Вартавы, нiчога не падазраючы, спакойна прыслухоўваўся да гукаў бою. Ён не заўважыў, як цёмны цень, сагнуўшыся, наблiжаўся з тылу.
      З гарашчымi вачамi, як начны драпежнiк, Кiрым зрабiў апошнi скок i ўсадзiў кiнжал. Нават ня вохнуўшы, гайдук зь перарэзаным горлам, цяжка абвалiўся на рукi свайму забойцу.
      Не губляючы час, Кiрым перавалiў вартавога праз скважню й, падхапiўшы яго за ногi, сапхнуў унiз з муру.
      Глуха чмякнуўся труп за сьпiнай у Кандрата. Зьверху пачуўся ледзь чутны шопат:
      - Хадзi, Кандрат, хутка...
      Кандрат адразу-ж ухапiўся за вяроўку, i, з хуткасьцю, на якую дазваляў яго вялiзарны рост, узабраўся на мур.
      Хутка зматалi вяроўку. Знайшлi прыступкi, вядучыя ўнiз i неўзабаве апынулiся з тылу панскага будынку. Адсюль да вежы рукой падаць...
      Нецярпеньне так i падмывала Кiрыма, i толькi цяжкая рука Кандрата ўтрымала яго на мейсцы.
      - Не сьпяшайся! Пасьпееш! - злосна прашапацеў ён. - Iх тут чатыры, а нас толькi двох.
      Рослыя палякi, пiльнаваўшыя вежу, як i вартавы на муру перад гэтым, больш цiкавiлiся грукатам, даносячымся ад брамы, чым сваiм абавязкам. Яны раз за разам адбягалi ад свайго паста, каб зiрнуць на асьветлены вогнiшчамi пляц каля гарматы.
      Раптам, у супрацьлежным канцу падворку, у стайнi, выбухнуў пажар. З гучным трэскам занялася саламяная страха. Гарачыя языкi полымя з глухiм сыканьнем аблiзвалi чорную глыбiню ночы. Слупы iскраў фантастычнымi фантанамi разсыпалiся высока над бушуючым агнём... З насьцеж разчыненай брамы, з клубамi дыму, выносiлiся звар'яцелыя ад страху конi, аглашаючы паветра дзiкiм iржаньнем. На адзiн момант, у дыму мiльгнула раса бэнэдыктынца. Ён заўзята размахваў сваiм доўгiм кiем...
      - Францiшак! - прашапацеў Кандрат. - Конi ратуе...
      Асьлепленая агнём i страхам, жывёла пачала кiдацца па падворку, зьнiшчаючы й калечачы ўсё жывое, што траплялася на шляху.
      Некалькi коней, шалёным галёпам, несьлiся на вежу. Вартавы, каб унiкнуць конскiх капытоў, падаўся ў тыл i... трапiў у жалезныя абдымкi Кандрата. Не марудзячы, Кiрым перарэзаў горла й яму.
      Цяпер, карыстаючыся зь перапалоху, можна было дзейнiчаць сьмялей. Абодва адразу кiнулiся шукаць вартаўнiкоў. Дваiх паклалi на мейсцы, а трэцяга абяззброiлi й прымусiлi грукаць у нiзкiя чорныя дзьверы вязьнiцы. Зь лязом кiнжала каля горла вартавы некалькi разоў паўтарыў умоўны стук. З-за дзьвяроў пачуўся гучны, але прыглушаны мурам, голас:
      - Хто там?
      Вартавы не адказаў, толькi злосна зiрнуў на Кандрата. Кiрым нацiснуў кiнжалам яму на горла й, рашучым рухам галавы, загадаў яму адказаць.
      - Я! Збых! - прахрыпеў палонны. - Ад пана Януша...
      Ад сярэдзiны загрымела засаўка.
      Кандрат падрыхтаваў меч i стаў побач Збыха.
      Цяжка й з рыпам падалiся дзьверы, i ў iх зьявiўся неймаверна вялiзны чалавек, голы да пасу. Ён засланiў сабою ўвесь праход i выставiў уперад руку з паходняй, каб асьветлiць прышэльцаў. Кандрат адразу, з усяе сiлы, парнуў яго ў чэрава. Чалавек iкнуў, выпусьцiў паходню ды з храпам абвалiўся на сьпiну.
      Падхапiўшы паходню, Кандрат праскочыў у дзьверы, за iм Кiрым прапiхнуў палоннага й увайшоў сам. Хутка зачынiлi дзьверы на засаўку, скруцiлi паляку за сьпiнай рукi, i аглядзелi памяшканьне. У левым куту чарнела дзiрка з прыступкамi ўгору, у правым прыступкi вялi ўнiз. Кiрым адразу аглядзеў верх вежы й, не знайшоўшы там нiкога, вярнуўся да Кандрата.
      Прыступкi ў падзямельле былi мокрыя й сьлiзкiя ад цьвiлi. Зьнiзу пранiкала чырванаватае сьвятло й чулiся невыразныя галасы...
      - Хто гэта? - указаў Кандрат на разпасьцёртага волата.
      - Кат... - нехаця адказаў Збых.
      - А шмат iх там унiзе?
