- Распранайся, сядай у нас, - запрашала Параска.
      Сяргей, распрануўшыся, скiнуў шапку i павесiў разам з шынялём на цвiк, убiты ў вушак дзвярэй. Гарпуська, як зiрнула на хлопца, дык сэрца яе аж затрымцела. Яна стаяла i не спускала вачэй з яго стройнай фiгуры, з яго абветранага смуглявага твару. Ёй здалося, што Сяргей сёння такi прыгожы, якiм яна нiколi яго не бачыла.
      - Можа, ты яшчэ i не вячэраў? - спытала Параска.
      - Дзякую, я яе хачу, дома павячэраю.
      - Дома гэта не ў знак. Ты ж у нас госць, - настойвала на сваiм старая.
      А Гарпуська не то саромелася, но то знарок трымала сябе сцiпла, каб Сяргей не мог адразу заўважыць яе пачуццяў. Дзяўчаты ж заўсёды гэтак робяць: няхай лепш за ўсiх на свеце каторай падабаецца хлопец, яна пастараецца быць з выгляду абыякавай, каб мацней усхваляваць хлапечыя пачуццi.
      Мацi тым часам спякла на трыножцы перад цялеснiкамi патэльню яешнi. На стале з'явiлася мiса рудаватых гуркоў, квашаная капуста. Потым старая адчынiла скрыню i паставiла бутэльку, заткнутую пакуллем.
      - От гэта ж яшчэ з леташняга года стаiць. У нас пiткоў няма, дык яна i стаiць.
      - Дык хiба гэта бутэлька мяне чакала? - спытаў жартам Сяргей.
      - Канечне, цябе, - уставiла сваё Гарпуська.
      - Значыць, я ў вас госць чаканы?
      - А можа! - праказала Гарпуська.
      - Ну, калi так ужо чакала мяне гэтая бутэлька, дык можна сесцi i за стол, хоць я i не вялiкi пiток.
      А мацi завiхалася ля стала. Яна паставiла дзве невялiкiя чаркi для сябе i дачкi, а перад Сяргеем - гранёную шклянку, дастала з палiцы другую бутэльку з падчырвоненай вадкасцю.
      - Гэта жаночая, слабенькая, а табе вось гэтай, - казала Параска, налiваючы поўную шклянку крыху жаўтаватага, настоенага на тым коранi, што ўкiнула Аўдоля, першаку. Сяргей патрабаваў, каб старая i Гарпусьцы налiла з тае цёмнае бутэлькi, але Параска - нi блiзка, хоць Гарпуська сама i не супраць была. Яна магла б з любым чалавекам выпiць i мацнейшае, не канечне ёй пiць гэты падчырвонены квас. Чокнулiся, пабудзьздароўкалiся i выпiлi па адной. Гарпуська прыкмецiла, што мацi неяк незвычайна глядзела на Сяргея. Дзяўчына заўважыла, што хлопец падабаецца старой. Дык ён жа i ёй, Гарпусьцы, вунь як падабаецца! I яна ўжо сама падлiвала ў гранёную шклянку з цёмнае бутэлькi.
      Пачастунак цягнуўся парадкам часу. Сяргей добра-такi захмялеў. Параска заўважыла гэта i паспяшалася развiтацца, каб не замiнаць сваёй прысутнасцю маладым.
      - Дык вы тутака, дзеткi мае, пасядзiце сабе, а я палезу на печ. Мне, старой, адно на печы грэць плечы, а вам, маладым, мiлавацца ды жыццём любавацца.
      Але Параска не заснула на гарачай чарэнi. Яна раз-поразу паглядала праз зашыек печы на дачку з Сяргеем. А каб яны нiчога не падумалi i не саромелiся старой, дык нават для прылiку храпанула гэтак, што на ўсю хату было чутно. П'янаваты Сяргей асмялеў. Ён схапiў Гарпуську ў свае дужыя хлапечыя рукi i пачаў цалаваць. Яна кволенька вырвалася, хоць у самой сэрца, як той драбок цукру ў цёплай вадзе, раставала ад Сяргеевых абдымкаў i пацалункаў.
