7. МАРЫЛЯ
      Ваявода Фёдар, залечваючы рану ў баку, ня трацiў часу дарэмна. Разаслаў ганцоў па ўсiх воласьцях Слуцкага Княства, i, праз кароткi час, у Слуцак пачалi прыходзiць вялiкiя й малыя, пешыя й конныя аддзелы ўзброенных людзей.
      Стары Князь толькi пагладжваў сiвыя вусы ад задавальненьня, прыглядаючыся да працы неўтаймаванага Ваяводы.
      Кузьнi ў горадзе працавалi дзень i ноч, куючы панцыры, кальчугi, сякеры, мячы, наканечнiкi на дзiды й стрэлы, падковы... Абаронныя валы навокал Слуцку пачалi паступова ператварацца ў мураваныя сьцены зь вежамi. Дружына ўжо вырасла ў добры полк зь пяцю сотнямi коньнiцы й дзевяцьцю сотнямi лучнiкаў ды капейшчыкаў пешых. Узбраеньня яшчэ бракавала, але да надыходу вясны спадзявалiся ўзброiць усiх.
      Сьнег i маразы затрымалi працу, але галоўнае было ўжо зроблена, i наблiжаўся час Ваяводзе Фёдару ехаць да Гаспадара ў Трокi. Рана ў баку амаль загаiлася, але чым блiжэй быў час ад'езду, тым мацней адчуваў Ваявода, што мае iншую рану - рану ў сэрцы. Гэтая рана крыватачыла, не давала нi есьцi, нi спаць, нi працаваць. Што раз то болей, Фёдар адчуваў, як цяжка яму будзе разьвiтацца з Марыляй, ня бачыць яе, ня чуць ейны голас...
      Некалькi апошнiх дзён ён хадзiў пахмуры й нiбы чымсь незадаволены. У суправодзе стрэмянага Бая й Кiрыма ён часта выяжджаў на паляваньнi, праводзячы там па некалькi дзён, стараючыся паменей бачыць залатыя косы й блакiтныя вочы Марылi. "Можа прызвычаюся,..." - думаў ён. Але нiчога з гэтага не выходзiла. Чым даўжэй яе ня бачыў, тым мацней да яе цягнула. Чароўны вобраз яе перасьледваў яго нават у самай гусьцейшай пушчы, на раздольнейшай раўнiне, на самым хуткiм скаку.
      Стремянны Бай разумеў хваробу свайго Ваяводы, падзяляў i адобрываў яго выбар, але дапамагчы нiчым ня мог, ды й не адважваўся. Яго дзiвiла толькi адно: "Раней пры Вялiкакняжым Двары, сустракаючыся з рознымi красунямi, Ваевода быў заўсёды вясёлы, жартаўлiвы й адважны. Нават пры такой прыгажунi, як сястра Вiтаўта Рынгайла, Ваявода нiколi не разгубiўся. А наконт Княжны Рынгайлы, то Бай ведаў, што яна на Ваяводу Фёдара паглядае салодкiм вочкам, а ён дык нават i ў вус ня дзьмухне. А тут, на табе, закахаўся... Ды так закахаўся, што й сьвет яму ня мiлы". Верны Бай часта ламаў сабе галаву: як дапамагчы Ваяводзе?
      Аднойчы, едучы з паляваньня, ён падзялiўся сваiмi думкамi з татарынам, каторы пачаў ужо прызвычайвацца да мовы й звычаяў сваiх новых гаспадароў.
      - Кахае? Дык хай жэнiцца! - вырашыў Кiрым.
      - Жэнiцца... жэнiцца... - перадражнiў Бай. - А можа яна яго не кахае, дый не захоча пайсьцi за яго!?
      - А калi ня хоча, то чаго тоды кожны раз на дарозе пападацца? А? Вока мазоль робiць? Так?
      - Як так, мазоль? - не зразумеў Бай.
      - Так! Проста! Як мы прыедзеш, пабачыш! Ты стары, на такi рэчы сьляпы, бо твой сэрца ўжо высах, i гарачы кроў там няма! Таму ня бачыш!
      - Чаго ня бачу? Яе?
      - Не яе, а вочы яе! Як прыедзеш да горад, прасi Ваявода: пусьцi ўперад ехаць! А як забачыш яе, глядзi добра! Яна ня ўбачыць Ваявода, цябе спытае: Дзе Ваявода?... а ў вочы чорны ноч будзе. Скажы: Ваявода памалу едзе, зараз прыедзе. Сонца вялiкае ў вочы яе заiграе й па шчаках аж пад косы залезе. Пабачыш!
      - Ну пабачым... Але здаецца мне, што пляцеш ты байку нейкую з сонцам тваiм... - усумнiўся Бай.
      - Хто пляцеш? - ускрыкнуў Кiрым, але так, што аж едучы ўперадзе Ваявода азiрнуўся.
      - Ты пляцеш, - прыцiшыў Бай голас. - Бо ня бачыў я нiчога такога.
      - Кажу, ты стары, затое ня бачыў. А я бачу, бо гляджу, i гляджу ня толькi вокам, а й сэрцам...
      - Гэй, ты! Пацiшэй трохi з тваiм сэрцам! Завядзе яно цябе ў бяду...
      - Ня ты мяне вучы! - перабiў Кiрым. - Ваявода мяне жыцьцё ратаваў! Ваявода мяне Гаспадар! Ваявода мяне закон, i таму яна мяне закон, калi кахае!