      Палонны не адказаў, паспрабаваў разарваць сьцiскаючыя рукi путы, але кiнжал Кiрыма йзноў прымусiў яго загутарыць:
      - Двох... Яшчэ адзiн такi-ж, - указаў ён на забiтага - i пан Лазiнскi, ён тут Гараднiчым...
      - Добра! Вядзi ўнiз! - загадаў Кандрат i мiргнуў Кiрыму - "маўляў, трымайся цяпер!"
      * * *
      Мiж тым, Францiшак, выгнаўшы коней са стайнi й разагнаўшы iх па падворку, гукнуў свайго "паслушнiка". Мiколка, за гэты час, управiўся падпалiць скiрты саломы, укладзеныя за грыднiцаю, i яны цяпер палалi, шугаючы полымем высока ў неба.
      Пабраўшыся за рукi, абодва падпальшчыкi кiнулiся бегма да гарматы. Але па дарозе Францiшак перадумаў i завярнуў у другi бок. Абагнуўшы панскi будынак, яны выбеглi да вежы. Тут панавала цемра. Сьвятло ад пажару сюды амаль не дасягала. Мiколка з разгону спатыкнуўся аб нешта цьвёрдае й ва ўвесь рост грымнуўся аб зямлю. Кроў пырскнула з разьбiтага носу. Ён гучна засапцеў i абмацаў разьцягнуўшагася на сьнягу вартаўнiка.
      - Ага! Знацца, Кандрат тут пабываў! - узрадаваўся Францiшак. - А гэта яго сьлед! За нос не бядуй! Дзе лес сякуць, там трэскi ляцяць! Ды ты-ж ня плач, Мiколка, а сьнегу прыкладзi.
      Няшчасны хлапчук нiчога не адказаў, толькi яшчэ мацней пачаў сапцi, ды прыняўся старанна размазваць рукамi кроў. Уся цiкавасьць небясьпечнае выправы адразу зьнiкла, засталося толькi незадаволеньне й горкая крыўда. Мiколка ўжо не любiў Сыча за тое, што адправiў яго сюды, не любiў Францiшка за тое, што прывёў яго сюды. А болей за ўсiх не любiў старога Кандрата Тура, як галоўнага вiнаваўцы разьбiтага носу: паразкладаў забiтых па дарозе й ганарыцца яшчэ сваёй рысяй скурай на плашчы... А можа, Кандрат не наўмысьля паклаў таго тут? Можа, ён сам сюды ўпаў? Дый наўрад цi ён надзеў сёньня свой прыгожы плашч... Вось каб намаляваць яго так, у гэтым плашчы, у панцыры, зь пёрамi на шоламе прыгожы быў-бы малюнак! Вось-бы навучыцца маляваць... I так гэта хочацца Мiколку - намаляваць Кандрата - вялiкага, прыгожага й адважнага Кандрата, што ён забываецца пра свой боль i ўвесь аддаецца марам. Ён ведае, што гэтыя мары ня могуць зьдзейсьнiцца. Не для яго, беднага, бяздомнага валацугi, iснуюць сапраўдныя навука й мастацтва. А як-бы хацелася... I ён марыць, марыць...
      - А ну, Мiколка, дапамажы мне перасунуць гэты парог у другое мейсца. Каб не мазолiў тут вачэй... i насоў, - чуецца голас Францiшка. Салодкiя мары абрываюцца. Мiколка хапае за нагу забiтага й дапамагае адцягнуць яго падалей з дарогi. Знаходзяць другога й трэцяга, i цягнуць iх таксама ўбок. Калi з гэтым скончана, Францiшак паварочваецца да Мiколкi й сур'ёзна кажа:
      - Тут у вежы, зараз, Кандрат i Кiрым. Яны Ваяводу ратуюць, хутка вернуцца. Дык ты сядзi тут i чакай на iх, дапаможаш iм з Замку выбiрацца, ды й сам разам зь iмi адыходзь... На мяне не чакай... Я пабягу гаспадарку аглядаць. А каб табе боязна не было, на вось меч, што ад палякаў застаўся, ён большы за твой. Ты-ж умееш сячы? Праўда? - I Францiшак у думках усьмiхаецца, бо Мiколка нават i дзьвюма рукамi наўрад цi здоляў-бы секануць iм. - У вежу ня грукай. Перапалохаць можаш. Зразумеў? Ну бывай, хлопча... Беражыся. - I, махнуўшы рукой, Францiшак пусьцiўся бегма й зьнiк у цемры.
      Мiколка прыцiснуўся да муру й, дрыжучы ад холаду й страху, прыняўся чакаць...
      А Францiшак, тым часам, выскачыў на асьветленую пажарам плошчу. Частка абаронцаў тушыла стайню, частка - скiрты саломы.
      Капейшчыкi шыхтавалiся ў лаву за гальлёвым валам. Злаўрога паблiсквалi наканечнiкi дзiдаў.
      Брама здавала. Пад аглушаючыя ўдары бервяна, з завесаў вылазiлi вялiзарныя вызубленыя цьвiкi. Вось-вось брама абрынецца...
      Каля валу зьяўляюцца гайдукi з паходнямi... Пан Януш спакойна выцягвае меч i становiцца на чале лавы капейшчыкаў. Яго гучны голас, аддаючы загады, гучыць спакойна й упэўнена. Францiшак, зь мiжвольнай пашанай, глядзiць на старога ваяўнiка.