      - Сярожка, родненькi, не трэба гэтак, а то ж мацi яшчэ, мусiць, не спiць, - млява казала Гарпуська.
      - Спiць, ужо спiць. Яна ж храпла ўжо, - канчаткова асмялеў Сяргей.
      Ён зноў абдымаў i цалаваў Гарпуську, i яна ўжо не вырывалася i не абаранялася.
      А Параска i на волас яшчэ не заснула, яна крадком глядзела на доччына шчасце. Яе старое, счарсцвелае за доўгiя гады жыцця сэрца нiбы памаладзела i соладка калацiлася, ледзь не выскакваючы з грудзей. Яна ўспамiнала сваю маладосць, Свiрыда, яго моцныя, як абцугi, абдымкi. Ёй хацелася заспяваць ад гэтых пачуццяў, але яна маўчала i толькi думала сама сабе: "Праўду-такi казала старая Аўдоля, што ад яе прывароту нiводзiн яшчэ не выкручваўся". Параска чула з печы, як, праводзячы Сяргея, Гарпуська казала яму:
      - Ты ж, Сярожка, i заўтра прыходзь, пахмелiшся, а то галава будзе балець.
      - Прыйду, абавязкова прыйду.
      На другi дзень Сяргей сапраўды прачнуўся з болем галавы. Яму хацелася пахмялiцца, але ён не адважыўся ўдзень iсцi да Гарпуськi. Сёння ён не мог нiяк звесцi канцоў з канцамi. Калi б ён шчыра сам сабе прызнаўся, дык Гарпуська не вельмi яму падабалася. Каб тое, што адбылося ўчора, было з Волькай, дык ён бы надта шчаслiвы быў. Але яна ж адвярнулася ад яго. Што яна знайшла ў тым Чыгараўцу?
      Волька таксама не ведала, што яна знайшла ў Чыгараўцу. Каб Сяргей увесь час быў дома, дык яна б i не падумала пра Чыгараўца. Мусiць, праўда ў той прыказцы гаворыцца: "З воч далоў i з сэрца прэч". Не, Волька не выкiнула канчаткова з сэрца Сяргея. Ён, можа, большае месца займае ў iм, чым той Чыгаравец, аднак тая правiнка, якую яна дапусцiла па дзявочай легкадумнасцi два гады назад, не дае спакою, перашкаджае адкрыць перад Сяргеем тыя, ужо трохi астыўшыя пачуццi. Але варта было паднесцi да iх хоць iскарку, яны б загарэлiся зыркiм полымем. Толькi Сяргей чамусьцi не хацеў кiнуць гэтай iскаркi. Наадварот, ён стараўся быць далей ад Волькi. Яму балюча было перажыць знявагу пачуццяў.
      Усю зiму Сяргей па два, тры разы на тыдзень заходзiў да Гарпуськi. I кожны раз на стале з'яўлялася тая ж цёмная бутэлька з першаком. Сяргей сам не заўважыў, як гэты пяршак пачаў уваходзiць у яго жыццё.
      Гарпуська таксама бачыла, што Сяргей усё больш i больш уцягваецца ў п'янства, але яна ўжо нiчога не магла зрабiць. Дзяўчына думала, калi яны пажэняцца, дык тады, гэтак жа як i прывучыла, яна адвучыць яго ад гарэлкi.
