Яны не ажывiлiся нават тады, калi Вулф паказаў сведчанне, падпiсанае прозвiшчам Клары Джэймс. Яны чыталi яго разам, яна - седзячы ў чырвоным скураным крэсле, ён - прысеўшы побач на падлакотнiк.
      Прачытаўшы, яны адначасова зiрнулi на Вулфа.
      - Ну, дык i што? - спытаў Фрэд.
      - Шаноўны пан, - сказаў Вулф, адсунуўшы кубак са сподкам. - Шаноўная панi. Чаму вы прыйшлi да мяне? Таму, што тая акалiчнасць, што рэвальвера не было на падлозе, калi вы абое зайшлi ў студыю, упэўнiла вас у тым, што Мiён не скончыў самагубствам, а яго забiлi. Калi гэта акалiчнасць дазволiла б вам паверыць, што гэта было самазабойства, вы б ужо пажанiлiся i я не быў бы вам патрэбны. Выдатна. Цяпер абставiны, як высветлiлася, сведчаць менавiта аб гэтым. Чаго яшчэ вы хочаце? Вы хацелi вызвалiць свае думкi ад падазронасцi. Я iх вызвалiў.
      Фрэд моцна сцяў скрыўленыя вусны.
      - Я гэтаму не веру, - пахмурна сказала Пегi.
      - Вы не верыце гэтаму сведчанню? - Вулф узяў дакумент i паклаў у шуфляду стала, такi ўчынак прыемна здзiвiў мяне як разумная перасцярога, бо наблiжалася дзевятая гадзiна.
      - Вы лiчыце, што мiс Джэймс падпiсала б такi вось дакумент, калi б гэта не была праўда? Навошта тады...
      - Я маю на ўвазе не гэта, - перапынiла яго Пегi. - А тое, што я не веру, каб мой муж скончыў самагубствам, незалежна ад таго, дзе знаходзiўся рэвальвер. Я занадта добра яго ведала. Ён бы нiколi не налажыў на сябе рукi нiколi. - Пегi ўзняла галаву i глянула на свайго спадарожнiка. - Цi не так, Фрэд?
      - Гэтаму цяжка паверыць, - неахвотна пагадзiўся Фрэд.
      - Вось як! - з'едлiва заўважыў Вулф. - Тады заданне, якое вы мне даручылi, не адпавядае вашаму ранейшаму апiсанню. Зрэшты, вы павiнны пагадзiцца наконт таго, што я задаволiў вашу просьбу высветлiць пра рэвальвер; тут ужо вам нiяк не выкруцiцца. Такiм чынам, даручэнне выканана, але цяпер вы хочаце яшчэ нешта. Вы хочаце, каб было раскрыта забойства, што азначае, у выпадку неабходнасцi, i арышт забойцы. Вы хочаце...
      - Я маю на ўвазе, - настойвала ў поўным адчаi Пегi, - што не веру, каб ён мог скончыць самагубствам, i нiшто не прымусiць мяне паверыць у гэта. Цяпер я разумею, што я сапраўды...
      У гэты момант пачуўся званок, i я пайшоў адчыняць дзверы.
      Так нашы клiенты засталiся на сустрэчу. Усяго на ёй прысутнiчала дзесяць запрошаных: шасцёра тых, хто быў тут у панядзелак вечарам, двое клiентаў, iнспектар Крэймер i мой стары знаёмы i працiўнiк сяржант Перлi Стэбiнс. Незвычайнасць сустрэчы была ў тым, што толькi самая абмежаваная з усiх прысутных - Клара Джэймс разумела, у чым справа, праўда, калi не прагаварылася бацьку, у чым я сумняваўся. Яна мела перавагу над астатнiмi дзякуючы намёку, якi пачула ад мяне ў бары "Чэрчыль".
      У Адэлi Бослi, доктара Лойда, Руперта Гроўва, суддзi Арнольда i Джыфарда Джэймса, да таго як яны зайшлi ў кабiнет i пазнаёмiлiся з iнспектарам Крэймерам i сяржантам Стэбiнсам, не было падстаў лiчыць, што на сустрэчы магло быць штосьцi iншае, апрача пытання аб iску да Джэймса. Адзiн Бог ведаў, што яны падумалi: дастаткова было зiрнуць на iх твары, каб упэўнiцца, што менавiта яны нiчога не ведаюць.
      Што датычыцца Крэймера i Стэбiнса, то ў iх быў дастатковы вопыт супрацоўнiцтва з Нiра Вулфам: каб разумець, што ёсць амаль усе падставы быць упэўненым - пер'е пасыплецца, толькi вось з каго, як i калi?