      На гэтым гутарка абарвалася. Ваявода, усё так-жа пахмура, ехаў уперадзе, толькi сьнег рыпеў пад капытамi. У далi паказалiся муры й вежы Слуцка. Конi самi наддалi ходу, i буйной рысью вынесьлiся на засьнежаны гасьцiнец. Тут стары Бай, рашыўшы пераканацца ў праўдзiвасьцi слоў Кiрыма, дагнаў Ваяводу й папрасiў:
      - Ваявода, дазволь мне ўперад паехаць... Пераканацца мушу...
      - Як прыедзем, тады й пераканаесься! - неахвоча адказаў Фёдар, нават не зразумеўшы добра, што хоча ад яго Бай.
      - Але ж каб пераканацца, мушу ўперад праехаць, - не пагадзiўся Бай, аднак, слухаючы загаду, з жалем стаў стрымлiваць каня.
      - Як так, то едзь...
      Бай радасна ўсьмiхнуўся, сагнуўся ў сядле й, сьвiснуўшы бiзуном, стралой выляцеў уперад.
      Ваявода зьдзiўлена глянуў яму ўсьлед, - што гэта са старым сталася? Тут толькi яму прыйшло ў галаву пацiкавiцца падставы да такой сьпешкi. Але было ўжо запозна. Стары Бай, нахвостваючы каня, хутка наблiжаўся да места, пакiнуўшы далёка з тылу зьдзiўленага Ваяводу й задаволенага Кiрыма.
      Марыля, якая ў гэты час шпацыравала зь дзяўчатамi каля цытадэльнага муру, спачатку не зьвярнула ўвагi на адзiнокага наблiжаючагася коньнiка. Але Бай, заўважыўшы яе чырвоны паўкажушак, наўмысьля гучна гiкнуў. Дзяўчаты разам азiрнулiся. Румянец адразу зьнiк з твару Марылi, калi ўбачыла Бая на ўзмыленым канi. Нiчога ня думаючы, яна кiнулася насустрач i, ухапiўшыся за стрэмя, перастрашанымi вачамi ўпiлася ў твар старога.
      - Дзе Ваявода?... Што з iм?...
      Бай марудзiў з адказам, упiваючыся насалодай ад страху дзяўчыны. Як казаў Кiрым: чорная ноч у вачах! Не, ня чорная ноч. Кiрым памылiўся. Штось яшчэ чарнейшае, што бывае ад зьмяшаньня ў купу каханьня, страху, надзеi й безнадзейнасьцi...
      - Дзе?... Дзе Ваявода Фёдар? - тузала Марыля стрэмя, забыўшыся пра ўсё на сьвеце. Голас яе дрыжэў, па шчаках пакацiлiся сьлёзы. Баю стала шкада:
      - Чаго ты ўспалашылася, мая ластаўка? - сам ледзь ня плачучы, прамовiў ён. - З тылу едзе Ваявода. Зiрнi на дарогу, пабачыш.
      Марыля ўздрыгнула й рыўком азiрнулася - у далячынi вiднелiся два коньнiкi...
      Огненай чырваньню залiло твар дзяўчыны, толькi тут яна зразумела сваю неразсуднасьць, але нiчога не парадзiш, сэрцу не загадаеш. З надзеяй зiрнула яна ў бок дзяўчат - цi заўважылi, цi здагадалiся? Дзяўчаты, разумеючы Марылю, разам утаропiлi вочы ў зямлю.
      - Здагадалiся!... - мiльгнула ў галаве, i, выпусьцiўшы з рук стрэмя, яна бегма кiнулася ў браму Замка й зьнiкла з вачэй. Бай накiраваўся сьледам, задаволены сваёй разьведкай.
      Ваявода, уехаўшы ў горад i пабачыўшы групу дзяўчат, пашукаў мiж iмi вачамi. Марылi не было. Балюча сьцiснулася сэрца, i тут-жа рашыў: "Заўтра выяжджаю!..."
      Але, чалавек разьлiчвае, а Бог вырашае, i ад'езд ня ўдаўся. Стары Бай, iдучы вечарам, пасьлiзнуўся й упаў, але так няўдала, што зламаў сабе руку. Фёдар, патаемна, у душы, радаваўся гэтаму здарэньню, хаця вельмi шкадаваў старога. Прычына, каб застацца ў Слуцку, была.
      Але радавацца прышлося нядоўга. У абед другога дня прыскакаў ганец ад Вiтаўта з загадам для Ваяводы: "Неадкладна прыбыць у Полацак!"
      Увечар сустрэўшы старога Князя, Фёдар паведамiў яго аб сваiм ад'езьдзе. Князь, уважна на яго пагледзеўшы, прамовiў:
      - Даўно ўжо я чакаю на гэта й пачаў ужо было дзiвiцца з тваёй, Фёдар, нерашучасьцi й маруднасьцi. Але, прыгледзеўшыся ўважней, я зразумеў, у чым рэч...
