Ваявода, ня ведаючы ад чаго, адчуў шалёную радасьць. Спынiў каня й падняўся ў страмёнах.
      Сустрэчныя спынiлiся таксама.
      Станiслаў, уважна прыгледзеўшыся незнаёмцам, але не прыкмецiўшы на iх дзiдах нiякiх сьцяжкоў, выдаўшых-бы чужаземцаў, гукнуў:
      - Зьдзiслаў, дзiду!
      Збраяносец пасьпешна выканаў загад. I, выцягнуўшы свой меч, стаў з тылу свайго пана.
      Незнаёмцы, тым часам, бачачы ваяўнiчыя намеры сустрэчнага Рыцара, перакiнулiся некалькiмi кароткiмi словамi й таксама падрыхтавалiся да бою. Адзiн зь iх, сiвы i шыракаплечы, апрануты ў кажух паверх кальчугi, выехаў уперад i грамавым голасам гукнуў:
      - Iмём Гаспадара Вялiкага Князя, загадваю схаваць зброю й сыйсьцi з дарогi!
      У адказ на гэта Станiслаў моўчкi пахiлiў дзiду й ударыў шпорамi. Вочы яго сьвяцiлiся, на вуснах iграла прагавiтая ўсьмешка.
      Шырокаплечы незнаёмец зьдзiўлена пацiснуў плячыма й, прыкрыўшыся шчытом, пусьцiў каня. Абодва яго спадарожнiкi панесьлiся сьледам.
      Блiжэй i блiжэй зьяжджаюцца працiўнiкi. Адзiн у сталёвым панцыры, поўны гневу, жорсткасьцi й смагi крывi. Другi - у кальчузе й кажуху, зьдзiўлены, але ўпарты й пэўны сябе.
      Ксёндз пасьпешна пералiчвае пацеркi ружанца й хуценька мармоча малiтву, не забываючыся пры гэтым, час ад часу, памацаць дзяржальну мяча.
      Коньнiкi зьблiзiлiся. Стук i трэск разьлятаючыхся на кавалкi дзiдаў... I Станiслаў грузна выляцеў зь сядла.
      У той жа момант упаў i Зьдзiслаў, з наканечнiкам дзiды ў горле.
      - Пяру-у-у-ун! - голасна выгукваюць незнаёмцы, i на поўным скаку праносяцца мiма зьбянтэжаных i пачцiва разступiўшыхся рэшткаў пачоту Станiслава. Праз кароткi час пераможцы зьнiкаюць з вачэй.
      - Ваявода!... Сын мой... Ваявода!... - кiдаецца ксёндз да свайго разпасьцёртага пана. Але Станiслаў страцiў прытомнасьць, i ляжыць на абледзянелай дарозе, нязграбна падкруцiўшы пад сябе руку. З-пад плашча выцякае струменчык крывi й хутка ўсмоктваецца ў сьнег...
      - Хутка! У найблiжэйшае селiшча!... Па санi!... - загадвае перастрашаны ксёндз.
      Адзiн з вояў кiдаецца ўскач выконваць загад. Другi дапамагае ксяндзу расшпiлiць панцыр Ваяводы. Выцiраюць на грудзях кроў. Нацiраюць яго сьнегам... Усё на дарэмна, Ваявода ня дыхае...
      Зусiм к вечару зьяўляецца вой з саньмi. На санях двое барадатых сялянаў. Яны асьцярожна ўхутваюць бяспрытомнага Ваяводу кажухамi, падтыкаюць з бакоў саломай, i пасьпешна рухаюцца к Слуцку.
      Забiтага Зьдзiслава вязе на сядле адзiн з вояў, каб са Слуцку адправiць у Загрэб, да ягоных заможных i шляхетных сваякоў.
      14. ЗМОЎШЧЫКI КАРЧМЫ "ЗАЛАТЫ РОГ"
      Пан Януш прыскакаў у Берасьце змораны й замёрзлы. Вусы зьмерзлiся ў суцэльныя лядзякi. Пасiнелы нос напаўняўся, увесь час, набрыдлiвай вiльгацьцю. Скарчанелыя рукi адмаўлялiся слухацца, а ў жалезных ботах балюча шчымелi пальцы.
      Мармычучы праклёны сабе пад нос, адшукаў указаную Ваяводай Станiславам карчму "Залаты рог" i, кiнуўшы павады служцы, увалiўся ў напаўцёмнае памяшканьне. Прыемна агарнула цяплом i ўтульнасьцю.
      Час быў ужо паабеднi, i некалькi сталых наведвальнiкаў карчмы старанна прыкладалiся да ўмястоўных кубкаў ды гучна гаманiлi.
      Пан Януш прайшоў у кут, прысеў на шырокую лаву каля вакна i голасна гукнуў:
      - Гэй! Паўкварты мёду, пся маць, i гарачага крупнiку!
      Непаваротны як мядзьведзь карчмар моўчкi прынёс баклагу й кубак. Акiнуў дапытлiвым паглядам постаць госьця й хацеў быў iсьцi па крупнiк, як раптам Януш напаўголасу спытаў:
      - Пана Лазiнскага ведаеш?
      Карчмар спынiўся. Паправiў фартух i, углядаючыся на папiваючых, памалу адказаў:
      - Ведаю... з Камянца...
      - Дык я яго бачыць хачу, пся маць! Сёньня-ж! - пры гэтым на стол упала срэбная грыўна.