      Гарматчыкi запальваюць даўжэзную паходню й падсыпаюць порах на палiцу. Брама вось-вось абвалiцца... Яшчэ ўдар, другi, i хваля напасьнiкаў уварвецца ў Замак...
      Думкi Францiшка гарачкава працуюць:
      - Што рабiць? Як выратаваць Сыча, якi напэўна ўварвецца першым i трапiць пад стрэл гарматы? Што прыдумаць? Куды кiнуцца?...
      Гайдукi падпальваюць гальлёвы вал. Пан Януш паварочваецца да гарматы... Зараз ён падасьць каманду... I тут...
      Францiшак выхоплiвае паходню ад аднаго з гайдукоў i, на злом галавы, бяжыць туды, дзе бачыў перад гэтым бочкi з порахам...
      Гайдук разгублена глядзiць яму ўсьлед, не разумеючы, што сталася са сьвентаблiвым айцом...
      Апошнi ўдар у браму, i...
      * * *
      Кандрат i Кiрым, засланяючыся палонным вартаўнiком, асьцярожна спускалiся па сьлiзiх прыступках у падзямельле. З чорнае, заплясьнелае столi падаюць кроплi вады. У нос ударыў гнiлы задух - разкладаючайся саломы, гною й плесьнi. Гук бiтвы сюды не дасягаў, затое выразна стала чуваць галасы двох чалавек, гутарыўшых мiж сабою:
      - ...так, Вяльможны Пане, ужо тры днi не даю яму нi пiць, нi есьцi. Ужо ўсю сьцяну языком вылiзаў... Можа, пан загадае яму языка выдраць, псебрату?
      - Не, не! Заўтра дасi яму кавалак хлеба ды кубак вады, каб не падох да прыезду Яснавяльможнага Пана Станiслава. Як там, наверсе, у паня Януша ўсё добра пойдзе...
      У гэты момант страшэнны выбух скалатнуў паветра. Гутарка абарвалася. Кандрат з трывогай азiрнуўся. Палонны йрвануўся ды з крыкам: "Да зброi!", кiнуўся ўнiз.
      У два скачкi Кiрым дагнаў яго й усадзiў яму кiнжал у карак.
      Сьмяротна паранены Збых замоўк, але ягоны крык зрабiў сваю справу. Лазiнскi, выхапiўшы меч, засланiў праход. За iм стаў здаравенны кат зь сякерай.
      Са злосьцю кiнуўся Кандрат на Гараднiчага. Мiж iмi завязаўся бой не на жыцьцё, а на сьмерць. Кiрым i кат мусiлi заставацца бязьдзейнымi.
      Нарэшце Кандрат пачаў пакрысе цiснуць свайго супрацiўнiка. Лазiнскi адступiў некалькi крокаў у тыл.
      I тут Кiрым, як пацук, прасьлiзнуў у прасторнае памешканьне падзямельля, апынуўшыся тварам у твар з азьвярэлым волатам. Кат узмахнуў сякерай, але Кiрым пасьпешна адскочыў убок, i, не чакаючы другога замаху, кiнуў зь сiлай кiнжал змагацца з такiм асiлкам мячом было немагчыма.
      Кiнжал патрапiў у самае сэрца. Кат дзiка вылупiў вочы, адвесiў нiжнюю губу й выпусьцiў з рук сякеру... Зрабiўшы крок наперад, ён усiм цяжарам звалiўся на каменную вiльготную падлогу, заганяючы кiнжал яшчэ глыбей. У яго сьпiне паказалася дзюбка кiнжала...
      Кiрым хуценька падхапiў сякеру й, зь дзьвюх рук, секануў Лазiнскага па галаве. Вострае лязо затрымалася толькi на сталёвым нагруднiку...
      Кандрат абцёр рукавом потны лоб i прамовiў:
      - Ну, здаецца, усё... А спрытна ён умеў мячом... Цяпер Ваяводу шукаць. Хутка!
      На сярэдзiне памяшканьня, у якiм адбывалася гэтая кароткая бойка, горача палала жароўня. Наўкола валялiся ў бязладзьдзi розныя клешчы, скабы, шворны катаўскае знарадзьдзе. Каля аднае сьцяны высiлася маскоўская дыба й вiсеў таўсьценны бiзун. Далей, на сьценах - паразьвешаныя розныя гакi, ланцугi, петлi, абручы. У куту ўзвышаюцца цiскi для крышэньня косткаў...
      У супрацьлежнай сьцяне - чарнее вузкая шчылiна праходу. Адтуль даносiцца лязганьне ланцугоў i стогны - там сядзяць вязьнi.
      Асьвятляючы сабе дарогу паходняй, Кандрат i Кiрым кiнулiся туды. Па баках праходу цямнеюць некалькi дубовых дзьвярэй, з квадратовымi дзiркамi, у якiя мог пралезьцi чалавечы кулак. Адтуль выглядалi насьцярожаныя, змучаныя вочы. Нявольнiкi, хаця й чулi гукi бойкi, аднак ня ведалi, што гэта мае значыць, i таму маўклiва сачылi за ўзброенымi незнаёмцамi. Стогны зацiхлi. Думка аб тым, што гэтыя незнаёмцы нясуць волю, паветра й радасьць, не прыйшла нi каму зь iх у галаву.
