай геранi з адной толькi кветкай, пабiтай дажджом. Руцi сарвала яе. Яна асцярожна адшчыкнула адзiн пялёстак i прыляпiла яго сабе на нос. Да яе падбег Уiнфiлд.
      - Дасi мне адзiн? - патрабавальна запытаўся ён.
      - Не, сэр! Усё маё. Я сама знайшла, - адказала Руцi i наляпiла сабе на лоб другi пялёстак, падобны на пунсовае сэрца.
      - Дай мне, Руцi, адзiн, ну дай! - Уiнфiлд працягнуў руку, каб вырваць у яе кветку, але прамахнуўся, i Руцi заляпiла яму аплявуху. Ён застыў на месцы, потым губы ў яго задрыжалi i да вачэй падступiлi слёзы.
      У гэты момант падышлi астатнiя.
      - Ну, што такое? - захвалявалася мацi. - Што тут у вас?
      - Ён хацеў забраць у мяне кветку.
      Скрозь слёзы Ўiнфiлд сказаў:
      - Мне толькi адзiн пялёстак... Я таксама хачу на нос.
      - Дай яму, Руцi.
      - Няхай сам знойдзе. Гэта маё.
      - Руцi! Дай яму адзiн пялёстак.
      У матчыным тоне дзяўчынка пачула пагрозу i перамянiла тактыку.
      - На, калi ласка, - сказала яна, прытварыўшыся добранькай. - Толькi я сама табе прыляплю. - Дарослыя пайшлi далей. Уiнфiлд падставiў ёй твар, Руцi наслiнiла языком пялёстак i балюча прыпляснула яго да носа Ўiнфiлда. - Ах ты, сволач! - ледзь чутна сказала яна. Уiнфiлд пакратаў пялёстак пальцам i прыцiснуў яго яшчэ шчыльней. Дзецi пабеглi даганяць дарослых. Руцi ўжо страцiла ўсякую цiкавасць да кветкi. - На, бяры, - сказала яна Ўiнфiлду. Вось табе яшчэ. Наляпi на лоб.
      Раптам справа ад дарогi на рэчку са свiстам наляцеў дождж. Мацi закрычала:
      - Хутчэй! Зараз як лiне! Лезьце праз агароджу. Тут блiжэй. Спяшайцеся! Пацярпi, Разашарна, ужо блiзка.
      Бацька з мацi ледзь не волакам пацягнулi Ружу Сарона цераз прыдарожную канаву i памаглi ёй пралезцi праз агароджу. I тут лiвень дагнаў iх. Патокi вады абрынулiся на iх. Яны пайшлi па гразкай зямлi i паднялiся на грудок. Цёмнай адрыны амаль не было вiдаць за шчыльнай завесай дажджу. Ён свiстаў i гучна плюскатаў, i парывы ветру гналi яго перад сабой. Ружа Сарона раптам паслiзнулася i павiсла на чужых руках.
      - Бацька, можа, ты яе данясеш?
      Бацька нахiлiўся i падхапiў Ружу Сарона на рукi.
      - Усё роўна ўжо прамоклi, - сказаў ён. - Уiнфiлд, Руцi, хутчэй! Бяжыце наперад.
      Цяжка дыхаючы, яны дабралiся да адрыны, якая добра прамокла ад дажджоў, i, пахiстваючыся ад стомы, зайшлi пад павець. З гэтага боку дзвярэй не было. На зямлi валялiся ржавыя сельскагаспадарчыя прылады, дыскавы плуг, паламаны культыватар, жалезнае кола. Дождж калацiў па даху i, як полагам, закрываў уваход. Бацька беражлiва апусцiў Ружу Сарона на запэцканую маслам скрынку.
      - Божа лiтасцiвы! - выгукнуў ён.
      Мацi сказала:
      - Можа, дзе тут ёсць сена. Гляньце, вунь дзверы. - Яна расчынiла дзверы, якiя зарыпелi на ржавых завесах. - Сена! - закрычала яна. - Iдзiце сюды.
      У адрыне было цёмна. Святло прабiвалася толькi праз шчылiны ў дашчанай сцяне.
      - Кладзiся, Разашарна, - сказала мацi. - Кладзiся адпачнi. Трэба цябе як-небудзь абсушыць.
      Раптам пачуўся голас Уiнфiлда:
      - Ма!.. - але стукат дажджу заглушыў яго словы. - Ма!
      - Ну што там? Што табе?
      - Глянь! Вунь туды, у кут.
      Мацi паглядзела ў той бок. У паўзмроку вiднелiся дзве чалавечыя постацi у куце ляжаў на спiне мужчына, каля яго сядзеў хлопчык i вялiкiмi вачамi пазiраў на прышлых. Потым ён паволi падняўся на ногi, падышоў да мацi i запытаўся хрыплым голасам:
      - Вы тут гаспадары?