      Карчмар загарнуў манэту й падаўся прэч з пакою.
      Пан Януш напоўнiў пенiстым мёдам кубак i, са смакам яго сёрбаючы, прыслухаўся да гутаркi людзей.
      Размаўлялi пра апрышак, пра вайну - то з Польшчай, то з Крыжакамi, пра цэны на тавары, пра якасьць вiна, пра наблiжаючуюся вясну...
      За вакном бялела дарога, упiраючыся ў скляпенiстую браму, пад якой зьнiкалi сялянскiя вазы, выяжджаючы на Люблiнскi шлях.
      Пад вечар карчма напоўнiлася людам. Гутаркi й сьпевы, сваркi й лаянка доўга не змаўкалi ў духаце напаўцёмнае пiўнушкi.
      Цяпло, вiнны апар i стома хiлiлi Януша да сну, i нарэшце перамаглi. Стары ваяка апусьцiў галаву на сагнутую руку, ды, так седзячы, i заснуў, соладка насьвiстваючы адагрэлым носам.
      Прачнуўся ён ад моцнага ўструсу. Здавалася, што вось толькi на момант заплюшчыў вочы, толькi так сабе прыкархнуў. Аднак у карчме было цiха - нi гоману, нi сьпеву. Толькi ў супрацьлежным куту, каля печы, пахрапваў на лаве купец, ды сапцелi насамi ягоныя служкi, паўкладаўшыся покатам на падлозе. За вакном чарнела ноч.
      Пан Януш памацаў капшук, зброю, i толькi тады зiрнуў на двох мужчын, стаяўшых за сьпiнаю. Першы быў карчмар з васковай сьвечкай, другi - незнаёмы, дужы й зграбны, апрануты ў скураную падзьдзеўку i зь лёккiм мячом пры баку.
      - Лазiнскi... - прамовiў цiха незнаёмец. - З Камянца. Пан мяне клiкаў.
      - Пэўна клiкаў, пся маць! Чаго так доўга?
      - Дарога далёкая, Яснавяльможны Пане, - з павагай адказаў Лазiнскi, на якога ўзбраеньне й вопратка Януша зрабiлi належнае ўражаньне. - Пакуль ганец туды, ды я сюды, дык i ноч надышла.
      - Давай мёду! - павярнуўся Януш да карчмара.
      Пакуль непаваротны карчмар злазiў у склеп, абодва суразмоўцы моўчкi разглядалi адзiн аднаго. Першаму карцiла даведацца, чаго яго так сьпешна выклiкалi, другi - вывучаючы й мяркуючы, на колькi можна даверыцца.
      Нарэшце падагрэўшыся мёдам, Януш спытаў:
      - Яснавяльможнага Пана Станiслава, Ваяводу Крэўскага, ведаеш?
      - Пэўна ведаю! Ня раз ужо службу служыў яго мiласьцi саслужыў. Але вось дайсьцi да яго нiколi не пашчасьцiла. Ён дык, хiба, i ня чуў пра мяне?
      - Каб ня чуў, пся маць, дык не выпраўляў бы мяне сюды! - запярэчыў Януш.
      - Дык, чуў? Ведае? О, хвала Ўсявышняму!
      - Ведае. Кажа мне: "Едзь у Берасьце. I з карчмы "Залаты рог" хай клiчуць пана Лазiнскага!"
      - Так i сказаў "Пана Лазiнскага"?
      - Так i сказаў... А ты што, пся маць, мне ня верыш?
      - Баранi Божа, Яснавяльможны Пане! Як ня верыць?
      - Эгэ, брат! Я выдумляць не люблю, не маёй галавы гэта справа, ды ня мой звычай! Дык вось паслаў ён мяне да цябе й загадаў... - Януш азiрнуўся на сьпячых i нахiлiўся да суразмоўцы.
      - Што загадаў? - падсунуўся й Лазiнскi блiжэй.
      - Загадаў, каб выставiлi варту на ўсiх шляхах, што вядуць з Кракава ў Лiтву, i пiльнавалi, калi будзе варочацца з пасольства Фёдар, Ваявода з Грозава! - Лазiнскi ўвесь напружыўся ад шэпту Януша, а той працягваў - Пакуль будзе ехаць Кароннымi землямi, хай сабе едзе, нават сьцерагчы варта, каб нiчога зь iм не сталося. А як мяжу пераедзе, ды падасца на Вiльню, тут яго трэба й узяць!... Але жыўцом! Яснавяльможны Пан Станiслаў зь iм гутарыць жадае...
      - А як з пачотам? - перабiў Лазiнскi.
      - Выцяць у пень, пся маць! Каб i духу не засталося!
      - Добра! А цi вялiкi пачот?
      - Ня ведаю, цi вялiкi, але зацяты, пся маць! Зьнянацку iх трэба браць, бо ў адкрытую наўрацьцi пакладзем.
      - Пакладзем! - запэўнiў Лазiнскi рашуча.
      - Не хвалiся прадчасна! Бачу з гарачага ты заводу - глядзi, каб не перахвалiўся, - спынiў Януш. - Спачатку скажы, цi ёсьць тут зацiшнае мейсца з добрым скляпом?
      - Ёсьць - у Турна. I Турнаўскi ўласьнiк нашы...
      - А людзей збройных цi ёсьць дастаткова?