      Прачынаючыся ранiцай, Сяргей перш за ўсё думаў, дзе б перахапiць якую чарку. У Ямiшчы нiхто i не думаў частаваць Сяргея. Людзям Гарлачова чарка стаяла ўпоперак горла, i яны баялiся прынадзiць новага брыгадзiра. А яно вунь як павярнулася: Гарпуська прывучыла брыгадзiра заглядаць у рыльца бутэлькi. А Сяргей сам не мог нiяк зразумець, як гэта сталася. У апошнi час ён менш пачаў цiкавiцца справамi брыгады: яны апастылелi яму. Ён шукаў нечага ўзвышанага i знаходзiў яго ў Гарпусьчынай хаце. У гэтую пару ў брыгадзе iшла ачыстка насення, рамонт iнвентару да веснавой сяўбы, але, дзiва дый годзе, Сяргея ўсё гэта мала цiкавiла. Людзi казалi яму:
      - Дык што гэта ты, Сяргей, па Гарлачовай сцежцы надумаў iсцi?
      Ён не адказваў на гэтае непрыемнае запытанне, стараючыся быць далей ад людзей. Калi раней Сяргею хацелася быць сярод калгаснiкаў, гаварыць, раiцца з iмi, дык цяпер ужо ён абыходзiў iх, а ў вольную часiну бег да Гарпуськi. Старая Параска гэтак i парашыла ўжо, што неўзабаве Сяргей стане сем'янiнам у яе хаце. Яна ўпотай ад дачкi рыхтавалася да вяселля. Сяргей хадзiць хадзiў, а пра тое, каб жанiцца, i не заiкаўся. Гэта вельмi непакоiла Параску. Аднойчы, калi Сяргей сядзеў п'янаваты за сталом, старая вымавiла:
      - Дык вы ўжо бралiся б, чаго гэта вам людзей смяшыць. Хоць бы людзi перасталi языкамi мянцiць.
      Параска чакала Сяргеева адказу, а ён быццам i не чуў яе гаворкi. Затое адказала Гарпуська:
      - Вы б, мама, маўчалi. Гэта не вашай галавы клопат.
      Параска хоць i пакрыўдзiлася на дачку за такi адказ, але пастаралася зрабiць выгляд, што не чула яго. Сама ж падумала: мусiць, яны ўжо самi дамовiлiся аб усiм. I Параска ў думках падзякавала Аўдолi за яе той прыварот.
      Прадвеснем у Ямiшча прыехаў старшыня калгаса Варакса. Яго занепакоiла тое, што Сяргей, на якога ён ускладаў гэтакiя надзеi, зараз збiўся з панталыку, i брыгада зноў пачала таптацца на адным месцы. З брыгадзiрам старшыня гаварыў не так, як раней. Не было той шчырасцi, цеплынi, а, паадварот, была нейкая колкая спагада i дакорлiвасць. Сяргей не мог глядзець у вочы старшынi i ўсё стараўся, каб не сустрэцца позiркамi. Напаследак Варакса афiцыйна сказаў:
      - Заўтра, таварыш Андрэйчык, прыходзьце на праўленне, будзе сур'ёзная гаворка.
      З нейкай неўтрапёнай трывогай Сяргей чакаў вечара. Яму здавалася, што гэты вечар скiне з яго цяжар няпэўнасцi, здранцвення думак, i таму, як толькi пачало змяркацца, ён выйшаў на дарогу. Сонца за дзень падтапiла снег, i дарога была як пасыпаная соллю. Снег пад нагамi раз'язджаўся, i iсцi было нялёгка. Як толькi Сяргей выйшаў за вёску, ён убачыў чалавечую пастаць, якая iшла па дарозе яму насустрач. Здалёк ён не мог пазнаць, хто гэта такi. Толькi калi постаць наблiзiлася, Сяргей пазнаў Вольку. Яму не хацелася сустракацца з дзяўчынай. Таму ён наважыў з ходу размiнуцца з ёй i пайсцi сваёй дарогай.
      Волька першая зачапiла Сяргея.
      - Куды гэта ты, Сяргей, насупраць ночы? - спытала яна.
      - На праўленне выклiкаюць.
      - Навошта цябе на тое праўленне выклiкаюць?
      - Не ведаю...
      - Кажаш, не ведаеш? А я ведаю... Эх ты, Сярожа, куды ты зайшоў, куды цябе завяла Гарпуська? На што ты паквапiўся? Можа на хату, на багацце яе? У прымакi, можа, захацеў?