      Пры гэтых словах, Фёдар пачырванеў так, што аж у вушах зазьвiнела, i зрабiлася душна. Князь зрабiў выгляд, што не заўважае гэтага, i як нiчога й не было, працягваў далей:
      - Быў i я малады... I таксама кахаў, няма тут нiчога дзiўнага. Памятаю, уходзiлi мы зь Вялiкiм Князем Альгердам на Маскву... Што я тады напакутаваўся. Днi здавалiся мне гадамi, а ночы, дык зусiм бязконцымi. Страцiў я тады супакой, ня спаў начамi, а ўдзень бадзяўся нiбы п'яны, нiчога ня бачачы й ня чуючы. I хаця мы пасоўвалiся хутка, але пакуль да Масквы падышлi, ад мяне застаўся толькi цень. Але дзякаваць Богу, пад Масквой стаялi ня доўга, бо Князь Маскоўскi Дзьмiтры Iванавiч спалохаўся й папрасiў мiру. Вялiкi Князь Альгерд прабачыў яму, але на ўспамiн убiў у браму Маскоўскую сваю дзiў i сказаў пры гэтым: "Глядзi, Дзiмiтры! Каб памятаў i ты, i дзецi твае, i ўнукi, што я тут быў i дзiду сваю пакiнуў. На Белай Русi табе рабiць няма чаго, а не, то бiты будзеш! Не забудзься, што дзiда Лiтоўская стаяла пад Масквой!" Адсюль мы назад рушылi, са здабычай вялiкай i падарункамi, а мяне Гаспадар уперад пусьцiў, ведаў, на што я хварэю. Ну й скакаў-жа я. Нi ўдзень, нi ўночы - не адпачываў. Палову пачоту па дарозе разгубiў, аж за некалькi тыдняў пазьбiралiся. А прыехаўшы дадому, вось тут, у браме звалiўся зь сядла й заснуў. Так, ня сьмейся... Проста зь сядла вывалiўся й заснуў. Думалi, памёр. Дзень i ноч праспаў. А потым?... Потым ажанiўся, i стаў адным з тых, якiя кажуць: "Эх! Каб я сёньня ды дзяцюком нежанатым быў!..." Старыя людзi казалi, што гэта напэўна таму, што як па шлюбе выйшлi з Царквы, дык я на Царкву азiрнуўся. Але я не прыпамiнаю нечага такога. Проста неяк так, заўсёды бывае...
      - Ну так, - запярэчыў Фёдар. - Але жанiцца так цi так, а трэба? То лепей ужо ажанiцца з тою, якую кахаеш.
      - Ты, Фёдар, яшчэ дваццаць разоў пакахаеш! А мо й болей.
      - Ня думаю!...
      - Ня думаеш? Сказаць хочаш, што мыляюся? Але й я калiсь быў пэўны, што Вялiкi Князь Альгерд памыляецца. Хаця й ведаў, што Ён не мыляецца нiколi! Ненадарма яго клiчуць Альгерд Мудры! - шматзначна закончыў Князь...
      Зь вечара пачалася завея. Сухi й гостры сьнег, здавалася, зусiм не асядае на зямлю. Ён то зь мяккiм шорахам праносiўся па абледзянелай зямлi, то завываў у верхавiнах дрэў, то сьвiстаў i рагатаў у зубцах i бойнiцах Замку. Галодныя ваўкi сабралiся ў вялiзарныя зграi, i ўсю ноч завывалi навыперадкi зь ветрам, дзесь паблiзу места. Па дарогах зрабiлася небязьпечна езьдзiць. У мiнулую зiму, недалёка Слуцка, яны заелi насьмерць цэлы купецкi караван, разам з узброенай аховай.
      У Цэрквах усю ноч званiлi ў званы, каб запазьнiўшыяся падарожнiкi, калi такiя здарацца, ведалi, дзе шукаць людзей i начлег. Начныя вартаўнiкi мацней калацiлi ў свае ляскоткi.
      Ранiцай, наўсуперак усiм спадзяваньням, завея ня сьцiхла. Вецер, з выцьцём i сьвiстам, намятаў вялiкiя гуры сьнегу, але мароз трохi адпусьцiў. Ваявода рашыў ад'езду болей не адкладаць, каб учарашняя гутарка не паўтарылася. Даручыўшы Старому Баю служыць i даглядаць Марылю, так-жа верна, як служыў дасюль Ваяводзе, Фёдар узяў з сабою сотню коньнiкаў i ў самым дрэнным настроi выехаў з Замку. Выбраўшыся за мост, Ваявода азiрнуўся, i яму на адзiн мiг здалося, што праз завею памiж зубцоў муру мiльгнуў чырвоны паўкажушак... Але сколькi ён болей нi прыглядаўся, чырвонай плямкi не было... Значыць, здалося...
      Мiж тым, Марыля была на муры. Яна крадком вярнулася ў свой пакой i разплакалася. Дзявочае сэрца разрывалася ад болю й жалю: "Ад'ехаў! Каханы, найдаражэйшы ад'ехаў. I яна нават ня ведае, цi кахае ён яе... Як гэта цяжка, кахаць i ня ведаць... Не! Не! Ён не кахае! Бо як-бы кахаў, то хоць як небудзь-бы выявiў... Не! 0 Божа, ён мусiць кахаць! Але ад'ехаў... А разам зь iм i Васiль, i Кандрат Тур, i Кiрым..."
      Бедная дзяўчына забылася, што тут застаўся стары Бай, з каторым, пасьля тае сустрэчы каля муру, яна ўжо пасьпела завязаць сяброўства. Гэтае сяброўства завязалася неяк само па сабе. Абодва заўсёды пачалi шукаць адно другога. Iм было прыемна й весела быць разам. Штось лучыла iх i зблiжала, а гэтым "штось" было тое, што абодва любiлi ўсёй сваёй iстотай Фёдара Ваяводу Грозаўскага. Бачачы гэтую любасьць адно ў другога, яны зблiжалiся яшчэ болей.