      - Ёсьць i людзi! Гайдукi Турнаўскiя й Камянецкiя, а як забракуе гэтых, то можна й апрышак клiкнуць. Досыць будзе!
      Пан Януш задумаўся. Ён хаця й верыў словам Лазiнскага, аднак пабойваўся за посьпех прадпрыемства, якое ў выпадку няўдачы вяло проста пад сякеру ката.
      - Трэба як найхутчэй выслаць ганца ў Ёзерск, - прамовiў ён. - Каб прывёў з сабой тузiн халопаў, усё пэўней будзе.
      - А калi Яснавяльможны Пан ганца хоча пасылаць?
      - Дык хоць зараз, пся маць! Чаго марудзiць?
      - Зараз?... Добра! - Лазiнскi ўстаў i выйшаў з карчмы.
      Праз кароткi час ён вярнуўся з дужым малайцом у дарожным адзеньнi.
      - Гайдук з Камянца... Свой!
      Януш даў гайдуку ўказаньнi - куды ехаць i што рабiць. Зьявiўся йзноў карчмар. Маўклiва выслухаў загад Лазiнскага, i павёў ганца, каб вывесьцi яго патаемным ходам за сьцены Берасьця.
      - Ну, а зараз, вось што, - iзноў загутарыў Януш. - У Берасьцi я заставацца не магу, каб не прыцягнуць увагу. Таму трэба кагось iншага пакiнуць тут пiльнаваць Ваяводу Грозаўскага, а мне, пся маць, прэч з вачэй!
      - Я так думаю, - запрапанаваў Лазiнскi пасьля нядоўгага разважаньня - што Вяльможнаму Пану найлепей будзе выехаць у Турна, ды, там падрыхтаваўшы гайдукоў - чакаць, а я застануся тут сачыць. Як што якое, то прышлю чалавека, альбо сам прыеду. Толькi... - Лазiнскi з разгубленым выглядам замоўк.
      - Што, "толькi"?
      - Коратка ў мяне... - i Лазiнскi выразна пацёр палец аб палец.
      - Што коратка, пся маць? - iзноў не зразумеў Януш.
      Цяпер Лазiнскi зьбянтэжыўся зусiм i, адвярнуўшыся ўбок, ледзь чутна прашапацеў:
      - Грошаў на доўга ня хопiць...
      Януш моўчкi адвязаў капшук i адлiчыў пяць залатых.
      - Бяры, пся маць, ды ўважай, каб Ваявода ня высьлiзнуў!
      - Зловiм, лiха яго галаве! Нiдзе ён ня дзенецца!
      Ранiцай, ледзь засьвiтала й паадчынялiся гарадзкiя брамы, пан Януш, у суправодзе Турнаўскага гайдука, выбраўся ў дарогу. Берасьце прачыналася, але нi варта, нi мяшчане не зьвярнулi ўвагi на Рыцара з маладым збраяносцам, пасьпяшаючага па Наваградзкай дарозе...
      Лазiнскi даў карчмару адзiн залаты, закупiўшы сабе гэтым мёд i пастой на даўжэйшы час, але нi паўсловам не нацякнуўшы аб неспадзяванай шчодрасьцi пана Януша. Дый па што? Карчмар застаўся задаволены й так. Дапамагаў ён Ваяводзе Станiславу часта, але ня часта даставаў ад яго ўзнагароду. А калi й здаралася, што Ваявода рашчодрыцца, дык нiколi болей за срэбную грыўну не даваў. Цяпер-жа, загарнуўшы залатоўку й лiкуючы ў душы, мог-бы разсыпацца цэлым патокам удзячнасьцi, каб ня ўроджаная маўклiвасьць.
      Вырашыўшы, што Ваявода Фёдар нiякай iншай дарогай не паедзе, як толькi празь Люблiн i Берасьце, Лазiнскi прымасьцiўся каля вакна карчмы. Прыкладаючыся да глечыка пiва, пастанавiў не спускаць вачэй з гарадзкое брамы, а для большае пэўнасьцi выставiў на вулiцы гайдука.
      Iншыя дарогi абсадзiў сваiмi людзьмi карчмар.
      Так ва ўпартым чаканьнi паплылi днi. Наведвальнiкi "Залатога рогу" спачатку зь цiкавасьцю прыглядалiся маўклiваму пастаяльцу. Потым пачалi загутарываць да яго. Калi гэта нiчога не дало - задзiрацца. Але тут умяшаўся карчмар, i хутка паклаў крэс дакучлiвай цiкаўнасьцi, прыгразiўшы цяжэразным секачом у тры лакцi даўжынёй.
      Спрачацца супраць такога красамоўнага доваду ахвотнiкаў не знайшлося, i Лазiнскага пакiнулi ў супакоi.
      15. У ЛЯСНЫМ ЗАМКУ
      Олiвер дэ Арно зь нецярпеньнем чакаў надыходу дня, вызначанага Вiтаўтам.
      Паляваньне павiнна было быць надзвычайна цiкавае. У сябе на бацькаўшчыне малады Бургундзец часта паляваў на дзiка, аленя й рознага драбнейшага зьвяра. I хаця дзiк быў даволi злоснай i небясьпечнай жывёлай, аднак зубра, тур цi мядзьведзь непараўнальна перавышалi яго як моцай, так i адвагай. Небязьпека, злучаная са спрытам i ўменьнем, пры такiм паляваньнi, разпальвала маладога шукача прыгодаў. У сваiх марах ён ужо адважна валiў тура на вачах у чароўнай Рынгайлы i, стаўшы на адно калена перад яе канём, прапанаваў ёй сваю руку й меч да паслугаў, у сiле якiх яна мае нагоду пераканацца...