      - Гэй! - павярнуўся да адной дзiркi Кандрат. - Дзе тут замкнулi Ваяводу Фёдара з Грозава?
      Нявольнiк адразу адступiў у цемру. Толькi забразгацелi ланцугi...
      - Гэй, не дурыся! - гукнуў Кандрат у дзьверы. - Пытаюся цябе, дзе тут Ваявода Грозаўскi?
      - Калi гэта той, што да яго сам пан Януш прыходзiў, - пачуўся голас з суседнiх дзьвяроў, - то ён тут, побач... Наступна за мною... Слабы надта...
      Абодва пасьпешна кiнулiся да ўказаных дзьвяроў.
      - Ваша Сьветласьць?... Ваша Сьветласьць, вы тут?
      У адказ пачуўся слабы стогн.
      - Ваша Сьветласьць, гэта я, Кандрат Тур... I Кiрым тут... Ваша Сьветласьць...
      - Ты кажы зашмат! - раззлаваўся Кiрым. - На сякера, сякай! Ваявода слабы!
      - А цi вам, Шляхетныя Рыцары, пан Гараднiчы ключэй ня даў? - пачуўся йзноў той-жа голас.
      - Якiя тут, да д'ябла, ключы! - прабурчэў Кандрат. - Ты кажаш, што ключы ў Гараднiчага?
      - Так, пане Рыцар!
      - У гэтага Лазiнскага, цi Лазоўскага, цi чорт яго бацьку ведае як яго там? Га?
      - Ну так, у Вяльможнага Пана Лазiнскага,... - асьцярожна адказаў голас, уласьнiк якога, вiдаць, пачынаў здагадвацца, з кiм гутарыць, аднак баяўся верыць у такое шчасьце.
      Кiрым бегма кiнуўся да разпасьцёртага шляхцiца й хутка вярнуўся, грукочачы кальцом з ключамi...
      Ваявода Фёдар ляжаў у куту на ахапку гнiлой саломы. Схудзелы яго твар густа зарос валасамi й пакрыўся брудам. Безуладныя рукi - нерухома выцягнутыя ўздоўж цела. Чорныя бранзалеты кайданоў выдзялялiся на тле белае скуры. На Фёдару былi надзетыя грубыя палатняныя порткi, брудныя й падзёртыя. Нi кашулi, нi чаравiкоў... Можна было падумаць, што гэта ляжыць высахлы труп, каб не палаючыя шчасьцем вочы ды зубы, прыадкрытыя ў слабой усьмешцы.
      Кандрат i Кiрым упалi на каленi перад сваiм Ваяводай i пакрылi ягоныя рукi сваiмi пацалункамi. Буйныя сьлёзы кацiлiся па шчаках усiх трох.
      - Ваша Сьветласьць, нарэшце... - стагнаў Кiрым, пераборваючы горкiя спазмы ў горле. - Нарэшце мы адшукалi цябе...
      - Кандраце... пiць... - ледзь чутна прашапацеў Фёдар.
      Кандрат стрымгалоў кiнуўся шукаць вады, а Кiрым загрымеў ключамi, адмыкаючы жалезныя бранзалеты з рук i ног палоннага.
      Напiўшыся вады, Ваявода падбадзёрыўся. Голас яго памацнеў, рукi адчулi прылiў сiл, i ён спрабаваў устаць. Аднак з гэтага нiчога ня выйшла.
      - Колькi гэта часу прайшло? - спытаў ён.
      - Каля двох тыдняў, Ваша Сьветласьць, - адказаў Кандрат, падымаючы Ваяводу на рукi.
      - А як я аслабеў за гэты час... - зьдзiвiўся Фёдар. - Нават на ногi не магу ўстаць, - i, павярнуўшыся да Кiрыма, загадаў - Паадмыкай рэшту вязьняў!
      Вызваленыя людзi, са сьлязьмi шчасьця на вачах, кiдалiся цалаваць Кiрыму рукi й ногi. Сiвенькая бабулька ўвесь час хадзiла за iм сьледам i паўтарала:
      - Сыночак ты мой родненькi, век буду Богу за цябе малiць, дарма што ты татарын...
      Кiрым адмахваўся ад яе, як ад мухi, i пасьпешна працаваў ключамi.
      Кандрат, тым часам, знайшоў такой-сякой вопраткi й напрануў яе на Ваяводу, адначасна разказваючы яму ўсё здарыўшаеся.
      Кавалак хлеба падмацаваў Ваяводу й даў яму сiлы ўстаць на ногi.
      Зь цёмнага праходу пачалi вылазiць брудныя, змучаныя людзi й накiроўвацца да выхаду. Аднак Кандрат заступiў iм дарогу, i, заглушаючы iхныя радасныя, узбуджаныя галасы, загутарыў:
      - Слухайце людзi! Куды-ж вы? Спачатку апранiцеся! Хто-ж то бачыў, босымi на сьнег ды мароз? Ноч там. Ды зброю прыхоплiвайце, там на гары бой iдзе! Сыч з апрышкамi Замак бярэ, дык падтрымаеце яго, па панах з тылу ўдарыўшы. I не сьпяшайцеся выходзiць, я першы пайду! Зразумелi? Зьдзiрайце лахi з гэтых душагубаў! - паказаў ён на забiтых. - Яны iм ужо не патрэбныя.