      8. У ПОЛАЦКУ
      Паважна й урачыста ўдарылi званы Сьвятое Сафii, i тысячагалосым перазвонам адгукнулiся навакольныя Цэрквы й Манастыры.
      Натоўпамi павалiў Народ на панiхiду па паўшых на Ворскле, замоўленую самiм Вялiкiм Гаспадаром Лiтвы. Тысячы Палачан i Гасьцей, безьперапынньм патокам, улiвалiся ў разчыненые насьцеж дзьверы Храмаў Гасподнiх. У гэтым натоўпе ўсё перамяшалася: i шэрая саматканая сьвiтка сялянiна, i блiскучы панцыр Драба, i скураны фартух рамесьнiка, i яскравы плашч шляхцiца. Побач з чорнай расай манаха, паблiсквае кальчуга воя, аксамiтны камзол купца, каляровы кажушок жанчыны, пышны ўбор чужаземца...
      Галасы званоў пачалi зьлiвацца ў адзiн, суцэльны гул, калi ў марозным паветры, ад боку Замку, пачуўся несамавiты роў натоўпу. Роў гэты, з хуткасьцю бягучага каня, наблiжаўся да белакаменнага Сабору Сьвятое Сафii.
      Баярын Лука Рацiшчэў зь цiкавасьцю назiраў за захаваньнем Палачан. Ад таго моманту як загудзелi званы, ён не спускаў вачэй зь людзкога мора, i стараўся не прапусьцiць нiводнага гуку, нi адной гутаркi, якiя чулiся паблiзу.
      Урачысты гоман нарастаў. I, па меры яго наблiжэньня, натоўп разступаўся, утвараючы шырокi праход на сярэдзiне вулiцы, аж да самых прыступкаў Сабору, на якiх, у чаканьнi Вiтаўта, сабралася ўжо ўся Полацкая знаць.
      Мiтрапалiт Маскоўскi й Усея Русi Фоцiй паважна зыйшоў з прыступак i, трымаючы ў руках цяжкi залаты крыж, замер у сярэдзiне праходу мiж прымоўклымi вернiкамi. Твар Уладыкi выражаў глухi жаль i пакору лёсу, гэтак жорстка й бязьлiтасна абарваўшаму столькi маладых i поўных надзеi жыцьцяў Слаўных Драбаў Лiтоўскiх.
      Баярын Лука ўсьмiхнуўся ў бараду, калi пастараўся ўявiць сабе, што ў гэты момант думае Дастайнейшы Сьвятар. А позiрк Мiтрапалiта ў ягоны бок яшчэ болей пераканаў хiтрага пасла Масквы. Гэты позiрк, поўны пагарды да акружаючых яго людзей i насьмешкi над iх няшчасьцем, не ўсьлiзнуў увагi Баярына. Бачыў гэта ячшэ адзiн чалавек. Чалавек гэты, стараўся ўсiмi сiламi як мага меней прыцягваць на сябе ўвагу акружаючых. Ён, ухутаўшыся ў шырокi чорны плашч, як-бы стараючыся сагрэцца, прымасьцiўся недалёка ад Баярына, на прыступках стражнiцы. Нiчым не адрозьнiваючыся ад натоўпу, ён i сапраўды нiкога не зацiкавiў. Ён, таксама як i Баярын, уважна прыглядаўся й прыслухваўся, але, прыкмецiўшы групу чужаземных Рыцараў, прабiраючыхся празь людзкую масу паблiжэй да праходу, каб зблiзка прыгледзецца Вялiкаму Князю, ён сагнуўся й зьнiк з вачэй.
      Працiснуўшыся ўперад, чужаземцы, выблiскваючы залатымi пасамi й багацьцем зброi ды вопраткi, спынiлiся, чакаючы на праезд Уладара гэтае Краiны. Былi тут, ведамыя сваёй адвагай i сiлай, Рыцары Эўропы: францускi граф Андрэ дэ ля Шэр, ужо ня першы год знаходзячыся ў Лiтве, шкоцкi Рыцар Алан Марцiмер Мак Марцiмер, малады Рыцар Бургундыi Олiвер дэ Арно, браты Райнграфы Эдуард i Карл фон Глензiнгены, аўстрыец Барон Морiс фон Тойплiц, i Рыцар Вiльгельм Бройц-Вольфганскi з Баварыi.
      Нарэшце, пад аглушаючыя крыкi прывiтаньняў, з невялiкай сьвiтай, паказаўся вярхом на белым канi, Вялiкi Князь Лiтоўскi Вiтаўт Кейстутавiч.
      Нягледзячы на жалобны дзень, Вiтаўт ня мог стрымаць радасьцi, расьпiраўшай яго, пры вiдзе гэтага заўсёды суровага й стрыманага Народу, у такiм радасным i буйным выяўленьнi вернасьцi, даверу й любасьцi да свайго Гаспадара, i ён прыветлiва ўсьмiхаўся.