      Вечарам усе чужаземцы зыйшлiся ў пакоi Графа дэ ля Шэр. Прыйшоў i Камандор фон Кройцэнбэрг, завiтаўшы ў Трокi па дарозе на Мальборк.
      - Шаноўны Камандорэ! - не ўстрымаўся пры яго выглядзе Граф. - Што з Вамi сталася? Клянуся ўсiмi Сьвятымi - вы болей падобны на свой цень, чым на самаго сябе!
      - Ня дзiва, Граф, змарнець, калi вас абкружаюць толькi няўдачы й непрыемнасьцi. Вось шаноўнаму Мак Марцiмеру шанцуе... - адказаў неахвоча Кройцэнбэрг, i, павярнуўшыся да Шкота, спытаў - Цi ня праўда?
      - Так, так! Мне надзвычайна пашанцавала ў Лiтве! Нават сам Вялiкi Князь Вiтаўт запрапанаваў мне сваю ласку й апеку! Можаце мне пазайздросьцiць!
      - Вiтаю, але не зайздрошчу, Марцiмер! Хачу нагадаць, што лiса вы не забiлi...
      - О! Я гэта ведаю й сам! I ведаю нават, што ён мне не прабачыў. Праўда, Камандорэ?
      - Гэтага я вам не скажу - пачаў Кройцэнбэрг - Але...
      - Але, - з запалам перабiў Олiвер, - лiс мусiць ведаць, што шляхетны Марцiмер Мак Марцiмер - не адзiн! Мой меч i шчыт заўсёды да яго паслугаў!
      - Добра сказана! - усьмiхнуўся Шкот. - Дзякую!
      Кройцэнбэрг з жалем усьмiхнуўся й прамовiў:
      - Вы яшчэ надта малады, Олiвер, i мне вас шкада, бо вам муцiць галаву гарачая кроў вашых вялiкiх продкаў! Якiя не апраўдалi-б вашых учынкаў, будзь яны сёньня жывыя!...
      - Не засланяйцеся маiмi продкамi, Камандорэ! Вы на гэта ня маеце нiякага права! Яны былi людзьмi шляхетнымi й сумленнымi! Апошнi зь iх - Слаўны Гэнрых дэ Арно - выпраўляючы мяне ў сьвет, заклiнаў мяне паступаць так, як загадвае Рыцарскае Права, маё сумленьне й Гонар! Ён-жа - Слаўны Гэнрых дэ Арно - узяў зь мяне страшную клятву, што я нiколi ня стану на баку зла, несправядлiвасьцi й маны, а буду ўсё жыцьцё зь iмi змагацца, нават калi гэта будзе пагражаць мне вернай пагiбельлю!...
      - Дык вы, няшчасны, лiчыце нашы Вялiкi Ордэн iлжывым, несправядлiвым i злым? О, няшчасны!
      - Выбачце, Камандорэ, але я анi словам ня ўспомнiў пра Вашы Ордэн! усьмiхнуўся Бургундзец.
      Кройцэнбэрг зьмяшаўся й злосна буркнуў:
      - Сунецеся вы туды, дзе нiчога не разумееце, i дзе магло-б зусiм добра абыйсьцiся й бяз Вас!
      - Памыляецеся, Камандорэ! - рашуча ўмяшаўся Граф. - Олiвер, хоць i малады, але мае ўжо залатыя шпоры, каторыя нялёкка дастаюцца й старэйшым! А разважае ён так, як падабае й сумленнаму Рыцару! I я ў сваю чаргу, урачыста прысягаю на Сьвятога Юр'я[20], што аднадумна й згодна з Олiверам дэ Арно буду баранiць праўду, справядлiвасьць i гонар!
      Кройцэнбэрг закусiў губу й перавёў гутарку на заўтрашняе паляваньне (на якое ня быў запрошаны). Але й тут не сустрэўшы спачуваньня й адчуваючы прыхаваную непрыязнасьць, хутка адкланяўся й адыйшоў. У душы яго накрэсьлiвалiся пляны будучае жорсткае помсты, якая будзе страшней за сьмерць...
      У гэты вечар Троцкi замак рана зацiх. Паляўнiчыя й служба адпачывалi перад заўтрашнiм днём. Толькi час ад часу пераклiкалiся вартавыя, ды ў псярнi абзывалiся сабакi.
      Ранiцай, яшчэ да сьвiтаньня, вырушылi загоншчыкi на чале зь Вялiкiм Лоўчым, якi мусiў, разьвёўшы загоны й заставы, чакаць на Гаспадара ў Лясным Замку. Па дарозе да загоншчыкаў мелiся далучыцца навакольныя сяляне й пешыя аддзелы войска, каб, стаўшы пад каманду лясьнiкоў, шчыльным колам агарнуць вялiзарныя абшары пушчы. Мароз прыцiскаў, не шкадуючы, пакрываючы белай намаразьзю бароды й вусы людзей, каўняры кажухоў ды конскiя грывы. Наладаваныя санi са скрыпам выкотвалi за браму, пад соннае гiканьне вожчыкаў. Яскравыя агнi паходняў суцэльным патокам разгарнулiся па дарозе, адным канцом губляючыся ў пушчы, другiм - у мурох i валах Замку.