      Што ж датычыцца Фрэда i Пегi, то нават пасля прыходу прадстаўнiкоў праваахоўных органаў яны, вiдаць, лiчылi, што Вулф збiраецца канчаткова зацвердзiць версiю аб самазабойстве Мiёна, азнаёмiўшы прысутных з сведчаннем Клары i паведамiўшы аб тым, што Фрэд расказаў нам, як рэвальвер перанёсся з бюста на падлогу - вiдаць, таму ў iх на тварах быў выраз адчаю i зацкаванасцi. Гэты раз яны адчувалi сябе нiбыта ў пастцы.
      Вулф звярнуўся да iнспектара, якi сядзеў ззаду каля вялiкага глобуса:
      - Калi вы не супраць, мiстэр Крэймер, перш я высветлю адно невялiкае пытанне, якое выходзiць за межы вашых iнтарэсаў.
      Крэймер кiўнуў галавой i паправiў тырчаўшую з рота сiгару.
      Вулф перавёў позiрк на iншых прысутных.
      - Я ўпэўнены, вам будзе прыемна пачуць наступнае. Але трэба сказаць, што я прыйшоў да такой высновы не таму, каб спецыяльна парадаваць вас. Я вывучыў толькi сутнасць справы. Не кранаючы юрыдычнага статуса мiсiс Мiён, я лiчу, што маральна яна не мае падстаў для iску супраць мiстэра Джэймса. Як я сцвярджаў раней, мiсiс Мiён пагаджаецца з маёй думкай. Яна не прад'яўляе iску i не патрабуе кампенсацыi. Вы пацвярджаеце гэта ў прысутнасцi сведак, мiсiс Мiён?
      - Безумоўна, - Пегi збiралася нешта дадаць, але ў самы апошнi момант спынiлася.
      - Цудоўна! - ускочыла з крэсла Адэль Бослi. - Магу я патэлефанаваць з вашага тэлефона?
      - Пазней, - асек як Вулф. - Сядайце, калi ласка.
      - Мне здаецца, - заўважыў суддзя Арнольд, - што гэта можна было паведамiць нам i па тэлефоне. Я мусiў адмянiць важную сустрэчу. - Адвакатам цяжка дагадзiць.
      - Даволi слушная заўвага, - пагадзiўся Вулф памяркоўным тонам, - калi б гэта было ўсё. Але застаецца пытанне, звязанае са смерцю Мiёна. Калi я...
      - Якое яна мае да гэтага дачыненне?
      - Якраз гэта я i збiраюся вам паведамiць. Безумоўна, гэта не старонняе пытанне, бо яго смерць была вынiкам, хоць i ўскосным, гвалтоўных дзеянняў з боку мiстэра Джэймса. Але сфера маiх iнтарэсаў не абмяжоўваецца толькi гэтым. Мiсiс Мiён звярнулася да маiх паслуг не толькi таму, каб вырашыць пытанне аб iску, прад'яўленым яе мужам мiстэру Джэймсу - гэтае пытанне ўжо закрыта, - але i таму, каб расследаваць справу аб смерцi мужа. Яна была ўпэўнена, што ён не скончыў самагубствам. I не магла паверыць, улiчваючы характар мiстэра Мiёна, што ён быў здольны на самагубства. Я правёў расследаванне i гатовы паведамiць ёй вынiкi.
      - Навошта мы тут? - вiскнуў Руперт Тлушч.
      - Мне патрэбен нехта адзiн. Патрэбен забойца.
      - I ўсё ж менавiта мы не патрэбны, - сурова заўважыў Арнольд.
      - Чорт! - раўкнуў Вулф. - Iдзiце! Усе, акрамя аднаго. Iдзiце.
      Нiхто не зварухнуўся.
      Вулф пачакаў пяць секунд.
      - Ну, тады будзем працягваць, - суха прамовiў ён. - Як я ўжо казаў, я гатовы паведамiць вынiкi, але расследаванне пакуль не завершана. Для высвятлення адной вельмi важнай дэталi патрэбна афiцыйная санкцыя, i таму тут прысутнiчае iнспектар Крэймер. Адначасова спатрэбiцца садзейнiчанне з боку мiсiс Мiён, акрамя таго, лiчу мэтазгодным атрымаць кансультацыю ад доктара Лойда, бо менавiта ён падпiсаў пасведчанне аб смерцi. - Вулф перавёў позiрк на Пегi. - Пачнём з вас, мадам. Вы дадзiцё згоду на эксгумацыю цела вашага мужа?