      Побач Вiтаўта едзе яго сястра, чароўная Княжна Рынгайла, маладзенькая ўдава Князя Гэнрыка Мазавецкага. Пасьля раптоўнай i не вытлумачанай сьмерцi свайго мужа паўманаха-Князя, яна не пажадала заставацца пад апекай свайго швагра Януша Мазавецкага, i вярнулася ў родную Лiтву. Сваiм надзвычайным хараством паражала чужаземцаў, тым болей, што астатнiя ў пошуках прыгод ехалi ў Лiтву, спадзяючыся сустрэць тут напоў дзiкуноў, напоў зьвяроў - штось такое валасатае, брыдкае, выразна не акрэсьленае. I вось зараз, убачыўшы Княжну, малады Бургундзец Олiвер дэ Арно аж анямеў з захапленьня. Граф дэ ля Шэр, прыкмецiўшы, што робiцца зь яго маладым зямляком, паляпаў яго па плячу й прамовiў:
      - Зачынiце вашы рот, дарагi сябра! Вы, здаецца, прыехалi сюды, каб змагацца з чараўнiкамi? Але, сустрэўшы першую чараўнiцу, вы зрабiлi такую дурную мiну, што калi вам ня ўдасца зараз-жа перамянiць выраз вашага шляхетнага твару, то нас паднiмуць на сьмех. Што зусiм не адпавядае нi нашым намерам, нi жаданьням. А тым болей, у яе прысутнасьцi...
      Бургундзец адразу схамянуўся й прыняў самую ваяўнiчую паставу, але з запалам прашапацеў:
      - Клянуся прахам маiх продкаў, я заваюю яе сэрца й прыхiльнасьць!...
      - I вы двойчы абразiлi памяць вашых слаўных продкаў, - халаднакроўна заўважыў Граф. - Бо нi сэрца, нi прыхiльнасьцi не заваюеце!
      Граф быў у гэтым пэўны, i не без падстаў. У недалёкiм мiнулым, ён сам быў бязьмежным паклоньнiкам чароўнай Рынгайлы, але, пераканаўшыся ў безнадзейнасьцi сваiх высiлкаў, захаваў палаючае каханьне пад маскай абыякавасьцi.
      Аднак, палкi Бургудзец не зьвярнуў нiякай увагi на гэтую заўвагу, што й адпавядала яго маладосьцi. Затое як ён успыхнуў ад зайздрасьцi, калi Княжна, кумiр яго сэрца, праяжджаючы мiма й пазнаўшы Графа, ветлiва памахала яму ручкай. За такое шчасьце, Олiвер аддаў-бы не задумваючыся сваё жыцьцё. Граф-жа нiзка ўкланiўся, нават занадта нiзка, каб ня выдаць сябе з галавой, i Олiвер зразумеў адразу, што робiцца ў душы гэтага паважнага й халоднага з выгляду чалавека.
      Раптам прыкмецiўшы, што княжна зьбiраецца злазiць зь сядла, малады Бургундзец кiнуўся з усiх ног, каб падасьпець першаму й падтрымаць ёй стрэмя. Але не пасьпеў ён зрабiць i некалькi крокаў, як адзiн з Драбаў з пачоту Вiтаўта ўжо выпярэдзiў яго. Княжна, абапёршыся аб яго магутнае плячо, лёкка саскочыла на ўтаптаны сьнег.
      Злы ад няўдачы, Олiвер пахмура вярнуўся да сваiх сяброў.
      - Што гэта за Прынц такi? - гнеўна спытаў ён, паказваючы на свайго сапернiка, у ярка зялёным плашчы, з-пад якога зiхацеў багаты панцыр. Яскрава выступаючы на зялёным полi плашча, кiдаўся ў вочы гэрб шчасьлiўца: на чырвоным шчыту залаты квадрат з прыгожым выгiбам бакоў, у сярэдзiне каторага зь левага нiжняга кута ў правы верхнi працягнуўся белы Маршальскi жэзл.
      - Гэта й ёсьць Прынц! - супакойна адказаў Граф. - Спадкаемца Смаленскi, Княжыч Яраслаў. I магу дадаць: такi-ж нешчасьлiвец, што датычыць гэтае чараўнiцы, як i вы, мой сябра! Супакойцеся й назiрайце... гэта будзе карысьней!
      Шкоцкi Рыцар, вялiзарны ростам i адважны да безразсуднасьцi, Алан Марцiмер Мак Марцiмер, прыглядаўшыся больш уважна да Вiтаўта, чым да яго прыгожай сястры, з падзiвам зьвярнуўся да Графа:
      - Скажыце, шаноўны Граф, гэта й ёсьць той самы Вялiкi Князь Вiтаўт, каторага так баiцца Кароль Ягайла, i каторы ўнушае гэтакую баязьлiвасьць паважанаму Тэўтонскаму Ордэну?
      - Што-ж вы тут знаходзiце дзiўнага? - у сваю чаргу зьдзiвiўся Граф. Але ён не прызнаўся, што й сам пры першай сустрэчы зь Вiтаўтам, быў зьдзiўлены ня менш за шкота. Але з часам прызвычаiўся й не падзяляў ужо таго падзiву, якi выклiкаў выгляд Вялiкага Князя.
      - Па праўдзе сказаць, - удакладнiў Шкот, - будучы ў Мальборку й у Кракаве, ды наслухаўшыся ўсякiх дзiваў дзiвосных аб сiле й мужнасьцi гэтага Князя, я ўяўляў яго сабе калi ня большым, то ў кожным разе такiм, як я, i ростам i сiлай, аднак...
      - Вас увяло ў блуд слова "Вялiкi" ў яго тытуле.
      - Так! Напэўна! Але клянуся Сьвятым Андрэям, гэтакi маленькi ростам i з такiм лагодным тварам, ён ня ўмее трымаць мяча ў руках! А ўся слава, якая ходзiць аб iм, належыць вось гэтым малайцам зь яго пачоту! - не сунiмаўся ваяўнiчы шкот.