      - Слухай, Кандраце, ты сказаў, што Сыч Замак бярэ? Гэта якi Сыч? Можа той, што на яго Васiля паслалi?
      - Той самы! Каб ня ён, дык вавек нам-бы Вашай Сьветласьцi не знайсьцi! Малайчына Сыч! Шкада толькi, што ў апрышках ён...
      Фёдар задумаўся. Маўчаў i Кiрым. Каля iх сабралiся ўсе вязьнi, узброеныя хто чым - жалезныя скобы, кавалкi ланцугоў, дзьве сякеры, два мячы, дошка ад лавы... Усiх было чалавек каля дваццацi - змучаныя й слабыя, але рашучыя. Бабулька й тая ўзброiлася: - дрыжучай, пажоўклай рукой зацiскала востры ражон, на якiм каты смажылi мяса над жароўняй.
      Рушылi к выхаду. Першым iшоў Кандрат, падтрымлiваючы Ваяводу. За iм Кiрым з узьнятай паходняй, i рэшта вязьняў.
      Па меры таго, як падымалiся па сходах, усё выразьней даносiўся гуд бойкi. Нэрвовыя дрыжыкi прабiлi кожнага.
      Кандрат прыслухаўся каля дзьвярэй i памаленьку адсунуў засаўку. Адчынiў дзьверы. Сьвежае марознае паветра й грукат бойкi ўварвалiся ў глухiя сховы вежы. У Ваяводы закруцiлася ў галаве, i ён згубiў прытомнасьць.
      Кандрат узвалiў яго на плячо й, выцягнуўшы меч, крочыў наперад. Кiрым не адставаў, зорка ўглядаючыся ў бакi.
      Натоўп ап'янелых вязьняў, ня ў сiлах стрымаць радасны гогат, вывалiў са зьнявiднае вязьнiцы. Слабейшыя падалi безпрытомныя, мацнейшыя хiсталiся на нагах як п'яныя. Упала й бабулька, моцна зацiснуўшы свой ражон. Але людзi хутка падымалiся й гуртавалiся ў купу, каб ударыць па гайдуках, а бабулька так i засталася ляжаць, разьмятаўшы па сьнягу свае сiвыя, як сам сьнег, валасы. Ня вытрымала старэнькае сэрца, не ўтрымалася душа ў змучаным, кволым целе...
      Кандрат i Кiрым, аддзялiўшыся ў цемры ад грамады вязьняў, моўчкi падалiся да сходаў на мур.
      Раптам, ад муру аддзялiлася людзкая постаць. Кандрат занёс над галавой меч. Кiрым выхапiў кiнжал...
      - Дзядзька Кандраце, - пачуўся шопат - гэта я, Мiколка. Я вас адразу пазнаў...
      На душы ў Кандрата зрабiлася неяк лёкка-лёкка, як-бы вялiзны цяжар звалiўся з плеч, i ён спытаў:
      - Што-ж ты тут робiш, басяк? Дзе Францiшак?
      - Ня ведаю дзе. Пабёг... Загадаў вас чакаць, i во, меч даў, каб дапамагаў вам. А я носа разьбiў...
      Кандрат усьмiхнуўся. Рушыўшы ўжо дагары па сходах, iзноў запытаў:
      - Як-жаж гэта ты, з носам? Чаго пад ногi не глядзiш?... Балiць?
      - Ужо не... Гэта-ж вы тут наразкiдалi забiтых, а я й разьбiў. Дзядзька Кандрат, а дзе Ваявода?
      - Тут ён, тут, сынку. Ты памаўчы трохi. Добра?
      Улезьлi на мур. Прымацавалi вяроўку. У гэты час, па падворку пранеслася група коньнiкаў, бразгатаючы панцырамi й зброяй...
      Першага спусьцiлi Мiколку, за iм безпрытомнага Ваяводу. Кандрат злазiў памаленьку, затое Кiрым проста скацiўся, мала не папалiўшы сабе далоняў.
      Цемра ночы праглынула аддаляючыяся й маўклiвыя постацi з каштоўнай ношай.
      А бiтва працягвалася...
      24. ДУША
      Конны разьезд, высланы Васiлём, рысьсю наблiжаўся ка Камянцу. Густая непраглядная цемра шчыльнай завесай агарнула зямлю. Пушча маўчыць, нi гука. Толькi рэха таямнiча й прыгнятаюча, туруе скачучаму аддзелу.
      - Што за нячыстая сiла? - мармыча пярэднi коньнiк, азiраючыся па бакох. Зь вечару, здаецца, зоркi пачалi паказвацца, чыстае неба было. А зараз якая трасца iх пабрала?... Цi мо' хмары панаперла, цi як?
      Аддзел сьпяшаецца. Дый хто не сьпяшаўся-бы ў такую цёмную ноч сярод бязконцай засьнежанай пушчы? Жудасна...
      Уперадзе, на небасхiле, пачынаюць невыразна мiгацець зарнiцы. Паступова павялiчваючыся, чырвоны водсьвет зарумяньвае край неба. Крывавая зара трапятлiва снуецца ў хмарах.