      - Не, - адказала мацi. - Проста мы хаваемся ад дажджу. У нас хворая. Цi няма ў вас сухой коўдры, каб накiнуць на яе, пакуль не прасушым яе адзежу?
      Хлопчык пайшоў у свой кут, прынёс адтуль брудную ватовую коўдру i падаў яе мацi.
      - Дзякуй, - сказала яна. - А што з тым чалавекам?
      Хрыплым голасам хлопчык прагаварыў на адной ноце:
      - Спачатку ён хварэў... а цяпер памiрае з голаду.
      - Што?
      - З голаду памiрае. Захварэў на зборы бавоўны. Шэсць ужо дзён нiчога не еў.
      Мацi пайшла ў кут адрыны i паглядзела на чалавека, якi там ляжаў. Яму было гадоў пяцьдзесят. Зарослы шчацiннем худы, нiбы абцягнуты скурай твар, адсутны, застылы погляд шырока расплюшчаных вачэй. Хлопчык стаў побач з ёю.
      - Твой тата? - запыталася мацi.
      - Ага.. То казаў, есцi не хочацца, то - толькi што паеў. Усё мне аддаваў. А цяпер зусiм аслабеў. Варухнуцца не можа.
      Стукат дажджу па даху цяпер перайшоў у супакойлiвае шастанне. На высахлым твары чалавека варухнулiся губы. Мацi апусцiлася каля яго на каленi i падставiла яму вуха. Яго губы зноў варухнулiся.
      - Ага, так, так, - сказала мацi. - Вы не трывожцеся. З iм усё будзе добра. Пачакайце, я толькi знiму мокрую сукенку з дачкi.
      Мацi вярнулася да Ружы Сарона.
      - Скiдай усё, - загадала яна i загарадзiла яе падшыванай коўдрай. Ружа Сарона зняла з сябе ўсё, i мацi абкруцiла яе коўдрай.
      Хлопчык зноў падышоў да мацi.
      - Я нiчога не ведаў. Ён гаварыў, што паеў цi што есцi не хоча. Учора позна вечарам я пайшоў, разбiў акно i ўкраў хлеба. Даў яму трохi пажаваць. А яго вырвала, i пасля гэтага ён яшчэ больш аслабеў. Яму каб супу цi малака. У вас няма грошай на малако?
      Мацi сказала:
      - Ты памаўчы, хлопчык. Супакойся. Што-небудзь прыдумаем.
      Хлопчык закрычаў:
      - Ён памiрае, я ж кажу вам! Я кажу вам, ён з голаду памiрае.
      - Памаўчы, - паўтарыла мацi i паглядзела на бацьку i дзядзьку Джона, якiя разгублена i бездапаможна пазiралi на нямоглага. Матчыны вочы на момант сустрэлiся з вачамi дачкi, потым зноў iх позiркi сышлiся. I абедзве жанчыны глыбока зазiрнулi ў душу адна адной. Ружа Сарона дыхала цяжка, перарывiста. Яна сказала:
      - Добра.
      Мацi ўсмiхнулася:
      - Я так i ведала. Я ведала! - Яна апусцiла галаву i ўтаропiлася на свае моцна сашчэпленыя на каленях рукi.
      Ружа Сарона прашаптала:
      - Вы... усе вы... выйдзеце?
      Дождж цяпер бiў па даху з мяккiм шапатлiвым шумам.
      Мацi падалася наперад i далонню адкiнула зблытаныя валасы з iлба дачкi i пацалавала яе ў лоб, потым рашуча ўстала.
      - Пойдзем адсюль усе, - сказала яна. - Пойдзем усе ў павець.
      Руцi раскрыла рот, каб нешта сказаць.
      - Маўчы, - загадала мацi. - Маўчы i iдзi. - Яна прапусцiла ўсiх мiма сябе, павяла з сабой хлопчыка i зачынiла рыплiвыя дзверы.
      З хвiлiну Ружа Сарона нерухома сядзела ў шапатлiвай адрыне. Потым цяжка падняла сваё стомленае цела i захуталася ў коўдру. Яна марудна прайшла ў кут i спынiлася, пазiраючы на змарнелы твар, на шырока расплюшчаныя спалоханыя вочы чалавека. Потым паволi лягла каля яго. Ён слаба пакруцiў галавой. Ружа Сарона адкiнула край коўдры i агалiла грудзi.
      - Так трэба, - сказала яна, прыцiснулася да яго i прыгарнула яго галаву да грудзей. - Ну вось... - прамовiла яна, - вось так... - Рука яе прасунулася яму за галаву, падтрымлiваючы яе. Пальцы ласкава гладзiлi яго валасы. Яна падняла вочы, скiравала позiрк у глыбiню адрыны, губы яе стулiлiся i застылi ў таямнiчай усмешцы.