      Людзкi гоман i тупаценьне, скрып палозаў, сабачы брэх i конскае йржаньне напоўнiлi замкавы дзядзiнец.
      Паляўнiчыя, адзiн за другiм, прабуджаныя шумам, неахвоча падымалiся зь цёплых пасьцеляў, хаця на цёмным небе яшчэ яскрава зiхацелi зоркi.
      З адыходам загоншчыкаў, заварушылiся конюхi, збраяносцы й iншая чэлядзь. Гул на плошчы ўзрос.
      Разьвiднелася.
      Дзень наступiў яркi, марозны, якi бывае толькi ў Лютым, калi зiма, чуючы свой блiзкi канец, лютуе з поўнай сiлай. Яскравае, але ня грэючае сонца, сярэбрыла асьляпляючым бляскам сьнег на палетках i кустах.
      Рух на Замкавым пляцы ўзрастаў з кожным момантам, па меры таго як пасоўваўся час.
      - Не разумею! - ускрыкнуў Олiвер, назiраючы, як час наблiжаецца да апоўдню. - Цi мы сёньня вырушым, цi не? Цi можа паляваньне абыйдзецца й бяз нас? Дзе Вялiкi Князь?
      - Цярпеньне! Цярпеньне, дарагi зямляк! - усьмiхнуўся Граф дэ ля Шэр. Вось паабедаем i вырушым.
      - Як гэта? А паляваць у ночы? Пры паходнях?
      - Навошта? Паляваць будзем у дзень. Але адлегласьцi тут ня тыя, што ў нас у Францыi цi Бургундыi. Ды й звычаi iншыя, вось прыглядайцеся, знаёмцеся.
      - Ну ды што-ж рабiць? - разгубiўся Бургундзец.
      - О! Калi захочаце, то знойдзеце што рабiць: падрыхтаваць зброю, пераверыць каня й рыштунак, ды мала-лi чаго яшчэ. Абы была ахвота!
      Гарачы Бургундзец трохi супакоiўся i, сьледуючы парадам Графа, выйшаў на пляц.
      Усюды мiтусiлiся служкi з заклапочанымi тварамi. Ладавалiся санi спажывай i пiцьцём. Канюхi разьмiналi коней, паляскваючы пугамi. Сабачы брэх аглушаюча разьлiваўся над Замкам.
      Олiвер адчуў у грудзях радасную трапечучую насалоду агульнага напружаньня, i, закiнуўшы плашч за плечы, закрочыў, парыпваючы сьнегам, да стайняў. Ён ужо ня нудзiўся ад чаканьня, а ўсёй сваёй палкай iстотай улучыўся ў агульнае хваляваньне перадад'езных клопатаў. Яму раптам прыпомнiлася, што ў каня адна падкова была безь зiмовых шыпоў, што ў апошняй паездцы ён адчуў, як цяжкi крупэр вольна соўваецца па конскай сьпiне, што кольцы ў цуглях ужо даволi ладна сьцёрлiся, i шмат iншых дробязяў, ад якiх часам залежыць посьпех, а часам i жыцьцё коньнiка.
      Малады Рыцар увайшоў у стайню з душой, перапоўненай хваляваньнем i трывогай, лаючы сам сябе за такую нядбаласьць. Але, убачыўшы кругленькую постаць свайго конюха Кляўса (у нязьменным сiнiм камзоле), пад чэравам шэрага жарэбчыка, трохi супакоiўся. А прыкмецiўшы новыя кольцы ў цуглях, праста ўзрадаваўся. Добры стары Кляўс ужо паклапацiўся аб усiм.
      Жарабец цiхенька зайржаў, пазнаўшы свайго гаспадара, i прыняўся ўзмахваць галавой, побразгваючы нашыйнай кальчугай i муштукамi.
      Кляўс жвава ўскочыў на ногi й кiнуўся насустрач Олiверу з такою жвавасьцю й хуткасьцю, якiх цяжка было спадзявацца, пры яго малым росьце й таўшчынi.
      - Вашая Сьветласьць! Вашая Сьветласьць! - гукаў ён на бягу, разводзячы рукамi. - Што за дурны народ тут жыве! Прашу ў iх дзёгцю, каба капыты змазаць, не разумеюць. Паказваю iм, што вось, капыты наўкола трэба памазаць, каб чорныя былi й блiшчэлi, дык яны мне вухналi й падковы цягнуць, вунь зiрнiце, Вашая Сьветласьць, якую купу наносiлi! А Адзi дык зусiм дагадаўся: стары капыт прынёс! Я сварыцца пачаў, а яны рагочуць... Дурны... народ, зусiм дурны!...
      - Ня думаю, Кляўс, - усьмiхнуўся Олiвер.
      - Як-жа не, Вашая Сьветласьць? Што нi кажы iм, нiчога не разумеюць, як аслы.
      - А ты паспрабаваў-бы разтлумачыць.
      - Прабаваў, Вашая Сьветласьць! Лупяць вочы й рагочуць, а каб зразумець, дык нi-нi.
      - А вось мы зараз пабачым, - прамовiў Олiвер, убачыўшы праходзячага мiма барадатага Лiтоўца, па выгляду лясьнiка.
      - Гэй! - махнуў ён рукой барадачу.