      - Пажар, цi што? - стрымлiвае каня пярэднi коньнiк.
      - Цi не ў Камянцы? - пагаджаецца другi. - Мо' йзноў апрышкi?...
      Аддзел затрымоўваецца й нерашуча топчыцца на дарозе. Што рабiць? Цi заварочваць i падымаць сотню, цi праехаць далей i даведацца, што гарыць?
      У гэты момант, асьляпляюча ўспыхвае блiскаўка, i нiзкi раскацiсты ўдар уструхнуў паветра...
      - Сьвят, сьвят, сьвят, - хрысьцiцца дзясяцкi. - З намi хрэсная сiла... Ганi да Васiля, - паварочваецца ён да свайго суседа, - а мы трохi далей паедзем... Сьвяты Божа, Сьвяты Несьмяротны, зьлiтуйся над намi...
      Адзiнокi коньнiк адразу выносiцца з аддзелу й галёпам зьнiкае ў цемры. Рэшта насьцярожана прыслухоўваецца да зацiхаючага цокату падкоў i нясьмела рухаецца далей.
      Водблiскi пажару злавешчымi пералiвамi гуляюць па хмарах, то ўспыхваючы, то згасаючы.
      На дарозе робiцца вiдней. Чырваньню iскрыцца сьнег. I раптам, зусiм неспадзявана, абрываецца лес. Уперадзе разьлеглася засьнежаная раўнiна, асьветленая пажарам. Гарыць Замак! Чырвонай дзiркай, як вялiзарная пашча нейкага страшыдла, выскалiлася брама... Даносяцца няясныя крыкi й гукi бойкi. На тле пажару вiдаць, як на мурох мiтусяцца ўзброеныя людзi...
      - Прэсьвятая Багародзiца... Гэта яны, апрышкi... - шапоча дзясяцкi, i, павярнуўшыся да аднаго з вояў, загадвае: - Ганi й ты ў Турна! Ды скажы, каб коней не шкадавалi...
      * * *
      Ваявода Фёдар прачнуўся, калi ўжо шарэў ранак. Яго першапачатковая безпрытомнасьць непрыкметна перайшла ў моцны асьвяжальны сон. Не разумеючы, дзе ён знаходзiцца й што зь iм робiцца, Ваявода скiнуў зь сябе цёплы кажух, ад якога прыемна пахла хлебам i аўчынай, сеў i агледзеўся. Вакол глухi лес. Некалькi наладаваных вазоў i саней мiрна пазадзiралi дагары аглоблi. Асядланыя конi, папрывязаныя да дрэваў, супакойна жуюць сена. Непадалёку гарыць невялiкае вогнiшча, над якiм вiсiць апэтытна паруючы казан. Наўкола сядзяць узброеныя людзi й гутараць у паўгаласа...
      Ваявода абмацаў сваю пасьцель: санi высланыя пахучым сенам i прыкрытыя мяккай раднiнай... I тут толькi прыпомнiў сабе ўсё, што здарылася ўчора. Буйная радасьць ахапiла душу: Ён вольны! Сярод сваiх! Божа! Як гэта добра, як радасна адчуваць сябе вольным! Удыхаць поўнымi грудзьмi сьвежае, марознае паветра!...
      Ваявода падняўся на ногi й зрабiў некалькi крокаў. У галаве закружылася цi то ад шчасьця, цi то ад слабасьцi...
      Даўно ўжо ня мог ён вось так крочыць па зямлi, па сьнегу туды, куды хацелася, прыкуты ланцугом да сьцяны ў вечнай цемры сьмярдзючае вязьнiцы. Набраў у прыгаршчы сьнегу й разьцёр iм гарашчы твар, яшчэ раз, i яшчэ...
      - Гляньце! Ваявода!... - пачуўся звонкi дзявочы голас.
      Людзi каля вогнiшча паўскоквалi, паздымалi шапкi. Сярод iх Ваявода пазнае Кiрыма й Кандрата. Побач зь iмi стаiць зусiм малы хлапчук з шырака разкрытымi вачамi. Далей - прыгожая дзяўчына ў кальчузе й зь мячом пры баку, тры незнаёмыя воi, i перастрашаны дзед - з выгляду чэляднiк.
      Фёдар падсеў да вогнiшча. Запрасiў сядаць рэшту й, трохi памаўчаўшы, прамовiў:
      - Дзякую вам, добрыя людзi! Хто з вас Сыч?
      - Яго тут няма, Ваша Сьветласьць. - адказаў Кандрат. - Затрымаўся нешта... Можа й сапраўды Камянец узяў, а можа, не давядзi Бог, i...
      - Што, i...?
      - Можа, здарылася што, кажу.
      Ваявода спахмурнеў i змоўк. Доўга ўглядаўся ў гарачыя вуглi. Потым абвёў цяжкiм дапытлiвым паглядам прымоўклых людзей i загадаў:
      - А ну, Кандраце, скоч-ка да Камянца, ды пабач. Можа й сапраўды прыйдзецца ў Берасьце гнаць за падмогай... Не пакiну я Сыча ў бядзе!
      Кандрат адразу-ж ускочыў, накiнуў свой плашч, адвязаў каня й хутка зьнiк з вачэй у гушчары.