      - Маўчы! - крыкнуў Сяргей. - Не я, а ты вiнавата!
      Волька страпянулася, нiбы тая птушка, што трапiла ў сiло, i ўжо ў наступны момант ледзь не загаласiла:
      - Сяргейка, родненькi, я вiнавата, я! Матылi ў мяне ў галаве ляталi. Даруй мне.
      Яна кiнулася да Сяргея, абхапiла ягоную шыю рукамi i, як гарачым прыскам, абпякла вусны пацалункам. Сяргей квола паводзiў рукамi, нiбы хочучы адапхнуць Вольку ад сябе. Але ў яго не хапала сiлы. Яму многае было няясным, незразумелым, i калi Вольчына неўтрапёнасць крыху сцiшылася, адступiў на крок i спытаў як мага спакайней:
      - А як жа твой Чыгаравец?
      - Сяргей, не дакарай мяне iм. Я яго не любiла. Я толькi так. Я думала, што ты не вернешся ў Ямiшча i забудзеш мяне назаўсёды, дык я з iм пасябравала. А пасля таго як ты вярнуўся, дык я на яго глядзець не магу. Сяргей, родны, мне балюча глядзець, як цябе Гарпуська прынаджвае гарэлкай, як ты становiшся на Гарлачову дарогу.
      Сяргей патупiў вочы. Ён не чакаў гэтага. Яму сорамна было свае маладушнасцi. Ён жа сапраўды думаў, што Волька забыла яго, выкiнула з сэрца.
      - Дык ты ж з iм вяселле ўжо збiралася гуляць, - укалоў Сяргей Вольку.
      - Нiякага вяселля не будзе i не можа быць. Ён чалавек не благi, але ён не для мяне. Ты, Сярожа, мой. Я цябе нiкому не аддам.
      Сяргей зразумеў, што Волька гаворыць усё гэта шчыра, што нi ў чым у яе няма найгрышу. Таму ён, адкiнуўшы напускную злосць, аддаўся на волю сваiх пачуццяў. Ён моцна абняў Вольку i пачаў цалаваць. I што за дзiва, Гарпуську ён цалаваў не адзiн раз, але нiколi не адчуваў той блiзкасцi, якую адчуў цяпер. А Волька, вырываючыся з Сяргеевых абдымкаў, казала:
      - Даруй, Сярожа, i не злуй на мяне за ўсё тое, што было.
      - Я не злую. Я радуюся, што ты мяне i цяпер кахаеш.
      - Дык iдзi ж хутчэй на праўленне, каб цябе там доўга не чакалi. А як вернешся, дык заходзь абавязкова да мяне. Я цябе буду чакаць.
      Сяргей нiчога не адказаў на Вольчына запрашэнне.
      Нейкае дзiўнае адчуванне было ў Сяргея, калi ён выйшаў з пасяджэння праўлення. Нiбы ён толькi што перажыў буру, якой трошкi спалохаўся, але якая не зламала яго, а, наадварот, мацней паставiла на ногi. Як толькi Сяргей перайшоў калгасны двор i выйшаў на дарогу, у месячным святле перадвясновай ночы ён убачыў на дарозе чалавечую фiгуру. Марозiк нанач узяўся быў добры, i дарога падшэрхла, снег ужо не рассоўваўся пад нагамi, затое ногi коўзалiся па ўезджанай каляiне. Таго чалавека, што iшоў уперадзе, нiбы кiдала на ўхабы, ён спатыкнуўся i нават адзiн раз упаў рачкi. Наблiзiўшыся, Сяргей пазнаў у тым чалавеку Мiтрафана Гарлача. Хацеў абмiнуць, каб не сустрэцца з iм, але другой дарогi не было, а па цалiку iсцi не хацелася, i Сяргей вырашыў: "Лiха з iм, даганю, абмiну i пайду сваёй дарогай".