      - Ваша Сьветласьць! - загутарыў Кляўс. - Надарэмна вы прабуеце, усё роўна нiчога не зразумее, гэта той самы, што капыт прынёс...
      Але Лiтовец ужо падыйшоў i, усьмiхаючыся сабе ў бараду, знакамi паказаў, што не разумее мовы Кляўса й таму ня ведае, чаго той хоча.
      Олiвер супакойна адсунуў мiтусячагася Кляўса ўбок i паказаў на конскiя капыты. Барадач зьдзiўлена пацiснуў плячыма й, выразна зiрнуўшы на купу вухналёў i падкоў, разгублена разьвёў рукамi.
      - Бачыце, Ваша Сьветласьць, дурны як асёл! - паясьнiў абрадаваны Кляўс.
      - Не сьпяшайся! - запярэчыў Олiвер i, узяўшы барадача за плячо, падвёў яго да сьцяны, на якой вiсела вялiзарнае драўлянае кола, i паказаў на рэшткi дзёгцю ў дзiрцы ад восi.
      Лiтовец адразу гучна зарагатаў, разумеючы кiўнуў галавой i выйшаў са стайнi.
      Кляўс недаверлiва глядзеў яму ўсьлед, але без папярэдняй пэўнасьцi.
      Хутка барадач вярнуўся й прынёс цэлае вядро чорнай масьлянiстай вадкасьцi. Ён па сяброўску ляпнуў Кляўса па плячу (так, што той аж прысеў) i, паказваючы на ўсьмiхаючагася Олiвера, зрабiў знак рукой, даючы зразумець, што той мае разумную галаву. Кляўс зьбянтэжана ўзяў дзёгаць i прысеў каля конскiх капыт.
      Олiвер, працягваючы ўсьмiхацца, выйшаў са стайнi й убачыў Мак Марцiмера, уважна назiраючага за праходкай коняў. Яго здаравенны руды скакун, ускiдаючы храпай, цяжка рысiў на кордзе.
      Марцiмер радасна прывiтаў Олiвера й, указваючы на каня, прамовiў:
      - Слаўна йдзе! Аж зямля гнецца!
      Олiвер прыпынiўся каля Шкота, i разам зь iм прыняўся прыглядацца жвавай i ўзбуджанай падрыхтоўцы да ад'езду.
      - Як на вайну рыхтуюцца! - адзначыў Марцiмер. - Я яшчэ нiдзе ня бачыў чагось падобнага.
      - Так! Паляваньне павiнна быць надзвычайнае! У нас i Каралi так не выбiраюцца...
      Нарэшце наступiў абед, а за iм i час ад'езду.
      Замкавая брама насьцеж адчынiлася, i зь яе галёпам выляцеў малады Лiтоўскi Драб, ды што духу паскакаў да Ляснога Замку зь весткай: "Гаспадар вырушыў!"
      За iм лёккай рысьсю, на малых кудлатых конiках - сотня капейшчыкаў з доўгiмi дзiдамi пры назе й вялiкiмi прастакутнымi шчытамi за сьпiнай. На iх шоламах, пагрозьлiва паўнахiленыя ўперад адпалiраваныя рогi зубра - адзнака ведамага на ўвесь сьвет Белавескага Палка.
      Чужаземцы зь непрыхаванай пашанай i зайздрасьцю прыглядаюцца суровым i магутным постацям у панцырах блакiтнае сталi.
      За Белавескай Сотняй пад Бел-Чырвона-Чорнай харугвай з вышытай золатам Пагоняй, на белым жарабцу едзе сам Гаспадар Вялiкi Князь Вiтаўт Кейстутавiч, абкружаны багатым i зiхацячым пачотам. На шчытах i плашчах пачоту мiгацяць гэрбы Полаччыны, Наваградчыны, Смаленшчыны, Тутаўшчыны, Гомелю, Бранску, Берасьця, Гораднi, Кiева, Астрога й рэшты Княстваў ды Ваяводзтваў неабдымнае Лiтвы.
      Чужаземцы прылучаюцца да пачоту, i пышныя гэрбы сыноў Францыi, Бургундыi, Лётарынгii, Шкотыi, Iталii перамешваюцца з простымi, але выразнымi гэрбамi Лiтоўскiх Драбаў.
      Далей едзе сотня лучнiкаў Тураўшчыны, з воўчымi скурамi замест плашчоў.
      - Гляньце на гэтых стралкоў, - паказвае Граф на iх Олiверу. - Яны сваёй цэльнасьцю не ўступаюць Ангельскiм Лучнiкам, а часам i перавышаюць iх!
      - Штось цяжка паверыць... - сумняваецца Олiвер, зь недаверам прыглядаючыся нязграбным на вiд стралкам.
      - На паляваньнi будзеце мець нагоду пераканацца, i клянуся Сьвятым Андрэям, маiм Патронам, зьдзiвiцеся!
      - А хiба й простыя воi прымуць удзел у паляваньнi?
      - Дарагi земляча! Я вам ужо казаў, што Лiтва гэта ня Францыя цi Бургундыя, дзе паляваньне зьяўляецца прывiлеем Каралёў i шляхты. Тут гэта забава для ўсiх, i нiхто не бывае ў крыўдзе.
      - То ў такiм разе, нам застанецца толькi назiраць, як гэтыя малайцы будуць класьцi дзiчыну!
      - Чаму? - зьдзiвiўся Граф.