      Твары прысутных паясьнiлiся, заўсьмiхалiся. I, гледзячы на радасную ўсьмешку Дашы, Ваявода ўспомнiў Марылю. Моцна закалацiлася сэрца, i шырокая прыветная ўсьмешка сама вылезла на вусны.
      Кiрым падкiнуў у вогнiшча дроваў. З трэскам узьвiлося полымя.
      Падмацоўваючыся гарачым ворывам, Ваявода разпытваў апрышак аб iхным лёсе, якi штурхнуў iх на шлях беззаконьня. Жаль i пашана да гэтых няшчасных агарнулi яго сэрца, калi ён услухваўся ў iхныя жудасныя апавяданьнi аб зьдзеках i пакутах, якiя прыйшлося выцярпець ад Ягайлавых паплечнiкаў, гэтым простым i шчырым сялянам.
      Кандрат не вяртаўся...
      Ваявода пасьпеў пераапрануцца, выбраць зброю з запасаў Сыча й, з дапамогай Кiрыма, падправiць бараду й вусы так, што хутка прыняў выгляд, належны яго асобе (к вялiкаму задавальненьню Мiколкi, якi нiяк ня мог паверыць, што гэта й ёсьць Ваявода).
      Сабралiся ўжо пасылаць другога ганца, калi зь лесу данесьлiся галасы людзей i фырканьне коней. Гэта быў Кандрат, у суправодзе дзесяцi капейшчыкаў на чале з самiм Васiлём.
      Убачыўшы Ваяводу, слаўны Сотнiк саскочыў зь сядла й бегма кiнуўся насустрач. Фёдар чакаў з працягнутай рукой...
      - Ваша Сьветласьць! Цi не пасьнiў я гэта? - ускрыкнуў Васiль, пацiскаючы працягнутую яму руку. - Цi гэта сапраўды ўсё дзеецца? А мо' я яшчэ сплю?...
      - Не, Васiль, ня сьпiш!... Як ты трапiў сюды?
      - Гэтага-ж душагуба, Сыча, ганяў! Па сьляду яго й у Камянец прыйшоў. Дзякаваць Богу, што хаця Ваша Сьветласьць жывы й здаровы! Дорага ён заплацiць за гэта, пракляты лiхадзей! Каб мая воля, дык на мейсцы павесiў-бы...
      - Пачакай! - перабiў Ваявода, - Каго?
      - Вядома каго, Сыча!
      - А каб мая воля, - запярэчыў Фёдар, - я-б яму зь мейсца залатыя шпоры й пас даў!
      - Як шпоры й пас? Сычу?... Ён-жа толькi сёньня ўночы Камянецкi Замак захапiў, будынкi папалiў, залогу перабiў, i мала Прышынскага не павесiў...
      - ...А мяне з Камянецкага падзямельля выратаваў!
      - Так! - дадаў Кандрат. - Каб ня Сыч, мы з Кiрымам нiчога не парадзiлi-б!... А Прышынскi - варты шыбенiцы...
      Васiль разгублена перавёў позiрк з усьмехненага Ваяводы на Кандрата, на Кiрыма, i далей на сваiх зьбянтэжаных вояў. Ён нiчога не разумеў.
      - Як-жаж так?
      - А сам Сыч табе нiчога не разказваў?
      - Не...
      - Сыч думай, што ты кунак[36] з Прышынскi... - зарагатаў Кiрым.
      - Можа й так. Але вось слухай... - i Ваявода коратка разказаў усё, што здарылася за гэтую ноч.
      - Што-ж ты мне адразу не сказаў, стары дурань?! - накiнуўся Васiль на Кандрата. - А я ледзь-ледзь утрымаўся, каб не паравешаць апрышак на мурох Замку. А той, Сыч, таксама цаца - маўчыць як вады ў рот набраў... Там нейкi манах яшчэ, прыглушаны й абапалены...
      - Цi жывы ён? - не ўтрымалася Даша, хапаючы Васiля за руку. - Што зь iм?
      - Здаецца, жывы яшчэ, але Прышынскi надта ўжо прасiў, каб яго першым павесiць. Кажа, што толькi празь яго Камянец i паў, - адказаў Васiль. I раптам павярнуўся да аднаго са сваiх вояў. - Ганi, што ёсьць духу, у Замак! Ды дапiльнуй, каб там безь мяне чаго ня здарылася!... Прышынскага - пад варту!
      * * *
      Вестка аб тым, што Сыч злоўлены, з Камянца хутка разьнеслася па ваколiцы, i каля брамы Замку сабраўся вялiкi натоўп сялян. Людзi пахмура заглядалi на падворак, дзе маўклiва тоўпiлiся зьвязаныя апрышкi, абкружаныя суровай вартай. Учарашнiя вязьнi, вызваленыя Кандратам i Кiрымам з падзямельля, былi тут-жа. Нiхто не даваў iм веры, што яны не апрышкi...
      Пагарэлыя стайнi й грыднiца дымiлi. Груганьнё хмарай кружылася над галавой, прыглядаючыся павешаным i забiтым.
      Узброеныя коньнiкi й пешыя, шчыльна ахоўвалi подступы й муры Замку.