      Аднак, як толькi Гарлач пачуў за спiной крокi, ён абярнуўся i нiбы ўзрадаваўся.
      - Дык гэта ты, браце, з праборкi iдзеш? Чуў я, чуў, што цябе прабiралi сёння. Я даўно хацеў цябе бачыць, - заiкаючыся гаварыў Гарлач.
      - Нашто я табе? Хiба разам выпiць?
      - А хоць бы i выпiць разам. Ты ж ад мяне цяпер недалёка адскочыў. Цябе ж Парасачка прычаравала не толькi да Гарпуськi, але i да бутэлькi.
      - Што ты вярзеш? - зазлаваў Сяргей.
      - А тое вярзу, што добра ведаю... Так што мы цяпер з табой, браце, аднаго поля ягады. Толькi я не намоўленую гарэлку п'ю, а чыстую... А ты намоўленую, настоеную на Аўдолiным карэннi. Ды мне цяпер зрэшты ўсё адно: я цяпер гол як сакол i адзiн, як вось гэты палец. - Гарлач выставiў, як пiку, указальны палец, нiбы ён хацеў iм каго праткнуць. - Праз цябе мяне з брыгадзiрства скiнулi. Жонка ад мяне ўцякла. Дык што мне, гуляй ды гарэлку куляй. Дык я i куляю.
      Сяргею абрыдла гэтае п'янае Гарлачова трызненне, але яму рупiла даведацца, што гэта ён такое плявузгае пра намоўленую гарэлку, i ён, выбраўшы момант, калi Гарлач крыху збiўся з гаворкi, спытаў:
      - Дык пра якую ты намоўленую кажаш?
      - А ты хiба не ведаеш, дзiвак-чалавек...
      I Гарлач, вiляючы языком, як нагамi, расказаў Сяргею, як ён падглядаў у Аўдолiна акно, калi да знахаркi ў хату прыходзiла Параска.
      Хлопцу не хацелася верыць, але i не даваць Гарлачу веры не было як вельмi ж усё супадала з тым, што было, i Сяргей хутчэй для таго, каб не паказаць сябе прастаком у вачах Гарлача, чым апраўдаць Гарпусьчыну мацi, са злосцю выгукнуў:
      - Брэшаш ты, як той сабака.
      - На, во, не брашу, - i Гарлач перахрысцiўся, ад чаго ён Сяргею здаўся яшчэ больш агiдным. - Далiбог, не брашу.
      А на раскрыжаваннi дарог - гэта было вiдаць здалёк - хтосьцi сюд-туд хадзiў. Сяргей здагадаўся, што там чакала яго Гарпуська, i сказаў Гарлачу:
      - Дык iдзi, вунь яна цябе чакае. Яна табе акурат пара, - i, не развiтаўшыся са спадарожнiкам, папраставаў па цалiку на святло вокан Вольчынай хаты. Зашэрхлая за вечар скарынка снегу ламалася пад нагамi, але iсцi было лёгка. Агеньчык клiкаў, вабiў да сябе.
      Узрушаная, заплаканая Гарпуська вярнулася дадому без Сяргея. На стале стаяла тая ж цёмная бутэлька першаку. Яна са злосцю схапiла са стала бутэльку i з усяе сiлы шыбанула ў куток. На ўсю хату разляцелiся пырскi самагонкi, друзачкi шкла. Ад стуку прачнулася на печы Параска.
      - Што ты там б'еш, вар'ятка?
      - Пляшкi твае б'ю, каб тут i заводу i смуроду iх не было.
      Гарпусьцы пачулася, што пад вулiчнымi вокнамi нехта тупае. Яна прыпала да халоднай шыбiны. Дзяўчына не трацiла яшчэ надзеi на прыход Сяргея. На момант здалося, што чутны яго крокi пад вокнамi. Каб яна лепш прыслухалася, то распазнала б, што гэта шумеў, скробся ў другое акно голлем стары вяз.
      1956 г.