      - Бо цi можа быць столькi дзiчыны, каб хапiла на такую масу паляўнiчых?
      - Не забывайце, што гэта Лiтва!
      - Хай сабе й Лiтва! Але, як вы кажаце, гэтыя Лучнiкi найлепшыя ў сьвеце стралкi, то цi магчыма нам, простым сьмертным, спаборнiчаць зь iмi?
      - О, дарагi Олiвер, можаце супакоiцца й не хвалявацца. Дзiчыны будзе столькi, што няхай тут будзе хоць цэлы полк гэтых Лучнiкаў, яе хопiць на ўсiх!
      - Цяжка паверыць, Граф. Каб гэта казаў хто-небудзь iншы, а ня Вы, то я проста абазваў-бы яго йлгуном!
      - Паверыць цяжка, але вельмi лёкка пераканацца! Не пазьней як заўтра, Вы самi, дарагi Олiвер, будзеце сьведкай таго, чаму ня хочаце верыць сёньня! Граф крыху памаўчаў i потым дадаў. - Я нiколi на Вас ня крыўдзiўся, дарагi Олiвер, за Вашы недавер. Ня крыўджуся й зараз. Некалькi гадоў таму, я таксама мусiў прывыкаць i дзiвiцца гэтаму надзвычайнаму Краю й яго звычаям. Пройдзе час, прызвычаiцеся й Вы, i палюбiце Лiтву, цi Белую Русь, называйце як хочаце, так, як палюбiў яе я. Я пачынаю адчуваць, што мяне ўжо не цягне ў Францыю...
      - Пабачым... Пабачым...
      Суразмоўнiкi змоўклi й, лёкка пакачваючыся ў сёдлах, прынялiся разглядаць маляўнiчыя, i ў той-жа час суровыя ваколiцы.
      Няроўная мясцовасьць, па якой пралягала дарога, адчыняла iх паглядам папераменна, то неабдымныя абшары дрымучай пушчы, зьнiкаючай у блакiтнай далечынi гарызонту, цi, зьехаўшы ў нiзiну, непрыступныя й глухiя сьцены лясное гушчы, захапляючыя сваiм дзiкiм недаторкнутым хараством, упрыгожаныя сьляпячай бялiзной сьнегу.
      За лучнiкамi разьцягнулiся санныя абозы, перасыпаныя коннымi прыслугамi паляўнiчых. Адтуль у марозным паветры, далёка разносiлiся песьнi й рогат, аддаючыся гучным тысячагалосым рэхам у пушчы.
      Лясная дарога, выгiнаючыся мiж узгоркаў i зарасьнiкаў, час ад часу перасякае прасторныя, зiхацячыя срэбрам, паляны. Парослыя шыпшынай i лазой балотцы, пахваляваныя сьнежнымi гурамi, i глыбокiя яры з адхоннымi абсыпаўшымiся берагамi, густа зарослыя дзiкiм малiньнiкам, ажынай i цёрнам.
      Замак вынырнуў зь лясное пушчы зусiм неспадзявана. Ён шырока раскiнуўся на паляне, абкружаны зямляным валам, драўляным мурам i абведзены шырокiм ровам са стромкiмi берагамi, уторканымi вострым жалезьзем. З-за муру вiднелася невысокая каменная вежа з зубчастым верхам. Побач яе зiхацеў пазалотай крыж прысадзiстай, але ўмястоўнай Царквы з каменнай званьнiцай. Вежа й Царква былi калiсь цэнтрам невялiкага абароннага Замку, каменны мур якога творыць зараз як-бы другi нутраны пярсьцень абароны, у разросшайся ўдоўж i ўшыр цытадэлi.
      Як толькi зь лесу паказалiся першыя шэрагi Белавескiх Капейшчыкаў, у Замку ўдарылi ў звон. Зарыпела вонкавая брама, i адтуль, у поўным узбраеньнi, выехаў сiвы Гараднiчы[21] Варкула Бялецкi.
      Адсалютаваўшы мячом Гаспадару, ён лёкка саскочыў зь сядла й, зь непакрытай галавой, падышоў да Вiтаўта.
      - Хлебам i сольлю прымаем Гаспадара Вялiкага Князя нашага, Вiтаўта Кейстутавiча! - пакланiўся ён, непрыкметна скрывiўшыся ад невытрыманага болю ў плячы. Выпрастаўся з самым спакойным выглядам, але прыкметна збляднеўшы. Гэта не схавалася ад вачэй Вiтаўта, якi сваiм хуткiм розумам адразу здагадаўся, у чым рэч i ад чаго Гараднiчы зьбялеў.
      Варкула, не даючы Гаспадару часу на запытаньнi, коратка й выразна паведамiў, што загоны разведзены, заставы вызначаны, сецi напагатове, i ўсё падрыхтавана.
      - Добра, Варкула! Вельмi добра! - пахвалiў Вiтаўт. - Пазнаю ў гэтым тваю руку! Але дзе-ж нашы адважны Падгараднiчы Праклош? Чаму яго ня бачна?
      - Ваша Высокасьць ня прыйме мне гэта за злое, але я адпусьцiў яго перад двума днямi на паляваньне... - пахмура адказаў Варкула, скрыпнуўшы пры гэтым зубамi.
      - Цiкава! - усьмiхнуўся Вiтаўт. - Адпусьцiў з паляваньня на паляваньне! Мусiць, дзiчына паважней зубра?