      - Навошта? - спытала мiсiс Мiён, здзiўлена глянуўшы на Вулфа.
      - Каб атрымаць доказы таго, што яго забiлi, i высветлiць, хто быў забойца. I на гэта ёсць даволi важкiя падставы.
      - Так. Мне ўсё роўна, - сказала Пегi ўжо без здзiўлення ў голасе. Яна падумала, што ён сказаў гэта проста так.
      Вулф перавёў позiрк улева.
      - Вы не супраць, доктар Лойд?
      Лойд разгубiўся.
      - Не ведаю, - паволi i выразна адказаў ён, - куды вы хiлiце, але як бы там нi было, ад мяне нiчога не залежыць, я проста выпiсаў пасведчанне.
      - Значыць, вы не будзеце супраць. Мiстэр Крэймер, падстава для просьбы аб афiцыйнай санкцыi з'явiцца праз момант, але павiнен вам сказаць, што абследаванне i даклад павiнен зрабiць доктар Абрахам Рэнтнер са шпiталя "Гара Сiнай".
      - Эксгумацыя не праводзiцца толькi таму, што вам гэта цiкава, - прабурчаў Крэймер.
      - Вядома. Але справа не ў маёй асабiстай цiкаўнасцi. - Вулф абвёў позiркам прысутных. - Усе вы, я лiчу, ведаеце, што адна з асноўных прычын, i, вiдаць, нават галоўная, што легла ў аснову заключэння палiцыi наконт таго, што Мiён скончыў самагубствам, былi абставiны надыходу смерцi. Безумоўна, неабходнай была наяўнасць i iншых дэталяў - напрыклад, прысутнасць рэвальвера каля цела, - i ўсе гэтыя дэталi аказалiся адпаведнымi. Але вырашальным фактарам было тое меркаванне, што чалавека нельга забiць, засунуўшы яму ў рот дула i нацiснуўшы на курок, не пазбавiўшы перш прытомнасцi, а нiякiх прыкмет таго, што быў нанесены ўдар цi ўжывалiся лекавыя прэпараты - не было. Такое меркаванне звычайна аказваецца абгрунтаваным, але менавiта гэты выпадак аказаўся выключэннем. Гэта мне прыйшло ў галаву адразу пасля таго, як мiсiс Мiён першы раз прыйшла да мяне па кансультацыю. Паколькi там прысутнiчала... але я прадэманструю вам гэта шляхам простага эксперыменту. Арчы, дайце мне рэвальвер.
      Я выцягнуў трэцюю шуфляду стала i ўзяў адтуль рэвальвер.
      - Зараджаны?
      - Не, сэр, - адказаў я, шчоўкнуўшы затворам.
      Вулф зноў звярнуўся да прысутных.
      - Думаю - вось вы, мiстэр Джэймс. Як оперны спявак вы павiнны ўмець выконваць аўтарскiя рэмаркi. Устаньце, калi ласка. Справа сур'ёзная, так што рабiце ўсё належным чынам. Вы - пацыент, у якога балiць горла, а мiстэр Гудвiн - ваш доктар. Ён папросiць вас адкрыць рот, каб мець магчымасць агледзець горла. Вы павiнны зрабiць тое, што на самай справе зрабiлi б у такiх абставiнах. Калi ласка.
      - Але ж гэта i так ясна, - сказаў з пахмурным выглядам Джэймс, падымаючыся з крэсла. - Лiчу, што няма нiякай патрэбы.
      - Тым не меней зрабiце мне ласку. Тут ёсць адна дэталь. Пастарайцеся зрабiць гэта як мага натуральней.
      - Так.
      - Добра. А вы ўсе назiрайце за тварам мiстэра Джэймса. Уважлiва. Пачынайце, Арчы.
      Паклаўшы рэвальвер у кiшэню, я падышоў да Джэймса i загадаў яму шырока адкрыць рот. Той павiнаваўся. На нейкi час, калi я пачаў аглядаць горла, яго вочы сустрэлiся з маiмi, а потым закацiлiся. Не спяшаючыся, я ўзяў з кiшэнi рэвальвер i ўставiў у рот Джэймса, сунуўшы дула да самага паднябення. Джэймс таргануўся назад i асеў у крэсла.
      - Вы бачылi рэвальвер? - спытаў Вулф.
      - Не. Мае вочы былi скiраваны ўгору.