      - А я, са свайго боку, не радзiў-бы вам сустрэцца зь iм у полi, нягледзячы на вашы вялiзарны рост, магутныя плечы й двуручны меч! - быў адказ Графа, каторы ўжо ня раз меў нагоду пераканацца ў баёвых здольнасьцях Вiтаўта.
      - Пастараемся ў гэтым пераканацца! - груба адрэзаў Шкот, пакрыўджаны зьнявагай да сваёй асобы, прасьлiзнуўшай у тоне Графа. - I папрашу падобных парадаў мне больш не даваць!
      На гэта Граф змаўчаў, тым болей, што задзiрацца са Шкотам зусiм не хацеў. Рэшта чужаземцаў, не ўступаючы ў гэтую спрэчку, уважна прыслухвалiся да словаў дасьведчанага й разважнага Графа, ведаючы, што ён ня новы ў Лiтве, а таму сьведамы сваiх слоў i парадаў.
      Тым часам, Вiтаўт, прыняўшы дабраславенства Мiтрапалiта, узыйшоў на прыступкi, хутка перахрысьцiўся, i, яшчэ раз махнуўшы натоўпу рукой, зьнiк у дзьвярах Сабору. Рынгайла, Пачот i Полацкая знаць падалiся сьледам. Стаяўшы дагэтуль нерухома народ рынуўся ўперад i хутка запоўнiў Сабор.
      I якi ён нi быў вялiкi, туды не ўмясьцiлася й паловы жадаючых быць на панiхiдзе разам з Гаспадаром. Анi праймаючыся гэтым, застаўшыяся на марозе людзi падрыхтавалiся адбыць панiхiду пад адкрытым небам - як нехта пусьцiў жарт: "Блiжэй да Бога!"
      Праз адчыненыя дзьверы Сабору данесься голас Мiтрапалiта:
      - Дабраславен Бог наш...
      Натоўп заварушыўся, i соткi сьвечкаў заiскрылiся на марозным паветры. Чужаземцы, праймаючыся ўрачыстасьцю моманта, пайшлi за прыкладам Графа й, паскiдаўшы шоламы, таксама запалiлi сьвечкi.
      Баярын Лука, хаця й трымаў сьвечку, аднак думкамi быў далёка ад панiхiды. Яго турбавала тая пашана й любасьць, якой быў акружаны Вялiкi Князь Вiтаўт з боку сваiх падданых. А вялiкая колькасьць чужаземцаў i iх пашана да Гаспадара - зусiм палохала яго, бо як мог ён пры гэтакiх абставiнах пераконваць Вiтаўта аб патрэбе хаўрусу зь дзiкай Масквой (хоць i адзiнавернай). Глыбока задумаўшыся, Баярын Лука прастаяў усю панiхiду, i ачуўся толькi тады, калi натоўп вернiкаў укленчыў, з пабожнасьцю прыслухваючыся да даносячагася з Сабору голасу:
      - Ва блажэннам усьпенii вечны пакой падаждь Госпадзi, здзе памiнаем рабоў Тваiх, палажыўшых жывот свой на поле бранi за Веру Праваслаўную i Айчызну.
      Пачуўшыеся ўсьлед за гэтым усхлiпваньнi й плач патанулi ў стройным сьпеве хору:
      - Вечная памяць...
      * * *
      Дом купца Мюльлера, гасьцiнна прыняўшы пад свой дах Камандора фон Кройцэнбэрга, фасадам выходзiў на базарны пляц. Леваруч у вокны быў вiдзён Полацкi Замак - сёньняшняя рэзыдэнцыя Вiтаўта, праваруч - Сабор Сьвятое Сафii. Мейсца, як i належыцца базару, вельмi жывое. А для Кройцэнбэрга лепшага ды выгаднейшага становiшча нельга было й прыдумаць: назiраць за рухам i людзьмi праз вокны, прымаць афiцыйных гасьцей з параднага ўваходу, неафiцыйных - з тылу, праз зарослы бэзам i шыпшыньнiкам сад, выходзячы на глухую вулку, вядучую аж да самае Дзьвiны.
      Чым даўжэй Камандор знаходзiўся ў Лiтве, тым болей пераконваўся ў фантастычнасьцi свайго пляну. Усе яго задумы, каторыя здавалiся такiмi простымi й латвымi да зьдзейсьненьня ў Кракаве, цяпер разьвеялiся, як сны пасьля прабуджэньня. Воляй-няволяй, прыходзiлася падумаць аб выпрацоўцы новага, больш рэальнага пляну. Але за што ўхапiцца, на што абаперцiся?
      Кройцэнбэрг у задуме сядзеў за сталом, падпёршы чало рукой. Перад iм ляжала мапа Вялiкага Княства Лiтоўскага. Бальшыня гарадоў i мястэчак рукой Камандора былi абведзеныя роўненькiмi колкамi. Гэтыя колкi больш за ўсё й турбавалi яго...