      Але Варкула ня стаў болей аб гэтым гутарыць, ведаючы, што Вiтаўт здагадваецца й не злуецца.
      - Дзе, Ваша Высокасьць, пажадаеце спынiцца? Цi ў новых пакоях, цi ў Старой Вежы? - пацiкавiўся ён, ведаючы, што Гаспадар вельмi любiць гэтую вежу, навяваючую ўспамiны былых сутычак з Крыжакамi. Гэтая-ж вежа, у свой час, паслужыла першым прытулкам Вiтаўту, пасьля яго ўцёкаў з Крэўскага Замку.
      - Не пытайся, Варкула! Вядзi ў вежу, а ў новых пакоях разьмясьцi гасьцей, хай адпачнуць...
      Прызвычаены да паслухмянасьцi Варкула, моўчкi выйшаў уперад i правёў Гаспадара ў яго памяшканьне. Тады заняўся гасьцямi й iх службамi, ды разьмясьцiў iх хутка, старанна й дабрасумленна. Гэты чалавек адзначаўся надзвыйчайнай выканаўчасьцю. Бязь лiшняй пасьпешлiвасьцi й клапатлiвасьцi, ён выконваў свае абавязкi спакойна й абдумана. Быў маўклiвы й замкнуты ў сабе, а калi гутарыў, то коратка й адрывiста. Толькi зь Вiтаўтам быў больш гаварлiвы, ды й то не заўсёды. Вайну й паляваньне любiў над усё на сьвеце. Жанчын ня мог цярпець i блiзка каля сябе, уважаючы iх за слугаў i саўдзельнiкаў Д'ябла. Дзеля гэтага, Княжна Рынгайла й некалькi яе спадарожнiцаў нарабiлi яму шмат клопатаў. Бо ня мог-жа ён памясьцiць родную сястру Гаспадара ў звычайным цытадэльным пакоi, а ў Дзядзiнец[22] кабет пускаць не хацеў.
      Стары ваяка, мармычачы праклёны сабе пад нос, нарэшце ўправiўся й з гэтай задачай, адпусьцiўшы для жанчын Царкоўную Трапезу[23].
      Вечарэла. Замкавыя будынкi пашарэлi й страцiлi выразнасьць рысаў. Пачулiся галасы вартавых. У пушчы завыў воўк, наганяючы смутак i непакой,...
      16. ПАЛЯВАНЬНЕ
      Зь першымi блiкамi дня, Замак напоўнiўся рухам. Дзень паляваньня настаў.
      Зьменьваючы варту на вежах, Варкула ўвесь час пазiраў на паўночны ўсход, дзе ледзь прыкметна цямнее сьцежка, паглыбляючыся ў пахмурую й маўклiвую пушчу. Гараднiчы з трывогай чакае брата Праклоша, якi абяцаў вярнуцца з выправы ў гэтую ноч...
      Шараватыя хмаркi, пазалочаныя з краёў узыходзячым сонцам, чарадой прабягаюць па празрыстаму марознаму небу. Дым з вогнiшчаў i комiнаў роўнымi слупамi цягнецца проста ўвысь, прадвяшчаючы ясны марозны дзень. Груганьнё, спалоханае нештодзённым рухам, зграяй узьнялося над Замкам, аглушаюча каркаючы.
      Не дачакаўшыся брата, Варкула вывеў паляўнiчых з Замка, i цеснымi зьвярынымi сьцежкамi павёў на аблюбаванае Вялiкiм Лоўчым мейсца паляваньня. Санныя абозы пацягнулiся iншай, кружной дарогай.
      Мейсца было абранае вельмi ўдала. Яно было прадаўгаватай палянай, каля тысячы крокаў даўжынёю, i дзьвесьце крокаў шырынёй на самым шырокiм мейсцы, паступова звужаючыся к канцам. З таго боку, дзе разьмясьцiлiся паляўнiчыя, ускраiна паляны густа зарасла кустамi й маладняком. Трохi глыбей у лес кусты расьсейвалiся, творачы невялiкiя купы бязладна раскiданых зарасьнiкаў, каля якiх разьмясьцiлiся конюхi й конi, прыслугi й санi.
      Супрацьлежны бок паляны, вольны ад кустоў, адкрываў далёка ўперад лясную глыбiню, зь якой павiнен быў выйсьцi гнаны загоншчыкамi зьвер.
      Ад канцавых ускраiн мейсца паляваньня, далёка ў лес, нацягнутыя моцныя сецi, а за iмi разстаўленыя заставы з аддзелаў капейшчыкаў i лучнiкаў, каб ня даць дзiчыне завярнуць з вызначанага кiрунку й вывесьцi яе на паляну, проста на паляўнiчых.
      Вялiкi Лоўчы, старанна разьмясьцiў на мейсцах нецярплiвых паляўнiчых. Вялiкага Князя паставiў супраць сярэдзiны паляны, бо ведаў напэўна, што сюды выйдзе найбольшы й вартаўнейшы зьвер. Збраяносцы прынесьлi сюды-ж некалькi заладаваных самастрэлаў, калчан са стрэламi й сякеру. Тут-жа, побач зь Вiтаўтам, Гараднiчы выставiў некалькi выбранецкiх лучнiкаў i капейшчыкаў, абавязкам якiх было ўважаць за бясьпекай Гаспадара й, у разе патрэбы, прыйсьцi яму на дапамогу.