      - Вось так, - Вулф зiрнуў на iншых прысутных. - Вы бачылi, як у яго вочы закацiлiся? Так здараецца заўсёды. Калi-небудзь паспрабуйце праверыць на сабе. Я паспрабаваў у сваёй спальнi ў нядзелю вечарам. Так што нельга сказаць, што зусiм немагчыма забiць чалавека вось такiм чынам. Гэта нават не цяжка, калi вы яго доктар i ў яго штосьцi не ў парадку з горлам. Вы згодны, доктар Лойд?
      Доктар Лойд не далучыўся, як iншыя, да ўдзелу ў эксперыменце i нават не зiрнуў на Джэймса. Твар яго заставаўся каменным. Толькi ледзь прыкметна дрыжэў падбародак.
      Доктар прыклаў усе намаганнi, каб усмiхнуцца.
      - Дэманстрацыя магчымасцi здарэння, - сказаў ён даволi мiлагучным голасам, - гэта не доказ, што яно адбылося.
      - Сапраўды, гэта не доказ, - пагадзiўся Вулф. - Хоць нам i вядомы некаторыя факты. У вас няма пераканаўчага алiбi. Мiён пусцiў бы вас у сваю студыю ў любы час без нiякiх пытанняў. Вы маглi з лёгкасцю ўзяць рэвальвер з падстаўкi бюста Каруза i непрыкметна сунуць у кiшэню. Вам, як нiкому iншаму, у адказ на просьбу ён бы шырока раскрыў рот, як бы тым самым павiнуючыся прыгавору лёсу. Яго забiлi неўзабаве пасля таго, як вы былi вымушаны дамовiцца наконт прыёму з доктарам Рэнтнерам, каб той агледзеў мiстэра Мiёна. Нам вядомы адпаведныя факты, цi не так?
      - Яны нiчога не даказваюць, - не здаваўся доктар Лойд.
      Яго голас быў ужо не такi мiлагучны. Ён устаў з крэсла. Здавалася, яго цела выйшла з-пад кантролю, пэўна, ён проста не мог больш сядзець у крэсле, i яго мускулы дзейнiчалi самi па сабе. Тым самым ён зрабiў памылку, бо, як толькi ўстаў, адразу ўвесь закалацiўся.
      - Але яны дапамогуць, - адказаў яму Вулф, - калi мы атрымаем яшчэ адзiн факт, i мне здаецца, што нам гэта ўдасца, бо з чаго б вам так калацiцца? У чым была справа, доктар? Якая-небудзь недарэчная памылка? Вы што, напартачылi ў час аперацыi i навечна загубiлi яго голас? Думаю, што атрымалася менавiта так, паколькi пагроза вашай рэпутацыi i кар'еры была настолькi сур'ёзная, што вы мусiлi пайсцi на забойства. Як бы там нi было, хутка мы аб гэтым даведаемся, калi доктар Рэнтнер правядзе абследаванне i падрыхтуе даклад. Я не спадзяюся, што вы прадставiце...
      - Нiякай памылкi не было! - завiшчаў Лойд. - Такое магло здарыцца з кожным...
      Тым самым ён сапраўды зрабiў памылку. Думаю, што ён канчаткова страцiў розум, пачуўшы свой голас i зразумеўшы, што перайшоў на iстэрычны вiск i больш не валодае сабой.
      Доктар кiнуўся да дзвярэй.
      Я пабег услед за iм, збiў з ног суддзю Арнольда, i дарэмна, бо, пакуль я дабег да дзвярэй, доктара Лойда ўжо трымаў за каўнер Перлi Стэбiнс, там жа быў i Крэймер.
      Пачуўшы ззаду нейкi шум, я азiрнуўся i ўбачыў: як Клара Джэймс з лямантам кiнулася да Пегi Мiён, выкрыкваючы нешта такое, што я не мог разабраць, але бацька i Адэль Бослi спынiлi яе i пачалi супакойваць. Суддзя Арнольд з Рупертам Тлушчам з iмпэтам хвалiлi Вулфа за тое, што ў яго ўсё так цудоўна атрымалася. Пегi, вiдаць, румзала, бо плечы яе калацiлiся, але твару яе я не бачыў, бо яна ўваткнулася iм у плячо Фрэда, i той моцна абдымаў яе.
      Паколькi мяне нiхто не шукаў i нiкому я не быў патрэбны, я пайшоў у кухню, каб выпiць шклянку малака.
      Пераклад: Уладзiмiр Шчасны