      Прыехаўшы ў Лiтву, ён у першую чаргу пастараўся прыдбаць сабе iнфарматараў. У ход былi пушчаныя золата й абяцанкi, i праз кароткi час Кройцэнбэрг ужо меў выразны малюнак становiшча ў гэтым "дзiкiм" i "паганскiм" краю. Штодня, ён наносiў усё сьвежыя й сьвежыя колачкi на мапу. Гэтыя зьнявiдныя колкi разбурылi дашчэнту такi выразны й разпрацаваны плян, бо кожны зь iх азначаў, што з дадзенай мясцовасьцi ў канцылярыю Вялiкага Князя надыйшла вестка аб утварэньнi палка. I зараз, нягледзячы на пайшоўшыя марна надзеi, ды на нянавiсьць да ўсяго Лiтоўскага, Кройцэнберг ня мог не захапляцца арганiзацыяй i парадкам у гэтым, як здавалася на першы пагляд, хаосе. Паняволi ўспомнiўся прадбачлiвы й асьцярожны Брат Тэмплiер. Вось калi ён прыдаўся-бы са сваёй абдуманай парадай. Але паколькi яго няма, i няма надзеi на хуткае зь iм спатканьне, трэба шукаць выйсьця самаму. Разпалiць вайну мiж Польшчай i Лiтвой цяжка, бо Кароль Ягайла напэўна таксама ўжо ведае аб надзвычайных дасягненьнях Вiтаўта па збору Дружыны, i гэта адаб'е яму ўсякую ахвочасьць задзiрацца. Не дапаможа нават калi-б Кароль даведаўся аб патаемных перамовах Вiтаўта з Чэхiяй. Гэта, праўда, выклiча незадаваленьне Караля, але да вайны не давядзе. Трэба козыр захаваць - можа, яшчэ прыдасца.
      Раптам блiскавiчная думка зьявiлася ў галаве Кройцэнбэрга: А што калi паспрабаваць з другога боку? Падбухторыць Вiтаўта супраць Караля! Так, так! Над гэтым трэба падумаць! Цяжка, але не немагчыма! Самаму йсьцi да Вялiкага Князя ня можна - ён нават цярпець выгляду Крыжака ня можа, ня тое каб зь iм гутарыць, а тым болей яму паверыць. Не дапаможа нават i напамiн аб той дапамозе, якую аказаў Ордэн Лiтве ў бiтве на Ворскле. Вiтаўт ведае цану гэтае дапамогi. I на што было патрэбна брату Рудольфу фон Шёнiнген душыць гэтых Вiтаўтавых дзяцей? Незразумела! Хацеў гэтым забойствам уцiхамiрыць яго? А чаго асягнуў? Узьлютаваў толькi супраць нявiннага Ордэну, i болей нiчога. I зусiм зразумела, што сьмерць сваiх сына й дачкi - Вiтаўт нiколi не прабачыць, i пастараецца адплацiць самай страшнай i жудаснай помстай. Але раз самому ня можна - значыць, трэба шукаць адпаведных людзей. Кройцэнбэрг стаў перасыпаць у памяцi сваiх iнфарматараў. Выбраўшы некалькiх зь iх, ён пазванiў у срэбны званочак.
      Зараз-жа зьявiўся прыслужнiк, сваiм ростам i выразам твару падобны хутчэй на малайца зь вялiкае дарогi, чым на манашага прыслужнiка.
      - Паўль! Зараз-жа паклiч гэтага дурня, што заве сябе панам Келябовiчам. Калi яшчэ не ад'ехаў гэты скнара - Шумiлiнскi карчмар-Захар - дык паклiч яго. I абавязкава знайдзi й прывядзi Войта зь Вялiкiх Лук. Як будуць прыходзiць, размясьцi iх па розных пакоях, каб ня бачылi адзiн другога!
      Паслушнiк моўчкi ўкланiўся й выйшаў. Кройцэнбэрг весела пацёр рукi:
      - Ну цяпер, здаецца, пойдзе! Мусiць пайсьцi! - хутка налiў шклянку Мальвазii й выпiў. Скруцiў мапу й, ласкава яе пагладзiўшы, схаваў у скураны футарал. Прайшоўся некалькi разоў па пакою, зь нецярпеньнем чакаючы выклiканых людзей. Прамармытаў:
      - Гром i маланкi! Калi я зараз не папхну гэтыя Лiтоўскiя палкi на Польшчу, i йзноў усё сарвецца, варочаюся ў Мальборк!...
      Першым зьявiўся Шумiлiнскi карчмар Захар Кузмiч. Даведаўшыся, што Вялiкi Камандор жадае яго бачыць, ён, не зважаючы на сваю грузную камплекцыю, пусьцiўся так хутка бегчы, што маўклiвы Паўль ня здолеў за iм угнацца й згубiў з вачэй у натоўпе каля Сабору. Праклiнаючы ўсiх карчмароў на сьвеце, зь iхнай прагнасьцю разам, ён накiраваўся да дому пана Келябовiча. Па дарозе яму здалося, што ўбачыў знаёмую постаць, але не пасьпеў як сьлед прыгледзецца, як чалавек у чорным плашчы зьнiк з вачэй. Паўль ня стаў ламаць сабе над гэтым галавы й пусьцiўся выконваць загад Камандора.
      Захар Кузьмiч, гэтым часам, задыхаючыся ад хуткага бегу, зьвярнуў на бераг Дзьвiны. На яго твары быў намаляваны такi неакрэсьляны выраз, што прахожыя спатыканыя на вулiцах, па якiх ён бег, са спачуваньнем глядзелi яму ўсьлед, думаючы, што чалавек апанаваны найвялiкшым горам i роспачай.