      Ваявода Фёдар ехаў у санях, ня маючы яшчэ сiлы сесьцi ў сядло. Васiль i яго людзi конна ахоўвалi санi, ахапiўшы iх паўколам. Даша й Мiколка трымалiся блiжэй да Кандрата й Кiрыма. Рэшта апрышак i палонны чэляднiк засталiся ў лесе пры абозе.
      Ад натоўпу сялянаў аддзялiлася невялiкая група старыкоў i, паважнай нясьпешнай хадой, накiравалася насустрач наблiжаючамуся Ваяводзе.
      Коньнiкi Васiля, з пахiленымi дзiдамi, адразу шчыльнай лавай засланiлi дарогу.
      - З дарогi! - закрычаў Васiль, выцягваючы меч. - Не затрымлiвай!
      Дзядзькi паскiдалi шапкi, але засталiся на дарозе. Упарта глядзелi на Васiля, не зьвяртаючы ўвагi на вострыя наканечнiкi дзiдаў.
      - Чаго хочаце, людзi?! - гукнуў Ваявода, знакам стрымлiваючы разгневанага сотнiка, гатовага зьмесьцi з дарогi гэтую неспадзяваную перашкоду.
      - Да шляхетнага пана Рыцара мы, - указаў на Васiля пярэднi высокi дзед. Паведамляюць людзi, што злавiў ён Сыча. Дык мы ўсёй грамадой прыйшлi...
      - Так! Праўду кажа... - загула рэшта барадачоў.
      - Ну й чаго хочаце? - злосна ўскрыкнуў Васiль.
      - Госпадам Богам просiм, - упаў на каленi дзед, - аддай нам яго, Сыча гэнага. Павесiць чалавека ня штука, то й пан Прышынскi ўмеў, колам яму зямля, без суду й праўды. А ты, ад Гаспадара нашага, Вялiкага Князя Вiтаўта, закону й праўды абаронцам пастаўлены... Аддай нам яго - Сыча, знацца - а мы капой i суд учынiм... Як Бог сьвят, разсудзiм... Нiкому крыўды дарэмнай ня зробiм. Пэўна, ты сiлу й моц маеш, але роду ты Лiтоўскага, i звычаю Лiтоўскага ламаць ня можаш! Ад дзядоў i ад прадзедаў ён!... Каб не ў Каменцы ты на яго натрапiў, дык i мовы не было-бы, а так, не дай граху на душу прыняць. Унукi й праўнукi каб не саромелiся за нас...
      Ваявода Фёдар заўсьмiхаўся, але Васiль раззлаваўся яшчэ болей, i гукнуў:
      - Дай дарогу! Сам Гаспадар судзiць яго будзе! Ня вашага розуму справа!
      - Дык, сам ня будзеш яго вешаць?...
      - Кажу, што не! Дай дарогу! - i Васiль крануў каня.
      Дзядзькi нерашуча разступiлiся. Запярэчваць аўтарытэту Вялiкага Князя не адважвалiся.
      - Слухай, стары! - раптам гукнуў Ваявода. - Цi вашых Камянецкiх тут у падзямельлi не было часам?
      - Як не было... Чалавек зь пяток. Мая Аглая таксама...
      - Хадзi-ка сюды, на санi, ды разкажы!
      Дзед баязьлiва зiрнуў на грознага Васiля, ня ведаючы, хто гэты худы й бледны чалавек у санях.
      - Iдзi, калi кажуць! - стрымлiваючы ўсьмешку, сурова падбадзёрыў Васiль.
      Дзед асьцярожна прайшоў праз ланцуг капейшчыкаў i нясьмела прысеў на крайчык саней.
      Рушылi.
      - Ну а зараз, - уздыхнуў Фёдар - раскажы, чым твая Аглая ўгнявiла Прышынскага?
      - А ты хто будзеш, добры чалавек?
      - Кажы, кажы, ня бойся.
      Адчуваючы сябе як-бы палонным, дзед не знаўшоў нiчога лепшага, як разпавесьцi:
      - Угнявiла, кажаш, добры чалавек? А ты вось паслухай, тады й мяркуй, угнявiла, цi не. Яно, вядома, кожны сваё правiць... кожны сваю праўду шукае, але Гасподзь Бог усiм людзям аднолькавы закон даў... Мая Аглая - кабета жвавая, i на язык вострая. А нi супраць мяне, а нi супраць каго iншага не змаўчыць. Але, дзякаваць Богу, пражылi мы зь ёй свой век, не наракаючы... Унукаў дачакалiся, ды й праўнукi хутка пойдуць... Ад людзей злога слова ня чулi, толькi дзякуюць. Яна, бачыш, добры чалавек, суседзяў лекавала - каму пуп забалiць, у каго скула якая, цi часам у плячох ламота, рознае... Зёлкi ды карэньчыкi зьбiрала, а яно й дапамагае. Усё чыстае зельле, бяз чараў, ты ня думай... Люд з цэлае ваколiцы да нас iшоў... Казаў ёй, што не давядзе гэта да дабра, але-ж дзе ты кабету пераломiш - правiць сваё, i ўсё тут. Прачуў пра тое Прышынскi - пра лекаваньне, знацца - а ў яго на тое лiха сабака занядужаў. Ну прывёз ён яго, сабаку свайго, - вялiзарны такi, аж страх зiрнуць.