      Падбегшы да маленькай i мала прыкметнай форткi ў высокiм частаколе, Захар Кузьмiч з трывогай азiрнуўся. Нiкога!... З грукаючым сэрцам ён прасьлiзнуў у фортку й апынуўся ў засьнежаным садзе купца Мюльлера.
      Як з-пад зямлi перад iм вырас здаравенны мужчына, апрануты ў скураную куртку й зь сякерай у руках. Нiчога ня кажучы, незнаёмец засланiў дарогу, i з падозрай ды злосьцяй пазiраў на перапалоханага карчмара.
      - Да пана Магiстра... ласкава прашу... - задыхаючыся, залапатаў Захар Кузьмiч. - Да пана Магiстра... Iх Сьветласьць загадалi мне... Ласкава прашу... Далiбо загадалi. Зрабiце такую ласку... Ласкава прашу... гэту сякерку... - i ён пачаў адвешваць нiзкiя паклоны суроваму ўласьнiку страшнае баявое сякеры.
      Вартаўнiк (а гэта быў вартаўнiк, пераапрануты ў садоўнiка, аб чым хiтры карчмар адразу здагадаўся) з пагардай зiрнуў на ягоную агiдную постаць i рухам рукi загадаў iсьцi ўперад. Захар Кузьмiч скурчыўся й накiраваўся па сьцежцы мiж кустоў да дому, адчуваючы, як яму здавалася, вострае лязо сякеры ў сябе на карку. Але азiрнуцца не адважыўся.
      Кройцэнбэрг прывiтаў Захара Кузьмiча вельмi ветлiва, называючы яго сваiм сябрам, i запрапанаваў кубак вiна, якое той выпiў з задавальненьнем, адзначыўшы ў думках, што вiно заморскае й найлепшага гатунку.
      Да вартавога Кройцэнбэрг прамовiў некалькi адрыўчастых словаў па-нямецку, зь якiх Захар Кузьмiч не зразумеў нi воднага, але, мяркуючы па тону, рашыў, што Камандор лае таго за грубае абыходжаньне да яго - Захара Кузьмiча. Але на самай справе гэтыя словы гучалi так: "Калi гэта мярзотная свiньня будзе выходзiць, зрабi выгляд, што яго паважаеш. Ён нам зараз патрэбен."
      Як толькi вартаўнiк выйшаў, Кройцэнбэрг усадзiў свайго госьця ў мяккае крэсла, а сам у задуме закрочыў па пакою. Карчмар ад такога абыходжаньня быў на вяршынi раскошы. Ну а як-жа? Гэта табе ня хам - Войт з Шумiлiна, каторы толькi й умее: "Кварту, Захар!..." Нарэшце Камандор загутарыў:
      - Слухай, мой сябра! Цi ведаеш ты, што Кароль Ягайла рыхтуе войска, каб ударыць на Лiтву й зьнiшчыць усе вашы правы й вольнасьцi?
      - Не, Ваша Сьветласьць... Ласкава прашу, не даводзiлася чуць такога...
      - Як не? - удаў зьдзiўленьне Кройцэнбэрг. - Табе, чалавеку каторы павiнен усё ведаць, ня ведама такая рэч? Ты-ж карчмар!
      - Няхай Ваша Сьветласьць ня гневаецца, ласкава прашу... Але мне здаецца, што Войт нашы, Пётра Ларывонавiч, нешта такое казалi... Яны заўжды чакаюць на вайну з Польшчай...
      - Вось бачыш! - падхапiў Кройцэнбэрг, зразумеўшы хiтрык карчмара. - Людзi ведаюць, а ты не... А хто ў вас Войтам?
      - Вы, Ваша Сьветласьць, ня ведаеце нашага Войта Пётру Ларывонавiча? Ласкава прашу, ласкава прашу. Гэта-ж сын Ларывона Кiрмунтавiча, таго што зь Вялiкiм Князем Альгердам на Маскву хадзiў... - i Захар Кузьмiч пераказаў Кройцэнбэргу ўсю гiсторыю Шумiлiнскага Войта так, як калiсь разказваў Баярыну Рацiшчэву. Камандор, не перабiваючы, выслухаў гэтае апавяданьне да канца, i як-бы мiмаходам зазначыў:
      - Вось бачыш, ваш Войт усё ведае.
      - Так, Ваша Сьветласьць, так! Ён заўсёды ўсё ведае, бо сам Гаспадар Вялiкi Князь яму кажуць...
      - Добра!... - перабiў Кройцэнбэрг. - Хочаш, каб я даклаў аб табе й тваей вернасьцi Вялiкаму Магiстру Конраду?
      - О! Ваша Сьветласьць! Ласкава прашу, зрабiце такую ласку! Век за вас буду Бога малiць...
      - Ну то слухай! Паколькi ты й безь мяне ведаў аб намерах Караля, я мушу табе сказаць, што нашы Вялiкi Ордэн лiчыць сябе шчырым прыяцелем Лiтвы й Вялiкага Князя, але Ён, на жаль, нам ня верыць... Дык каб прадсьцерагчы ад такога вялiкага няшчасьця як вайна, я й паклiкаў цябе, Захар Кузьмiч. Толькi ты можаш уратаваць твой народ ад бяды... Iдзi й перадай твайму народу гэтыя весткi, а ў першую чаргу твайму адважнаму Войту. Каб яны ведалi й былi гатовыя! А я... у сваю чаргу раскажу аб табе вялiкаму прыяцелю Лiтвы Магiстру Ордэну Крыжа.